Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૧૩. તેરસનિપાતો
13. Terasanipāto
૧. સોણકોળિવિસત્થેરગાથાવણ્ણના
1. Soṇakoḷivisattheragāthāvaṇṇanā
તેરસનિપાતે યાહુ રટ્ઠેતિઆદિકા આયસ્મતો સોણસ્સ કોળિવિસસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનિ. અયં કિર અનોમદસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે મહાવિભવો સેટ્ઠિ હુત્વા ઉપાસકેહિ સદ્ધિં વિહારં ગન્ત્વા સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પસન્નમાનસો સત્થુ ચઙ્કમનટ્ઠાને સુધાય પરિકમ્મં કારેત્વા નાનાવણ્ણેહિ પુપ્ફેહિ સન્થરિત્વા ઉપરિ નાનાવિરાગવત્થેહિ વિતાનં બન્ધાપેસિ, તથા સત્થુ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ દીઘસાલં કારેત્વા નિય્યાદેસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે હંસવતીનગરે સેટ્ઠિકુલે નિબ્બત્તિ, સિરિવડ્ઢોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વયપ્પત્તો વિહારં ગન્ત્વા સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું આરદ્ધવીરિયાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા, સયમ્પિ તં ઠાનન્તરં પત્થેન્તો સત્તાહં મહાદાનં પવત્તેત્વા પણિધાનમકાસિ. સત્થાપિ તસ્સ પત્થનાય સમિજ્ઝનભાવં દિસ્વા બ્યાકરિત્વા પક્કામિ.
Terasanipāte yāhu raṭṭhetiādikā āyasmato soṇassa koḷivisassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacini. Ayaṃ kira anomadassissa bhagavato kāle mahāvibhavo seṭṭhi hutvā upāsakehi saddhiṃ vihāraṃ gantvā satthu santike dhammaṃ sutvā pasannamānaso satthu caṅkamanaṭṭhāne sudhāya parikammaṃ kāretvā nānāvaṇṇehi pupphehi santharitvā upari nānāvirāgavatthehi vitānaṃ bandhāpesi, tathā satthu bhikkhusaṅghassa ca dīghasālaṃ kāretvā niyyādesi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto padumuttarassa bhagavato kāle haṃsavatīnagare seṭṭhikule nibbatti, sirivaḍḍhotissa nāmaṃ ahosi. So vayappatto vihāraṃ gantvā satthu santike dhammaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ āraddhavīriyānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā, sayampi taṃ ṭhānantaraṃ patthento sattāhaṃ mahādānaṃ pavattetvā paṇidhānamakāsi. Satthāpi tassa patthanāya samijjhanabhāvaṃ disvā byākaritvā pakkāmi.
સોપિ યાવજીવં કુસલં કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો પરિનિબ્બુતે કસ્સપદસબલે અનુપ્પન્ને અમ્હાકં ભગવતિ બારાણસિયં કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો ગઙ્ગાતીરે પણ્ણસાલં કરિત્વા એકં પચ્ચેકબુદ્ધં તેમાસં ચતૂહિ પચ્ચયેહિ સક્કચ્ચં ઉપટ્ઠહિ. પચ્ચેકબુદ્ધો વુટ્ઠવસ્સો પરિપુણ્ણપરિક્ખારો ગન્ધમાદનમેવ ગતો. સોપિ કુલપુત્તો યાવજીવં તત્થ પુઞ્ઞાનિ કત્વા તતો ચવિત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો અમ્હાકં ભગવતો કાલે ચમ્પાનગરે ઉસભસેટ્ઠિસ્સ ગેહે પટિસન્ધિં ગણ્હિ. તસ્સ પટિસન્ધિગ્ગહણતો પટ્ઠાય સેટ્ઠિસ્સ મહાભોગક્ખન્ધો અભિવડ્ઢિ. તસ્સ જાતદિવસે સકલનગરે મહાસક્કારસમ્પન્નો અહોસિ, તસ્સ પુબ્બે પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ સતસહસ્સગ્ઘનિકરત્તકમ્બલપરિચ્ચાગેન સુવણ્ણવણ્ણો સુખુમાલતરો ચ અત્તભાવો અહોસિ, તેનસ્સ સોણોતિ નામં અકંસુ. મહતા પરિવારેન વડ્ઢતિ , તસ્સ હત્થપાદતલાનિ બન્ધુજીવકપુપ્ફવણ્ણાનિ અહેસું, સતવિહતકપ્પાસસ્સ વિય સમ્ફસ્સો પાદતલેસુ મણિકુણ્ડલાવટ્ટવણ્ણાનિ લોમાનિ જાયિંસુ. વયપ્પત્તસ્સ તસ્સ તિણ્ણં ઉતૂનં અનુચ્છવિકે તયો પાસાદે કારેત્વા નાટકાનિ ઉપટ્ઠાપેસું. સો તત્થ મહતિં સમ્પત્તિં અનુભવન્તો દેવકુમારો વિય પટિવસતિ.
Sopi yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto parinibbute kassapadasabale anuppanne amhākaṃ bhagavati bārāṇasiyaṃ kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto gaṅgātīre paṇṇasālaṃ karitvā ekaṃ paccekabuddhaṃ temāsaṃ catūhi paccayehi sakkaccaṃ upaṭṭhahi. Paccekabuddho vuṭṭhavasso paripuṇṇaparikkhāro gandhamādanameva gato. Sopi kulaputto yāvajīvaṃ tattha puññāni katvā tato cavitvā devamanussesu saṃsaranto amhākaṃ bhagavato kāle campānagare usabhaseṭṭhissa gehe paṭisandhiṃ gaṇhi. Tassa paṭisandhiggahaṇato paṭṭhāya seṭṭhissa mahābhogakkhandho abhivaḍḍhi. Tassa jātadivase sakalanagare mahāsakkārasampanno ahosi, tassa pubbe paccekabuddhassa satasahassagghanikarattakambalapariccāgena suvaṇṇavaṇṇo sukhumālataro ca attabhāvo ahosi, tenassa soṇoti nāmaṃ akaṃsu. Mahatā parivārena vaḍḍhati , tassa hatthapādatalāni bandhujīvakapupphavaṇṇāni ahesuṃ, satavihatakappāsassa viya samphasso pādatalesu maṇikuṇḍalāvaṭṭavaṇṇāni lomāni jāyiṃsu. Vayappattassa tassa tiṇṇaṃ utūnaṃ anucchavike tayo pāsāde kāretvā nāṭakāni upaṭṭhāpesuṃ. So tattha mahatiṃ sampattiṃ anubhavanto devakumāro viya paṭivasati.
