Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ઉદાન-અટ્ઠકથા • Udāna-aṭṭhakathā

    ૮. સુપ્પવાસાસુત્તવણ્ણના

    8. Suppavāsāsuttavaṇṇanā

    ૧૮. અટ્ઠમે કુણ્ડિકાયન્તિ એવંનામકે કોલિયાનં નગરે. કુણ્ડધાનવનેતિ તસ્સ નગરસ્સ અવિદૂરે કુણ્ડધાનસઙ્ખાતે વને.

    18. Aṭṭhame kuṇḍikāyanti evaṃnāmake koliyānaṃ nagare. Kuṇḍadhānavaneti tassa nagarassa avidūre kuṇḍadhānasaṅkhāte vane.

    પુબ્બે કિર કુણ્ડો નામ એકો યક્ખો તસ્મિં વનસણ્ડે વાસં કપ્પેસિ, કુણ્ડધાનમિસ્સકેન ચ બલિકમ્મેન તુસ્સતીતિ તસ્સ તથા તત્થ બલિં ઉપહરન્તિ, તેનેતં વનસણ્ડં કુણ્ડધાનવનન્ત્વેવ પઞ્ઞાયિત્થ. તસ્સ અવિદૂરે એકા ગામપતિકા અહોસિ, સાપિ તસ્સ યક્ખસ્સ આણાપવત્તિટ્ઠાને નિવિટ્ઠત્તા તેનેવ પરિપાલિતત્તા કુણ્ડિકાતિ વોહરીયિત્થ . અપરભાગે તત્થ કોલિયરાજાનો નગરં કારેસું, તમ્પિ પુરિમવોહારેન કુણ્ડિકાત્વેવ વુચ્ચતિ. તસ્મિઞ્ચ વનસણ્ડે કોલિયરાજાનો ભગવતો ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ વસનત્થાય વિહારં પતિટ્ઠાપેસું, તમ્પિ કુણ્ડધાનવનન્ત્વેવ પઞ્ઞાયિત્થ. અથ ભગવા જનપદચારિકં ચરન્તો અનુક્કમેન તં વિહારં પત્વા તત્થ વિહાસિ. તેન વુત્તં – ‘‘એકં સમયં ભગવા કુણ્ડિકાયં વિહરતિ કુણ્ડધાનવને’’તિ.

    Pubbe kira kuṇḍo nāma eko yakkho tasmiṃ vanasaṇḍe vāsaṃ kappesi, kuṇḍadhānamissakena ca balikammena tussatīti tassa tathā tattha baliṃ upaharanti, tenetaṃ vanasaṇḍaṃ kuṇḍadhānavanantveva paññāyittha. Tassa avidūre ekā gāmapatikā ahosi, sāpi tassa yakkhassa āṇāpavattiṭṭhāne niviṭṭhattā teneva paripālitattā kuṇḍikāti voharīyittha . Aparabhāge tattha koliyarājāno nagaraṃ kāresuṃ, tampi purimavohārena kuṇḍikātveva vuccati. Tasmiñca vanasaṇḍe koliyarājāno bhagavato bhikkhusaṅghassa ca vasanatthāya vihāraṃ patiṭṭhāpesuṃ, tampi kuṇḍadhānavanantveva paññāyittha. Atha bhagavā janapadacārikaṃ caranto anukkamena taṃ vihāraṃ patvā tattha vihāsi. Tena vuttaṃ – ‘‘ekaṃ samayaṃ bhagavā kuṇḍikāyaṃ viharati kuṇḍadhānavane’’ti.

    સુપ્પવાસાતિ તસ્સા ઉપાસિકાય નામં. કોલિયધીતાતિ કોલિયરાજપુત્તી. સા હિ ભગવતો અગ્ગુપટ્ઠાયિકા પણીતદાયિકાનં સાવિકાનં એતદગ્ગે ઠપિતા સોતાપન્ના અરિયસાવિકા. યઞ્હિ કિઞ્ચિ ભગવતો યુત્તરૂપં ખાદનીયં ભોજનીયં ભેસજ્જં વા ન તત્થ અઞ્ઞાહિ સંવિધાતબ્બં અત્થિ, સબ્બં તં સયમેવ અત્તનો પઞ્ઞાય વિચારેત્વા સક્કચ્ચં સમ્પાદેત્વા ઉપનેતિ. દેવસિકઞ્ચ અટ્ઠસતં સઙ્ઘભત્તપાટિપુગ્ગલિકભત્તાનિ દેતિ. યો કોચિ ભિક્ખુ વા ભિક્ખુની વા તં કુલં પિણ્ડાય પવિટ્ઠો રિત્તહત્થો ન ગચ્છતિ. એવં મુત્તચાગા પયતપાણી વોસ્સગ્ગરતા યાચયોગા દાનસંવિભાગરતા. અસ્સા કુચ્છિયં પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો પચ્છિમભવિકો સાવકબોધિસત્તો પટિસન્ધિં ગણ્હિ. સા તં ગબ્ભં કેનચિદેવ પાપકમ્મેન સત્ત વસ્સાનિ કુચ્છિના પરિહરિ, સત્તાહઞ્ચ મૂળ્હગબ્ભા અહોસિ. તેન વુત્તં – ‘‘સત્ત વસ્સાનિ ગબ્ભં ધારેતિ સત્તાહં મૂળ્હગબ્ભા’’તિ.

    Suppavāsāti tassā upāsikāya nāmaṃ. Koliyadhītāti koliyarājaputtī. Sā hi bhagavato aggupaṭṭhāyikā paṇītadāyikānaṃ sāvikānaṃ etadagge ṭhapitā sotāpannā ariyasāvikā. Yañhi kiñci bhagavato yuttarūpaṃ khādanīyaṃ bhojanīyaṃ bhesajjaṃ vā na tattha aññāhi saṃvidhātabbaṃ atthi, sabbaṃ taṃ sayameva attano paññāya vicāretvā sakkaccaṃ sampādetvā upaneti. Devasikañca aṭṭhasataṃ saṅghabhattapāṭipuggalikabhattāni deti. Yo koci bhikkhu vā bhikkhunī vā taṃ kulaṃ piṇḍāya paviṭṭho rittahattho na gacchati. Evaṃ muttacāgā payatapāṇī vossaggaratā yācayogā dānasaṃvibhāgaratā. Assā kucchiyaṃ purimabuddhesu katādhikāro pacchimabhaviko sāvakabodhisatto paṭisandhiṃ gaṇhi. Sā taṃ gabbhaṃ kenacideva pāpakammena satta vassāni kucchinā parihari, sattāhañca mūḷhagabbhā ahosi. Tena vuttaṃ – ‘‘satta vassāni gabbhaṃ dhāreti sattāhaṃ mūḷhagabbhā’’ti.

    તત્થ સત્ત વસ્સાનીતિ સત્ત સંવચ્છરાનિ, અચ્ચન્તસંયોગે ચ ઇદં ઉપયોગવચનં. ગબ્ભં ધારેતીતિ ગબ્ભં વહતિ, ગબ્ભિની હોતીતિ અત્થો. સત્તાહં મૂળ્હગબ્ભાતિ સત્ત અહાનિ બ્યાકુલગબ્ભા. ગબ્ભો હિ પરિપક્કો સમ્પજ્જમાનો વિજાયનકાલે કમ્મજવાતેહિ સઞ્ચાલેત્વા પરિવત્તિતો ઉદ્ધંપાદો અધોસિરો હુત્વા યોનિમુખાભિમુખો હોતિ, એવં સો કત્થચિ અલગ્ગો બહિ નિક્ખમતિ. વિપજ્જમાનો પન વિપરિવત્તનવસેન યોનિમગ્ગં પિદહિત્વા તિરિયં નિપજ્જતિ, સયમેવ વા યોનિમગ્ગો પિદહતિ, સો તત્થ કમ્મજવાતેહિ અપરાપરં પરિવત્તમાનો બ્યાકુલો મૂળ્હગબ્ભોતિ વુચ્ચતિ. તસ્સાપિ સત્ત દિવસે એવં અહોસિ, તેન વુત્તં ‘‘સત્તાહં મૂળ્હગબ્ભા’’તિ.

    Tattha satta vassānīti satta saṃvaccharāni, accantasaṃyoge ca idaṃ upayogavacanaṃ. Gabbhaṃ dhāretīti gabbhaṃ vahati, gabbhinī hotīti attho. Sattāhaṃ mūḷhagabbhāti satta ahāni byākulagabbhā. Gabbho hi paripakko sampajjamāno vijāyanakāle kammajavātehi sañcāletvā parivattito uddhaṃpādo adhosiro hutvā yonimukhābhimukho hoti, evaṃ so katthaci alaggo bahi nikkhamati. Vipajjamāno pana viparivattanavasena yonimaggaṃ pidahitvā tiriyaṃ nipajjati, sayameva vā yonimaggo pidahati, so tattha kammajavātehi aparāparaṃ parivattamāno byākulo mūḷhagabbhoti vuccati. Tassāpi satta divase evaṃ ahosi, tena vuttaṃ ‘‘sattāhaṃ mūḷhagabbhā’’ti.

    અયઞ્ચ ગબ્ભો સીવલિત્થેરો. તસ્સ કથં સત્ત વસ્સાનિ ગબ્ભવાસદુક્ખં, સત્તાહં મૂળ્હગબ્ભભાવપ્પત્તિ, માતુ ચસ્સાપિ સોતાપન્નાય અરિયસાવિકાય તથા દુક્ખાનુભવનં જાતન્તિ? વુચ્ચતે – અતીતે કાસિકરાજે બારાણસિયં રજ્જં કારેન્તે એકો કોસલરાજા મહન્તેન બલેનાગન્ત્વા બારાણસિં ગહેત્વા તં રાજાનં મારેત્વા તસ્સ અગ્ગમહેસિં અત્તનો અગ્ગમહેસિં અકાસિ. બારાણસિરઞ્ઞો પન પુત્તો પિતુ મરણકાલે નિદ્ધમનદ્વારેન પલાયિત્વા અત્તનો ઞાતિમિત્તબન્ધવે એકજ્ઝં કત્વા અનુક્કમેન બલં સંહરિત્વા બારાણસિં આગન્ત્વા અવિદૂરે મહન્તં ખન્ધાવારં બન્ધિત્વા તસ્સ રઞ્ઞો પણ્ણં પેસેસિ ‘‘રજ્જં વા દેતુ, યુદ્ધં વા’’તિ . રાજકુમારસ્સ માતા સાસનં સુત્વા ‘‘યુદ્ધેન કમ્મં નત્થિ, સબ્બદિસાસુ સઞ્ચારં પચ્છિન્દિત્વા બારાણસિનગરં પરિવારેતુ, તતો દારૂદકભત્તપરિક્ખયેન કિલન્તા નગરે મનુસ્સા વિનાવ યુદ્ધેન રાજાનં ગહેત્વા દસ્સન્તી’’તિ પણ્ણં પેસેસિ. સો માતુ સાસનં સુત્વા ચત્તારિ મહાદ્વારાનિ રક્ખન્તો સત્ત વસ્સાનિ નગરં ઉપરુન્ધિ, નગરે મનુસ્સા ચૂળદ્વારેન નિક્ખમિત્વા દારૂદકાનિ આહરન્તિ, સબ્બકિચ્ચાનિ કરોન્તિ.

    Ayañca gabbho sīvalitthero. Tassa kathaṃ satta vassāni gabbhavāsadukkhaṃ, sattāhaṃ mūḷhagabbhabhāvappatti, mātu cassāpi sotāpannāya ariyasāvikāya tathā dukkhānubhavanaṃ jātanti? Vuccate – atīte kāsikarāje bārāṇasiyaṃ rajjaṃ kārente eko kosalarājā mahantena balenāgantvā bārāṇasiṃ gahetvā taṃ rājānaṃ māretvā tassa aggamahesiṃ attano aggamahesiṃ akāsi. Bārāṇasirañño pana putto pitu maraṇakāle niddhamanadvārena palāyitvā attano ñātimittabandhave ekajjhaṃ katvā anukkamena balaṃ saṃharitvā bārāṇasiṃ āgantvā avidūre mahantaṃ khandhāvāraṃ bandhitvā tassa rañño paṇṇaṃ pesesi ‘‘rajjaṃ vā detu, yuddhaṃ vā’’ti . Rājakumārassa mātā sāsanaṃ sutvā ‘‘yuddhena kammaṃ natthi, sabbadisāsu sañcāraṃ pacchinditvā bārāṇasinagaraṃ parivāretu, tato dārūdakabhattaparikkhayena kilantā nagare manussā vināva yuddhena rājānaṃ gahetvā dassantī’’ti paṇṇaṃ pesesi. So mātu sāsanaṃ sutvā cattāri mahādvārāni rakkhanto satta vassāni nagaraṃ uparundhi, nagare manussā cūḷadvārena nikkhamitvā dārūdakāni āharanti, sabbakiccāni karonti.

    અથ રાજકુમારસ્સ માતા તં પવત્તિં સુત્વા ‘‘બાલો મમ પુત્તો ઉપાયં ન જાનાતિ, ગચ્છથ, અસ્સ ચૂળદ્વારાનિ પિધાય નગરં ઉપરુન્ધતૂતિ વદેથા’’તિ પુત્તસ્સ ગૂળ્હસાસનં પહિણિ. સો માતુ સાસનં સુત્વા સત્ત દિવસે તથા અકાસિ. નાગરા બહિ નિક્ખમિતું અલભન્તા સત્તમે દિવસે તસ્સ રઞ્ઞો સીસં ગહેત્વા કુમારસ્સ અદંસુ. કુમારો નગરં પવિસિત્વા રજ્જં અગ્ગહેસિ. સો તદા સત્ત વસ્સાનિ નગરરુન્ધનકમ્મનિસ્સન્દેન એતરહિ સત્ત વસ્સાનિ માતુકુચ્છિસઙ્ખાતાય લોહિતકુમ્ભિયા વસિ, અવસેસતો પન સત્તાહં નગરૂપરુન્ધનેન સત્તાહં મૂળ્હગબ્ભભાવં આપજ્જિ. જાતકટ્ઠકથાયં પન ‘‘સત્ત દિવસાનિ નગરં રુન્ધિત્વા ગહિતકમ્મનિસ્સન્દેન સત્તવસ્સાનિ લોહિતકુમ્ભિયં વસિત્વા સત્તાહં મૂળ્હગબ્ભભાવં આપજ્જી’’તિ વુત્તં. યં પન સો પદુમુત્તરસમ્માસમ્બુદ્ધપાદમૂલે ‘‘લાભીનં અગ્ગો ભવેય્ય’’ન્તિ મહાદાનં દત્વા પત્થનં અકાસિ, યઞ્ચ વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે નાગરેહિ સદ્ધિં સહસ્સગ્ઘનિકં ગુળદધિં દત્વા પત્થનં અકાસિ, તસ્સાનુભાવેન લાભીનં અગ્ગો જાતો. સુપ્પવાસાપિ ‘‘નગરં રુન્ધિત્વા ગણ્હ, તાતા’’તિ પેસિતભાવેન સત્ત વસ્સાનિ કુચ્છિના ગબ્ભં પરિહરિત્વા સત્તાહં મૂળ્હગબ્ભાજાતા . એવં તે માતાપુત્તા અત્તનો કમ્મસ્સ અનુરૂપં ઈદિસં દુક્ખં પટિસંવેદિંસુ.

    Atha rājakumārassa mātā taṃ pavattiṃ sutvā ‘‘bālo mama putto upāyaṃ na jānāti, gacchatha, assa cūḷadvārāni pidhāya nagaraṃ uparundhatūti vadethā’’ti puttassa gūḷhasāsanaṃ pahiṇi. So mātu sāsanaṃ sutvā satta divase tathā akāsi. Nāgarā bahi nikkhamituṃ alabhantā sattame divase tassa rañño sīsaṃ gahetvā kumārassa adaṃsu. Kumāro nagaraṃ pavisitvā rajjaṃ aggahesi. So tadā satta vassāni nagararundhanakammanissandena etarahi satta vassāni mātukucchisaṅkhātāya lohitakumbhiyā vasi, avasesato pana sattāhaṃ nagarūparundhanena sattāhaṃ mūḷhagabbhabhāvaṃ āpajji. Jātakaṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘satta divasāni nagaraṃ rundhitvā gahitakammanissandena sattavassāni lohitakumbhiyaṃ vasitvā sattāhaṃ mūḷhagabbhabhāvaṃ āpajjī’’ti vuttaṃ. Yaṃ pana so padumuttarasammāsambuddhapādamūle ‘‘lābhīnaṃ aggo bhaveyya’’nti mahādānaṃ datvā patthanaṃ akāsi, yañca vipassissa bhagavato kāle nāgarehi saddhiṃ sahassagghanikaṃ guḷadadhiṃ datvā patthanaṃ akāsi, tassānubhāvena lābhīnaṃ aggo jāto. Suppavāsāpi ‘‘nagaraṃ rundhitvā gaṇha, tātā’’ti pesitabhāvena satta vassāni kucchinā gabbhaṃ pariharitvā sattāhaṃ mūḷhagabbhājātā . Evaṃ te mātāputtā attano kammassa anurūpaṃ īdisaṃ dukkhaṃ paṭisaṃvediṃsu.

