Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૬. સુહેમન્તત્થેરગાથાવણ્ણના
6. Suhemantattheragāthāvaṇṇanā
સતલિઙ્ગસ્સ અત્થસ્સાતિ આયસ્મતો સુહેમન્તત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં પુઞ્ઞં ઉપચિનન્તો ઇતો દ્વાનવુતે કપ્પે તિસ્સસ્સ ભગવતો કાલે વનચરો હુત્વા વને વસતિ, તં અનુગ્ગહિતું ભગવા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા તસ્સ આસન્ને ઠાને અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે નિસીદિ. સો ભગવન્તં દિસ્વા પસન્નચિત્તો સુગન્ધાનિ પુન્નાગપુપ્ફાનિ ઓચિનિત્વા ભગવન્તં પૂજેસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા અપરાપરં પુઞ્ઞાનિ કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે પારિયન્તદેસે વિભવસમ્પન્નસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, સુહેમન્તોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વિઞ્ઞુતં પત્તો સઙ્કસ્સનગરે મિગદાયે વિહરન્તં ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા તેપિટકો હુત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા નચિરસ્સેવ છળભિઞ્ઞો પટિસમ્ભિદાપત્તો અહોસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૧.૧૬.૪૬-૫૦) –
Sataliṅgassa atthassāti āyasmato suhemantattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ puññaṃ upacinanto ito dvānavute kappe tissassa bhagavato kāle vanacaro hutvā vane vasati, taṃ anuggahituṃ bhagavā araññaṃ pavisitvā tassa āsanne ṭhāne aññatarasmiṃ rukkhamūle nisīdi. So bhagavantaṃ disvā pasannacitto sugandhāni punnāgapupphāni ocinitvā bhagavantaṃ pūjesi. So tena puññakammena devaloke nibbattitvā aparāparaṃ puññāni katvā devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde pāriyantadese vibhavasampannassa brāhmaṇassa putto hutvā nibbatti, suhemantotissa nāmaṃ ahosi. So viññutaṃ patto saṅkassanagare migadāye viharantaṃ bhagavantaṃ upasaṅkamitvā dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā tepiṭako hutvā vipassanaṃ paṭṭhapetvā nacirasseva chaḷabhiñño paṭisambhidāpatto ahosi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.16.46-50) –
‘‘કાનનં વનમોગય્હ, વસામિ લુદ્દકો અહં;
‘‘Kānanaṃ vanamogayha, vasāmi luddako ahaṃ;
પુન્નાગં પુપ્ફિતં દિસ્વા, બુદ્ધસેટ્ઠં અનુસ્સરિં.
Punnāgaṃ pupphitaṃ disvā, buddhaseṭṭhaṃ anussariṃ.
‘‘તં પુપ્ફં ઓચિનિત્વાન, સુગન્ધં ગન્ધિતં સુભં;
‘‘Taṃ pupphaṃ ocinitvāna, sugandhaṃ gandhitaṃ subhaṃ;
થૂપં કરિત્વા પુલિને, બુદ્ધસ્સ અભિરોપયિં.
Thūpaṃ karitvā puline, buddhassa abhiropayiṃ.
‘‘દ્વેનવુતે ઇતો કપ્પે, યં પુપ્ફમભિપૂજયિં;
‘‘Dvenavute ito kappe, yaṃ pupphamabhipūjayiṃ;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.
Duggatiṃ nābhijānāmi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘એકમ્હિ નવુતે કપ્પે, એકો આસિં તમોનુદો;
‘‘Ekamhi navute kappe, eko āsiṃ tamonudo;
સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.
Sattaratanasampanno, cakkavattī mahabbalo.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
અરહત્તં પન પત્વા એવં ચિન્તેસિ – ‘‘મયા ખો યં સાવકેન પત્તબ્બં, તં અનુપ્પત્તં, યંનૂનાહં ઇદાનિ ભિક્ખૂનં અનુગ્ગહં કરેય્ય’’ન્તિ. એવં ચિન્તેત્વા પભિન્નપટિસમ્ભિદતાય અકિલાસુતાય ચ અત્તનો સન્તિકં ઉપગતે ભિક્ખૂ યથારહં ઓવદન્તો અનુસાસન્તો કઙ્ખં છિન્દન્તો ધમ્મં કથેન્તો કમ્મટ્ઠાનં નિગ્ગુમ્બં નિજ્જટં કત્વા આચિક્ખન્તો વિહરતિ. અથેકદિવસં અત્તનો સન્તિકં ઉપગતાનં ભિક્ખૂનં વિઞ્ઞૂનઞ્ચ પુગ્ગલાનં વિસેસં આચિક્ખન્તો –
Arahattaṃ pana patvā evaṃ cintesi – ‘‘mayā kho yaṃ sāvakena pattabbaṃ, taṃ anuppattaṃ, yaṃnūnāhaṃ idāni bhikkhūnaṃ anuggahaṃ kareyya’’nti. Evaṃ cintetvā pabhinnapaṭisambhidatāya akilāsutāya ca attano santikaṃ upagate bhikkhū yathārahaṃ ovadanto anusāsanto kaṅkhaṃ chindanto dhammaṃ kathento kammaṭṭhānaṃ niggumbaṃ nijjaṭaṃ katvā ācikkhanto viharati. Athekadivasaṃ attano santikaṃ upagatānaṃ bhikkhūnaṃ viññūnañca puggalānaṃ visesaṃ ācikkhanto –
૧૦૬.