અથ અમ્હાકં સત્થરિ સબ્બઞ્ઞુતં પત્વા પવત્તિતવરધમ્મચક્કે રાજગહં ઉપનિસ્સાય વિહરન્તે બિમ્બિસારરઞ્ઞા પક્કોસાપિતો અસીતિયા ગામિકસહસ્સેહિ સદ્ધિં રાજગહં આગતો, સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો માતાપિતરો અનુજાનાપેત્વા સાસને પબ્બજિત્વા લદ્ધૂપસમ્પદો સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા, જનસંસગ્ગપરિહરણત્થં સીતવને વસન્તો ‘‘મમ સરીરં સુખુમાલં, ન ચ સક્કા સુખેનેવ સુખં અધિગન્તું, કાયં કિલમેત્વા સમણધમ્મં કાતું વટ્ટતી’’તિ ઠાનચઙ્કમમેવ અધિટ્ઠાય, પધાનમનુયુઞ્જન્તો પાદતલેસુ ફોટેસુ ઉટ્ઠહિતેસુપિ વેદનં અજ્ઝુપેક્ખિત્વા દળ્હં વીરિયં કરોન્તો અચ્ચારદ્ધવીરિયતાય વિસેસં નિબ્બત્તેતું અસક્કોન્તો, ‘‘એવં વાયમન્તોપિ અહં મગ્ગં વા ફલં વા નિબ્બત્તેતું ન સક્કોમિ, કિં મે પબ્બજ્જાય, હીનાયાવત્તિત્વા ભોગે ચ ભુઞ્જિસ્સામિ, પુઞ્ઞાનિ ચ કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેસિ. સત્થા તસ્સ ચિત્તાચારં ઞત્વા તત્થ ગન્ત્વા વીણૂપમોવાદેન ઓવદિત્વા વીરિયસમતાયોજનવિધિં દસ્સેન્તો કમ્મટ્ઠાનં સોધેત્વા ગિજ્ઝકૂટં ગતો. સોણત્થેરોપિ સત્થુ સમ્મુખા ઓવાદં લભિત્વા વીરિયસમતં યોજેત્વા વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરહત્તે પતિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૧.૫.૨૫-૫૩) –
Atha amhākaṃ satthari sabbaññutaṃ patvā pavattitavaradhammacakke rājagahaṃ upanissāya viharante bimbisāraraññā pakkosāpito asītiyā gāmikasahassehi saddhiṃ rājagahaṃ āgato, satthu santikaṃ gantvā dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddho mātāpitaro anujānāpetvā sāsane pabbajitvā laddhūpasampado satthu santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā, janasaṃsaggapariharaṇatthaṃ sītavane vasanto ‘‘mama sarīraṃ sukhumālaṃ, na ca sakkā sukheneva sukhaṃ adhigantuṃ, kāyaṃ kilametvā samaṇadhammaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti ṭhānacaṅkamameva adhiṭṭhāya, padhānamanuyuñjanto pādatalesu phoṭesu uṭṭhahitesupi vedanaṃ ajjhupekkhitvā daḷhaṃ vīriyaṃ karonto accāraddhavīriyatāya visesaṃ nibbattetuṃ asakkonto, ‘‘evaṃ vāyamantopi ahaṃ maggaṃ vā phalaṃ vā nibbattetuṃ na sakkomi, kiṃ me pabbajjāya, hīnāyāvattitvā bhoge ca bhuñjissāmi, puññāni ca karissāmī’’ti cintesi. Satthā tassa cittācāraṃ ñatvā tattha gantvā vīṇūpamovādena ovaditvā vīriyasamatāyojanavidhiṃ dassento kammaṭṭhānaṃ sodhetvā gijjhakūṭaṃ gato. Soṇattheropi satthu sammukhā ovādaṃ labhitvā vīriyasamataṃ yojetvā vipassanaṃ ussukkāpetvā arahatte patiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.5.25-53) –
‘‘અનોમદસ્સિસ્સ મુનિનો, લોકજેટ્ઠસ્સ તાદિનો;
‘‘Anomadassissa munino, lokajeṭṭhassa tādino;
સુધાય લેપનં કત્વા, ચઙ્કમં કારયિં અહં.
Sudhāya lepanaṃ katvā, caṅkamaṃ kārayiṃ ahaṃ.
‘‘નાનાવણ્ણેહિ પુપ્ફેહિ, ચઙ્કમં સન્થરિં અહં;
‘‘Nānāvaṇṇehi pupphehi, caṅkamaṃ santhariṃ ahaṃ;
આકાસે વિતાનં કત્વા, ભોજયિં બુદ્ધમુત્તમં.
Ākāse vitānaṃ katvā, bhojayiṃ buddhamuttamaṃ.
‘‘અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વાન, અભિવાદેત્વાન સુબ્બતં;
‘‘Añjaliṃ paggahetvāna, abhivādetvāna subbataṃ;
દીઘસાલં ભગવતો, નિય્યાદેસિમહં તદા.
Dīghasālaṃ bhagavato, niyyādesimahaṃ tadā.
‘‘મમ સઙ્કપ્પમઞ્ઞાય, સત્થા લોકે અનુત્તરો;
‘‘Mama saṅkappamaññāya, satthā loke anuttaro;
પટિગ્ગહેસિ ભગવા, અનુકમ્પાય ચક્ખુમા.
Paṭiggahesi bhagavā, anukampāya cakkhumā.
‘‘પટિગ્ગહેત્વાન સમ્બુદ્ધો, દક્ખિણેય્યો સદેવકે;
‘‘Paṭiggahetvāna sambuddho, dakkhiṇeyyo sadevake;
ભિક્ખુસઙ્ઘે નિસીદિત્વા, ઇમા ગાથા અભાસથ.
Bhikkhusaṅghe nisīditvā, imā gāthā abhāsatha.
‘‘યો સો હટ્ઠેન ચિત્તેન, દીઘસાલં અદાસિ મે;
‘‘Yo so haṭṭhena cittena, dīghasālaṃ adāsi me;
તમહં કિત્તયિસ્સામિ, સુણાથ મમ ભાસતો.
Tamahaṃ kittayissāmi, suṇātha mama bhāsato.
‘‘ઇમસ્સ મચ્ચુકાલમ્હિ, પુઞ્ઞકમ્મસમઙ્ગિનો;
‘‘Imassa maccukālamhi, puññakammasamaṅgino;
સહસ્સયુત્તસ્સરથો, ઉપટ્ઠિસ્સતિ તાવદે.
Sahassayuttassaratho, upaṭṭhissati tāvade.
‘‘તેન યાનેનયં પોસો, દેવલોકં ગમિસ્સતિ;
‘‘Tena yānenayaṃ poso, devalokaṃ gamissati;
અનુમોદિસ્સરે દેવા, સમ્પત્તે કુલસમ્ભવે.
Anumodissare devā, sampatte kulasambhave.
‘‘મહારહં બ્યમ્હં સેટ્ઠં, રતનમત્તિકલેપનં;
‘‘Mahārahaṃ byamhaṃ seṭṭhaṃ, ratanamattikalepanaṃ;
કૂટાગારવરૂપેતં, બ્યમ્હં અજ્ઝાવસિસ્સતિ.
Kūṭāgāravarūpetaṃ, byamhaṃ ajjhāvasissati.
‘‘તિંસકપ્પસહસ્સાનિ, દેવલોકે રમિસ્સતિ;
‘‘Tiṃsakappasahassāni, devaloke ramissati;
પઞ્ચવીસતિ કપ્પાનિ, દેવરાજા ભવિસ્સતિ.