    તીહિ વિતક્કેહીતિ રતનત્તયગુણાનુસ્સતિપટિસંયુત્તેહિ તીહિ સમ્માવિતક્કેહિ. અધિવાસેતીતિ મૂળ્હગબ્ભતાય ઉપ્પન્નદુક્ખં સહતિ. સા હિ ભગવતો સમ્બુદ્ધભાવં, અરિયસઙ્ઘસ્સ સુપ્પટિપત્તિં, નિબ્બાનસ્સ ચ દુક્ખનિસ્સરણભાવં અનુસ્સરન્તી અત્તનો ઉપ્પજ્જમાનદુક્ખં અમનસિકરણેનેવ અભિભવિત્વા ખમતિ. તેન વુત્તં ‘‘તીહિ વિતક્કેહિ અધિવાસેતી’’તિ.

    Tīhivitakkehīti ratanattayaguṇānussatipaṭisaṃyuttehi tīhi sammāvitakkehi. Adhivāsetīti mūḷhagabbhatāya uppannadukkhaṃ sahati. Sā hi bhagavato sambuddhabhāvaṃ, ariyasaṅghassa suppaṭipattiṃ, nibbānassa ca dukkhanissaraṇabhāvaṃ anussarantī attano uppajjamānadukkhaṃ amanasikaraṇeneva abhibhavitvā khamati. Tena vuttaṃ ‘‘tīhi vitakkehi adhivāsetī’’ti.

    સમ્માસમ્બુદ્ધો વતાતિઆદિ તેસં વિતક્કાનં પવત્તિઆકારદસ્સનં. તસ્સત્થો – યો ભગ્યવન્તતાદીહિ કારણેહિ ભગવા લોકનાથો સમ્મા અવિપરીતં સામં સયમેવ સબ્બધમ્મે અહો વત બુદ્ધો, સો ભગવા એવરૂપસ્સ એતરહિ મયા અનુભવિયમાનસ્સ અઞ્ઞસ્સ ચ એવંજાતિકસ્સ સકલસ્સ વટ્ટદુક્ખસ્સ પહાનાય અચ્ચન્તં અનુપ્પાદનિરોધાય ધમ્મં કથેતિ, અવિપરીતધમ્મં કથેતિ. અવિપરીતધમ્મદેસનતાય હિ સત્થુ સમ્માસમ્બોધિસિદ્ધિ. તસ્સ યથાવુત્તગુણસ્સ ભગવતો ધમ્મસ્સવનન્તે જાતત્તા સીલદિટ્ઠિસામઞ્ઞેન સંહતત્તા ચ સાવકસઙ્ઘોતિ લદ્ધનામો અટ્ઠઅરિયપુગ્ગલસમૂહો સુપ્પટિપન્નો વત અહો વત સમ્મા પટિપન્નો, યો અરિયસઙ્ઘો એવરૂપસ્સ ઈદિસસ્સ વટ્ટદુક્ખસ્સ પહાનાય અનુપ્પાદનિરોધાય અનિવત્તિપટિપદં પટિપન્નો. સુસુખં વત અહો વત સુટ્ઠુ સુખં સબ્બસઙ્ખતનિસ્સટં નિબ્બાનં, યસ્મિં નિબ્બાને ઈદિસં વટ્ટદુક્ખં ન ઉપલબ્ભતીતિ. એત્થ ચ પટિપજ્જમાનાપિ પટિપન્ના ઇચ્ચેવ વુત્તા પટિપત્તિયા અનિવત્તિભાવતો. અથ વા ઉપ્પન્નસદ્દો વિય પટિપન્નસદ્દો વત્તમાનત્થોપિ વેદિતબ્બો. તેનેવાહ ‘‘સોતાપત્તિફલસચ્છિકિરિયાય પટિપન્નો’’તિ.

    Sammāsambuddho vatātiādi tesaṃ vitakkānaṃ pavattiākāradassanaṃ. Tassattho – yo bhagyavantatādīhi kāraṇehi bhagavā lokanātho sammā aviparītaṃ sāmaṃ sayameva sabbadhamme aho vata buddho, so bhagavā evarūpassa etarahi mayā anubhaviyamānassa aññassa ca evaṃjātikassa sakalassa vaṭṭadukkhassa pahānāya accantaṃ anuppādanirodhāya dhammaṃ katheti, aviparītadhammaṃ katheti. Aviparītadhammadesanatāya hi satthu sammāsambodhisiddhi. Tassa yathāvuttaguṇassa bhagavato dhammassavanante jātattā sīladiṭṭhisāmaññena saṃhatattā ca sāvakasaṅghoti laddhanāmo aṭṭhaariyapuggalasamūho suppaṭipanno vata aho vata sammā paṭipanno, yo ariyasaṅgho evarūpassa īdisassa vaṭṭadukkhassa pahānāya anuppādanirodhāya anivattipaṭipadaṃ paṭipanno. Susukhaṃ vata aho vata suṭṭhu sukhaṃ sabbasaṅkhatanissaṭaṃ nibbānaṃ, yasmiṃ nibbāne īdisaṃ vaṭṭadukkhaṃ na upalabbhatīti. Ettha ca paṭipajjamānāpi paṭipannā icceva vuttā paṭipattiyā anivattibhāvato. Atha vā uppannasaddo viya paṭipannasaddo vattamānatthopi veditabbo. Tenevāha ‘‘sotāpattiphalasacchikiriyāya paṭipanno’’ti.

    સામિકન્તિ અત્તનો પતિં કોલિયરાજપુત્તં. આમન્તેસીતિ અભાસિ. મમ વચનેન ભગવતો પાદે સિરસા વન્દાહીતિ મય્હં વચનેન ચક્કલક્ખણપ્પટિમણ્ડિતાનિ વિકસિતપદુમસસ્સિરીકાનિ ભગવતો ચરણાનિ તવ સિરસા વન્દાહિ, ઉત્તમઙ્ગેન અભિવાદનં કરોહીતિ અત્થો. અપ્પાબાધન્તિઆદીસુ આબાધોતિ વિસભાગવેદના વુચ્ચતિ, યા એકદેસે ઉપ્પજ્જિત્વાપિ સકલસરીરં અયપટ્ટેન આબન્ધિત્વા વિય ગણ્હતિ. આતઙ્કોતિ કિચ્છજીવિતકરો રોગો. અથ વા યાપેતબ્બરોગો આતઙ્કો, ઇતરો આબાધો. ખુદ્દકો વા રોગો આતઙ્કો, બલવા આબાધો. કેચિ પન ‘‘અજ્ઝત્તસમુટ્ઠાનો આબાધો, બહિદ્ધાસમુટ્ઠાનો આતઙ્કો’’તિ વદન્તિ. તદુભયસ્સાપિ અભાવં પુચ્છાતિ વદતિ. ગિલાનસ્સેવ ચ ઉટ્ઠાનં નામ ગરુકં હોતિ, કાયે બલં ન હોતિ, તસ્મા નિગ્ગેલઞ્ઞતાય લહુપરિવત્તિસઙ્ખાતં કાયસ્સ લહુટ્ઠાનં સરીરબલઞ્ચ પુચ્છાતિ વદતિ. ફાસુવિહારન્તિ ઠાનનિસિન્નગમનસયનસઙ્ખાતેસુ ચતૂસુ ઇરિયાપથેસુ સુખવિહારઞ્ચ પુચ્છાતિ વદતિ. અથસ્સ પુચ્છિતબ્બાકારં દસ્સેન્તી ‘‘સુપ્પવાસા, ભન્તે’’તિઆદિમાહ. એવઞ્ચ વદેહીતિ ઇદાનિ વત્તબ્બાકારં નિદસ્સેતિ.

    Sāmikanti attano patiṃ koliyarājaputtaṃ. Āmantesīti abhāsi. Mama vacanena bhagavato pāde sirasā vandāhīti mayhaṃ vacanena cakkalakkhaṇappaṭimaṇḍitāni vikasitapadumasassirīkāni bhagavato caraṇāni tava sirasā vandāhi, uttamaṅgena abhivādanaṃ karohīti attho. Appābādhantiādīsu ābādhoti visabhāgavedanā vuccati, yā ekadese uppajjitvāpi sakalasarīraṃ ayapaṭṭena ābandhitvā viya gaṇhati. Ātaṅkoti kicchajīvitakaro rogo. Atha vā yāpetabbarogo ātaṅko, itaro ābādho. Khuddako vā rogo ātaṅko, balavā ābādho. Keci pana ‘‘ajjhattasamuṭṭhāno ābādho, bahiddhāsamuṭṭhāno ātaṅko’’ti vadanti. Tadubhayassāpi abhāvaṃ pucchāti vadati. Gilānasseva ca uṭṭhānaṃ nāma garukaṃ hoti, kāye balaṃ na hoti, tasmā niggelaññatāya lahuparivattisaṅkhātaṃ kāyassa lahuṭṭhānaṃ sarīrabalañca pucchāti vadati. Phāsuvihāranti ṭhānanisinnagamanasayanasaṅkhātesu catūsu iriyāpathesu sukhavihārañca pucchāti vadati. Athassa pucchitabbākāraṃ dassentī ‘‘suppavāsā, bhante’’tiādimāha. Evañca vadehīti idāni vattabbākāraṃ nidasseti.

    પરમન્તિ વચનસમ્પટિચ્છનં. તેન સાધુ, ભદ્દે, યથા વુત્તં, તથા પટિપજ્જામીતિ દસ્સેતિ. કોલિયપુત્તોતિ સુપ્પવાસાય સામિકો કોલિયરાજપુત્તો. સુખિની હોતૂતિ સદેવકે લોકે અગ્ગદક્ખિણેય્યો સત્થા સુપ્પવાસાય પેસિતવન્દનં સમ્પટિચ્છિત્વા તદનન્તરં અત્તનો મેત્તાવિહારસંસૂચકં બુદ્ધાચિણ્ણં સુખૂપસંહારં તસ્સા સામઞ્ઞતો પકાસેત્વા પુન તસ્સા પુત્તસ્સ ચ ગબ્ભવિપત્તિમૂલકદુક્ખુપ્પત્તિપટિક્ખેપમુખેન સુખૂપસંહારં નિદસ્સેન્તો ‘‘સુખિની…પે॰… અરોગા, અરોગં પુત્તં વિજાયતૂ’’તિ આહ.

    Paramanti vacanasampaṭicchanaṃ. Tena sādhu, bhadde, yathā vuttaṃ, tathā paṭipajjāmīti dasseti. Koliyaputtoti suppavāsāya sāmiko koliyarājaputto. Sukhinī hotūti sadevake loke aggadakkhiṇeyyo satthā suppavāsāya pesitavandanaṃ sampaṭicchitvā tadanantaraṃ attano mettāvihārasaṃsūcakaṃ buddhāciṇṇaṃ sukhūpasaṃhāraṃ tassā sāmaññato pakāsetvā puna tassā puttassa ca gabbhavipattimūlakadukkhuppattipaṭikkhepamukhena sukhūpasaṃhāraṃ nidassento ‘‘sukhinī…pe… arogā, arogaṃ puttaṃ vijāyatū’’ti āha.

    સહ વચનાતિ ભગવતો વચનેન સહેવ. યસ્મિં કાલે ભગવા તથા અવોચ, તસ્મિંયેવ કાલે તમ્પિ કમ્મં પરિક્ખયં અગમાસિ. તસ્સ પરિક્ખીણભાવં ઓલોકેત્વા સત્થા તથા અભાસિ. અપરે પન વદન્તિ – સચે તથા સત્થા નાચિક્ખિસ્સા, તતો પરમ્પિ કિઞ્ચિ કાલં તસ્સા તં દુક્ખં અનુબન્ધિસ્સા. યસ્મા પન ભગવતા ‘‘સુખિની અરોગા અરોગઞ્ચ પુત્તં વિજાયતૂ’’તિ વુત્તં, તસ્મા તસ્સ વચનસમકાલમેવ સો ગબ્ભો બ્યાકુલભાવં વિજહિત્વા સુખેનેવ બહિ નિક્ખમિ, એવં તેસં માતાપુત્તાનં સોત્થિ અહોસિ. અચિન્તેય્યો હિ બુદ્ધાનં બુદ્ધાનુભાવો. યથા હિ પટાચારાય પિયવિપ્પયોગસમ્ભૂતેન સોકેન ઉમ્માદં પત્વા –

    Sahavacanāti bhagavato vacanena saheva. Yasmiṃ kāle bhagavā tathā avoca, tasmiṃyeva kāle tampi kammaṃ parikkhayaṃ agamāsi. Tassa parikkhīṇabhāvaṃ oloketvā satthā tathā abhāsi. Apare pana vadanti – sace tathā satthā nācikkhissā, tato parampi kiñci kālaṃ tassā taṃ dukkhaṃ anubandhissā. Yasmā pana bhagavatā ‘‘sukhinī arogā arogañca puttaṃ vijāyatū’’ti vuttaṃ, tasmā tassa vacanasamakālameva so gabbho byākulabhāvaṃ vijahitvā sukheneva bahi nikkhami, evaṃ tesaṃ mātāputtānaṃ sotthi ahosi. Acinteyyo hi buddhānaṃ buddhānubhāvo. Yathā hi paṭācārāya piyavippayogasambhūtena sokena ummādaṃ patvā –

    ‘‘ઉભો પુત્તા કાલકતા, પન્થે મય્હં પતી મતો;

    ‘‘Ubho puttā kālakatā, panthe mayhaṃ patī mato;

    માતા પિતા ચ ભાતા ચ, એકચિતકમ્હિ ઝાયરે’’તિ. (અપ॰ થેરી ૨.૨.૪૯૮) –

    Mātā pitā ca bhātā ca, ekacitakamhi jhāyare’’ti. (apa. therī 2.2.498) –

    વત્વા જાતરૂપેનેવ ચરન્તિયા ‘‘સતિં પટિલભાહિ ભગિની’’તિ ભગવતો વચનસમનન્તરમેવ ઉમ્માદો વૂપસમિ, તથા સુપ્પિયાપિ ઉપાસિકા અત્તનાવ અત્તનો ઊરુયં કતેન મહાવણેન વુટ્ઠાતું અસક્કોન્તી સયનપિટ્ઠે નિપન્ના ‘‘આગન્ત્વા મં વન્દતૂ’’તિ વચનસમનન્તરમેવ વણે પાકતિકે જાતે સયમેવ ગન્ત્વા ભગવન્તં વન્દીતિ એવમાદીનિ વત્થૂનિ ઇધ ઉદાહરિતબ્બાનીતિ.

    Vatvā jātarūpeneva carantiyā ‘‘satiṃ paṭilabhāhi bhaginī’’ti bhagavato vacanasamanantarameva ummādo vūpasami, tathā suppiyāpi upāsikā attanāva attano ūruyaṃ katena mahāvaṇena vuṭṭhātuṃ asakkontī sayanapiṭṭhe nipannā ‘‘āgantvā maṃ vandatū’’ti vacanasamanantarameva vaṇe pākatike jāte sayameva gantvā bhagavantaṃ vandīti evamādīni vatthūni idha udāharitabbānīti.

