Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૪. સુમનત્થેરગાથાવણ્ણના
4. Sumanattheragāthāvaṇṇanā
યં પત્થયાનોતિઆદિકા આયસ્મતો સુમનત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો ઇતો પઞ્ચનવુતે કપ્પે બુદ્ધસુઞ્ઞે લોકે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો એકં પચ્ચેકબુદ્ધં બ્યાધિતં દિસ્વા હરીતકં અદાસિ . સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે કોસલરટ્ઠે ગહપતિકુલે નિબ્બત્તિત્વા સુમનોતિ લદ્ધનામો સુખેન વડ્ઢિ. તસ્સ પન માતુલો પબ્બજિત્વા અરહા હુત્વા અરઞ્ઞે વિહરન્તો સુમને વયપ્પત્તે તં પબ્બાજેત્વા ચરિતાનુકૂલં કમ્મટ્ઠાનં અદાસિ. સો તત્થ યોગકમ્મં કરોન્તો ચત્તારિ ઝાનાનિ પઞ્ચ ચ અભિઞ્ઞાયો નિબ્બત્તેસિ. અથસ્સ થેરો વિપસ્સનાવિધિં આચિક્ખિ. સો ચ નચિરેનેવ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તે પતિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૨.૪૪.૬૦-૭૧) –
Yaṃ patthayānotiādikā āyasmato sumanattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinanto ito pañcanavute kappe buddhasuññe loke kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto ekaṃ paccekabuddhaṃ byādhitaṃ disvā harītakaṃ adāsi . So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde kosalaraṭṭhe gahapatikule nibbattitvā sumanoti laddhanāmo sukhena vaḍḍhi. Tassa pana mātulo pabbajitvā arahā hutvā araññe viharanto sumane vayappatte taṃ pabbājetvā caritānukūlaṃ kammaṭṭhānaṃ adāsi. So tattha yogakammaṃ karonto cattāri jhānāni pañca ca abhiññāyo nibbattesi. Athassa thero vipassanāvidhiṃ ācikkhi. So ca nacireneva vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahatte patiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.44.60-71) –
‘‘હરીતકં આમલકં, અમ્બજમ્બુવિભીતકં;
‘‘Harītakaṃ āmalakaṃ, ambajambuvibhītakaṃ;
કોલં ભલ્લાતકં બિલ્લં, સયમેવ હરામહં.
Kolaṃ bhallātakaṃ billaṃ, sayameva harāmahaṃ.
‘‘દિસ્વાન પબ્ભારગતં, ઝાયિં ઝાનરતં મુનિં;
‘‘Disvāna pabbhāragataṃ, jhāyiṃ jhānarataṃ muniṃ;
આબાધેન આપીળેન્તં, અદુતીયં મહામુનિં.
Ābādhena āpīḷentaṃ, adutīyaṃ mahāmuniṃ.
‘‘હરીતકં ગહેત્વાન, સયમ્ભુસ્સ અદાસહં;
‘‘Harītakaṃ gahetvāna, sayambhussa adāsahaṃ;
ખાદમત્તમ્હિ ભેસજ્જે, બ્યાધિ પસ્સમ્ભિ તાવદે.
Khādamattamhi bhesajje, byādhi passambhi tāvade.
‘‘પહીનદરથો બુદ્ધો, અનુમોદમકાસિ મે;
‘‘Pahīnadaratho buddho, anumodamakāsi me;
ભેસજ્જદાનેનિમિના, બ્યાધિવૂપસમેન ચ.
Bhesajjadāneniminā, byādhivūpasamena ca.
‘‘દેવભૂતો મનુસ્સો વા, જાતો વા અઞ્ઞજાતિયા;
‘‘Devabhūto manusso vā, jāto vā aññajātiyā;
સબ્બત્થ સુખિતો હોતુ, મા ચ તે બ્યાધિમાગમા.
Sabbattha sukhito hotu, mā ca te byādhimāgamā.
‘‘ઇદં વત્વાન સમ્બુદ્ધો, સયમ્ભૂ અપરાજિતો;
‘‘Idaṃ vatvāna sambuddho, sayambhū aparājito;
નભં અબ્ભુગ્ગમી ધીરો, હંસરાજાવ અમ્બરે.
