Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૧૧. સોણકુટિકણ્ણત્થેરગાથાવણ્ણના
11. Soṇakuṭikaṇṇattheragāthāvaṇṇanā
ઉપસમ્પદા ચ મે લદ્ધાતિઆદિકા આયસ્મતો સોણસ્સ કુટિકણ્ણસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે હંસવતીનગરે વિભવસમ્પન્નો સેટ્ઠિ હુત્વા ઉળારાય ઇસ્સરિયસમ્પત્તિયા ઠિતો એકદિવસં સત્થારં સતસહસ્સખીણાસવપરિવુતં મહતિયા બુદ્ધલીળાય મહન્તેન બુદ્ધાનુભાવેન નગરં પવિસન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો વન્દિત્વા અઞ્જલિં કત્વા અટ્ઠાસિ. સો પચ્છાભત્તં ઉપાસકેહિ સદ્ધિં વિહારં ગન્ત્વા ભગવતો સન્તિકે ધમ્મં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું કલ્યાણવાક્કરણાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા સયમ્પિ તં ઠાનં પત્થેત્વા મહાદાનં દત્વા પણિધાનં અકાસિ. સત્થા તસ્સ અનન્તરાયતં દિસ્વા ‘‘અનાગતે ગોતમસ્સ નામ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સાસને કલ્યાણવાક્કરણાનં અગ્ગો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ.
Upasampadāca me laddhātiādikā āyasmato soṇassa kuṭikaṇṇassa gāthā. Kā uppatti? Ayaṃ kira padumuttarassa bhagavato kāle haṃsavatīnagare vibhavasampanno seṭṭhi hutvā uḷārāya issariyasampattiyā ṭhito ekadivasaṃ satthāraṃ satasahassakhīṇāsavaparivutaṃ mahatiyā buddhalīḷāya mahantena buddhānubhāvena nagaraṃ pavisantaṃ disvā pasannamānaso vanditvā añjaliṃ katvā aṭṭhāsi. So pacchābhattaṃ upāsakehi saddhiṃ vihāraṃ gantvā bhagavato santike dhammaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ kalyāṇavākkaraṇānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā sayampi taṃ ṭhānaṃ patthetvā mahādānaṃ datvā paṇidhānaṃ akāsi. Satthā tassa anantarāyataṃ disvā ‘‘anāgate gotamassa nāma sammāsambuddhassa sāsane kalyāṇavākkaraṇānaṃ aggo bhavissatī’’ti byākāsi.
સો તત્થ યાવજીવં પુઞ્ઞાનિ કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે સાસને પબ્બજિત્વા વત્તપટિવત્તાનિ પૂરેન્તો એકસ્સ ભિક્ખુનો ચીવરં સિબ્બિત્વા અદાસિ. પુન બુદ્ધસુઞ્ઞે લોકે બારાણસિયં તુન્નવાયો હુત્વા એકસ્સ પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ ચીવરકોટિં છિન્નં ઘટેત્વા અદાસિ. એવં તત્થ તત્થ પુઞ્ઞાનિ કત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે અવન્તિરટ્ઠે કુરરઘરે મહાવિભવસ્સ સેટ્ઠિનો પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ. સોણોતિસ્સ નામં અકંસુ. કોટિઅગ્ઘનકસ્સ કણ્ણપિળન્ધનસ્સ ધારણેન ‘‘કોટિકણ્ણો’’તિ વત્તબ્બે કુટિકણ્ણોતિ પઞ્ઞાયિત્થ.
So tattha yāvajīvaṃ puññāni katvā devamanussesu saṃsaranto vipassissa bhagavato kāle sāsane pabbajitvā vattapaṭivattāni pūrento ekassa bhikkhuno cīvaraṃ sibbitvā adāsi. Puna buddhasuññe loke bārāṇasiyaṃ tunnavāyo hutvā ekassa paccekabuddhassa cīvarakoṭiṃ chinnaṃ ghaṭetvā adāsi. Evaṃ tattha tattha puññāni katvā imasmiṃ buddhuppāde avantiraṭṭhe kuraraghare mahāvibhavassa seṭṭhino putto hutvā nibbatti. Soṇotissa nāmaṃ akaṃsu. Koṭiagghanakassa kaṇṇapiḷandhanassa dhāraṇena ‘‘koṭikaṇṇo’’ti vattabbe kuṭikaṇṇoti paññāyittha.