    એવં, ભન્તેતિ, ભન્તે, યથા ભગવા સપુત્તાય માતુયા અરોગભાવં આસીસન્તો આહ – ‘‘સુખિની અરોગા અરોગં પુત્તં વિજાયતૂ’’તિ, તં એવમેવ. ન હિ કદાચિ બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં વચનસ્સ અઞ્ઞથાભાવોતિ અધિપ્પાયો. કેચિ પન ‘‘એવમત્થૂ’’તિ વદન્તિ, અપરે ‘‘હોતૂ’’તિ પદસ્સ અત્થં આનેત્વા વણ્ણયન્તિ. અભિનન્દિત્વાતિ કરવીકરુતમઞ્જુના બ્રહ્મસ્સરેન ભગવતા વુચ્ચમાને તસ્મિં વચને પીતિસોમનસ્સપટિલાભતો અભિમુખભાવેન નન્દિત્વા. અનુમોદિત્વાતિ તતો પચ્છાપિ સમ્મોદનં ઉપ્પાદેત્વા, ચિત્તેન વા અભિનન્દિત્વા વાચાય અનુમોદિત્વા, વચનસમ્પત્તિયા વા અભિનન્દિત્વા અત્થસમ્પત્તિયા અનુમોદિત્વા. સકં ઘરં પચ્ચાયાસીતિ અત્તનો ઘરં પટિગચ્છિ. યે પન ‘‘યેન સકં ઘર’’ન્તિ પઠન્તિ, તેસં યદિપિ ય-ત-સદ્દાનં સમ્બન્ધભાવતો ‘‘તેના’’તિ પદં વુત્તમેવ હોતિ, તથાપિ ‘‘પટિયાયિત્વા’’તિ પાઠસેસો યોજેતબ્બો હોતિ.

    Evaṃ, bhanteti, bhante, yathā bhagavā saputtāya mātuyā arogabhāvaṃ āsīsanto āha – ‘‘sukhinī arogā arogaṃ puttaṃ vijāyatū’’ti, taṃ evameva. Na hi kadāci buddhānaṃ bhagavantānaṃ vacanassa aññathābhāvoti adhippāyo. Keci pana ‘‘evamatthū’’ti vadanti, apare ‘‘hotū’’ti padassa atthaṃ ānetvā vaṇṇayanti. Abhinanditvāti karavīkarutamañjunā brahmassarena bhagavatā vuccamāne tasmiṃ vacane pītisomanassapaṭilābhato abhimukhabhāvena nanditvā. Anumoditvāti tato pacchāpi sammodanaṃ uppādetvā, cittena vā abhinanditvā vācāya anumoditvā, vacanasampattiyā vā abhinanditvā atthasampattiyā anumoditvā. Sakaṃ gharaṃ paccāyāsīti attano gharaṃ paṭigacchi. Ye pana ‘‘yena sakaṃ ghara’’nti paṭhanti, tesaṃ yadipi ya-ta-saddānaṃ sambandhabhāvato ‘‘tenā’’ti padaṃ vuttameva hoti, tathāpi ‘‘paṭiyāyitvā’’ti pāṭhaseso yojetabbo hoti.

    વિજાતન્તિ પજાતં, પસુતન્તિ અત્થો. અચ્છરિયન્તિ અન્ધસ્સ પબ્બતારોહનં વિય નિચ્ચં ન હોતીતિ અચ્છરિયં, અયં તાવ સદ્દનયો. અટ્ઠકથાસુ પન ‘‘અચ્છરાયોગ્ગં અચ્છરિય’’ન્તિ વુત્તં , અચ્છરં પહરિતું યુત્તન્તિ અત્થો. વતાતિ સમ્ભાવને, અહો અચ્છરિયન્તિ અત્થો. ભોતિ ધમ્માલપનં. અભૂતપુબ્બં ભૂતન્તિ અબ્ભુતં.

    Vijātanti pajātaṃ, pasutanti attho. Acchariyanti andhassa pabbatārohanaṃ viya niccaṃ na hotīti acchariyaṃ, ayaṃ tāva saddanayo. Aṭṭhakathāsu pana ‘‘accharāyoggaṃ acchariya’’nti vuttaṃ , accharaṃ paharituṃ yuttanti attho. Vatāti sambhāvane, aho acchariyanti attho. Bhoti dhammālapanaṃ. Abhūtapubbaṃ bhūtanti abbhutaṃ.

    તથાગતસ્સાતિ અટ્ઠહિ કારણેહિ ભગવા તથાગતો – તથા આગતોતિ તથાગતો, તથા ગતોતિ તથાગતો, તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો, તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો, તથદસ્સિતાય તથાગતો, તથવાદિતાય તથાગતો, તથાકારિતાય તથાગતો, અભિભવનટ્ઠેન તથાગતો.

    Tathāgatassāti aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā tathāgato – tathā āgatoti tathāgato, tathā gatoti tathāgato, tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato, tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato, tathadassitāya tathāgato, tathavāditāya tathāgato, tathākāritāya tathāgato, abhibhavanaṭṭhena tathāgato.

    કથં ભગવા તથા આગતોતિ તથાગતો? યથા સબ્બલોકહિતાય ઉસ્સુક્કમાપન્ના પુરિમકા સમ્માસમ્બુદ્ધા આગતાતિ. કિં વુત્તં હોતિ? યેન અભિનીહારેન તે ભગવન્તો આગતા, તેન અટ્ઠગુણસમન્નાગતેન અયમ્પિ ભગવા આગતો. યથા ચ તે ભગવન્તો દાનપારમિં પૂરેત્વા સીલનેક્ખમ્મપઞ્ઞાવીરિયખન્તિસચ્ચઅધિટ્ઠાનમેત્તાઉપેક્ખાપારમીતિ ઇમા દસ પારમિયો, દસ ઉપપારમિયો, દસ પરમત્થપારમિયોતિ સમતિંસ પારમિયો પૂરેત્વા પઞ્ચ મહાપરિચ્ચાગે પરિચ્ચજિત્વા પુબ્બયોગપુબ્બચરિયધમ્મક્ખાનઞાતત્થચરિયાદયો પૂરેત્વા બુદ્ધિચરિયાય કોટિં પત્વા આગતા, તથા અયમ્પિ ભગવા આગતો. યથા ચ તે ભગવન્તો ચત્તારો સતિપટ્ઠાને…પે॰… અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં ભાવેત્વા બ્રૂહેત્વા આગતા, તથા અયમ્પિ ભગવા આગતો. એવં તથા આગતોતિ તથાગતો.

    Kathaṃ bhagavā tathā āgatoti tathāgato? Yathā sabbalokahitāya ussukkamāpannā purimakā sammāsambuddhā āgatāti. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yena abhinīhārena te bhagavanto āgatā, tena aṭṭhaguṇasamannāgatena ayampi bhagavā āgato. Yathā ca te bhagavanto dānapāramiṃ pūretvā sīlanekkhammapaññāvīriyakhantisaccaadhiṭṭhānamettāupekkhāpāramīti imā dasa pāramiyo, dasa upapāramiyo, dasa paramatthapāramiyoti samatiṃsa pāramiyo pūretvā pañca mahāpariccāge pariccajitvā pubbayogapubbacariyadhammakkhānañātatthacariyādayo pūretvā buddhicariyāya koṭiṃ patvā āgatā, tathā ayampi bhagavā āgato. Yathā ca te bhagavanto cattāro satipaṭṭhāne…pe… ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvetvā brūhetvā āgatā, tathā ayampi bhagavā āgato. Evaṃ tathā āgatoti tathāgato.

    કથં તથા ગતોતિ તથાગતો? યથા સમ્પતિજાતા તે ભગવન્તો સમેહિ પાદેહિ પથવિયં પતિટ્ઠાય ઉત્તરાભિમુખા સત્તપદવીતિહારેન ગતા, સેતચ્છત્તે ધારિયમાને સબ્બાવ દિસા અનુવિલોકેસું, આસભિઞ્ચ વાચં ભાસિંસુ લોકે અત્તનો જેટ્ઠસેટ્ઠભાવં પકાસેન્તા, તઞ્ચ નેસં ગમનં તથં અહોસિ અવિતથં અનેકેસં વિસેસાધિગમાનં પુબ્બનિમિત્તભાવેન, તથા અયમ્પિ ભગવા ગતો, તઞ્ચસ્સ ગમનં કથં અહોસિ અવિતથં તેસઞ્ઞેવ વિસેસાધિગમાનં પુબ્બનિમિત્તભાવેન. એવં તથા ગતોતિ તથાગતો.

    Kathaṃ tathā gatoti tathāgato? Yathā sampatijātā te bhagavanto samehi pādehi pathaviyaṃ patiṭṭhāya uttarābhimukhā sattapadavītihārena gatā, setacchatte dhāriyamāne sabbāva disā anuvilokesuṃ, āsabhiñca vācaṃ bhāsiṃsu loke attano jeṭṭhaseṭṭhabhāvaṃ pakāsentā, tañca nesaṃ gamanaṃ tathaṃ ahosi avitathaṃ anekesaṃ visesādhigamānaṃ pubbanimittabhāvena, tathā ayampi bhagavā gato, tañcassa gamanaṃ kathaṃ ahosi avitathaṃ tesaññeva visesādhigamānaṃ pubbanimittabhāvena. Evaṃ tathā gatoti tathāgato.

    યથા વા તે ભગવન્તો નેક્ખમ્મેન કામચ્છન્દં પહાય ગતા, અબ્યાપાદેન બ્યાપાદં, આલોકસઞ્ઞાય થિનમિદ્ધં, અવિક્ખેપેન ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં, ધમ્મવવત્થાનેન વિચિકિચ્છં પહાય ગતા, ઞાણેન અવિજ્જં પદાલેત્વા, પામોજ્જેન અરતિં વિનોદેત્વા, અટ્ઠસમાપત્તીહિ અટ્ઠારસહિ મહાવિપસ્સનાહિ ચતૂહિ ચ અરિયમગ્ગેહિ તં તં પટિપક્ખં પહાય ગતા, એવં અયમ્પિ ભગવા ગતો. એવમ્પિ તથા ગતોતિ તથાગતો.

    Yathā vā te bhagavanto nekkhammena kāmacchandaṃ pahāya gatā, abyāpādena byāpādaṃ, ālokasaññāya thinamiddhaṃ, avikkhepena uddhaccakukkuccaṃ, dhammavavatthānena vicikicchaṃ pahāya gatā, ñāṇena avijjaṃ padāletvā, pāmojjena aratiṃ vinodetvā, aṭṭhasamāpattīhi aṭṭhārasahi mahāvipassanāhi catūhi ca ariyamaggehi taṃ taṃ paṭipakkhaṃ pahāya gatā, evaṃ ayampi bhagavā gato. Evampi tathā gatoti tathāgato.

    કથં તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો? પથવીધાતુયા કક્ખળલક્ખણં, આપોધાતુયા પગ્ઘરણલક્ખણં, તેજોધાતુયા ઉણ્હત્તલક્ખણં, વાયોધાતુયા વિત્થમ્ભનલક્ખણં, આકાસધાતુયા અસમ્ફુટ્ઠલક્ખણં, રૂપસ્સ રુપ્પનલક્ખણં, વેદનાય વેદયિતલક્ખણં, સઞ્ઞાય સઞ્જાનનલક્ખણં, સઙ્ખારાનં અભિસઙ્ખરણલક્ખણં, વિઞ્ઞાણસ્સ વિજાનનલક્ખણન્તિ એવં પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં, દ્વાદસન્નં આયતનાનં, અટ્ઠારસન્નં ધાતૂનં, બાવીસતિયા ઇન્દ્રિયાનં, ચતુન્નં સચ્ચાનં, દ્વાદસપદિકસ્સ પચ્ચયાકારસ્સ, ચતુન્નં સતિપટ્ઠાનાનં, ચતુન્નં સમ્મપ્પધાનાનં, ચતુન્નં ઇદ્ધિપાદાનં, પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં, પઞ્ચન્નં બલાનં, સત્તન્નં બોજ્ઝઙ્ગાનં, અરિયસ્સ અટ્ઠઙ્ગિકસ્સ મગ્ગસ્સ, સત્તન્નં વિસુદ્ધીનં, અમતોગધસ્સ નિબ્બાનસ્સાતિ એવં તસ્સ તસ્સ ધમ્મસ્સ યં સભાવસરસલક્ખણં, તં તથં અવિતથં અનઞ્ઞથં લક્ખણં ઞાણગતિયા આગતો અવિરજ્ઝિત્વા પત્તો અધિગતોતિ તથાગતો. એવં તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો.

    Kathaṃ tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato? Pathavīdhātuyā kakkhaḷalakkhaṇaṃ, āpodhātuyā paggharaṇalakkhaṇaṃ, tejodhātuyā uṇhattalakkhaṇaṃ, vāyodhātuyā vitthambhanalakkhaṇaṃ, ākāsadhātuyā asamphuṭṭhalakkhaṇaṃ, rūpassa ruppanalakkhaṇaṃ, vedanāya vedayitalakkhaṇaṃ, saññāya sañjānanalakkhaṇaṃ, saṅkhārānaṃ abhisaṅkharaṇalakkhaṇaṃ, viññāṇassa vijānanalakkhaṇanti evaṃ pañcannaṃ khandhānaṃ, dvādasannaṃ āyatanānaṃ, aṭṭhārasannaṃ dhātūnaṃ, bāvīsatiyā indriyānaṃ, catunnaṃ saccānaṃ, dvādasapadikassa paccayākārassa, catunnaṃ satipaṭṭhānānaṃ, catunnaṃ sammappadhānānaṃ, catunnaṃ iddhipādānaṃ, pañcannaṃ indriyānaṃ, pañcannaṃ balānaṃ, sattannaṃ bojjhaṅgānaṃ, ariyassa aṭṭhaṅgikassa maggassa, sattannaṃ visuddhīnaṃ, amatogadhassa nibbānassāti evaṃ tassa tassa dhammassa yaṃ sabhāvasarasalakkhaṇaṃ, taṃ tathaṃ avitathaṃ anaññathaṃ lakkhaṇaṃ ñāṇagatiyā āgato avirajjhitvā patto adhigatoti tathāgato. Evaṃ tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato.

    કથં તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો? તથધમ્મા નામ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ. યથાહ – ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. કતમાનિ ચત્તારિ? ઇદં દુક્ખન્તિ, ભિક્ખવે, તથમેતં અવિતથમેતં અનઞ્ઞથમેત’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૧૦૯૦) વિત્થારો. તાનિ ચ ભગવા અભિસમ્બુદ્ધો, તસ્મા તથાનં અભિસમ્બુદ્ધત્તા તથાગતો.

    Kathaṃ tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato? Tathadhammā nāma cattāri ariyasaccāni. Yathāha – ‘‘cattārimāni, bhikkhave, tathāni avitathāni anaññathāni. Katamāni cattāri? Idaṃ dukkhanti, bhikkhave, tathametaṃ avitathametaṃ anaññathameta’’nti (saṃ. ni. 5.1090) vitthāro. Tāni ca bhagavā abhisambuddho, tasmā tathānaṃ abhisambuddhattā tathāgato.

    અપિચ જરામરણસ્સ જાતિપચ્ચયસમ્ભૂતસમુદાગતટ્ઠો તથો અવિતથો અનઞ્ઞથો…પે॰… સઙ્ખારાનં અવિજ્જાપચ્ચયસમ્ભૂતસમુદાગતટ્ઠો તથો અવિતથો અનઞ્ઞથો, તથા અવિજ્જાય સઙ્ખારાનં પચ્ચયટ્ઠો…પે॰.. જાતિયા જરામરણસ્સ પચ્ચયટ્ઠો તથો અવિતથો અનઞ્ઞથો, તં સબ્બં ભગવા અભિસમ્બુદ્ધો, તસ્માપિ તથાનં અભિસમ્બુદ્ધત્તા તથાગતો. અભિસમ્બુદ્ધત્થો હિ એત્થ ગતસદ્દોતિ. એવં તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો.

    Apica jarāmaraṇassa jātipaccayasambhūtasamudāgataṭṭho tatho avitatho anaññatho…pe… saṅkhārānaṃ avijjāpaccayasambhūtasamudāgataṭṭho tatho avitatho anaññatho, tathā avijjāya saṅkhārānaṃ paccayaṭṭho…pe... jātiyā jarāmaraṇassa paccayaṭṭho tatho avitatho anaññatho, taṃ sabbaṃ bhagavā abhisambuddho, tasmāpi tathānaṃ abhisambuddhattā tathāgato. Abhisambuddhattho hi ettha gatasaddoti. Evaṃ tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato.