Nabhaṃ abbhuggamī dhīro, haṃsarājāva ambare.
‘‘યતો હરીતકં દિન્નં, સયમ્ભુસ્સ મહેસિનો;
‘‘Yato harītakaṃ dinnaṃ, sayambhussa mahesino;
ઇમં જાતિં ઉપાદાય, બ્યાધિ મે નુપપજ્જથ.
Imaṃ jātiṃ upādāya, byādhi me nupapajjatha.
‘‘અયં પચ્છિમકો મય્હં, ચરિમો વત્તતે ભવો;
‘‘Ayaṃ pacchimako mayhaṃ, carimo vattate bhavo;
તિસ્સો વિજ્જા સચ્છિકતા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસનં.
Tisso vijjā sacchikatā, kataṃ buddhassa sāsanaṃ.
‘‘ચતુન્નવુતિતો કપ્પે, ભેસજ્જમદદિં તદા;
‘‘Catunnavutito kappe, bhesajjamadadiṃ tadā;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ભેસજ્જસ્સ ઇદં ફલં.
Duggatiṃ nābhijānāmi, bhesajjassa idaṃ phalaṃ.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
અરહત્તે પન પતિટ્ઠિતો એકદિવસં માતુલત્થેરસ્સ ઉપટ્ઠાનં અગમાસિ. તં થેરો અધિગમં પુચ્છિ, તં બ્યાકરોન્તો –
Arahatte pana patiṭṭhito ekadivasaṃ mātulattherassa upaṭṭhānaṃ agamāsi. Taṃ thero adhigamaṃ pucchi, taṃ byākaronto –
૩૩૦.
330.
‘‘યં પત્થયાનો ધમ્મેસુ, ઉપજ્ઝાયો અનુગ્ગહિ;
‘‘Yaṃ patthayāno dhammesu, upajjhāyo anuggahi;
અમતં અભિકઙ્ખન્તં, કતં કત્તબ્બકં મયા.
Amataṃ abhikaṅkhantaṃ, kataṃ kattabbakaṃ mayā.
૩૩૧.
331.
‘‘અનુપ્પત્તો સચ્છિકતો, સયં ધમ્મો અનીતિહો;
‘‘Anuppatto sacchikato, sayaṃ dhammo anītiho;
વિસુદ્ધઞાણો નિક્કઙ્ખો, બ્યાકરોમિ તવન્તિકે.
Visuddhañāṇo nikkaṅkho, byākaromi tavantike.
૩૩૨.
332.
‘‘પુબ્બેનિવાસં જાનામિ, દિબ્બચક્ખુ વિસોધિતં;
‘‘Pubbenivāsaṃ jānāmi, dibbacakkhu visodhitaṃ;
સદત્થો મે અનુપ્પત્તો, કતં બુદ્ધસ્સ સાસનં.
Sadattho me anuppatto, kataṃ buddhassa sāsanaṃ.
૩૩૩.
333.
‘‘અપ્પમત્તસ્સ મે સિક્ખા, સુસ્સુતા તવ સાસને;
‘‘Appamattassa me sikkhā, sussutā tava sāsane;
સબ્બે મે આસવા ખીણા, નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો.
Sabbe me āsavā khīṇā, natthi dāni punabbhavo.
૩૩૪.
334.
‘‘અનુસાસિ મં અરિયવતા, અનુકમ્પિ અનુગ્ગહિ;
‘‘Anusāsi maṃ ariyavatā, anukampi anuggahi;
અમોઘો તુય્હમોવાદો, અન્તેવાસિમ્હિ સિક્ખિતો’’તિ. –
Amogho tuyhamovādo, antevāsimhi sikkhito’’ti. –
ઇમાહિ પઞ્ચહિ ગાથાહિ સીહનાદં નદન્તો અઞ્ઞં બ્યાકાસિ.
Imāhi pañcahi gāthāhi sīhanādaṃ nadanto aññaṃ byākāsi.