સો અનુક્કમેન વડ્ઢિત્વા કુટુમ્બં સણ્ઠપેન્તો આયસ્મન્તે મહાકચ્ચાને કુલઘરં નિસ્સાય પવત્તપબ્બતે વિહરન્તે તસ્સ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા સરણેસુ ચ સીલેસુ ચ પતિટ્ઠાય તં ચતૂહિ પચ્ચયેહિ ઉપટ્ઠહિ. સો અપરભાગે સંસારે સઞ્જાતસંવેગો થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિત્વા કિચ્છેન કસિરેન દસવગ્ગં સઙ્ઘં સન્નિપાતેત્વા ઉપસમ્પજ્જિત્વા કતિપયકાલં થેરસ્સ સન્તિકે વસિત્વા, થેરં આપુચ્છિત્વા સત્થારં વન્દિતું સાવત્થિં ઉપગતો, સત્થારા એકગન્ધકુટિયં વાસં લભિત્વા પચ્ચૂસસમયે અજ્ઝિટ્ઠો સોળસઅટ્ઠકવગ્ગિયાનં ઉસ્સારણેન સાધુકારં દત્વા ભાસિતાય ‘‘દિસ્વા આદીનવં લોકે’’તિ (ઉદા॰ ૪૬; મહાવ॰ ૨૫૮) ઉદાનગાથાય પરિયોસાને વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૨.૪૪.૨૬-૩૪) –
So anukkamena vaḍḍhitvā kuṭumbaṃ saṇṭhapento āyasmante mahākaccāne kulagharaṃ nissāya pavattapabbate viharante tassa santike dhammaṃ sutvā saraṇesu ca sīlesu ca patiṭṭhāya taṃ catūhi paccayehi upaṭṭhahi. So aparabhāge saṃsāre sañjātasaṃvego therassa santike pabbajitvā kicchena kasirena dasavaggaṃ saṅghaṃ sannipātetvā upasampajjitvā katipayakālaṃ therassa santike vasitvā, theraṃ āpucchitvā satthāraṃ vandituṃ sāvatthiṃ upagato, satthārā ekagandhakuṭiyaṃ vāsaṃ labhitvā paccūsasamaye ajjhiṭṭho soḷasaaṭṭhakavaggiyānaṃ ussāraṇena sādhukāraṃ datvā bhāsitāya ‘‘disvā ādīnavaṃ loke’’ti (udā. 46; mahāva. 258) udānagāthāya pariyosāne vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.44.26-34) –
‘‘પદુમુત્તરો નામ જિનો, આહુતીનં પટિગ્ગહો;
‘‘Padumuttaro nāma jino, āhutīnaṃ paṭiggaho;
વસીસતસહસ્સેહિ, નગરં પાવિસી તદા.
Vasīsatasahassehi, nagaraṃ pāvisī tadā.
‘‘નગરં પવિસન્તસ્સ, ઉપસન્તસ્સ તાદિનો;
‘‘Nagaraṃ pavisantassa, upasantassa tādino;
રતનાનિ પજ્જોતિંસુ, નિગ્ઘોસો આસિ તાવદે.
Ratanāni pajjotiṃsu, nigghoso āsi tāvade.
‘‘બુદ્ધસ્સ આનુભાવેન, ભેરી વજ્જુમઘટ્ટિતા;
‘‘Buddhassa ānubhāvena, bherī vajjumaghaṭṭitā;
સયં વીણા પવજ્જન્તિ, બુદ્ધસ્સ પવિસતો પુરં.
Sayaṃ vīṇā pavajjanti, buddhassa pavisato puraṃ.
‘‘બુદ્ધસેટ્ઠં નમસ્સામિ, પદુમુત્તરમહામુનિં;
‘‘Buddhaseṭṭhaṃ namassāmi, padumuttaramahāmuniṃ;
પાટિહીરઞ્ચ પસ્સિત્વા, તત્થ ચિત્તં પસાદયિં.
Pāṭihīrañca passitvā, tattha cittaṃ pasādayiṃ.
‘‘અહો બુદ્ધો અહો ધમ્મો, અહો નો સત્થુ સમ્પદા;
‘‘Aho buddho aho dhammo, aho no satthu sampadā;
અચેતનાપિ તૂરિયા, સયમેવ પવજ્જરે.
Acetanāpi tūriyā, sayameva pavajjare.
‘‘સતસહસ્સિતો કપ્પે, યં સઞ્ઞમલભિં તદા;
‘‘Satasahassito kappe, yaṃ saññamalabhiṃ tadā;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધસઞ્ઞાયિદં ફલં.