    કથં તથદસ્સિતાય તથાગતો? યં સદેવકે…પે॰… સદેવમનુસ્સાય પજાય અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ અપરિમાણાનં સત્તાનં ચક્ખુદ્વારે આપાથમાગચ્છન્તં રૂપારમ્મણં નામ અત્થિ, તં ભગવા સબ્બાકારતો જાનાતિ પસ્સતિ. એવં જાનતા પસ્સતા ચ તેન તં ઇટ્ઠાનિટ્ઠાદિવસેન વા દિટ્ઠસુતમુતવિઞ્ઞાતેસુ લબ્ભમાનકપદવસેન વા ‘‘કતમં તં રૂપં રૂપાયતનં , યં રૂપં ચતુન્નં મહાભૂતાનં ઉપાદાય વણ્ણનિભા સનિદસ્સનં સપ્પટિઘં નીલં પીતક’’ન્તિઆદિના (ધ॰ સ॰ ૬૧૬) નયેન અનેકેહિ નામેહિ તેરસહિ વારેહિ દ્વિપઞ્ઞાસાય નયેહિ વિભજ્જમાનં તથમેવ હોતિ, વિતથં નત્થિ. એસ નયો સોતદ્વારાદીસુ આપાથમાગચ્છન્તેસુ સદ્દાદીસુ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

    Kathaṃ tathadassitāya tathāgato? Yaṃ sadevake…pe… sadevamanussāya pajāya aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ cakkhudvāre āpāthamāgacchantaṃ rūpārammaṇaṃ nāma atthi, taṃ bhagavā sabbākārato jānāti passati. Evaṃ jānatā passatā ca tena taṃ iṭṭhāniṭṭhādivasena vā diṭṭhasutamutaviññātesu labbhamānakapadavasena vā ‘‘katamaṃ taṃ rūpaṃ rūpāyatanaṃ , yaṃ rūpaṃ catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya vaṇṇanibhā sanidassanaṃ sappaṭighaṃ nīlaṃ pītaka’’ntiādinā (dha. sa. 616) nayena anekehi nāmehi terasahi vārehi dvipaññāsāya nayehi vibhajjamānaṃ tathameva hoti, vitathaṃ natthi. Esa nayo sotadvārādīsu āpāthamāgacchantesu saddādīsu. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘યં , ભિક્ખવે, સદેવકસ્સ લોકસ્સ…પે॰… સદેવમનુસ્સાય દિટ્ઠં સુતં મુતં વિઞ્ઞાતં પત્તં પરિયેસિતં અનુવિચરિતં મનસા, તમહં જાનામિ, તમહં અબ્ભઞ્ઞાસિં, તં તથાગતસ્સ વિદિતં, તં તથાગતો ન ઉપટ્ઠાસી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૨૪).

    ‘‘Yaṃ , bhikkhave, sadevakassa lokassa…pe… sadevamanussāya diṭṭhaṃ sutaṃ mutaṃ viññātaṃ pattaṃ pariyesitaṃ anuvicaritaṃ manasā, tamahaṃ jānāmi, tamahaṃ abbhaññāsiṃ, taṃ tathāgatassa viditaṃ, taṃ tathāgato na upaṭṭhāsī’’ti (a. ni. 4.24).

    એવં તથદસ્સિતાય તથાગતો . તત્થ તથદસ્સીઅત્થે તથાગતોતિ પદસમ્ભવો વેદિતબ્બો.

    Evaṃ tathadassitāya tathāgato . Tattha tathadassīatthe tathāgatoti padasambhavo veditabbo.

    કથં તથવાદિતાય તથાગતો? યં રત્તિં ભગવા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધો, યઞ્ચ રત્તિં અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિ, એત્થન્તરે પઞ્ચચત્તાલીસવસ્સપરિમાણકાલં યં ભગવતા ભાસિતં લપિતં સુત્તગેય્યાદિ, સબ્બં તં પરિસુદ્ધં પરિપુણ્ણં રાગમદાદિનિમ્મથનં એકસદિસં તથં અવિતથં. તેનાહ –

    Kathaṃ tathavāditāya tathāgato? Yaṃ rattiṃ bhagavā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddho, yañca rattiṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyi, etthantare pañcacattālīsavassaparimāṇakālaṃ yaṃ bhagavatā bhāsitaṃ lapitaṃ suttageyyādi, sabbaṃ taṃ parisuddhaṃ paripuṇṇaṃ rāgamadādinimmathanaṃ ekasadisaṃ tathaṃ avitathaṃ. Tenāha –

    ‘‘યઞ્ચ, ચુન્દ, રત્તિં તથાગતો અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝતિ, યઞ્ચ રત્તિં અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયતિ, યં એતસ્મિં અન્તરે ભાસતિ લપતિ નિદ્દિસતિ, સબ્બં તં તથેવ હોતિ, નો અઞ્ઞથા, તસ્મા ‘તથાગતો’તિ વુચ્ચતી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૧૮૮).

    ‘‘Yañca, cunda, rattiṃ tathāgato anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhati, yañca rattiṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyati, yaṃ etasmiṃ antare bhāsati lapati niddisati, sabbaṃ taṃ tatheva hoti, no aññathā, tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (dī. ni. 3.188).

    ગદઅત્થો એત્થ ગતસદ્દો. એવં તથવાદિતાય તથાગતો.

    Gadaattho ettha gatasaddo. Evaṃ tathavāditāya tathāgato.

    અપિચ આગદનં આગદો, વચનન્તિ અત્થો. તથો અવિતથો અવિપરીતો આગદો અસ્સાતિ દકારસ્સ તકારં કત્વા તથાગતોતિ એવમેત્થ પદસિદ્ધિ વેદિતબ્બા.

    Apica āgadanaṃ āgado, vacananti attho. Tatho avitatho aviparīto āgado assāti dakārassa takāraṃ katvā tathāgatoti evamettha padasiddhi veditabbā.

    કથં તથાકારિતાય તથાગતો? ભગવતો હિ વાચાય કાયો અનુલોમેતિ, કાયસ્સપિ વાચા, તસ્મા યથાવાદી તથાકારી, યથાકારી તથાવાદી ચ હોતિ. એવંભૂતસ્સ ચસ્સ યથાવાચા, કાયોપિ તથા ગતો પવત્તોતિ અત્થો. યથા ચ કાયો, વાચાપિ તથા ગતા પવત્તાતિ તથાગતો. તેનાહ –

    Kathaṃ tathākāritāya tathāgato? Bhagavato hi vācāya kāyo anulometi, kāyassapi vācā, tasmā yathāvādī tathākārī, yathākārī tathāvādī ca hoti. Evaṃbhūtassa cassa yathāvācā, kāyopi tathā gato pavattoti attho. Yathā ca kāyo, vācāpi tathā gatā pavattāti tathāgato. Tenāha –

    ‘‘યથાવાદી , ભિક્ખવે, તથાગતો તથાકારી, યથાકારી તથાવાદી. ઇતિ યથાવાદી તથાકારી, યથાકારી તથાવાદી. તસ્મા ‘તથાગતો’તિ વુચ્ચતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૨૩).

    ‘‘Yathāvādī , bhikkhave, tathāgato tathākārī, yathākārī tathāvādī. Iti yathāvādī tathākārī, yathākārī tathāvādī. Tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (a. ni. 4.23).

    એવં તથાકારિતાય તથાગતો.

    Evaṃ tathākāritāya tathāgato.

    કથં અભિભવનટ્ઠેન તથાગતો? યસ્મા ઉપરિ ભવગ્ગં હેટ્ઠા અવીચિં પરિયન્તં કરિત્વા તિરિયં અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ સબ્બસત્તે અભિભવતિ સીલેનપિ સમાધિનાપિ પઞ્ઞાયપિ વિમુત્તિયાપિ વિમુત્તિઞાણદસ્સનેનપિ , ન તસ્સ તુલા વા પમાણં વા અત્થિ, અથ ખો અતુલો અપ્પમેય્યો અનુત્તરો દેવદેવો સક્કાનં અતિસક્કો, બ્રહ્માનં અતિબ્રહ્મા સબ્બસત્તુત્તમો, તસ્મા તથાગતો. તેનાહ –

    Kathaṃ abhibhavanaṭṭhena tathāgato? Yasmā upari bhavaggaṃ heṭṭhā avīciṃ pariyantaṃ karitvā tiriyaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsu sabbasatte abhibhavati sīlenapi samādhināpi paññāyapi vimuttiyāpi vimuttiñāṇadassanenapi , na tassa tulā vā pamāṇaṃ vā atthi, atha kho atulo appameyyo anuttaro devadevo sakkānaṃ atisakko, brahmānaṃ atibrahmā sabbasattuttamo, tasmā tathāgato. Tenāha –

    ‘‘સદેવકે, ભિક્ખવે, લોકે…પે॰… સદેવમનુસ્સાય તથાગતો અભિભૂ અનભિભૂતો અઞ્ઞદત્થુદસો વસવત્તિ, તસ્મા ‘તથાગતો’તિ વુચ્ચતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૨૩).

    ‘‘Sadevake, bhikkhave, loke…pe… sadevamanussāya tathāgato abhibhū anabhibhūto aññadatthudaso vasavatti, tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (a. ni. 4.23).

    તત્રાયં પદસિદ્ધિ – અગદો વિય અગદો, દેસનાવિલાસો ચેવ પુઞ્ઞુસ્સયો ચ. તેન સો મહાનુભાવો ભિસક્કો વિય દિબ્બાગદેન સપ્પે સબ્બપરપ્પવાદિનો સદેવકઞ્ચ લોકં અભિભવતિ. ઇતિ સબ્બલોકાભિભવને તથો અવિતથો અવિપરીતો યથાવુત્તોવ અગદો એતસ્સાતિ દકારસ્સ તકારં કત્વા તથાગતોતિ વેદિતબ્બો. એવં અભિભવનટ્ઠેન તથાગતો.

    Tatrāyaṃ padasiddhi – agado viya agado, desanāvilāso ceva puññussayo ca. Tena so mahānubhāvo bhisakko viya dibbāgadena sappe sabbaparappavādino sadevakañca lokaṃ abhibhavati. Iti sabbalokābhibhavane tatho avitatho aviparīto yathāvuttova agado etassāti dakārassa takāraṃ katvā tathāgatoti veditabbo. Evaṃ abhibhavanaṭṭhena tathāgato.

    અપિચ તથાય ગતોતિ તથાગતો, તથં ગતોતિ તથાગતો. તત્થ સકલલોકં તીરણપરિઞ્ઞાય તથાય ગતો અવગતોતિ તથાગતો. લોકસમુદયં પહાનપરિઞ્ઞાય તથાય ગતો અતીતોતિ તથાગતો. લોકનિરોધં સચ્છિકિરિયાય તથાય ગતો અધિગતોતિ તથાગતો. લોકનિરોધગામિનિં પટિપદં તથં ગતો પટિપન્નોતિ તથાગતો. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

    Apica tathāya gatoti tathāgato, tathaṃ gatoti tathāgato. Tattha sakalalokaṃ tīraṇapariññāya tathāya gato avagatoti tathāgato. Lokasamudayaṃ pahānapariññāya tathāya gato atītoti tathāgato. Lokanirodhaṃ sacchikiriyāya tathāya gato adhigatoti tathāgato. Lokanirodhagāminiṃ paṭipadaṃ tathaṃ gato paṭipannoti tathāgato. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘લોકો, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધો, લોકસ્મા તથાગતો વિસંયુત્તો. લોકસમુદયો, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધો, લોકસમુદયો તથાગતસ્સ પહીનો, લોકનિરોધો, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધો, લોકનિરોધો તથાગતસ્સ સચ્છિકતો. લોકનિરોધગામિની પટિપદા , ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધા , લોકનિરોધગામિની પટિપદા તથાગતસ્સ ભાવિતા. યં, ભિક્ખવે , સદેવકસ્સ લોકસ્સ…પે॰… સબ્બં તં તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધં. તસ્મા ‘તથાગતો’તિ વુચ્ચતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૨૩).

    ‘‘Loko, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddho, lokasmā tathāgato visaṃyutto. Lokasamudayo, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddho, lokasamudayo tathāgatassa pahīno, lokanirodho, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddho, lokanirodho tathāgatassa sacchikato. Lokanirodhagāminī paṭipadā , bhikkhave, tathāgatena abhisambuddhā , lokanirodhagāminī paṭipadā tathāgatassa bhāvitā. Yaṃ, bhikkhave , sadevakassa lokassa…pe… sabbaṃ taṃ tathāgatena abhisambuddhaṃ. Tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (a. ni. 4.23).

    અપરેહિપિ અટ્ઠહિ કારણેહિ ભગવા તથાગતો – તથાય આગતોતિ તથાગતો, તથાય ગતોતિ તથાગતો, તથાનિ આગતોતિ તથાગતો, તથા ગતોતિ તથાગતો, તથાવિધોતિ તથાગતો, તથા પવત્તિતોતિ તથાગતો, તથેહિ અગતોતિ તથાગતો, તથા ગતભાવેન તથાગતો.

    Aparehipi aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā tathāgato – tathāya āgatoti tathāgato, tathāya gatoti tathāgato, tathāni āgatoti tathāgato, tathā gatoti tathāgato, tathāvidhoti tathāgato, tathā pavattitoti tathāgato, tathehi agatoti tathāgato, tathā gatabhāvena tathāgato.

    કથં તથાય આગતોતિ તથાગતો? યા સા ભગવતા સુમેધભૂતેન દીપઙ્કરદસબલસ્સ પાદમૂલે –

    Kathaṃ tathāya āgatoti tathāgato? Yā sā bhagavatā sumedhabhūtena dīpaṅkaradasabalassa pādamūle –

    ‘‘મનુસ્સત્તં લિઙ્ગસમ્પત્તિ, હેતુ સત્થારદસ્સનં,

    ‘‘Manussattaṃ liṅgasampatti, hetu satthāradassanaṃ,

    પબ્બજ્જા ગુણસમ્પત્તિ, અધિકારો ચ છન્દતા;

    Pabbajjā guṇasampatti, adhikāro ca chandatā;

    અટ્ઠધમ્મસમોધાના, અભિનીહારો સમિજ્ઝતી’’તિ. (બુ॰ વં॰ ૨.૫૯) –

    Aṭṭhadhammasamodhānā, abhinīhāro samijjhatī’’ti. (bu. vaṃ. 2.59) –

    એવં વુત્તં અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં અભિનીહારં સમ્પાદેન્તેન ‘‘અહં સદેવકં લોકં તિણ્ણો તારેસ્સામિ, મુત્તો મોચેસ્સામિ, દન્તો દમેસ્સામિ, સન્તો સમેસ્સામિ, અસ્સત્થો અસ્સાસેસ્સામિ, પરિનિબ્બુતો પરિનિબ્બાપેસ્સામિ, બુદ્ધો બોધેસ્સામી’’તિ મહાપટિઞ્ઞા પવત્તિતા. વુત્તઞ્હેતં –

    Evaṃ vuttaṃ aṭṭhaṅgasamannāgataṃ abhinīhāraṃ sampādentena ‘‘ahaṃ sadevakaṃ lokaṃ tiṇṇo tāressāmi, mutto mocessāmi, danto damessāmi, santo samessāmi, assattho assāsessāmi, parinibbuto parinibbāpessāmi, buddho bodhessāmī’’ti mahāpaṭiññā pavattitā. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘કિં મે એકેન તિણ્ણેન, પુરિસેન થામદસ્સિના;

    ‘‘Kiṃ me ekena tiṇṇena, purisena thāmadassinā;

    સબ્બઞ્ઞુતં પાપુણિત્વા, સન્તારેસ્સં સદેવકં.

    Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, santāressaṃ sadevakaṃ.

    ‘‘ઇમિના મે અધિકારેન, કતેન પુરિસુત્તમે;

    ‘‘Iminā me adhikārena, katena purisuttame;

    સબ્બઞ્ઞુતં પાપુણિત્વા, તારેમિ જનતં બહું.

    Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, tāremi janataṃ bahuṃ.

    ‘‘સંસારસોતં છિન્દિત્વા, વિદ્ધંસેત્વા તયો ભવે;

    ‘‘Saṃsārasotaṃ chinditvā, viddhaṃsetvā tayo bhave;

    ધમ્મનાવં સમારુય્હ, સન્તારેસ્સં સદેવકં.

    Dhammanāvaṃ samāruyha, santāressaṃ sadevakaṃ.