તત્થ યં પત્થયાનો ધમ્મેસુ, ઉપજ્ઝાયો અનુગ્ગહિ. અમતં અભિકઙ્ખન્તન્તિ સમથવિપસ્સનાદીસુ અનવજ્જધમ્મેસુ યં ધમ્મં મય્હં પત્થયન્તો આકઙ્ખન્તો ઉપજ્ઝાયો અમતં નિબ્બાનં અભિકઙ્ખન્તં મં ઓવાદદાનવસેન અનુગ્ગણ્હિ. કતં કત્તબ્બકં મયાતિ તસ્સ અધિગમત્થં કત્તબ્બં પરિઞ્ઞાદિસોળસવિધં કિચ્ચં કતં નિટ્ઠાપિતં મયા.
Tattha yaṃ patthayāno dhammesu, upajjhāyo anuggahi. Amataṃ abhikaṅkhantanti samathavipassanādīsu anavajjadhammesu yaṃ dhammaṃ mayhaṃ patthayanto ākaṅkhanto upajjhāyo amataṃ nibbānaṃ abhikaṅkhantaṃ maṃ ovādadānavasena anuggaṇhi. Kataṃ kattabbakaṃ mayāti tassa adhigamatthaṃ kattabbaṃ pariññādisoḷasavidhaṃ kiccaṃ kataṃ niṭṭhāpitaṃ mayā.
તતો એવ અનુપ્પત્તો અધિગતો ચતુબ્બિધોપિ મગ્ગધમ્મો સચ્છિકતો. સયં ધમ્મો અનીતિહોતિ સયં અત્તનાયેવ નિબ્બાનધમ્મો ફલધમ્મો ચ અનીતિહો અસન્દિદ્ધો અત્તપચ્ચક્ખો કતો, ‘‘ઇતિહ, ઇતિ કિરા’’તિ પવત્તિયા ઇતિહસઙ્ખાતં સંસયં સમુચ્છિન્દન્તોયેવ અરિયમગ્ગો પવત્તતિ. તેનાહ ‘‘વિસુદ્ધઞાણો નિક્કઙ્ખો’’તિઆદિ. તત્થ વિસુદ્ધઞાણોતિ સબ્બસંકિલેસવિસુદ્ધિયા વિસુદ્ધઞાણો. તવન્તિકેતિ તવ સમીપે.
Tato eva anuppatto adhigato catubbidhopi maggadhammo sacchikato. Sayaṃ dhammo anītihoti sayaṃ attanāyeva nibbānadhammo phaladhammo ca anītiho asandiddho attapaccakkho kato, ‘‘itiha, iti kirā’’ti pavattiyā itihasaṅkhātaṃ saṃsayaṃ samucchindantoyeva ariyamaggo pavattati. Tenāha ‘‘visuddhañāṇo nikkaṅkho’’tiādi. Tattha visuddhañāṇoti sabbasaṃkilesavisuddhiyā visuddhañāṇo. Tavantiketi tava samīpe.
સદત્થોતિ અરહત્તં. સિક્ખાતિ અધિસીલસિક્ખાદયો. સુસ્સુતાતિ પરિયત્તિબાહુસચ્ચસ્સ પટિવેધબાહુસચ્ચસ્સ ચ પારિપૂરિવસેન સુટ્ઠુ સુતા. તવ સાસનેતિ તવ ઓવાદે અનુસિટ્ઠિયં ઠિતસ્સ.
Sadatthoti arahattaṃ. Sikkhāti adhisīlasikkhādayo. Sussutāti pariyattibāhusaccassa paṭivedhabāhusaccassa ca pāripūrivasena suṭṭhu sutā. Tava sāsaneti tava ovāde anusiṭṭhiyaṃ ṭhitassa.
અરિયવતાતિ સુવિસુદ્ધસીલાદિવતસમાદાનેન. અન્તેવાસિમ્હિ સિક્ખિતોતિ તુય્હં સમીપે ચિણ્ણબ્રહ્મચરિયવાસતાય અન્તેવાસી સિક્ખિતવા સિક્ખિતઅધિસીલાદિસિક્ખો અમ્હીતિ.
Ariyavatāti suvisuddhasīlādivatasamādānena. Antevāsimhi sikkhitoti tuyhaṃ samīpe ciṇṇabrahmacariyavāsatāya antevāsī sikkhitavā sikkhitaadhisīlādisikkho amhīti.
સુમનત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Sumanattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૪. સુમનત્થેરગાથા • 4. Sumanattheragāthā