Pañcavīsati kappāni, devarājā bhavissati.
‘‘સત્તસત્તતિક્ખત્તુઞ્ચ, ચક્કવત્તી ભવિસ્સતિ;
‘‘Sattasattatikkhattuñca, cakkavattī bhavissati;
યસોધરસનામા તે, સબ્બેપિ એકનામકા.
Yasodharasanāmā te, sabbepi ekanāmakā.
‘‘દ્વે સમ્પત્તી અનુભોત્વા, વડ્ઢેત્વા પુઞ્ઞસઞ્ચયં;
‘‘Dve sampattī anubhotvā, vaḍḍhetvā puññasañcayaṃ;
અટ્ઠવીસતિકપ્પમ્હિ, ચક્કવત્તી ભવિસ્સતિ.
Aṭṭhavīsatikappamhi, cakkavattī bhavissati.
‘‘તત્રાપિ બ્યમ્હં પવરં, વિસ્સકમ્મેન માપિતં;
‘‘Tatrāpi byamhaṃ pavaraṃ, vissakammena māpitaṃ;
દસસદ્દાવિવિત્તં તં, પુરમજ્ઝાવસિસ્સતિ.
Dasasaddāvivittaṃ taṃ, puramajjhāvasissati.
‘‘અપરિમેય્યે ઇતો કપ્પે, ભૂમિપાલો મહિદ્ધિકો;
‘‘Aparimeyye ito kappe, bhūmipālo mahiddhiko;
ઓક્કાકો નામ નામેન, રાજા રટ્ઠે ભવિસ્સતિ.
Okkāko nāma nāmena, rājā raṭṭhe bhavissati.
‘‘સોળસિત્થિસહસ્સાનં, સબ્બાસં પવરા ચ સા;
‘‘Soḷasitthisahassānaṃ, sabbāsaṃ pavarā ca sā;
અભિજાતા ખત્તિયાની, નવ પુત્તે જનેસ્સતિ.
Abhijātā khattiyānī, nava putte janessati.
‘‘નવ પુત્તે જનેત્વાન, ખત્તિયાની મરિસ્સતિ;
‘‘Nava putte janetvāna, khattiyānī marissati;
તરુણી ચ પિયા કઞ્ઞા, મહેસિત્તં કરિસ્સતિ.
Taruṇī ca piyā kaññā, mahesittaṃ karissati.
‘‘ઓક્કાકં તોસયિત્વાન, વરં કઞ્ઞા લભિસ્સતિ;
‘‘Okkākaṃ tosayitvāna, varaṃ kaññā labhissati;
વરં લદ્ધાન સા કઞ્ઞા, પુત્તે પબ્બાજયિસ્સતિ.
Varaṃ laddhāna sā kaññā, putte pabbājayissati.
‘‘પબ્બાજિતા ચ તે સબ્બે, ગમિસ્સન્તિ નગુત્તમં;
‘‘Pabbājitā ca te sabbe, gamissanti naguttamaṃ;
જાતિભેદભયા સબ્બે, ભગિનીહિ વસિસ્સરે.
Jātibhedabhayā sabbe, bhaginīhi vasissare.
‘‘એકા ચ કઞ્ઞા બ્યાધીહિ, ભવિસ્સતિ પરિક્ખતા;
‘‘Ekā ca kaññā byādhīhi, bhavissati parikkhatā;
મા નો જાતિ પભિજ્જીતિ, નિખણિસ્સન્તિ ખત્તિયા.
Mā no jāti pabhijjīti, nikhaṇissanti khattiyā.
‘‘ખત્તિયો નીહરિત્વાન, તાય સદ્ધિં વસિસ્સતિ;
‘‘Khattiyo nīharitvāna, tāya saddhiṃ vasissati;
ભવિસ્સતિ તદા ભેદો, ઓક્કાકકુલસમ્ભવો.
Bhavissati tadā bhedo, okkākakulasambhavo.
‘‘તેસં પજા ભવિસ્સન્તિ, કોળિયા નામ જાતિયા;
‘‘Tesaṃ pajā bhavissanti, koḷiyā nāma jātiyā;
તત્થ માનુસકં ભોગં, અનુભોસ્સતિનપ્પકં.
Tattha mānusakaṃ bhogaṃ, anubhossatinappakaṃ.
‘‘તમ્હા કાયા ચવિત્વાન, દેવલોકં ગમિસ્સતિ;
‘‘Tamhā kāyā cavitvāna, devalokaṃ gamissati;
તત્રાપિ પવરં બ્યમ્હં, લભિસ્સતિ મનોરમં.
Tatrāpi pavaraṃ byamhaṃ, labhissati manoramaṃ.
‘‘દેવલોકા ચવિત્વાન, સુક્કમૂલેન ચોદિતો;
‘‘Devalokā cavitvāna, sukkamūlena codito;
આગન્ત્વાન મનુસ્સત્તં, સોણો નામ ભવિસ્સતિ.
Āgantvāna manussattaṃ, soṇo nāma bhavissati.
‘‘આરદ્ધવીરિયો પહિતત્તો, પદહં સત્થુ સાસને;
‘‘Āraddhavīriyo pahitatto, padahaṃ satthu sāsane;
સબ્બાસવે પરિઞ્ઞાય, નિબ્બાયિસ્સતિનાસવો.
Sabbāsave pariññāya, nibbāyissatināsavo.
‘‘અનન્તદસ્સી ભગવા, ગોતમો સક્યપુઙ્ગવો;
‘‘Anantadassī bhagavā, gotamo sakyapuṅgavo;
વિસેસઞ્ઞૂ મહાવીરો, અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસ્સતિ.
Visesaññū mahāvīro, aggaṭṭhāne ṭhapessati.
‘‘વુટ્ઠમ્હિ દેવે ચતુરઙ્ગુલમ્હિ, તિણે અનિલેરિતઅઙ્ગણમ્હિ;
‘‘Vuṭṭhamhi deve caturaṅgulamhi, tiṇe anileritaaṅgaṇamhi;
ઠત્વાન યોગસ્સ પયુત્તતાદિનો, તતોત્તરિં પારમતા ન વિજ્જતિ.
Ṭhatvāna yogassa payuttatādino, tatottariṃ pāramatā na vijjati.
‘‘ઉત્તમે દમથે દન્તો, ચિત્તં મે સુપણીહિતં;
‘‘Uttame damathe danto, cittaṃ me supaṇīhitaṃ;
ભારો મે ઓહિતો સબ્બો, નિબ્બુતોમ્હિ અનાસવો.
Bhāro me ohito sabbo, nibbutomhi anāsavo.
‘‘અઙ્ગીરસો મહાનાગો, અભિજાતોવ કેસરી;
‘‘Aṅgīraso mahānāgo, abhijātova kesarī;
ભિક્ખુસઙ્ઘે નિસીદિત્વા, એતદગ્ગે ઠપેસિ મં.
Bhikkhusaṅghe nisīditvā, etadagge ṭhapesi maṃ.