Duggatiṃ nābhijānāmi, buddhasaññāyidaṃ phalaṃ.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
અરહત્તે પન પતિટ્ઠિતો અત્તનો ઉપજ્ઝાયેન આચિક્ખિતનિયામેન પચ્ચન્તિમેસુ જનપદેસુ વિનયધરપઞ્ચમેન ગણેન ઉપસમ્પદા, ધુવન્હાનં, ચમ્મત્થરણં, ગુણઙ્ગુણૂપાહનં, ચીવરવિપ્પવાસોતિ પઞ્ચ વરે યાચિત્વા તે સત્થુ સન્તિકા લભિત્વા પુનદેવ અત્તનો વસિતટ્ઠાનં ગન્ત્વા ઉપજ્ઝાયસ્સ તમત્થં આરોચેસિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારો પન ઉદાનટ્ઠકથાયં આગતનયેન વેદિતબ્બો. અઙ્ગુત્તરટ્ઠકથાયં (અ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧.૨૦૬) પન ‘‘ઉપસમ્પન્નો હુત્વા અત્તનો ઉપજ્ઝાયસ્સ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણી’’તિ વુત્તં.
Arahatte pana patiṭṭhito attano upajjhāyena ācikkhitaniyāmena paccantimesu janapadesu vinayadharapañcamena gaṇena upasampadā, dhuvanhānaṃ, cammattharaṇaṃ, guṇaṅguṇūpāhanaṃ, cīvaravippavāsoti pañca vare yācitvā te satthu santikā labhitvā punadeva attano vasitaṭṭhānaṃ gantvā upajjhāyassa tamatthaṃ ārocesi. Ayamettha saṅkhepo. Vitthāro pana udānaṭṭhakathāyaṃ āgatanayena veditabbo. Aṅguttaraṭṭhakathāyaṃ (a. ni. aṭṭha. 1.1.206) pana ‘‘upasampanno hutvā attano upajjhāyassa santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇī’’ti vuttaṃ.
સો અપરભાગે વિમુત્તિસુખેન વિહરન્તો અત્તનો પટિપત્તિં પચ્ચવેક્ખિત્વા સોમનસ્સજાતો ઉદાનવસેન –
So aparabhāge vimuttisukhena viharanto attano paṭipattiṃ paccavekkhitvā somanassajāto udānavasena –
૩૬૫.
365.
‘‘ઉપસમ્પદા ચ મે લદ્ધા, વિમુત્તો ચમ્હિ અનાસવો;
‘‘Upasampadā ca me laddhā, vimutto camhi anāsavo;
સો ચ મે ભગવા દિટ્ઠો, વિહારે ચ સહાવસિં.
So ca me bhagavā diṭṭho, vihāre ca sahāvasiṃ.
૩૬૬.
366.
‘‘બહુદેવ રત્તિં ભગવા, અબ્ભોકાસેતિનામયિ;
‘‘Bahudeva rattiṃ bhagavā, abbhokāsetināmayi;
વિહારકુસલો સત્થા, વિહારં પાવિસી તદા.
Vihārakusalo satthā, vihāraṃ pāvisī tadā.
૩૬૭.
367.
‘‘સન્થરિત્વાન સઙ્ઘાટિં, સેય્યં કપ્પેસિ ગોતમો;
‘‘Santharitvāna saṅghāṭiṃ, seyyaṃ kappesi gotamo;
સીહો સેલગુહાયંવ, પહીનભયભેરવો.
Sīho selaguhāyaṃva, pahīnabhayabheravo.
૩૬૮.
368.
‘‘તતો કલ્યાણવાક્કરણો, સમ્માસમ્બુદ્ધસાવકો;
‘‘Tato kalyāṇavākkaraṇo, sammāsambuddhasāvako;
સોણો અભાસિ સદ્ધમ્મં, બુદ્ધસેટ્ઠસ્સ સમ્મુખા.
Soṇo abhāsi saddhammaṃ, buddhaseṭṭhassa sammukhā.
૩૬૯.
369.
‘‘પઞ્ચક્ખન્ધે પરિઞ્ઞાય, ભાવયિત્વાન અઞ્જસં;
‘‘Pañcakkhandhe pariññāya, bhāvayitvāna añjasaṃ;
પપ્પુય્ય પરમં સન્તિં, પરિનિબ્બિસ્સત્યનાસવો’’તિ. –
Pappuyya paramaṃ santiṃ, parinibbissatyanāsavo’’ti. –
ઇમા પઞ્ચ ગાથા અભાસિ.