106.
‘‘સતલિઙ્ગસ્સ અત્થસ્સ, સતલક્ખણધારિનો;
‘‘Sataliṅgassa atthassa, satalakkhaṇadhārino;
એકઙ્ગદસ્સી દુમ્મેધો, સતદસ્સી ચ પણ્ડિતો’’તિ. – ગાથં અભાસિ;
Ekaṅgadassī dummedho, satadassī ca paṇḍito’’ti. – gāthaṃ abhāsi;
તત્થ સતલિઙ્ગસ્સાતિ લીનમત્થં ગમેન્તીતિ લિઙ્ગાનિ, અત્થેસુ સદ્દસ્સ પવત્તિનિમિત્તાનિ, તાનિ પન સતં અનેકાનિ લિઙ્ગાનિ એતસ્સાતિ સતલિઙ્ગો. અનેકત્થો હિ ઇધ સતસદ્દો, ‘‘સતં સહસ્સ’’ન્તિઆદીસુ વિય ન સઙ્ખ્યાવિસેસત્થો તસ્સ સતલિઙ્ગસ્સ. અત્થસ્સાતિ ઞેય્યસ્સ, ઞેય્યઞ્હિ ઞાણેન અરણીયતો ‘‘અત્થો’’તિ વુચ્ચતિ. સો ચ એકોપિ અનેકલિઙ્ગો, યથા ‘‘સક્કો પુરિન્દદો મઘવા’’તિ, ‘‘પઞ્ઞા વિજ્જા મેધા ઞાણ’’ન્તિ ચ. યેન લિઙ્ગેન પવત્તિનિમિત્તેન તાવતિંસાધિપતિમ્હિ ઇન્દસદ્દો પવત્તો, ન તેન તત્થ સક્કાદિસદ્દા પવત્તા, અથ ખો અઞ્ઞેન. તથા યેન સમ્માદિટ્ઠિમ્હિ પઞ્ઞાસદ્દો પવત્તો, ન તેન વિજ્જાદિસદ્દા. તેન વુત્તં ‘‘સતલિઙ્ગસ્સ અત્થસ્સા’’તિ.
Tattha sataliṅgassāti līnamatthaṃ gamentīti liṅgāni, atthesu saddassa pavattinimittāni, tāni pana sataṃ anekāni liṅgāni etassāti sataliṅgo. Anekattho hi idha satasaddo, ‘‘sataṃ sahassa’’ntiādīsu viya na saṅkhyāvisesattho tassa sataliṅgassa. Atthassāti ñeyyassa, ñeyyañhi ñāṇena araṇīyato ‘‘attho’’ti vuccati. So ca ekopi anekaliṅgo, yathā ‘‘sakko purindado maghavā’’ti, ‘‘paññā vijjā medhā ñāṇa’’nti ca. Yena liṅgena pavattinimittena tāvatiṃsādhipatimhi indasaddo pavatto, na tena tattha sakkādisaddā pavattā, atha kho aññena. Tathā yena sammādiṭṭhimhi paññāsaddo pavatto, na tena vijjādisaddā. Tena vuttaṃ ‘‘sataliṅgassa atthassā’’ti.
સતલક્ખણધારિનોતિ અનેકલક્ખણવતો. લક્ખીયતિ એતેનાતિ લક્ખણં, પચ્ચયભાવિનો અત્થસ્સ અત્તનો ફલં પટિચ્ચ પચ્ચયભાવો, તેન હિ સો અયં ઇમસ્સ કારણન્તિ લક્ખીયતિ. સો ચ એકસ્સેવ અત્થસ્સ અનેકપ્પભેદો ઉપલબ્ભતિ , તેનાહ ‘‘સતલક્ખણધારિનો’’તિ. અથ વા લક્ખીયન્તીતિ લક્ખણાનિ, તસ્સ તસ્સ અત્થસ્સ સઙ્ખતતાદયો પકારવિસેસા તે પન અત્થતો અવત્થાવિસેસા વેદિતબ્બા. તે ચ પન તેસં અનિચ્ચતાદિસામઞ્ઞલક્ખણં લિઙ્ગેન્તિ ઞાપેન્તીતિ ‘‘લિઙ્ગાની’’તિ ચ વુચ્ચન્તિ. તસ્સિમે આકારા, યસ્મા એકસ્સાપિ અત્થસ્સ અનેકે ઉપલબ્ભન્તિ. તેન વુત્તં ‘‘સતલિઙ્ગસ્સ અત્થસ્સ, સતલક્ખણધારિનો’’તિ. તેનાહ આયસ્મા ધમ્મસેનાપતિ – ‘‘સબ્બે ધમ્મા સબ્બાકારેન બુદ્ધસ્સ ભગવતો ઞાણમુખે આપાથં આગચ્છન્તી’’તિ (મહાનિ॰ ૧૫૬; ચૂળનિ॰ મોઘરાજમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૮૫; પટિ॰ મ॰ ૩.૫).