‘‘પટિસમ્ભિદા ચતસ્સો…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Paṭisambhidā catasso…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
અરહત્તં પન પત્વા અત્તનો પટિપત્તિં પચ્ચવેક્ખિત્વા ઉદાનવસેન અઞ્ઞાબ્યાકરણવસેન ચ –
Arahattaṃ pana patvā attano paṭipattiṃ paccavekkhitvā udānavasena aññābyākaraṇavasena ca –
૬૩૨.
632.
‘‘યાહુ રટ્ઠે સમુક્કટ્ઠો, રઞ્ઞો અઙ્ગસ્સ પદ્ધગૂ;
‘‘Yāhu raṭṭhe samukkaṭṭho, rañño aṅgassa paddhagū;
સ્વાજ્જ ધમ્મેસુ ઉક્કટ્ઠો, સોણો દુક્ખસ્સ પારગૂ.
Svājja dhammesu ukkaṭṭho, soṇo dukkhassa pāragū.
૬૩૩.
633.
‘‘પઞ્ચ છિન્દે પઞ્ચ જહે, પઞ્ચ ચુત્તરિ ભાવયે;
‘‘Pañca chinde pañca jahe, pañca cuttari bhāvaye;
પઞ્ચસઙ્ગાતિગો ભિક્ખુ, ઓઘતિણ્ણોતિ વુચ્ચતિ.
Pañcasaṅgātigo bhikkhu, oghatiṇṇoti vuccati.
૬૩૪.
634.
‘‘ઉન્નળસ્સ પમત્તસ્સ, બાહિરાસસ્સ ભિક્ખુનો;
‘‘Unnaḷassa pamattassa, bāhirāsassa bhikkhuno;
સીલં સમાધિ પઞ્ઞા ચ, પારિપૂરિં ન ગચ્છતિ.
Sīlaṃ samādhi paññā ca, pāripūriṃ na gacchati.
૬૩૫.
635.
‘‘યઞ્હિ કિચ્ચં અપવિદ્ધં, અકિચ્ચં પન કરીયતિ;
‘‘Yañhi kiccaṃ apaviddhaṃ, akiccaṃ pana karīyati;
ઉન્નળાનં પમત્તાનં, તેસં વડ્ઢન્તિ આસવા.
Unnaḷānaṃ pamattānaṃ, tesaṃ vaḍḍhanti āsavā.
૬૩૬.
636.
‘‘યેસઞ્ચ સુસમારદ્ધા, નિચ્ચં કાયગતા સતિ;
‘‘Yesañca susamāraddhā, niccaṃ kāyagatā sati;
અકિચ્ચં તે ન સેવન્તિ, કિચ્ચે સાતચ્ચકારિનો;
Akiccaṃ te na sevanti, kicce sātaccakārino;
સતાનં સમ્પજાનાનં, અત્થં ગચ્છન્તિ આસવા.
Satānaṃ sampajānānaṃ, atthaṃ gacchanti āsavā.
૬૩૭.
637.
‘‘ઉજુમગ્ગમ્હિ અક્ખાતે, ગચ્છથ મા નિવત્તથ;
‘‘Ujumaggamhi akkhāte, gacchatha mā nivattatha;
અત્તના ચોદયત્તાનં, નિબ્બાનમભિહારયે.
Attanā codayattānaṃ, nibbānamabhihāraye.
૬૩૮.
638.
‘‘અચ્ચારદ્ધમ્હિ વીરિયમ્હિ, સત્થા લોકે અનુત્તરો;
‘‘Accāraddhamhi vīriyamhi, satthā loke anuttaro;
વીણોપમં કરિત્વા મે, ધમ્મં દેસેતિ ચક્ખુમા;
Vīṇopamaṃ karitvā me, dhammaṃ deseti cakkhumā;
તસ્સાહં વચનં સુત્વા, વિહાસિં સાસને રતો.
Tassāhaṃ vacanaṃ sutvā, vihāsiṃ sāsane rato.
૬૩૯.
639.
‘‘સમથં પટિપાદેસિં, ઉત્તમત્થસ્સ પત્તિયા;
‘‘Samathaṃ paṭipādesiṃ, uttamatthassa pattiyā;
તિસ્સો વિજ્જા અનુપ્પત્તા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસનં.
Tisso vijjā anuppattā, kataṃ buddhassa sāsanaṃ.
૬૪૦.
640.
‘‘નેક્ખમ્મે અધિમુત્તસ્સ, પવિવેકઞ્ચ ચેતસો;
‘‘Nekkhamme adhimuttassa, pavivekañca cetaso;
અબ્યાબજ્ઝાધિમુત્તસ્સ, ઉપાદાનક્ખયસ્સ ચ.
Abyābajjhādhimuttassa, upādānakkhayassa ca.
૬૪૧.
641.
‘‘તણ્હક્ખયાધિમુત્તસ્સ, અસમ્મોહઞ્ચ ચેતસો;
‘‘Taṇhakkhayādhimuttassa, asammohañca cetaso;
દિસ્વા આયતનુપ્પાદં, સમ્મા ચિત્તં વિમુચ્ચતિ.
Disvā āyatanuppādaṃ, sammā cittaṃ vimuccati.
૬૪૨.
642.
‘‘તસ્સ સમ્મા વિમુત્તસ્સ, સન્તચિત્તસ્સ ભિક્ખુનો;
‘‘Tassa sammā vimuttassa, santacittassa bhikkhuno;
કતસ્સ પતિચયો નત્થિ, કરણીયં ન વિજ્જતિ.
Katassa paticayo natthi, karaṇīyaṃ na vijjati.
૬૪૩.
643.
‘‘સેલો યથા એકઘનો, વાતેન ન સમીરતિ;
‘‘Selo yathā ekaghano, vātena na samīrati;
એવં રૂપા રસા સદ્દા, ગન્ધા ફસ્સા ચ કેવલા.
Evaṃ rūpā rasā saddā, gandhā phassā ca kevalā.
૬૪૪.
644.
‘‘ઇટ્ઠા ધમ્મા અનિટ્ઠા ચ, નપ્પવેધેન્તિ તાદિનો;
‘‘Iṭṭhā dhammā aniṭṭhā ca, nappavedhenti tādino;
ઠિતં ચિત્તં વિસઞ્ઞુત્તં, વયઞ્ચસ્સાનુપસ્સતી’’તિ. – ઇમા ગાથા અભાસિ;
Ṭhitaṃ cittaṃ visaññuttaṃ, vayañcassānupassatī’’ti. – imā gāthā abhāsi;
તત્થ યાહુ રટ્ઠે સમુક્કટ્ઠોતિ યો અહુ અહોસિ અઙ્ગરટ્ઠે અસીતિયા ગામિકસહસ્સેહિ ભોગસમ્પત્તિયા ઇસ્સરિયસમ્પત્તિયા ચ સમ્મા અતિવિય ઉક્કટ્ઠો સેટ્ઠો. રઞ્ઞો અઙ્ગસ્સ પદ્ધગૂતિ ચતૂહિ સઙ્ગહવત્થૂહિ પરિસાય રઞ્જનટ્ઠેન રઞ્ઞો અઙ્ગાધિપતિનો બિમ્બિસારસ્સ પરિવારભૂતો ગહપતિવિસેસો તસ્સ રટ્ઠે કુટુમ્બિકો અહૂતિ યોજેતબ્બં. સ્વાજ્જ ધમ્મેસુ ઉક્કટ્ઠોતિ સો સોણો અજ્જેતરહિ લોકુત્તરધમ્મેસુ ઉક્કટ્ઠો જાતો, ગિહિકાલેપિ કેહિચિ ઉક્કટ્ઠોયેવ હુત્વા ઇદાનિ પબ્બજિતકાલેપિ ઉક્કટ્ઠોયેવ હોતીતિ અત્તાનમેવ પરં વિય દસ્સેતિ. દુક્ખસ્સ પારગૂતિ સકલસ્સ વટ્ટદુક્ખસ્સ પારં પરિયન્તં ગતો, એતેન ધમ્મેસુ ઉક્કટ્ઠોતિ અવિસેસેન વુત્તં ઉક્કટ્ઠભાવં વિસેસેતિ અરહત્તાધિગમદીપનતો.