    ‘‘કિં મે અઞ્ઞાતવેસેન, ધમ્મં સચ્છિકતેનિધ;

    ‘‘Kiṃ me aññātavesena, dhammaṃ sacchikatenidha;

    સબ્બઞ્ઞુતં પાપુણિત્વા, બુદ્ધો હેસ્સં સદેવકે’’તિ. (બુ॰ વં॰ ૨.૫૫-૫૮);

    Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, buddho hessaṃ sadevake’’ti. (bu. vaṃ. 2.55-58);

    તં પનેતં મહાપટિઞ્ઞં સકલસ્સાપિ બુદ્ધકરધમ્મસમુદાયસ્સ પવિચય પચ્ચવેક્ખણસમાદાનાનં કારણભૂતં અવિસંવાદેત્વા લોકનાયકો યસ્મા મહાકપ્પાનં સતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ સક્કચ્ચં નિરન્તરં નિરવસેસતો દાનપારમિઆદયો સમતિંસપારમિયો પૂરેત્વા, અઙ્ગપરિચ્ચાગાદયો પઞ્ચ મહાપરિચ્ચાગે પરિચ્ચજિત્વા, સચ્ચાધિટ્ઠાનાદીનિ ચત્તારિ અધિટ્ઠાનાનિ પરિબ્રૂહેત્વા, પુઞ્ઞઞાણસમ્ભારે સમ્ભરિત્વા, પુબ્બયોગપુબ્બચરિયધમ્મક્ખાનઞાતત્થચરિયાદયો ઉક્કંસાપેત્વા, બુદ્ધિચરિયં પરમકોટિં પાપેત્વા, અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝિ, તસ્મા તસ્સેવ સા મહાપટિઞ્ઞા તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા, ન તસ્સ વાલગ્ગમત્તમ્પિ વિતથં અત્થિ. તથા હિ દીપઙ્કરદસબલો કોણ્ડઞ્ઞો મઙ્ગલો…પે॰… કસ્સપો ભગવાતિ ઇમે ચતુવીસતિ સમ્માસમ્બુદ્ધા પટિપાટિયા ઉપ્પન્ના ‘‘બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકરિંસુ. એવં ચતુવીસતિયા બુદ્ધાનં સન્તિકે લદ્ધબ્યાકરણો યે તે કતાભિનીહારેહિ બોધિસત્તેહિ લદ્ધબ્બા આનિસંસા, તે લભિત્વાવ આગતોતિ તાય યથાવુત્તાય મહાપટિઞ્ઞાય તથાય અભિસમ્બુદ્ધભાવં આગતો અધિગતોતિ તથાગતો. એવં તથાય આગતોતિ તથાગતો.

    Taṃ panetaṃ mahāpaṭiññaṃ sakalassāpi buddhakaradhammasamudāyassa pavicaya paccavekkhaṇasamādānānaṃ kāraṇabhūtaṃ avisaṃvādetvā lokanāyako yasmā mahākappānaṃ satasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni sakkaccaṃ nirantaraṃ niravasesato dānapāramiādayo samatiṃsapāramiyo pūretvā, aṅgapariccāgādayo pañca mahāpariccāge pariccajitvā, saccādhiṭṭhānādīni cattāri adhiṭṭhānāni paribrūhetvā, puññañāṇasambhāre sambharitvā, pubbayogapubbacariyadhammakkhānañātatthacariyādayo ukkaṃsāpetvā, buddhicariyaṃ paramakoṭiṃ pāpetvā, anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhi, tasmā tasseva sā mahāpaṭiññā tathā avitathā anaññathā, na tassa vālaggamattampi vitathaṃ atthi. Tathā hi dīpaṅkaradasabalo koṇḍañño maṅgalo…pe… kassapo bhagavāti ime catuvīsati sammāsambuddhā paṭipāṭiyā uppannā ‘‘buddho bhavissatī’’ti byākariṃsu. Evaṃ catuvīsatiyā buddhānaṃ santike laddhabyākaraṇo ye te katābhinīhārehi bodhisattehi laddhabbā ānisaṃsā, te labhitvāva āgatoti tāya yathāvuttāya mahāpaṭiññāya tathāya abhisambuddhabhāvaṃ āgato adhigatoti tathāgato. Evaṃ tathāya āgatoti tathāgato.

    કથં તથાય ગતોતિ તથાગતો? યાય મહાકરુણાય લોકનાથો મહાદુક્ખસમ્બાધપ્પટિપન્નં સત્તનિકાયં દિસ્વા ‘‘તસ્સ નત્થઞ્ઞો કોચિ પટિસ્સરણં, અહમેવ નમિતો સંસારદુક્ખતો મુત્તો મોચેસ્સામી’’તિ સમુસ્સાહિતમાનસો મહાભિનીહારમકાસિ. કત્વા ચ યથાપણિધાનં સકલલોકહિતસમ્પાદનાય ઉસ્સુક્કમાપન્નો અત્તનો કાયજીવિતનિરપેક્ખો પરેસં સોતપથાગમનમત્તેનપિ ચિત્તુત્રાસસમુપ્પાદિકા અતિદુક્કરા દુક્કરચરિયા સમાચરન્તો યથા મહાબોધિયા પટિપત્તિ હાનભાગિયા સંકિલેસભાગિયા ઠિતિભાગિયા વા ન હોતિ, અથ ખો ઉત્તરુત્તરિ વિસેસભાગિયાવ હોતિ, તથા પટિપજ્જમાનો અનુપુબ્બેન નિરવસેસે બોધિસમ્ભારે સમ્પાદેત્વા અભિસમ્બોધિં પાપુણિ. તતો પરઞ્ચ તાયેવ મહાકરુણાય સઞ્ચોદિતમાનસો પવિવેકરતિં પરમઞ્ચ સન્તં વિમોક્ખસુખં પહાય બાલજનબહુલે લોકે તેહિ સમુપ્પાદિતં સમ્માનાવમાનવિપ્પકારં અગણેત્વા વિનેય્યજનસ્સ વિનયનેન નિરવસેસં બુદ્ધકિચ્ચં નિટ્ઠપેસિ. તત્થ યો ભગવતો સત્તેસુ મહાકરુણાય સમોક્કમનાકારો, સો પરતો આવિભવિસ્સતિ. યથા ચ બુદ્ધભૂતસ્સ લોકનાથસ્સ સત્તેસુ મહાકરુણા, એવં બોધિસત્તભૂતસ્સપિ મહાભિનીહારકાલાદીસૂતિ સબ્બત્થ સબ્બદા ચ એકસદિસતાય તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા, તસ્મા તીસુપિ અવત્થાસુ સબ્બસત્તેસુ સમાનરસાય તથાય મહાકરુણાય સકલલોકહિતાય ગતો પટિપન્નોતિ તથાગતો. એવં તથાય ગતોતિ તથાગતો.

    Kathaṃ tathāya gatoti tathāgato? Yāya mahākaruṇāya lokanātho mahādukkhasambādhappaṭipannaṃ sattanikāyaṃ disvā ‘‘tassa natthañño koci paṭissaraṇaṃ, ahameva namito saṃsāradukkhato mutto mocessāmī’’ti samussāhitamānaso mahābhinīhāramakāsi. Katvā ca yathāpaṇidhānaṃ sakalalokahitasampādanāya ussukkamāpanno attano kāyajīvitanirapekkho paresaṃ sotapathāgamanamattenapi cittutrāsasamuppādikā atidukkarā dukkaracariyā samācaranto yathā mahābodhiyā paṭipatti hānabhāgiyā saṃkilesabhāgiyā ṭhitibhāgiyā vā na hoti, atha kho uttaruttari visesabhāgiyāva hoti, tathā paṭipajjamāno anupubbena niravasese bodhisambhāre sampādetvā abhisambodhiṃ pāpuṇi. Tato parañca tāyeva mahākaruṇāya sañcoditamānaso pavivekaratiṃ paramañca santaṃ vimokkhasukhaṃ pahāya bālajanabahule loke tehi samuppāditaṃ sammānāvamānavippakāraṃ agaṇetvā vineyyajanassa vinayanena niravasesaṃ buddhakiccaṃ niṭṭhapesi. Tattha yo bhagavato sattesu mahākaruṇāya samokkamanākāro, so parato āvibhavissati. Yathā ca buddhabhūtassa lokanāthassa sattesu mahākaruṇā, evaṃ bodhisattabhūtassapi mahābhinīhārakālādīsūti sabbattha sabbadā ca ekasadisatāya tathā avitathā anaññathā, tasmā tīsupi avatthāsu sabbasattesu samānarasāya tathāya mahākaruṇāya sakalalokahitāya gato paṭipannoti tathāgato. Evaṃ tathāya gatoti tathāgato.

    કથં તથાનિ આગતોતિ તથાગતો? તથાનિ નામ ચત્તારિ અરિયમગ્ગઞાણાનિ. તાનિ હિ ઇદં દુક્ખં, અયં દુક્ખસમુદયો, અયં દુક્ખનિરોધો, અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદાતિ એવં સબ્બઞેય્યધમ્મસઙ્ગાહકાનં પવત્તિનિવત્તિતદુભયહેતુભૂતાનં ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠો સઙ્ખતટ્ઠો સન્તાપટ્ઠો વિપરિણામટ્ઠો, સમુદયસ્સ આયૂહનટ્ઠો નિદાનટ્ઠો સંયોગટ્ઠો પલિબોધટ્ઠો, નિરોધસ્સ નિસ્સરણટ્ઠો વિવેકટ્ઠો અસઙ્ખતટ્ઠો અમતટ્ઠો, મગ્ગસ્સ નિય્યાનટ્ઠો હેત્વટ્ઠો દસ્સનટ્ઠો આધિપતેય્યટ્ઠોતિઆદીનં તબ્બિભાગાનઞ્ચ યથાભૂતસભાવાવબોધવિબન્ધકસ્સ સંકિલેસપક્ખસ્સ સમુચ્છિન્દનેન પટિલદ્ધાય તત્થ અસમ્મોહાભિસમયસઙ્ખાતાય અવિપરીતાકારપ્પવત્તિયા ધમ્માનં સભાવસરસલક્ખણસ્સ અવિસંવાદનતો તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ, તાનિ ભગવા અનઞ્ઞનેય્યો સયમેવ આગતો અધિગતો, તસ્મા તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.

    Kathaṃ tathāni āgatoti tathāgato? Tathāni nāma cattāri ariyamaggañāṇāni. Tāni hi idaṃ dukkhaṃ, ayaṃ dukkhasamudayo, ayaṃ dukkhanirodho, ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadāti evaṃ sabbañeyyadhammasaṅgāhakānaṃ pavattinivattitadubhayahetubhūtānaṃ catunnaṃ ariyasaccānaṃ dukkhassa pīḷanaṭṭho saṅkhataṭṭho santāpaṭṭho vipariṇāmaṭṭho, samudayassa āyūhanaṭṭho nidānaṭṭho saṃyogaṭṭho palibodhaṭṭho, nirodhassa nissaraṇaṭṭho vivekaṭṭho asaṅkhataṭṭho amataṭṭho, maggassa niyyānaṭṭho hetvaṭṭho dassanaṭṭho ādhipateyyaṭṭhotiādīnaṃ tabbibhāgānañca yathābhūtasabhāvāvabodhavibandhakassa saṃkilesapakkhassa samucchindanena paṭiladdhāya tattha asammohābhisamayasaṅkhātāya aviparītākārappavattiyā dhammānaṃ sabhāvasarasalakkhaṇassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni, tāni bhagavā anaññaneyyo sayameva āgato adhigato, tasmā tathāni āgatoti tathāgato.

    યથા ચ મગ્ગઞાણાનિ, એવં ભગવતો તીસુ કાલેસુ અપ્પટિહતઞાણાનિ ચતુપટિસમ્ભિદાઞાણાનિ ચતુવેસારજ્જઞાણાનિ પઞ્ચગતિપરિચ્છેદઞાણાનિ છઅસાધારણઞાણાનિ સત્તબોજ્ઝઙ્ગવિભાવનઞાણાનિ અટ્ઠમગ્ગઙ્ગવિભાવનઞાણાનિ નવાનુપુબ્બવિહારસમાપત્તિઞાણાનિ દસબલઞાણાનિ ચ તથભાવે વેદિતબ્બાનિ.

    Yathā ca maggañāṇāni, evaṃ bhagavato tīsu kālesu appaṭihatañāṇāni catupaṭisambhidāñāṇāni catuvesārajjañāṇāni pañcagatiparicchedañāṇāni chaasādhāraṇañāṇāni sattabojjhaṅgavibhāvanañāṇāni aṭṭhamaggaṅgavibhāvanañāṇāni navānupubbavihārasamāpattiñāṇāni dasabalañāṇāni ca tathabhāve veditabbāni.

    તત્રાયં વિભાવના – યઞ્હિ કિઞ્ચિ અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ અપરિમાણાનં સત્તાનં હીનાદિભેદભિન્નાસુ અતીતાસુ ખન્ધાયતનધાતૂસુ સભાવકિચ્ચાદિ અવત્થાવિસેસાદિ ખન્ધપ્પટિબદ્ધનામગોત્તાદિ ચ જાનિતબ્બં. અનિન્દ્રિયબદ્ધેસુ ચ અતિસુખુમતિરોહિતવિદૂરદેસેસુપિ રૂપધમ્મેસુ યો તંતંપચ્ચયવિસેસેહિ સદ્ધિં પચ્ચયુપ્પન્નાનં વણ્ણસણ્ઠાનગન્ધરસફસ્સાદિવિસેસો, તત્થ સબ્બત્થેવ હત્થતલે ઠપિતઆમલકે વિય પચ્ચક્ખતો અપ્પટિહતં ભગવતો ઞાણં પવત્તતિ, તથા અનાગતાસુ પચ્ચુપ્પન્નાસુ ચાતિ ઇમાનિ તીસુ કાલેસુ અપ્પટિહતઞાણાનિ નામ. યથાહ –

    Tatrāyaṃ vibhāvanā – yañhi kiñci aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ hīnādibhedabhinnāsu atītāsu khandhāyatanadhātūsu sabhāvakiccādi avatthāvisesādi khandhappaṭibaddhanāmagottādi ca jānitabbaṃ. Anindriyabaddhesu ca atisukhumatirohitavidūradesesupi rūpadhammesu yo taṃtaṃpaccayavisesehi saddhiṃ paccayuppannānaṃ vaṇṇasaṇṭhānagandharasaphassādiviseso, tattha sabbattheva hatthatale ṭhapitaāmalake viya paccakkhato appaṭihataṃ bhagavato ñāṇaṃ pavattati, tathā anāgatāsu paccuppannāsu cāti imāni tīsu kālesu appaṭihatañāṇāni nāma. Yathāha –

    ‘‘અતીતંસે બુદ્ધસ્સ ભગવતો અપ્પટિહતં ઞાણં, અનાગતંસે બુદ્ધસ્સ ભગવતો અપ્પટિહતં ઞાણં, પચ્ચુપ્પન્નંસે બુદ્ધસ્સ ભગવતો અપ્પટિહતં ઞાણ’’ન્તિ (પટિ॰ મ॰ ૩.૫).

    ‘‘Atītaṃse buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇaṃ, anāgataṃse buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇaṃ, paccuppannaṃse buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇa’’nti (paṭi. ma. 3.5).

    તાનિ પનેતાનિ તત્થ તત્થ ધમ્માનં સભાવસરસલક્ખણસ્સ અવિસંવાદનતો તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ, તાનિ ભગવા સયમ્ભૂઞાણેન અધિગઞ્છીતિ. એવમ્પિ તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.

    Tāni panetāni tattha tattha dhammānaṃ sabhāvasarasalakkhaṇassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni, tāni bhagavā sayambhūñāṇena adhigañchīti. Evampi tathāni āgatoti tathāgato.