Imā pañca gāthā abhāsi.
તત્થ ઉપસમ્પદા ચ મે લદ્ધાતિ યા સા કિચ્છેન દસવગ્ગં ભિક્ખુસઙ્ઘં સન્નિપાતેત્વા અત્તના લદ્ધા ઉપસમ્પદા. યા ચ પન વરદાનવસેન સબ્બપચ્ચન્તિમેસુ જનપદેસુ વિનયધરપઞ્ચમેન ગણેન સત્થારા અનુઞ્ઞાતા ઉપસમ્પદા, તદુભયં સન્ધાયાહ. ચ-સદ્દો સમુચ્ચયત્થો, તેન ઇતરેપિ સત્થુ સન્તિકા લદ્ધવરે સઙ્ગણ્હાતિ. વિમુત્તો ચમ્હિ અનાસવોતિ અગ્ગમગ્ગેન સકલકિલેસવત્થુવિમુત્તિયા વિમુત્તો ચ અમ્હિ. તતો એવ કામાસવાદીહિ અનાસવો અમ્હીતિ યોજના. સો ચ મે ભગવા દિટ્ઠોતિ યદત્થં અહં અવન્તિરટ્ઠતો સાવત્થિં ગતો, સો ચ ભગવા મયા અદિટ્ઠપુબ્બો દિટ્ઠો. વિહારે ચ સહાવસિન્તિ ન કેવલં તસ્સ ભગવતો દસ્સનમેવ મયા લદ્ધં, અથ ખો વિહારે સત્થુ ગન્ધકુટિયં સત્થારા કારણં સલ્લક્ખેત્વા વાસેન્તેન સહ અવસિં. ‘‘વિહારેતિ વિહારસમીપે’’તિ કેચિ.
Tattha upasampadā ca me laddhāti yā sā kicchena dasavaggaṃ bhikkhusaṅghaṃ sannipātetvā attanā laddhā upasampadā. Yā ca pana varadānavasena sabbapaccantimesu janapadesu vinayadharapañcamena gaṇena satthārā anuññātā upasampadā, tadubhayaṃ sandhāyāha. Ca-saddo samuccayattho, tena itarepi satthu santikā laddhavare saṅgaṇhāti. Vimutto camhi anāsavoti aggamaggena sakalakilesavatthuvimuttiyā vimutto ca amhi. Tato eva kāmāsavādīhi anāsavo amhīti yojanā. So ca me bhagavā diṭṭhoti yadatthaṃ ahaṃ avantiraṭṭhato sāvatthiṃ gato, so ca bhagavā mayā adiṭṭhapubbo diṭṭho. Vihāre ca sahāvasinti na kevalaṃ tassa bhagavato dassanameva mayā laddhaṃ, atha kho vihāre satthu gandhakuṭiyaṃ satthārā kāraṇaṃ sallakkhetvā vāsentena saha avasiṃ. ‘‘Vihāreti vihārasamīpe’’ti keci.
બહુદેવ રત્તિન્તિ પઠમં યામં ભિક્ખૂનં ધમ્મદેસનાવસેન કમ્મટ્ઠાનસોધનવસેન ચ, મજ્ઝિમં યામં દેવાનં બ્રહ્મૂનઞ્ચ કઙ્ખચ્છેદનવસેન ભગવા બહુદેવ રત્તિં અબ્ભોકાસે અતિનામયિ વીતિનામેસિ. વિહારકુસલોતિ દિબ્બબ્રહ્મઆનેઞ્જઅરિયવિહારેસુ કુસલો. વિહારં પાવિસીતિ અતિવેલં નિસજ્જચઙ્કમેહિ ઉપ્પન્નપરિસ્સમવિનોદનત્થં ગન્ધકુટિં પાવિસિ.
Bahudeva rattinti paṭhamaṃ yāmaṃ bhikkhūnaṃ dhammadesanāvasena kammaṭṭhānasodhanavasena ca, majjhimaṃ yāmaṃ devānaṃ brahmūnañca kaṅkhacchedanavasena bhagavā bahudeva rattiṃ abbhokāse atināmayi vītināmesi. Vihārakusaloti dibbabrahmaāneñjaariyavihāresu kusalo. Vihāraṃ pāvisīti ativelaṃ nisajjacaṅkamehi uppannaparissamavinodanatthaṃ gandhakuṭiṃ pāvisi.