Tattha yāhu raṭṭhe samukkaṭṭhoti yo ahu ahosi aṅgaraṭṭhe asītiyā gāmikasahassehi bhogasampattiyā issariyasampattiyā ca sammā ativiya ukkaṭṭho seṭṭho. Rañño aṅgassa paddhagūti catūhi saṅgahavatthūhi parisāya rañjanaṭṭhena rañño aṅgādhipatino bimbisārassa parivārabhūto gahapativiseso tassa raṭṭhe kuṭumbiko ahūti yojetabbaṃ. Svājja dhammesu ukkaṭṭhoti so soṇo ajjetarahi lokuttaradhammesu ukkaṭṭho jāto, gihikālepi kehici ukkaṭṭhoyeva hutvā idāni pabbajitakālepi ukkaṭṭhoyeva hotīti attānameva paraṃ viya dasseti. Dukkhassa pāragūti sakalassa vaṭṭadukkhassa pāraṃ pariyantaṃ gato, etena dhammesu ukkaṭṭhoti avisesena vuttaṃ ukkaṭṭhabhāvaṃ viseseti arahattādhigamadīpanato.
ઇદાનિ યાય પટિપત્તિયા દુક્ખપારગૂ જાતો, અઞ્ઞાપદેસેન તં દસ્સેન્તો ‘‘પઞ્ચ છિન્દે’’તિ ગાથમાહ. તસ્સત્થો – અપાયકામસુગતિસમ્પાપકાનિ પઞ્ચોરમ્ભાગિયાનિ સંયોજનાનિ પુરિસો સત્થેન પાદે બદ્ધરજ્જુકં વિય હેટ્ઠિમેન મગ્ગત્તયેન છિન્દેય્ય, રૂપારૂપભવસમ્પાપકાનિ પઞ્ચ ઉદ્ધમ્ભાગિયાનિ સંયોજનાનિ પુરિસો ગીવાય બદ્ધરજ્જુકં વિય અગ્ગમગ્ગેન જહેય્ય, છિન્દેય્ય, તેસં પન ઉદ્ધમ્ભાગિયસંયોજનાનં પહાનાય પઞ્ચ સદ્ધાદીનિ ઇન્દ્રિયાનિ ઉત્તરિ ભાવયે ભાવેય્ય. એવંભૂતો પન ભિક્ખુ રાગસઙ્ગો દોસમોહમાનદિટ્ઠિસઙ્ગોતિ પઞ્ચન્નં સઙ્ગાનં અતિક્કમનેન પઞ્ચસઙ્ગાતિગો હુત્વા, કામોઘો, ભવોઘો, દિટ્ઠોઘો, અવિજ્જોઘોતિ ચતુન્નં ઓઘાનં તિણ્ણત્તા ઓઘતિણ્ણોતિ વુચ્ચતિ.
Idāni yāya paṭipattiyā dukkhapāragū jāto, aññāpadesena taṃ dassento ‘‘pañca chinde’’ti gāthamāha. Tassattho – apāyakāmasugatisampāpakāni pañcorambhāgiyāni saṃyojanāni puriso satthena pāde baddharajjukaṃ viya heṭṭhimena maggattayena chindeyya, rūpārūpabhavasampāpakāni pañca uddhambhāgiyāni saṃyojanāni puriso gīvāya baddharajjukaṃ viya aggamaggena jaheyya, chindeyya, tesaṃ pana uddhambhāgiyasaṃyojanānaṃ pahānāya pañca saddhādīni indriyāni uttari bhāvaye bhāveyya. Evaṃbhūto pana bhikkhu rāgasaṅgo dosamohamānadiṭṭhisaṅgoti pañcannaṃ saṅgānaṃ atikkamanena pañcasaṅgātigo hutvā, kāmogho, bhavogho, diṭṭhogho, avijjoghoti catunnaṃ oghānaṃ tiṇṇattā oghatiṇṇoti vuccati.
અયઞ્ચ ઓઘતરણપટિપત્તિસીલાદીનં પારિપૂરિયાવ હોતિ, સીલાદયો ચ માનાદિપ્પહાનેન પારિપૂરિં ગચ્છન્તિ, ન અઞ્ઞથાતિ દસ્સેન્તો ‘‘ઉન્નળસ્સા’’તિ ગાથમાહ. તત્થ ઉન્નળસ્સાતિ ઉગ્ગતતુચ્છમાનસ્સ. માનો હિ ઉન્નમનાકારવુત્તિયા તુચ્છભાવેન નળો વિયાતિ ‘‘નળો’’તિ વુચ્ચતિ. પમત્તસ્સાતિ સતિવોસ્સગ્ગેન પમાદં આપન્નસ્સ. બાહિરાસસ્સાતિ બાહિરેસુ આયતનેસુ આસાવતો, કામેસુ અવીતરાગસ્સાતિ અત્થો. સીલં સમાધિ પઞ્ઞા ચ, પારિપૂરિં ન ગચ્છતીતિ તસ્સ સીલાદીનં પટિપક્ખસેવિનો લોકિયોપિ તાવ સીલાદિગુણો પારિપૂરિં ન ગચ્છતિ, પગેવ લોકુત્તરો.
Ayañca oghataraṇapaṭipattisīlādīnaṃ pāripūriyāva hoti, sīlādayo ca mānādippahānena pāripūriṃ gacchanti, na aññathāti dassento ‘‘unnaḷassā’’ti gāthamāha. Tattha unnaḷassāti uggatatucchamānassa. Māno hi unnamanākāravuttiyā tucchabhāvena naḷo viyāti ‘‘naḷo’’ti vuccati. Pamattassāti sativossaggena pamādaṃ āpannassa. Bāhirāsassāti bāhiresu āyatanesu āsāvato, kāmesu avītarāgassāti attho. Sīlaṃ samādhi paññā ca, pāripūriṃ na gacchatīti tassa sīlādīnaṃ paṭipakkhasevino lokiyopi tāva sīlādiguṇo pāripūriṃ na gacchati, pageva lokuttaro.