Satalakkhaṇadhārinoti anekalakkhaṇavato. Lakkhīyati etenāti lakkhaṇaṃ, paccayabhāvino atthassa attano phalaṃ paṭicca paccayabhāvo, tena hi so ayaṃ imassa kāraṇanti lakkhīyati. So ca ekasseva atthassa anekappabhedo upalabbhati , tenāha ‘‘satalakkhaṇadhārino’’ti. Atha vā lakkhīyantīti lakkhaṇāni, tassa tassa atthassa saṅkhatatādayo pakāravisesā te pana atthato avatthāvisesā veditabbā. Te ca pana tesaṃ aniccatādisāmaññalakkhaṇaṃ liṅgenti ñāpentīti ‘‘liṅgānī’’ti ca vuccanti. Tassime ākārā, yasmā ekassāpi atthassa aneke upalabbhanti. Tena vuttaṃ ‘‘sataliṅgassa atthassa, satalakkhaṇadhārino’’ti. Tenāha āyasmā dhammasenāpati – ‘‘sabbe dhammā sabbākārena buddhassa bhagavato ñāṇamukhe āpāthaṃ āgacchantī’’ti (mahāni. 156; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85; paṭi. ma. 3.5).
એકઙ્ગદસ્સી દુમ્મેધોતિ એવં અનેકલિઙ્ગે અનેકલક્ખણે અત્થે યો તત્થ એકઙ્ગદસ્સી અપુથુપઞ્ઞતાય એકલિઙ્ગમત્તં એકલક્ખણમત્તઞ્ચ દિસ્વા અત્તના દિટ્ઠમેવ ‘‘ઇદમેવ સચ્ચ’’ન્તિ અભિનિવિસ્સ ‘‘મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ ઇતરં પટિક્ખિપતિ, હત્થિદસ્સનકઅન્ધો વિય એકઙ્ગગાહી દુમ્મેધો દુપ્પઞ્ઞો તત્થ વિજ્જમાનાનંયેવ પકારવિસેસાનં અજાનનતો મિચ્છા અભિનિવિસનતો ચ. સતદસ્સી ચ પણ્ડિતોતિ પણ્ડિતો પન તત્થ વિજ્જમાને અનેકેપિ પકારે અત્તનો પઞ્ઞાચક્ખુના સબ્બસો પસ્સતિ. યો વા તત્થ લબ્ભમાને અનેકે પઞ્ઞાચક્ખુના અત્તનાપિ પસ્સતિ, અઞ્ઞેસમ્પિ દસ્સેતિ પકાસેતિ, સો પણ્ડિતો વિચક્ખણો અત્થેસુ કુસલો નામાતિ. એવં થેરો ઉક્કંસગતં અત્તનો પટિસમ્ભિદાસમ્પત્તિં ભિક્ખૂનં વિભાવેસિ.
Ekaṅgadassī dummedhoti evaṃ anekaliṅge anekalakkhaṇe atthe yo tattha ekaṅgadassī aputhupaññatāya ekaliṅgamattaṃ ekalakkhaṇamattañca disvā attanā diṭṭhameva ‘‘idameva sacca’’nti abhinivissa ‘‘moghamañña’’nti itaraṃ paṭikkhipati, hatthidassanakaandho viya ekaṅgagāhī dummedho duppañño tattha vijjamānānaṃyeva pakāravisesānaṃ ajānanato micchā abhinivisanato ca. Satadassī ca paṇḍitoti paṇḍito pana tattha vijjamāne anekepi pakāre attano paññācakkhunā sabbaso passati. Yo vā tattha labbhamāne aneke paññācakkhunā attanāpi passati, aññesampi dasseti pakāseti, so paṇḍito vicakkhaṇo atthesu kusalo nāmāti. Evaṃ thero ukkaṃsagataṃ attano paṭisambhidāsampattiṃ bhikkhūnaṃ vibhāvesi.
સુહેમન્તત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Suhemantattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૬. સુહેમન્તત્થેરગાથા • 6. Suhemantattheragāthā