    તથા અત્થપ્પટિસમ્ભિદા ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા નિરુત્તિપ્પટિસમ્ભિદા પટિભાનપ્પટિસમ્ભિદાતિ ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા. તત્થ અત્થપ્પભેદસ્સ સલ્લક્ખણવિભાવનવવત્થાનકરણસમત્થં અત્થપ્પભેદગતં ઞાણં અત્થપ્પટિસમ્ભિદા. ધમ્મપ્પભેદસ્સ સલ્લક્ખણવિભાવનવવત્થાનકરણસમત્થં ધમ્મપ્પભેદગતં ઞાણં ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા. નિરુત્તિપ્પભેદસ્સ સલ્લક્ખણવિભાવનવવત્થાનકરણસમત્થં નિરુત્તાભિલાપે પભેદગતં ઞાણં નિરુત્તિપ્પટિસમ્ભિદા. પટિભાનપ્પભેદસ્સ સલ્લક્ખણવિભાવનવવત્થાનકરણસમત્થં પટિભાનપ્પભેદગતં ઞાણં પટિભાનપ્પટિસમ્ભિદા. વુત્તઞ્હેતં –

    Tathā atthappaṭisambhidā dhammappaṭisambhidā niruttippaṭisambhidā paṭibhānappaṭisambhidāti catasso paṭisambhidā. Tattha atthappabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ atthappabhedagataṃ ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā. Dhammappabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ dhammappabhedagataṃ ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā. Niruttippabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ niruttābhilāpe pabhedagataṃ ñāṇaṃ niruttippaṭisambhidā. Paṭibhānappabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ paṭibhānappabhedagataṃ ñāṇaṃ paṭibhānappaṭisambhidā. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘અત્થે ઞાણં અત્થપ્પટિસમ્ભિદા, ધમ્મે ઞાણં ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા, તત્ર ધમ્મનિરુત્તાભિલાપે ઞાણં નિરુત્તિપ્પટિસમ્ભિદા, ઞાણેસુ ઞાણં પટિભાનપ્પટિસમ્ભિદા’’તિ (વિભ॰ ૭૧૮-૭૨૧).

    ‘‘Atthe ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā, dhamme ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā, tatra dhammaniruttābhilāpe ñāṇaṃ niruttippaṭisambhidā, ñāṇesu ñāṇaṃ paṭibhānappaṭisambhidā’’ti (vibha. 718-721).

    એત્થ ચ હેતુઅનુસારેન અરણીયતો અધિગન્તબ્બતો ચ સઙ્ખેપતો હેતુફલં અત્થો નામ. પભેદતો પન યં કિઞ્ચિ પચ્ચયુપ્પન્નં, નિબ્બાનં , ભાસિતત્થો, વિપાકો, કિરિયાતિ ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા અત્થો. તં અત્થં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ તસ્મિં અત્થે પભેદગતં ઞાણં અત્થપ્પટિસમ્ભિદા. ધમ્મોતિ સઙ્ખેપતો પચ્ચયો. સો હિ યસ્મા તં તં અત્થં વિદહતિ પવત્તેતિ ચેવ પાપેતિ ચ, તસ્મા ધમ્મોતિ વુચ્ચતિ, પભેદતો પન યો કોચિ ફલનિબ્બત્તનકો હેતુ અરિયમગ્ગો ભાસિતં કુસલં અકુસલન્તિ ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા ધમ્મો, તં ધમ્મં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ તસ્મિં ધમ્મે પભેદગતં ઞાણં ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા. વુત્તમ્પિ ચેતં –

    Ettha ca hetuanusārena araṇīyato adhigantabbato ca saṅkhepato hetuphalaṃ attho nāma. Pabhedato pana yaṃ kiñci paccayuppannaṃ, nibbānaṃ , bhāsitattho, vipāko, kiriyāti ime pañca dhammā attho. Taṃ atthaṃ paccavekkhantassa tasmiṃ atthe pabhedagataṃ ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā. Dhammoti saṅkhepato paccayo. So hi yasmā taṃ taṃ atthaṃ vidahati pavatteti ceva pāpeti ca, tasmā dhammoti vuccati, pabhedato pana yo koci phalanibbattanako hetu ariyamaggo bhāsitaṃ kusalaṃ akusalanti ime pañca dhammā dhammo, taṃ dhammaṃ paccavekkhantassa tasmiṃ dhamme pabhedagataṃ ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘દુક્ખે ઞાણં અત્થપ્પટિસમ્ભિદા, દુક્ખસમુદયે ઞાણં ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા, દુક્ખનિરોધે ઞાણં અત્થપ્પટિસમ્ભિદા, દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ઞાણં ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા’’તિ (વિભ॰ ૭૧૯).

    ‘‘Dukkhe ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā, dukkhasamudaye ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā, dukkhanirodhe ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā, dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā’’ti (vibha. 719).

    અથ વા હેતુમ્હિ ઞાણં ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા, હેતુફલે ઞાણં અત્થપ્પટિસમ્ભિદા. યે ધમ્મા જાતા ભૂતા સઞ્જાતા નિબ્બત્તા અભિનિબ્બત્તા પાતુભૂતા, ઇમેસુ ધમ્મેસુ ઞાણં અત્થપ્પટિસમ્ભિદા. યમ્હા ધમ્મા તે ધમ્મા જાતા ભૂતા સઞ્જાતા નિબ્બત્તા અભિનિબ્બત્તા પાતુભૂતા, તેસુ ધમ્મેસુ ઞાણં ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા. જરામરણે ઞાણં અત્થપ્પટિસમ્ભિદા, જરામરણસમુદયે ઞાણં ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા. જરામરણનિરોધે ઞાણં અત્થપ્પટિસમ્ભિદા, જરામરણનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ઞાણં ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા. જાતિયા, ભવે, ઉપાદાને, તણ્હાય, વેદનાય, ફસ્સે, સળાયતને, નામરૂપે, વિઞ્ઞાણે, સઙ્ખારેસુ ઞાણં અત્થપ્પટિસમ્ભિદા, સઙ્ખારસમુદયે ઞાણં ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા. સઙ્ખારનિરોધે ઞાણં અત્થપ્પટિસમ્ભિદા, સઙ્ખારનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ઞાણં ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા.

    Atha vā hetumhi ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā, hetuphale ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā. Ye dhammā jātā bhūtā sañjātā nibbattā abhinibbattā pātubhūtā, imesu dhammesu ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā. Yamhā dhammā te dhammā jātā bhūtā sañjātā nibbattā abhinibbattā pātubhūtā, tesu dhammesu ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā. Jarāmaraṇe ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā, jarāmaraṇasamudaye ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā. Jarāmaraṇanirodhe ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā, jarāmaraṇanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā. Jātiyā, bhave, upādāne, taṇhāya, vedanāya, phasse, saḷāyatane, nāmarūpe, viññāṇe, saṅkhāresu ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā, saṅkhārasamudaye ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā. Saṅkhāranirodhe ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā, saṅkhāranirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā.

    ‘‘ઇધ ભિક્ખુ ધમ્મં જાનાતિ સુત્તં ગેય્યં…પે॰… વેદલ્લં, અયં વુચ્ચતિ ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા. સો તસ્સ તસ્સેવ ભાસિતસ્સ અત્થં જાનાતિ ‘અયં ઇમસ્સ ભાસિતસ્સ અત્થો, અયં ઇમસ્સ ભાસિતસ્સ અત્થો’તિ, અયં વુચ્ચતિ અત્થપ્પટિસમ્ભિદા.

    ‘‘Idha bhikkhu dhammaṃ jānāti suttaṃ geyyaṃ…pe… vedallaṃ, ayaṃ vuccati dhammappaṭisambhidā. So tassa tasseva bhāsitassa atthaṃ jānāti ‘ayaṃ imassa bhāsitassa attho, ayaṃ imassa bhāsitassa attho’ti, ayaṃ vuccati atthappaṭisambhidā.

    ‘‘કતમે ધમ્મા કુસલા? યસ્મિં સમયે કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ સોમનસ્સસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તં રૂપારમ્મણં વા…પે॰… ધમ્મારમ્મણં વા યં યં વા પનારબ્ભ, તસ્મિં સમયે ફસ્સો હોતિ…પે॰… અવિક્ખેપો હોતિ…પે॰… ઇમે ધમ્મા કુસલા. ઇમેસુ ધમ્મેસુ ઞાણં ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા, તેસં વિપાકે ઞાણં અત્થપ્પટિસમ્ભિદા’’તિઆદિ (વિભ॰ ૭૨૪-૭૨૫) વિત્થારો.

    ‘‘Katame dhammā kusalā? Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti somanassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ rūpārammaṇaṃ vā…pe… dhammārammaṇaṃ vā yaṃ yaṃ vā panārabbha, tasmiṃ samaye phasso hoti…pe… avikkhepo hoti…pe… ime dhammā kusalā. Imesu dhammesu ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā, tesaṃ vipāke ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā’’tiādi (vibha. 724-725) vitthāro.

    યા પનેતસ્મિં અત્થે ચ ધમ્મે ચ સભાવનિરુત્તિ અબ્યભિચારવોહારો અભિલાપો, તસ્મિં સભાવનિરુત્તાભિલાપે માગધિકાય સબ્બસત્તાનં મૂલભાસાય ‘‘અયં સભાવનિરુત્તિ, અયં અસભાવનિરુત્તી’’તિ પભેદગતં ઞાણં નિરુત્તિપ્પટિસમ્ભિદા. યથાવુત્તેસુ તેસુ ઞાણેસુ ગોચરકિચ્ચતો વિત્થારતો પવત્તં સબ્બમ્પિ તં ઞાણં આરમ્મણં કત્વા પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ તસ્મિં ઞાણે પભેદગતં ઞાણં પટિભાનપ્પટિસમ્ભિદા. ઇતિ ઇમાનિ ચત્તારિ પટિસમ્ભિદાઞાણાનિ સયમેવ ભગવતા અધિગતાનિ અત્થધમ્માદિકે તસ્મિં તસ્મિં અત્તનો વિસયે અવિસંવાદનવસેન અવિપરીતાકારપ્પવત્તિયા તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. એવમ્પિ ભગવા તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.

    Yā panetasmiṃ atthe ca dhamme ca sabhāvanirutti abyabhicāravohāro abhilāpo, tasmiṃ sabhāvaniruttābhilāpe māgadhikāya sabbasattānaṃ mūlabhāsāya ‘‘ayaṃ sabhāvanirutti, ayaṃ asabhāvaniruttī’’ti pabhedagataṃ ñāṇaṃ niruttippaṭisambhidā. Yathāvuttesu tesu ñāṇesu gocarakiccato vitthārato pavattaṃ sabbampi taṃ ñāṇaṃ ārammaṇaṃ katvā paccavekkhantassa tasmiṃ ñāṇe pabhedagataṃ ñāṇaṃ paṭibhānappaṭisambhidā. Iti imāni cattāri paṭisambhidāñāṇāni sayameva bhagavatā adhigatāni atthadhammādike tasmiṃ tasmiṃ attano visaye avisaṃvādanavasena aviparītākārappavattiyā tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.

    તથા યંકિઞ્ચિ ઞેય્યં નામ, સબ્બં તં ભગવતા સબ્બાકારેન ઞાતં દિટ્ઠં અધિગતં અભિસમ્બુદ્ધં. તથા હિસ્સ અભિઞ્ઞેય્યા ધમ્મા અભિઞ્ઞેય્યતો બુદ્ધા, પરિઞ્ઞેય્યા ધમ્મા પરિઞ્ઞેય્યતો, પહાતબ્બા ધમ્મા પહાતબ્બતો, સચ્છિકાતબ્બા ધમ્મા સચ્છિકાતબ્બતો, ભાવેતબ્બા ધમ્મા ભાવેતબ્બતો, યતો નં કોચિ સમણો વા બ્રાહ્મણો વા દેવો વા મારો વા બ્રહ્મા વા ‘‘ઇમે નામ તે ધમ્મા અનભિસમ્બુદ્ધા’’તિ સહ ધમ્મેન અનુયુઞ્જિતું સમત્થો નત્થિ.

    Tathā yaṃkiñci ñeyyaṃ nāma, sabbaṃ taṃ bhagavatā sabbākārena ñātaṃ diṭṭhaṃ adhigataṃ abhisambuddhaṃ. Tathā hissa abhiññeyyā dhammā abhiññeyyato buddhā, pariññeyyā dhammā pariññeyyato, pahātabbā dhammā pahātabbato, sacchikātabbā dhammā sacchikātabbato, bhāvetabbā dhammā bhāvetabbato, yato naṃ koci samaṇo vā brāhmaṇo vā devo vā māro vā brahmā vā ‘‘ime nāma te dhammā anabhisambuddhā’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthi.

    યંકિઞ્ચિ પહાતબ્બં નામ, સબ્બં તં ભગવતો અનવસેસતો બોધિમૂલેયેવ પહીનં અનુપ્પત્તિધમ્મં , ન તસ્સ પહાનાય ઉત્તરિ કરણીયં અત્થિ. તથા હિસ્સ લોભદોસમોહવિપરીતમનસિકારઅહિરિકાનોત્તપ્પથિનમિદ્ધકોધૂપનાહ- મક્ખપલાસઇસ્સામચ્છરિયમાયાસાઠેય્યથમ્ભસારમ્ભમાનાતિમાનમદપ્પમાદતિવિધા- કુસલમૂલદુચ્ચરિતવિસમવિપરીતસઞ્ઞા- મલવિતક્કપપઞ્ચએસનાતણ્હાચતુબ્બિધવિપરિયેસઆસવગન્થ- ઓઘયોગાગતિતણ્હુપાદાનપઞ્ચાભિનન્દનનીવરણચેતોખિલચેતસોવિનિબન્ધ- છવિવાદમૂલસત્તાનુસયઅટ્ઠમિચ્છત્તનવઆઘાતવત્થુતણ્હા- મૂલકદસઅકુસલકમ્મપથએકવીસતિ અનેસનદ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિગતઅટ્ઠસતતણ્હાવિચરિતાદિપ્પભેદં દિયડ્ઢકિલેસસહસ્સં સહ વાસનાય પહીનં સમુચ્છિન્નં સમૂહતં, યતો નં કોચિ સમણો વા…પે॰… બ્રહ્મા વા ‘‘ઇમે નામ તે કિલેસા અપ્પહીના’’તિ સહ ધમ્મેન અનુયુઞ્જિતું સમત્થો નત્થિ.

    Yaṃkiñci pahātabbaṃ nāma, sabbaṃ taṃ bhagavato anavasesato bodhimūleyeva pahīnaṃ anuppattidhammaṃ , na tassa pahānāya uttari karaṇīyaṃ atthi. Tathā hissa lobhadosamohaviparītamanasikāraahirikānottappathinamiddhakodhūpanāha- makkhapalāsaissāmacchariyamāyāsāṭheyyathambhasārambhamānātimānamadappamādatividhā- kusalamūladuccaritavisamaviparītasaññā- malavitakkapapañcaesanātaṇhācatubbidhavipariyesaāsavagantha- oghayogāgatitaṇhupādānapañcābhinandananīvaraṇacetokhilacetasovinibandha- chavivādamūlasattānusayaaṭṭhamicchattanavaāghātavatthutaṇhā- mūlakadasaakusalakammapathaekavīsati anesanadvāsaṭṭhidiṭṭhigataaṭṭhasatataṇhāvicaritādippabhedaṃ diyaḍḍhakilesasahassaṃ saha vāsanāya pahīnaṃ samucchinnaṃ samūhataṃ, yato naṃ koci samaṇo vā…pe… brahmā vā ‘‘ime nāma te kilesā appahīnā’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthi.

    યે ચિમે ભગવતા કમ્મવિપાકકિલેસૂપવાદઆણાવીતિક્કમપ્પભેદા અન્તરાયિકા વુત્તા, અલમેવ તે પટિસેવતો એકન્તેન અન્તરાયાય. યતો નં કોચિ સમણો વા…પે॰… બ્રહ્મા વા ‘‘નાલં તે પટિસેવતો અન્તરાયાયા’’તિ સહ ધમ્મેન અનુયુઞ્જિતું સમત્થો નત્થિ.

    Ye cime bhagavatā kammavipākakilesūpavādaāṇāvītikkamappabhedā antarāyikā vuttā, alameva te paṭisevato ekantena antarāyāya. Yato naṃ koci samaṇo vā…pe… brahmā vā ‘‘nālaṃ te paṭisevato antarāyāyā’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthi.

    યો ચ ભગવતા નિરવસેસવટ્ટદુક્ખનિસ્સરણાય સીલસમાધિપઞ્ઞાય સઙ્ગહો સત્તકોટ્ઠાસિકો સત્તતિંસપ્પભેદો અરિયમગ્ગપુબ્બઙ્ગમો અનુત્તરો નિય્યાનિકો ધમ્મો દેસિતો, સો એકન્તેનેવ નિય્યાતિ, પટિપન્નસ્સ વટ્ટદુક્ખતો મોક્ખાય હોતિ, યતો નં કોચિ સમણો વા…પે॰… બ્રહ્મા વા ‘‘નિય્યાનિકો ધમ્મોતિ તયા દેસિતો ન નિય્યાતી’’તિ સહ ધમ્મેન અનુયુઞ્જિતું સમત્થો નત્થીતિ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ તે પટિજાનતો ઇમે ધમ્મા અનભિસમ્બુદ્ધા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૧૫૦) વિત્થારો. એવમેતાનિ અત્તનો ઞાણપ્પહાનદેસનાવિસેસાનં અવિતથભાવાવબોધનતો અવિપરીતાકારપ્પવત્તિતાનિ ભગવતો ચતુવેસારજ્જઞાણાનિ તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. એવમ્પિ ભગવા તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.