તત્થ કારણમાહ ‘‘યઞ્હિ કિચ્ચ’’ન્તિઆદિના. ભિક્ખુનો હિ પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય અપરિમાણસીલક્ખન્ધગોપનં અરઞ્ઞવાસો ધુતઙ્ગપરિહરણં ભાવનારામતાતિ એવમાદિ કિચ્ચં નામ. યેહિ પન ઇદં યથાવુત્તં અત્તનો કિચ્ચં, તં અપવિદ્ધં અકરણેન છડ્ડિતં. અકિચ્ચન્તિ પત્તમણ્ડનં ચીવરકાયબન્ધનઅંસબદ્ધછત્તુપાહનતાલવણ્ટધમ્મકરણમણ્ડનન્તિ એવમાદિ પરિક્ખારમણ્ડનં પચ્ચયબાહુલિયન્તિ એવમાદિ ભિક્ખુનો અકિચ્ચં નામ, તં કયિરતિ, તેસં માનનળં ઉક્ખિપિત્વા ચરણેન ઉન્નળાનં સતિવોસ્સગ્ગેન પમત્તાનં ચત્તારોપિ આસવા વડ્ઢન્તિ.
Tattha kāraṇamāha ‘‘yañhi kicca’’ntiādinā. Bhikkhuno hi pabbajitakālato paṭṭhāya aparimāṇasīlakkhandhagopanaṃ araññavāso dhutaṅgapariharaṇaṃ bhāvanārāmatāti evamādi kiccaṃ nāma. Yehi pana idaṃ yathāvuttaṃ attano kiccaṃ, taṃ apaviddhaṃ akaraṇena chaḍḍitaṃ. Akiccanti pattamaṇḍanaṃ cīvarakāyabandhanaaṃsabaddhachattupāhanatālavaṇṭadhammakaraṇamaṇḍananti evamādi parikkhāramaṇḍanaṃ paccayabāhuliyanti evamādi bhikkhuno akiccaṃ nāma, taṃ kayirati, tesaṃ mānanaḷaṃ ukkhipitvā caraṇena unnaḷānaṃ sativossaggena pamattānaṃ cattāropi āsavā vaḍḍhanti.
યેસં પન પઞ્ઞાદિગુણો વડ્ઢતિ, તે દસ્સેતું ‘‘યેસ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સુસમારદ્ધાતિ સુટ્ઠુ પગ્ગહિતા. કાયગતા સતીતિ, કાયાનુપસ્સનાભાવના. અકિચ્ચં તેતિ તે એતં પત્તમણ્ડનાદિઅકિચ્ચં. ન સેવન્તીતિ ન કરોન્તિ. કિચ્ચેતિ, પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય કત્તબ્બે અપરિમાણસીલક્ખન્ધગોપનાદિકે. સાતચ્ચકારિનોતિ સતતકારિનો તેસં સતિયા અવિપ્પવાસેન સતાનં સાત્થકસમ્પજઞ્ઞં, સપ્પાયસમ્પજઞ્ઞં, ગોચરસમ્પજઞ્ઞં, અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞન્તિ ચતૂહિ સમ્પજઞ્ઞેહિ સમ્પજાનાનં, ચત્તારોપિ આસવા અત્થં ગચ્છન્તિ પરિક્ખયં અભાવં ગચ્છન્તીતિ અત્થો.
Yesaṃ pana paññādiguṇo vaḍḍhati, te dassetuṃ ‘‘yesa’’ntiādi vuttaṃ. Tattha susamāraddhāti suṭṭhu paggahitā. Kāyagatā satīti, kāyānupassanābhāvanā. Akiccaṃ teti te etaṃ pattamaṇḍanādiakiccaṃ. Na sevantīti na karonti. Kicceti, pabbajitakālato paṭṭhāya kattabbe aparimāṇasīlakkhandhagopanādike. Sātaccakārinoti satatakārino tesaṃ satiyā avippavāsena satānaṃ sātthakasampajaññaṃ, sappāyasampajaññaṃ, gocarasampajaññaṃ, asammohasampajaññanti catūhi sampajaññehi sampajānānaṃ, cattāropi āsavā atthaṃ gacchanti parikkhayaṃ abhāvaṃ gacchantīti attho.
ઇદાનિ અત્તનો સન્તિકે ઠિતભિક્ખૂનં ઓવાદં દેન્તો ‘‘ઉજુમગ્ગમ્હી’’તિ ગાથમાહ. તત્થ ઉજુમગ્ગમ્હિ અક્ખાતેતિ અન્તદ્વયપરિવજ્જનેન કાયવઙ્કાદિપ્પહાનેન ચ ઉજુકે મજ્ઝિમપટિપદાભૂતે અરિયમગ્ગે સત્થારા ભાસિતે. ગચ્છથાતિ પટિપજ્જથ. મા નિવત્તથાતિ અન્તરા વોસાનં માપજ્જથ. અત્તના ચોદયત્તાનન્તિ ઇધ અત્થકામો કુલપુત્તો અપાયભયપચ્ચવેક્ખણાદિના અત્તનાવ અત્તાનં ચોદેન્તો. નિબ્બાનમભિહારયેતિ, અત્તાનં નિબ્બાનં અભિહરેય્ય ઉપનેય્ય, યથા નં સચ્છિકરોતિ, તથા પટિપજ્જેય્યાતિ અત્થો.
Idāni attano santike ṭhitabhikkhūnaṃ ovādaṃ dento ‘‘ujumaggamhī’’ti gāthamāha. Tattha ujumaggamhi akkhāteti antadvayaparivajjanena kāyavaṅkādippahānena ca ujuke majjhimapaṭipadābhūte ariyamagge satthārā bhāsite. Gacchathāti paṭipajjatha. Mā nivattathāti antarā vosānaṃ māpajjatha. Attanā codayattānanti idha atthakāmo kulaputto apāyabhayapaccavekkhaṇādinā attanāva attānaṃ codento. Nibbānamabhihārayeti, attānaṃ nibbānaṃ abhihareyya upaneyya, yathā naṃ sacchikaroti, tathā paṭipajjeyyāti attho.