સન્થરિત્વાન સઙ્ઘાટિં, સેય્યં કપ્પેસીતિ ચતુગ્ગુણં સઙ્ઘાટિં પઞ્ઞાપેત્વા સીહસેય્યં કપ્પેસિ. તેનાહ ‘‘ગોતમો સીહો સેલગુહાયંવ પહીનભયભેરવો’’તિ. તત્થ ગોતમોતિ ભગવન્તં ગોત્તેન કિત્તેતિ. સીહો સેલગુહાયંવાતિ સેલસ્સ પબ્બતસ્સ ગુહાયં. યથા સીહો મિગરાજા તેજુસ્સદતાય પહીનભયભેરવો દક્ખિણેન પસ્સેન પાદે પાદં અચ્ચાધાય સેય્યં કપ્પેસિ, એવં ચિત્તુત્રાસલોમહંસનછમ્ભિતત્તહેતૂનં કિલેસાનં સમુચ્છિન્નત્તા પહીનભયભેરવો ગોતમો ભગવા સેય્યં કપ્પેસીતિ અત્થો.
Santharitvāna saṅghāṭiṃ, seyyaṃ kappesīti catugguṇaṃ saṅghāṭiṃ paññāpetvā sīhaseyyaṃ kappesi. Tenāha ‘‘gotamo sīho selaguhāyaṃva pahīnabhayabheravo’’ti. Tattha gotamoti bhagavantaṃ gottena kitteti. Sīho selaguhāyaṃvāti selassa pabbatassa guhāyaṃ. Yathā sīho migarājā tejussadatāya pahīnabhayabheravo dakkhiṇena passena pāde pādaṃ accādhāya seyyaṃ kappesi, evaṃ cittutrāsalomahaṃsanachambhitattahetūnaṃ kilesānaṃ samucchinnattā pahīnabhayabheravo gotamo bhagavā seyyaṃ kappesīti attho.
તતોતિ પચ્છા, સીહસેય્યં કપ્પેત્વા તતો વુટ્ઠહિત્વા ‘‘પટિભાતુ તં ભિક્ખુ ધમ્મો ભાસિતુ’’ન્તિ (ઉદા॰ ૪૬) સત્થારા અજ્ઝેસિતોતિ અત્થો. કલ્યાણવાક્કરણોતિ સુન્દરવચીકરણો, લક્ખણસમ્પન્નવચનક્કમોતિ અત્થો. સોણો અભાસિ સદ્ધમ્મન્તિ સોળસ અટ્ઠકવગ્ગિયસુત્તાનિ સોણો કુટિકણ્ણો, બુદ્ધસેટ્ઠસ્સ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સમ્મુખા, પચ્ચક્ખતો અભાસીતિ થેરો અત્તાનમેવ પરં વિય અવોચ.
Tatoti pacchā, sīhaseyyaṃ kappetvā tato vuṭṭhahitvā ‘‘paṭibhātu taṃ bhikkhu dhammo bhāsitu’’nti (udā. 46) satthārā ajjhesitoti attho. Kalyāṇavākkaraṇoti sundaravacīkaraṇo, lakkhaṇasampannavacanakkamoti attho. Soṇo abhāsi saddhammanti soḷasa aṭṭhakavaggiyasuttāni soṇo kuṭikaṇṇo, buddhaseṭṭhassa sammāsambuddhassa sammukhā, paccakkhato abhāsīti thero attānameva paraṃ viya avoca.
પઞ્ચક્ખન્ધે પરિઞ્ઞાયાતિ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધે તીહિપિ પરિઞ્ઞાહિ પરિજાનિત્વા તે પરિજાનન્તોયેવ, અઞ્જસં અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં ભાવયિત્વા, પરમં સન્તિં નિબ્બાનં પપ્પુય્ય પાપુણિત્વા ઠિતો અનાસવો. તતો એવ ઇદાનિ પરિનિબ્બિસ્સતિ અનુપાદિસેસનિબ્બાનવસેન નિબ્બાયિસ્સતીતિ.
Pañcakkhandhe pariññāyāti pañcupādānakkhandhe tīhipi pariññāhi parijānitvā te parijānantoyeva, añjasaṃ ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvayitvā, paramaṃ santiṃ nibbānaṃ pappuyya pāpuṇitvā ṭhito anāsavo. Tato eva idāni parinibbissati anupādisesanibbānavasena nibbāyissatīti.
સોણકુટિકણ્ણત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Soṇakuṭikaṇṇattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૧૧. સોણકુટિકણ્ણત્થેરગાથા • 11. Soṇakuṭikaṇṇattheragāthā