    Yo ca bhagavatā niravasesavaṭṭadukkhanissaraṇāya sīlasamādhipaññāya saṅgaho sattakoṭṭhāsiko sattatiṃsappabhedo ariyamaggapubbaṅgamo anuttaro niyyāniko dhammo desito, so ekanteneva niyyāti, paṭipannassa vaṭṭadukkhato mokkhāya hoti, yato naṃ koci samaṇo vā…pe… brahmā vā ‘‘niyyāniko dhammoti tayā desito na niyyātī’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthīti. Vuttañhetaṃ – ‘‘sammāsambuddhassa te paṭijānato ime dhammā anabhisambuddhā’’ti (ma. ni. 1.150) vitthāro. Evametāni attano ñāṇappahānadesanāvisesānaṃ avitathabhāvāvabodhanato aviparītākārappavattitāni bhagavato catuvesārajjañāṇāni tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.

    તથા નિરયગતિ, તિરચ્છાનગતિ, પેતગતિ, મનુસ્સગતિ, દેવગતીતિ પઞ્ચ ગતિયો, તાસુ સઞ્જીવાદયો અટ્ઠ મહાનિરયા, કુક્કુળાદયો સોળસ ઉસ્સદનિરયા, લોકન્તરિકનિરયોતિ સબ્બેપિમે એકન્તદુક્ખતાય નિરસ્સાદટ્ઠેન નિરયા, યથાકમ્મુના ગન્તબ્બતો ગતિ ચાતિ નિરયગતિ, તિબ્બન્ધકારસીતનરકાપિ એતેસ્વેવ અન્તોગધા. કિમિકીટસરીસપપક્ખિસોણસિઙ્ગાલાદયો તિરિયં અઞ્છિતભાવેન તિરચ્છાના, તે એવ ગતીતિ તિરચ્છાનગતિ. ખુપ્પિપાસિતત્તા પરદત્તૂપજીવિનિજ્ઝામતણ્હિકાદયો દુક્ખબહુલતાય પાકટસુખતો ઇતા વિગતાતિ પેતા, તે એવ ગતીતિ પેતગતિ, કાલકઞ્ચિકાદિઅસુરાપિ એતેસ્વેવન્તોગધા. પરિત્તદીપવાસીહિ સદ્ધિં જમ્બુદીપાદિચતુમહાદીપવાસિનો મનસો ઉસ્સન્નતાય મનુસ્સા, તે એવ ગતીતિ મનુસ્સગતિ. ચાતુમહારાજિકતો પટ્ઠાય યાવ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનૂપગાતિ ઇમે છબ્બીસતિ દેવનિકાયા દિબ્બન્તિ અત્તનો ઇદ્ધાનુભાવેન કીળન્તિ જોતન્તિ ચાતિ દેવા, તે એવ ગતીતિ દેવગતિ.

    Tathā nirayagati, tiracchānagati, petagati, manussagati, devagatīti pañca gatiyo, tāsu sañjīvādayo aṭṭha mahānirayā, kukkuḷādayo soḷasa ussadanirayā, lokantarikanirayoti sabbepime ekantadukkhatāya nirassādaṭṭhena nirayā, yathākammunā gantabbato gati cāti nirayagati, tibbandhakārasītanarakāpi etesveva antogadhā. Kimikīṭasarīsapapakkhisoṇasiṅgālādayo tiriyaṃ añchitabhāvena tiracchānā, te eva gatīti tiracchānagati. Khuppipāsitattā paradattūpajīvinijjhāmataṇhikādayo dukkhabahulatāya pākaṭasukhato itā vigatāti petā, te eva gatīti petagati, kālakañcikādiasurāpi etesvevantogadhā. Parittadīpavāsīhi saddhiṃ jambudīpādicatumahādīpavāsino manaso ussannatāya manussā, te eva gatīti manussagati. Cātumahārājikato paṭṭhāya yāva nevasaññānāsaññāyatanūpagāti ime chabbīsati devanikāyā dibbanti attano iddhānubhāvena kīḷanti jotanti cāti devā, te eva gatīti devagati.

    તા પનેતા ગતિયો યસ્મા તંતંકમ્મનિબ્બત્તો ઉપપત્તિભવવિસેસો, તસ્મા અત્થતો વિપાકક્ખન્ધા કટત્તા ચ રૂપં. તત્થ ‘‘અયં નામ ગતિ ઇમિના નામ કમ્મુના જાયતિ, તસ્સ ચ કમ્મસ્સ પચ્ચયવિસેસેહિ એવં વિભાગભિન્નત્તા વિસું એતે સત્તનિકાયા એવં વિભાગભિન્ના’’તિ યથાસકં હેતુફલવિભાગપરિચ્છિન્દનવસેન ઠાનસો હેતુસો ભગવતો ઞાણં પવત્તતિ. તેનાહ ભગવા –

    Tā panetā gatiyo yasmā taṃtaṃkammanibbatto upapattibhavaviseso, tasmā atthato vipākakkhandhā kaṭattā ca rūpaṃ. Tattha ‘‘ayaṃ nāma gati iminā nāma kammunā jāyati, tassa ca kammassa paccayavisesehi evaṃ vibhāgabhinnattā visuṃ ete sattanikāyā evaṃ vibhāgabhinnā’’ti yathāsakaṃ hetuphalavibhāgaparicchindanavasena ṭhānaso hetuso bhagavato ñāṇaṃ pavattati. Tenāha bhagavā –

    ‘‘પઞ્ચ ખો ઇમા, સારિપુત્ત, ગતિયો. કતમા પઞ્ચ? નિરયો, તિરચ્છાનયોનિ, પેત્તિવિસયો, મનુસ્સા, દેવા. નિરયઞ્ચાહં, સારિપુત્ત, પજાનામિ નિરયગામિઞ્ચ મગ્ગં નિરયગામિનિઞ્ચ પટિપદં, યથા પટિપન્નો ચ કાયસ્સ ભેદા પરમ્મરણા અપાયં દુગ્ગતિં વિનિપાતં નિરયં ઉપપજ્જતિ, તઞ્ચ પજાનામી’’તિઆદિ (મ॰ નિ॰ ૧.૧૫૩).

    ‘‘Pañca kho imā, sāriputta, gatiyo. Katamā pañca? Nirayo, tiracchānayoni, pettivisayo, manussā, devā. Nirayañcāhaṃ, sāriputta, pajānāmi nirayagāmiñca maggaṃ nirayagāminiñca paṭipadaṃ, yathā paṭipanno ca kāyassa bhedā parammaraṇā apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ nirayaṃ upapajjati, tañca pajānāmī’’tiādi (ma. ni. 1.153).

    તાનિ પનેતાનિ ભગવતો ઞાણાનિ તસ્મિં તસ્મિં વિસયે અવિપરીતાકારપ્પવત્તિયા અવિસંવાદનતો તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. એવમ્પિ ભગવા તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.

    Tāni panetāni bhagavato ñāṇāni tasmiṃ tasmiṃ visaye aviparītākārappavattiyā avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.

    તથા યં સત્તાનં સદ્ધાદિયોગવિકલાવિકલભાવાવબોધનેન અપ્પરજક્ખમહારજક્ખતાદિવિસેસવિભાવનં પઞ્ઞાસાય આકારેહિ પવત્તં ભગવતો ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણં. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘સદ્ધો પુગ્ગલો અપ્પરજક્ખો, અસ્સદ્ધો પુગ્ગલો મહારજક્ખો’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૧૧૧) વિત્થારો.

    Tathā yaṃ sattānaṃ saddhādiyogavikalāvikalabhāvāvabodhanena apparajakkhamahārajakkhatādivisesavibhāvanaṃ paññāsāya ākārehi pavattaṃ bhagavato indriyaparopariyattañāṇaṃ. Vuttañhetaṃ – ‘‘saddho puggalo apparajakkho, assaddho puggalo mahārajakkho’’ti (paṭi. ma. 1.111) vitthāro.

    યઞ્ચ ‘‘અયં પુગ્ગલો અપ્પરજક્ખો, અયં સસ્સતદિટ્ઠિકો, અયં ઉચ્છેદદિટ્ઠિકો, અયં અનુલોમિકાયં ખન્તિયં ઠિતો, અયં યથાભૂતઞાણે ઠિતો, અયં કામાસયો, ન નેક્ખમ્માદિઆસયો, અયં નેક્ખમ્માસયો, ન કામાદિઆસયો’’તિઆદિના ‘‘ઇમસ્સ કામરાગો અતિવિય થામગતો, ન પટિઘાદિકો, ઇમસ્સ પટિઘો અતિવિય થામગતો, ન કામરાગાદિકો’’તિઆદિના ‘‘ઇમસ્સ પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો અધિકો, ન અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો ન આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો, ઇમસ્સ અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો અધિકો, ન પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો ન આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો, ઇમસ્સ આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો અધિકો, ન પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો ન અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો. ઇમસ્સ કાયસુચરિતં અધિકં, ઇમસ્સ વચીસુચરિતં, ઇમસ્સ મનોસુચરિતં, અયં હીનાધિમુત્તિકો, અયં પણીતાધિમુત્તિકો, અયં કમ્માવરણેન સમન્નાગતો, અયં કિલેસાવરણેન સમન્નાગતો, અયં વિપાકાવરણેન સમન્નાગતો, અયં ન કમ્માવરણેન સમન્નાગતો, ન કિલેસાવરણેન સમન્નાગતો, ન વિપાકાવરણેન સમન્નાગતો’’તિઆદિના ચ સત્તાનં આસયાદીનં યથાભૂતં વિભાવનાકારપ્પવત્તં ભગવતો આસયાનુસયઞાણં. યં સન્ધાય વુત્તં –

    Yañca ‘‘ayaṃ puggalo apparajakkho, ayaṃ sassatadiṭṭhiko, ayaṃ ucchedadiṭṭhiko, ayaṃ anulomikāyaṃ khantiyaṃ ṭhito, ayaṃ yathābhūtañāṇe ṭhito, ayaṃ kāmāsayo, na nekkhammādiāsayo, ayaṃ nekkhammāsayo, na kāmādiāsayo’’tiādinā ‘‘imassa kāmarāgo ativiya thāmagato, na paṭighādiko, imassa paṭigho ativiya thāmagato, na kāmarāgādiko’’tiādinā ‘‘imassa puññābhisaṅkhāro adhiko, na apuññābhisaṅkhāro na āneñjābhisaṅkhāro, imassa apuññābhisaṅkhāro adhiko, na puññābhisaṅkhāro na āneñjābhisaṅkhāro, imassa āneñjābhisaṅkhāro adhiko, na puññābhisaṅkhāro na apuññābhisaṅkhāro. Imassa kāyasucaritaṃ adhikaṃ, imassa vacīsucaritaṃ, imassa manosucaritaṃ, ayaṃ hīnādhimuttiko, ayaṃ paṇītādhimuttiko, ayaṃ kammāvaraṇena samannāgato, ayaṃ kilesāvaraṇena samannāgato, ayaṃ vipākāvaraṇena samannāgato, ayaṃ na kammāvaraṇena samannāgato, na kilesāvaraṇena samannāgato, na vipākāvaraṇena samannāgato’’tiādinā ca sattānaṃ āsayādīnaṃ yathābhūtaṃ vibhāvanākārappavattaṃ bhagavato āsayānusayañāṇaṃ. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –

    ‘‘ઇધ તથાગતો સત્તાનં આસયં જાનાતિ, અનુસયં જાનાતિ, ચરિતં જાનાતિ, અધિમુત્તિં જાનાતિ, ભબ્બાભબ્બે સત્તે જાનાતી’’તિઆદિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૧૧૩).

    ‘‘Idha tathāgato sattānaṃ āsayaṃ jānāti, anusayaṃ jānāti, caritaṃ jānāti, adhimuttiṃ jānāti, bhabbābhabbe satte jānātī’’tiādi (paṭi. ma. 1.113).

    યઞ્ચ ઉપરિમહેટ્ઠિમપુરિમપચ્છિમકાયેહિ દક્ખિણવામઅક્ખિકણ્ણસોતનાસિકસોતઅંસકૂટહત્થપાદેહિ અઙ્ગુલિઅઙ્ગુલન્તરેહિ લોમકૂપેહિ ચ અગ્ગિક્ખન્ધૂદકધારાપવત્તનં અનઞ્ઞસાધારણં વિવિધવિકુબ્બનિદ્ધિનિમ્માપનકં ભગવતો યમકપાટિહારિયઞાણં. યં સન્ધાય વુત્તં –

    Yañca uparimaheṭṭhimapurimapacchimakāyehi dakkhiṇavāmaakkhikaṇṇasotanāsikasotaaṃsakūṭahatthapādehi aṅguliaṅgulantarehi lomakūpehi ca aggikkhandhūdakadhārāpavattanaṃ anaññasādhāraṇaṃ vividhavikubbaniddhinimmāpanakaṃ bhagavato yamakapāṭihāriyañāṇaṃ. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –

    ‘‘ઇધ તથાગતો યમકપાટિહારિયં કરોતિ અસાધારણં સાવકેહિ, ઉપરિમકાયતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, હેટ્ઠિમકાયતો ઉદકધારા પવત્તતિ. હેટ્ઠિમકાયતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, ઉપરિમકાયતો ઉદકધારા પવત્તતી’’તિઆદિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૧૧૬).

    ‘‘Idha tathāgato yamakapāṭihāriyaṃ karoti asādhāraṇaṃ sāvakehi, uparimakāyato aggikkhandho pavattati, heṭṭhimakāyato udakadhārā pavattati. Heṭṭhimakāyato aggikkhandho pavattati, uparimakāyato udakadhārā pavattatī’’tiādi (paṭi. ma. 1.116).

    યઞ્ચ રાગાદીહિ જાતિઆદીહિ ચ અનેકેહિ દુક્ખધમ્મેહિ ઉપદ્દુતં સત્તનિકાયં તતો નીહરિતુકામતાવસેન નાનાનયેહિ પવત્તસ્સ ભગવતો મહાકરુણોક્કમનસ્સ પચ્ચયભૂતં મહાકરુણાસમાપત્તિઞાણં. યથાહ (પટિ॰ મ॰ ૧.૧૧૭-૧૧૮) –

    Yañca rāgādīhi jātiādīhi ca anekehi dukkhadhammehi upaddutaṃ sattanikāyaṃ tato nīharitukāmatāvasena nānānayehi pavattassa bhagavato mahākaruṇokkamanassa paccayabhūtaṃ mahākaruṇāsamāpattiñāṇaṃ. Yathāha (paṭi. ma. 1.117-118) –

    ‘‘કતમં તથાગતસ્સ મહાકરુણાસમાપત્તિયા ઞાણં? બહુકેહિ આકારેહિ પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતિ, આદિત્તો લોકસન્નિવાસોતિ પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતિ. ઉય્યુત્તો, પયાતો, કુમ્મગ્ગપ્પટિપન્નો, ઉપનીયતિ લોકો અદ્ધુવો, અતાણો લોકો અનભિસ્સરો , અસ્સકો લોકો, સબ્બં પહાય ગમનીયં, ઊનો લોકો અતિત્તો તણ્હાદાસોતિ પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતિ.

    ‘‘Katamaṃ tathāgatassa mahākaruṇāsamāpattiyā ñāṇaṃ? Bahukehi ākārehi passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati, āditto lokasannivāsoti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati. Uyyutto, payāto, kummaggappaṭipanno, upanīyati loko addhuvo, atāṇo loko anabhissaro , assako loko, sabbaṃ pahāya gamanīyaṃ, ūno loko atitto taṇhādāsoti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati.