ઇદાનિ મયાપિ એવમેવ પટિપન્નન્તિ, અત્તનો પટિપત્તિં દસ્સેતું ‘‘અચ્ચારદ્ધમ્હી’’તિઆદિ વુત્તં. અચ્ચારદ્ધમ્હિ વીરિયમ્હીતિ વિપસ્સનં ભાવેન્તેન મયા સમાધિના વીરિયં સમરસં અકત્વા અતિવિય વીરિયે પગ્ગહિતે. અચ્ચારદ્ધવીરિયતા ચસ્સ હેટ્ઠા વુત્તાયેવ. વીણોપમં કરિત્વા મેતિ આયસ્મતો સોણસ્સ ‘‘યે ખો કેચિ ભગવતો સાવકા આરદ્ધવીરિયા વિહરન્તિ. અહં તેસં અઞ્ઞતરો, અથ ચ પન મે નાનુપાદાય આસવેહિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ, તસ્માહં વિબ્ભમિસ્સામી’’તિ ચિત્તે ઉપ્પન્ને સત્થા ઇદ્ધિયા તસ્સ સમ્મુખે અત્તાનં દસ્સેત્વા ‘‘કસ્મા ત્વં, સોણ, ‘વિબ્ભમિસ્સામી’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેસિ, કુસલો ત્વં પુબ્બે અગારિયભૂતો વીણાય તન્તિસ્સરે’’તિ પુચ્છિત્વા તેન ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, સોણ? યદા તે વીણાય તન્તિયો અચ્ચાયતા હોન્તિ, અપિ નુ તે વીણા તસ્મિં સમયે સરવતી વા હોતિ કમ્મઞ્ઞા વાતિ? નો હેતં, ભન્તે! તં કિં મઞ્ઞસિ, સોણ, યદા તે વીણાય તન્તિયો અતિસિથિલા હોન્તિ, અપિ નુ તે વીણા તસ્મિં સમયે સરવતી વા હોતિ કમ્મઞ્ઞા વાતિ? નો હેતં, ભન્તે. તં કિં મઞ્ઞસિ, સોણ, યદા પન તે વીણાય તન્તિયો નેવ અચ્ચાયતા હોન્તિ, નાતિસિથિલા સમે ગુણે પતિટ્ઠિતા, અપિ નુ તે વીણા તસ્મિં સમયે સરવતી વા હોતિ કમ્મઞ્ઞા વાતિ? એવં, ભન્તે. એવમેવ ખો, સોણ, અચ્ચારદ્ધવીરિયં ઉદ્ધચ્ચાય સંવત્તતિ, અતિલીનવીરિયં કોસજ્જાય સંવત્તતિ, તસ્માતિહ ત્વં, સોણ, વીરિયસમતં અધિટ્ઠહ, ઇન્દ્રિયાનઞ્ચ સમતં પટિવિજ્ઝા’’તિ એવં વીણં ઉપમં કત્વા પવત્તિતેન વીણોપમોવાદેન મય્હં ધમ્મં દેસેસિ. તસ્સાહં વચનં સુત્વાતિ તસ્સ ભગવતો વચનં વીણોપમોવાદં સુત્વા અન્તરા ઉપ્પન્નં વિબ્ભમિતુકામતં પહાય સત્થુ સાસને રતો અભિરતો વિહરિં.
Idāni mayāpi evameva paṭipannanti, attano paṭipattiṃ dassetuṃ ‘‘accāraddhamhī’’tiādi vuttaṃ. Accāraddhamhi vīriyamhīti vipassanaṃ bhāventena mayā samādhinā vīriyaṃ samarasaṃ akatvā ativiya vīriye paggahite. Accāraddhavīriyatā cassa heṭṭhā vuttāyeva. Vīṇopamaṃ karitvā meti āyasmato soṇassa ‘‘ye kho keci bhagavato sāvakā āraddhavīriyā viharanti. Ahaṃ tesaṃ aññataro, atha ca pana me nānupādāya āsavehi cittaṃ vimuccati, tasmāhaṃ vibbhamissāmī’’ti citte uppanne satthā iddhiyā tassa sammukhe attānaṃ dassetvā ‘‘kasmā tvaṃ, soṇa, ‘vibbhamissāmī’ti cittaṃ uppādesi, kusalo tvaṃ pubbe agāriyabhūto vīṇāya tantissare’’ti pucchitvā tena ‘‘evaṃ, bhante’’ti vutte ‘‘taṃ kiṃ maññasi, soṇa? Yadā te vīṇāya tantiyo accāyatā honti, api nu te vīṇā tasmiṃ samaye saravatī vā hoti kammaññā vāti? No hetaṃ, bhante! Taṃ kiṃ maññasi, soṇa, yadā te vīṇāya tantiyo atisithilā honti, api nu te vīṇā tasmiṃ samaye saravatī vā hoti kammaññā vāti? No hetaṃ, bhante. Taṃ kiṃ maññasi, soṇa, yadā pana te vīṇāya tantiyo neva accāyatā honti, nātisithilā same guṇe patiṭṭhitā, api nu te vīṇā tasmiṃ samaye saravatī vā hoti kammaññā vāti? Evaṃ, bhante. Evameva kho, soṇa, accāraddhavīriyaṃ uddhaccāya saṃvattati, atilīnavīriyaṃ kosajjāya saṃvattati, tasmātiha tvaṃ, soṇa, vīriyasamataṃ adhiṭṭhaha, indriyānañca samataṃ paṭivijjhā’’ti evaṃ vīṇaṃ upamaṃ katvā pavattitena vīṇopamovādena mayhaṃ dhammaṃ desesi. Tassāhaṃ vacanaṃ sutvāti tassa bhagavato vacanaṃ vīṇopamovādaṃ sutvā antarā uppannaṃ vibbhamitukāmataṃ pahāya satthu sāsane rato abhirato vihariṃ.
વિહરન્તો ચ સમથં પટિપાદેસિં વીરિયસમતં યોજેન્તો સદ્ધાપઞ્ઞાનં વિય સમાધિવીરિયાનં સમરસતં ઉપ્પાદેન્તો ઝાનાધિટ્ઠાનં વિપસ્સનાસમાધિં સમ્પાદેસિં વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેસિં. તત્થ પયોજનં આહ ‘‘ઉત્તમત્થસ્સ પત્તિયા’’તિ. ઉત્તમત્થસ્સ પત્તિયાતિ અરહત્તાધિગમાયાતિ અત્થો.
Viharanto ca samathaṃ paṭipādesiṃ vīriyasamataṃ yojento saddhāpaññānaṃ viya samādhivīriyānaṃ samarasataṃ uppādento jhānādhiṭṭhānaṃ vipassanāsamādhiṃ sampādesiṃ vipassanaṃ ussukkāpesiṃ. Tattha payojanaṃ āha ‘‘uttamatthassa pattiyā’’ti. Uttamatthassa pattiyāti arahattādhigamāyāti attho.
ઇદાનિ યથા પટિપન્નસ્સ સમથવિપસ્સના સમ્પજ્જિંસુ, તં અઞ્ઞાપદેસેન દસ્સેન્તો ‘‘નેક્ખમ્મે’’તિઆદિમાહ. તત્થ નેક્ખમ્મેતિ પબ્બજ્જાદિકે કામનિસ્સરણે. અધિમુત્તસ્સાતિ તત્થ નિન્નપોણપબ્ભારભાવેન યુત્તપ્પયુત્તસ્સ, પઠમં તાવ પબ્બજ્જાભિમુખો હુત્વા કામે પહાય પબ્બજિત્વા ચ સીલવિસોધનં અરઞ્ઞવાસો ધુતઙ્ગપરિહરણં ભાવનાભિયોગોતિ એવમાદીસુ અનવજ્જધમ્મેસુ યુત્તપ્પયુત્તસ્સાતિ અત્થો. પવિવેકઞ્ચ ચેતસોતિ ચેતસો પવિવેકઞ્ચ અધિમુત્તસ્સ એવં નેક્ખમ્માધિમુત્તસ્સ સતો ચતુક્કપઞ્ચકજ્ઝાનાનં નિબ્બત્તનેન વિવેકે યુત્તસ્સ પયુત્તસ્સ. અબ્યાબજ્ઝાધિમુત્તસ્સાતિ અબ્યાબજ્ઝે નિદુક્ખતાય અધિમુત્તસ્સ ઝાનસમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા સમથસુખે યુત્તપ્પયુત્તસ્સ. ઉપાદાનક્ખયસ્સ ચાતિ ચતુન્નમ્પિ ઉપાદાનાનં ખયન્તે અરહત્તે અધિમુત્તસ્સ. ભુમ્મત્થે હિ એતં સામિવચનં. તં યથાધિગતં ઝાનં પાદકં કત્વા અરહત્તાધિગમાય વિપસ્સનં અનુયુઞ્જન્તસ્સાતિ અત્થો.
Idāni yathā paṭipannassa samathavipassanā sampajjiṃsu, taṃ aññāpadesena dassento ‘‘nekkhamme’’tiādimāha. Tattha nekkhammeti pabbajjādike kāmanissaraṇe. Adhimuttassāti tattha ninnapoṇapabbhārabhāvena yuttappayuttassa, paṭhamaṃ tāva pabbajjābhimukho hutvā kāme pahāya pabbajitvā ca sīlavisodhanaṃ araññavāso dhutaṅgapariharaṇaṃ bhāvanābhiyogoti evamādīsu anavajjadhammesu yuttappayuttassāti attho. Pavivekañca cetasoti cetaso pavivekañca adhimuttassa evaṃ nekkhammādhimuttassa sato catukkapañcakajjhānānaṃ nibbattanena viveke yuttassa payuttassa. Abyābajjhādhimuttassāti abyābajjhe nidukkhatāya adhimuttassa jhānasamāpattiyo nibbattetvā samathasukhe yuttappayuttassa. Upādānakkhayassa cāti catunnampi upādānānaṃ khayante arahatte adhimuttassa. Bhummatthe hi etaṃ sāmivacanaṃ. Taṃ yathādhigataṃ jhānaṃ pādakaṃ katvā arahattādhigamāya vipassanaṃ anuyuñjantassāti attho.
તણ્હક્ખયાધિમુત્તસ્સાતિ તણ્હા ખીયતિ એત્થાતિ તણ્હક્ખયો, નિબ્બાનં, તસ્મિં અધિમુત્તસ્સ ઉપાદિં ભયતો, અનુપાદિઞ્ચ ખેમતો દસ્સનેન નિરોધે નિન્નપોણપબ્ભારસ્સ. અસમ્મોહઞ્ચ ચેતસોતિ અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞવસેન ચિત્તસ્સ અસમ્મોહપવત્તિં સમ્મોહસમુચ્છિન્દનેન વા ચિત્તસ્સ અસમ્મોહભૂતં અરિયમગ્ગં અધિમુત્તસ્સ. દિસ્વા આયતનુપ્પાદન્તિ ચક્ખાદીનં આયતનાનં યથાસકપચ્ચયેહિ ખણે ખણે ઉપ્પાદં, તપ્પટિપક્ખતો નિરોધઞ્ચ વિપસ્સનાપઞ્ઞાસહિતાય મગ્ગપઞ્ઞાય દિસ્વા દસ્સનહેતુ સમ્મા ચિત્તં વિમુચ્ચતીતિ સમ્મા હેતુના ઞાયેન મગ્ગપટિપાટિયા સબ્બાસવતો ચિત્તં વિમુચ્ચતિ.
Taṇhakkhayādhimuttassāti taṇhā khīyati etthāti taṇhakkhayo, nibbānaṃ, tasmiṃ adhimuttassa upādiṃ bhayato, anupādiñca khemato dassanena nirodhe ninnapoṇapabbhārassa. Asammohañca cetasoti asammohasampajaññavasena cittassa asammohapavattiṃ sammohasamucchindanena vā cittassa asammohabhūtaṃ ariyamaggaṃ adhimuttassa. Disvā āyatanuppādanti cakkhādīnaṃ āyatanānaṃ yathāsakapaccayehi khaṇe khaṇe uppādaṃ, tappaṭipakkhato nirodhañca vipassanāpaññāsahitāya maggapaññāya disvā dassanahetu sammā cittaṃ vimuccatīti sammā hetunā ñāyena maggapaṭipāṭiyā sabbāsavato cittaṃ vimuccati.
‘‘તસ્સ સમ્મા વિમુત્તસ્સા’’તિઆદીસુ અયં સઙ્ખેપત્થો – તસ્સ વુત્તનયેન સમ્મદેવ સબ્બસંકિલેસતો વિમુત્તસ્સ, તતો એવ અચ્ચન્તુપસમેન સન્તચિત્તસ્સ ખીણાસવભિક્ખુનો કતસ્સ કુસલસ્સ અકુસલસ્સ વા ઉપચયો નત્થિ મગ્ગેનેવ સમુગ્ઘાતિતત્તા, પરિઞ્ઞાદિભેદં કરણીયં ન વિજ્જતિ કતકિચ્ચત્તા. એવં ભૂતસ્સ યથા એકઘનો સેલો પબ્બતો પકતિવાતેન ન સમીરતિ ન સંકમ્પતિ, એવં ઇટ્ઠા ચ અનિટ્ઠા ચ રૂપાદયો આરમ્મણધમ્મા તાદિનો તાદિભાવપ્પત્તસ્સ ઠિતં અનેજં પહીનસબ્બસોકતાય વિસંયુત્તં ચિત્તં નપ્પવેધન્તિ ન ચાલેન્તિ. અસ્સ ચ આરમ્મણધમ્મસ્સ કાલેન કાલં ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા વિપસ્સન્તો વયં નિરોધં ખણે ખણે ભિજ્જનસભાવં અનુપસ્સતીતિ અઞ્ઞં બ્યાકાસિ.
‘‘Tassa sammā vimuttassā’’tiādīsu ayaṃ saṅkhepattho – tassa vuttanayena sammadeva sabbasaṃkilesato vimuttassa, tato eva accantupasamena santacittassa khīṇāsavabhikkhuno katassa kusalassa akusalassa vā upacayo natthi maggeneva samugghātitattā, pariññādibhedaṃ karaṇīyaṃ na vijjati katakiccattā. Evaṃ bhūtassa yathā ekaghano selo pabbato pakativātena na samīrati na saṃkampati, evaṃ iṭṭhā ca aniṭṭhā ca rūpādayo ārammaṇadhammā tādino tādibhāvappattassa ṭhitaṃ anejaṃ pahīnasabbasokatāya visaṃyuttaṃ cittaṃ nappavedhanti na cālenti. Assa ca ārammaṇadhammassa kālena kālaṃ phalasamāpattiṃ samāpajjitvā vipassanto vayaṃ nirodhaṃ khaṇe khaṇe bhijjanasabhāvaṃ anupassatīti aññaṃ byākāsi.
સોણકોળિવિસત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Soṇakoḷivisattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
તેરસનિપાતવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Terasanipātavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૧. સોણકોળિવિસત્થેરગાથા • 1. Soṇakoḷivisattheragāthā