    ‘‘અતાયનો લોકસન્નિવાસો, અલેણો, અસરણો, અસરણીભૂતો. ઉદ્ધતો લોકો અવૂપસન્તો, સસલ્લો લોકસન્નિવાસો વિદ્ધો પુથુસલ્લેહિ, અવિજ્જન્ધકારાવરણો કિલેસપઞ્જરપક્ખિત્તો, અવિજ્જાગતો લોકસન્નિવાસો અણ્ડભૂતો પરિયોનદ્ધો તન્તાકુલકજાતો કુલગુણ્ડિકજાતો મુઞ્જપબ્બજભૂતો અપાયં દુગ્ગતિં વિનિપાતં સંસારં નાતિવત્તતિ, અવિજ્જાવિસદોસસંલિત્તો, કિલેસકલલીભૂતો, રાગદોસમોહજટાજટિતો.

    ‘‘Atāyano lokasannivāso, aleṇo, asaraṇo, asaraṇībhūto. Uddhato loko avūpasanto, sasallo lokasannivāso viddho puthusallehi, avijjandhakārāvaraṇo kilesapañjarapakkhitto, avijjāgato lokasannivāso aṇḍabhūto pariyonaddho tantākulakajāto kulaguṇḍikajāto muñjapabbajabhūto apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ saṃsāraṃ nātivattati, avijjāvisadosasaṃlitto, kilesakalalībhūto, rāgadosamohajaṭājaṭito.

    ‘‘તણ્હાસઙ્ઘાટપટિમુક્કો, તણ્હાજાલેન ઓત્થટો, તણ્હાસોતેન વુય્હતિ, તણ્હાસઞ્ઞોજનેન સંયુત્તો, તણ્હાનુસયેન અનુસટો, તણ્હાસન્તાપેન સન્તપ્પતિ, તણ્હાપરિળાહેન પરિડય્હતિ.

    ‘‘Taṇhāsaṅghāṭapaṭimukko, taṇhājālena otthaṭo, taṇhāsotena vuyhati, taṇhāsaññojanena saṃyutto, taṇhānusayena anusaṭo, taṇhāsantāpena santappati, taṇhāpariḷāhena pariḍayhati.

    ‘‘દિટ્ઠિસઙ્ઘાટપટિમુક્કો, દિટ્ઠિજાલેન ઓત્થટો, દિટ્ઠિસોતેન વુય્હતિ, દિટ્ઠિસઞ્ઞોજનેન સંયુત્તો, દિટ્ઠાનુસયેન અનુસટો, દિટ્ઠિસન્તાપેન સન્તપ્પતિ, દિટ્ઠિપરિળાહેન પરિડય્હતિ.

    ‘‘Diṭṭhisaṅghāṭapaṭimukko, diṭṭhijālena otthaṭo, diṭṭhisotena vuyhati, diṭṭhisaññojanena saṃyutto, diṭṭhānusayena anusaṭo, diṭṭhisantāpena santappati, diṭṭhipariḷāhena pariḍayhati.

    ‘‘જાતિયા અનુગતો, જરાય અનુસટો, બ્યાધિના અભિભૂતો, મરણેન અબ્ભાહતો, દુક્ખે પતિટ્ઠિતો.

    ‘‘Jātiyā anugato, jarāya anusaṭo, byādhinā abhibhūto, maraṇena abbhāhato, dukkhe patiṭṭhito.

    ‘‘તણ્હાય ઉડ્ડિતો, જરાપાકારપરિક્ખિત્તો, મચ્ચુપાસેન પરિક્ખિત્તો, મહાબન્ધનબદ્ધો, રાગબન્ધનેન દોસમોહમાનદિટ્ઠિકિલેસદુચ્ચરિતબન્ધનેન બદ્ધો, મહાસમ્બાધપ્પટિપન્નો, મહાપલિબોધેન પલિબુદ્ધો, મહાપપાતે પતિતો, મહાકન્તારપ્પટિપન્નો, મહાસંસારપ્પટિપન્નો, મહાવિદુગ્ગે સમ્પરિવત્તતિ, મહાપલિપે પલિપન્નો.

    ‘‘Taṇhāya uḍḍito, jarāpākāraparikkhitto, maccupāsena parikkhitto, mahābandhanabaddho, rāgabandhanena dosamohamānadiṭṭhikilesaduccaritabandhanena baddho, mahāsambādhappaṭipanno, mahāpalibodhena palibuddho, mahāpapāte patito, mahākantārappaṭipanno, mahāsaṃsārappaṭipanno, mahāvidugge samparivattati, mahāpalipe palipanno.

    ‘‘અબ્ભાહતો લોકસન્નિવાસો, આદિત્તો લોકસન્નિવાસો રાગગ્ગિના દોસગ્ગિના મોહગ્ગિના જાતિયા જરાય મરણેન સોકેહિ પરિદેવેહિ દુક્ખેહિ દોમનસ્સેહિ ઉપાયાસેહિ, ઉન્નીતકો લોકસન્નિવાસો હઞ્ઞતિ નિચ્ચમતાણો પત્તદણ્ડો તક્કરો, વજ્જબન્ધનબદ્ધો આઘાતનપચ્ચુપટ્ઠિતો, અનાથો લોકસન્નિવાસો પરમકારુઞ્ઞપ્પત્તો, દુક્ખાભિતુન્નો ચિરરત્તં પીળિતો, ગધિતો નિચ્ચં પિપાસિતો.

    ‘‘Abbhāhato lokasannivāso, āditto lokasannivāso rāgagginā dosagginā mohagginā jātiyā jarāya maraṇena sokehi paridevehi dukkhehi domanassehi upāyāsehi, unnītako lokasannivāso haññati niccamatāṇo pattadaṇḍo takkaro, vajjabandhanabaddho āghātanapaccupaṭṭhito, anātho lokasannivāso paramakāruññappatto, dukkhābhitunno cirarattaṃ pīḷito, gadhito niccaṃ pipāsito.

    ‘‘અન્ધો અચક્ખુકો, હતનેત્તો અપરિણાયકો, વિપથપક્ખન્દો અઞ્જસાપરદ્ધો, મહોઘપક્ખન્દો.

    ‘‘Andho acakkhuko, hatanetto apariṇāyako, vipathapakkhando añjasāparaddho, mahoghapakkhando.

    ‘‘દ્વીહિ દિટ્ઠિગતેહિ પરિયુટ્ઠિતો, તીહિ દુચ્ચરિતેહિ વિપ્પટિપન્નો, ચતૂહિ યોગેહિ યોજિતો, ચતૂહિ ગન્થેહિ ગન્થિતો, ચતૂહિ ઉપાદાનેહિ ઉપાદિયતિ, પઞ્ચગતિસમારુળ્હો, પઞ્ચહિ કામગુણેહિ રજ્જતિ, પઞ્ચહિ નીવરણેહિ ઓત્થટો, છહિ વિવાદમૂલેહિ વિવદતિ, છહિ તણ્હાકાયેહિ રજ્જતિ, છહિ દિટ્ઠિગતેહિ પરિયુટ્ઠિતો, સત્તહિ અનુસયેહિ અનુસટો, સત્તહિ સઞ્ઞોજનેહિ સંયુત્તો, સત્તહિ માનેહિ ઉન્નતો, અટ્ઠહિ લોકધમ્મેહિ સમ્પરિવત્તતિ, અટ્ઠહિ મિચ્છત્તેહિ નિય્યાતો, અટ્ઠહિ પુરિસદોસેહિ દુસ્સતિ, નવહિ આઘાતવત્થૂહિ આઘાતિતો, નવવિધમાનેહિ ઉન્નતો, નવહિ તણ્હામૂલકેહિ ધમ્મેહિ રજ્જતિ, દસહિ કિલેસવત્થૂહિ કિલિસ્સતિ, દસહિ આઘાતવત્થૂહિ આઘાતિતો, દસહિ અકુસલકમ્મપથેહિ સમન્નાગતો, દસહિ સંયોજનેહિ સંયુત્તો, દસહિ મિચ્છત્તેહિ નિય્યાતો, દસવત્થુકાય મિચ્છાદિટ્ઠિયા સમન્નાગતો, દસવત્થુકાય અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા સમન્નાગતો, અટ્ઠસતતણ્હાપપઞ્ચેહિ પપઞ્ચિતો, દ્વાસટ્ઠિયા દિટ્ઠિગતેહિ પરિયુટ્ઠિતો, લોકસન્નિવાસોતિ પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતિ.

    ‘‘Dvīhi diṭṭhigatehi pariyuṭṭhito, tīhi duccaritehi vippaṭipanno, catūhi yogehi yojito, catūhi ganthehi ganthito, catūhi upādānehi upādiyati, pañcagatisamāruḷho, pañcahi kāmaguṇehi rajjati, pañcahi nīvaraṇehi otthaṭo, chahi vivādamūlehi vivadati, chahi taṇhākāyehi rajjati, chahi diṭṭhigatehi pariyuṭṭhito, sattahi anusayehi anusaṭo, sattahi saññojanehi saṃyutto, sattahi mānehi unnato, aṭṭhahi lokadhammehi samparivattati, aṭṭhahi micchattehi niyyāto, aṭṭhahi purisadosehi dussati, navahi āghātavatthūhi āghātito, navavidhamānehi unnato, navahi taṇhāmūlakehi dhammehi rajjati, dasahi kilesavatthūhi kilissati, dasahi āghātavatthūhi āghātito, dasahi akusalakammapathehi samannāgato, dasahi saṃyojanehi saṃyutto, dasahi micchattehi niyyāto, dasavatthukāya micchādiṭṭhiyā samannāgato, dasavatthukāya antaggāhikāya diṭṭhiyā samannāgato, aṭṭhasatataṇhāpapañcehi papañcito, dvāsaṭṭhiyā diṭṭhigatehi pariyuṭṭhito, lokasannivāsoti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati.

    ‘‘અહઞ્ચમ્હિ તિણ્ણો, લોકો ચ અતિણ્ણો. અહઞ્ચમ્હિ મુત્તો, લોકો ચ અમુત્તો. અહઞ્ચમ્હિ દન્તો, લોકો ચ અદન્તો. અહઞ્ચમ્હિ સન્તો, લોકો ચ અસન્તો. અહઞ્ચમ્હિ અસ્સત્થો, લોકો ચ અનસ્સત્થો. અહઞ્ચમ્હિ પરિનિબ્બુતો, લોકો ચ અપરિનિબ્બુતો. પહોમિ ખ્વાહં તિણ્ણો તારેતું, મુત્તો મોચેતું, દન્તો દમેતું, સન્તો સમેતું, અસ્સત્થો અસ્સાસેતું, પરિનિબ્બુતો પરિનિબ્બાપેતુન્તિ પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતી’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૧૧૭-૧૧૮).

    ‘‘Ahañcamhi tiṇṇo, loko ca atiṇṇo. Ahañcamhi mutto, loko ca amutto. Ahañcamhi danto, loko ca adanto. Ahañcamhi santo, loko ca asanto. Ahañcamhi assattho, loko ca anassattho. Ahañcamhi parinibbuto, loko ca aparinibbuto. Pahomi khvāhaṃ tiṇṇo tāretuṃ, mutto mocetuṃ, danto dametuṃ, santo sametuṃ, assattho assāsetuṃ, parinibbuto parinibbāpetunti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamatī’’ti (paṭi. ma. 1.117-118).

    એવં એકૂનનવુતિયા આકારેહિ વિભજનં કતં.

    Evaṃ ekūnanavutiyā ākārehi vibhajanaṃ kataṃ.

    યં પન યાવતા ધમ્મધાતુયા યત્તકં ઞાતબ્બં સઙ્ખતાસઙ્ખતાદિકસ્સ સબ્બસ્સ પરોપદેસનિરપેક્ખં સબ્બાકારેન પટિવિજ્ઝનસમત્થં આકઙ્ખમત્તપ્પટિબદ્ધવુત્તિઅનઞ્ઞસાધારણં ભગવતો ઞાણં સબ્બથા અનવસેસસઙ્ખતાસઙ્ખતસમ્મુતિસચ્ચાવબોધતો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં તત્થાવરણાભાવતો નિસ્સઙ્ગપ્પવત્તિમુપાદાય અનાવરણઞાણન્તિ વુચ્ચતિ. એકમેવ હિ તં ઞાણં વિસયપ્પવત્તિમુખેન અઞ્ઞેહિ અસાધારણભાવદસ્સનત્થં દુવિધેન ઉદ્દિટ્ઠં. અઞ્ઞથા સબ્બઞ્ઞુતાનાવરણઞાણાનં સાધારણતા સબ્બવિસયતા આપજ્જેય્યું, ન ચ તં યુત્તં કિઞ્ચાપિ ઇમાય યુત્તિયા. અયઞ્હેત્થ પાળિ –

    Yaṃ pana yāvatā dhammadhātuyā yattakaṃ ñātabbaṃ saṅkhatāsaṅkhatādikassa sabbassa paropadesanirapekkhaṃ sabbākārena paṭivijjhanasamatthaṃ ākaṅkhamattappaṭibaddhavuttianaññasādhāraṇaṃ bhagavato ñāṇaṃ sabbathā anavasesasaṅkhatāsaṅkhatasammutisaccāvabodhato sabbaññutaññāṇaṃ tatthāvaraṇābhāvato nissaṅgappavattimupādāya anāvaraṇañāṇanti vuccati. Ekameva hi taṃ ñāṇaṃ visayappavattimukhena aññehi asādhāraṇabhāvadassanatthaṃ duvidhena uddiṭṭhaṃ. Aññathā sabbaññutānāvaraṇañāṇānaṃ sādhāraṇatā sabbavisayatā āpajjeyyuṃ, na ca taṃ yuttaṃ kiñcāpi imāya yuttiyā. Ayañhettha pāḷi –

    ‘‘સબ્બં સઙ્ખતમસઙ્ખતં અનવસેસં જાનાતીતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં, તત્થ આવરણં નત્થીતિ અનાવરણઞાણં. અતીતં સબ્બં જાનાતીતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં, તત્થ આવરણં નત્થીતિ અનાવરણઞાણં. અનાગતં સબ્બં જાનાતીતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં, તત્થ આવરણં નત્થીતિ અનાવરણઞાણં. પચ્ચુપ્પન્નં સબ્બં જાનાતીતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં, તત્થ આવરણં નત્થીતિ અનાવરણઞાણ’’ન્તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૧૧૯-૧૨૦) વિત્થારો.

    ‘‘Sabbaṃ saṅkhatamasaṅkhataṃ anavasesaṃ jānātīti sabbaññutaññāṇaṃ, tattha āvaraṇaṃ natthīti anāvaraṇañāṇaṃ. Atītaṃ sabbaṃ jānātīti sabbaññutaññāṇaṃ, tattha āvaraṇaṃ natthīti anāvaraṇañāṇaṃ. Anāgataṃ sabbaṃ jānātīti sabbaññutaññāṇaṃ, tattha āvaraṇaṃ natthīti anāvaraṇañāṇaṃ. Paccuppannaṃ sabbaṃ jānātīti sabbaññutaññāṇaṃ, tattha āvaraṇaṃ natthīti anāvaraṇañāṇa’’nti (paṭi. ma. 1.119-120) vitthāro.

    એવમેતાનિ ભગવતો છઅસાધારણઞાણાનિ અવિપરીતાકારપ્પવત્તિયા યથાસકવિસયસ્સ અવિસંવાદનતો તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. એવમ્પિ ભગવા તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.

    Evametāni bhagavato chaasādhāraṇañāṇāni aviparītākārappavattiyā yathāsakavisayassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.

    તથા –

    Tathā –

    ‘‘સત્તિમે, ભિક્ખવે, બોજ્ઝઙ્ગા – સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગો’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૨.૧૭; સં॰ નિ॰ ૫.૧૮૫) એવં સરૂપતો, ‘‘યાયં લોકુત્તરમગ્ગક્ખણે ઉપ્પજ્જમાના લીનુદ્ધચ્ચપતિટ્ઠાનાયૂહનકામસુખલ્લિકત્તકિલમથાનુયોગઉચ્છેદસસ્સતાભિનિવેસાદીનં અનેકેસં ઉપદ્દવાનં પટિપક્ખભૂતા સતિઆદિભેદા ધમ્મસામગ્ગી, યાય અરિયસાવકો બુજ્ઝતિ કિલેસનિદ્દાય ઉટ્ઠહતિ, ચત્તારિ વા અરિયસચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝતિ, નિબ્બાનમેવ વા સચ્છિકરોતીતિ, સા ધમ્મસામગ્ગી બોધીતિ વુચ્ચતિ. તસ્સા ‘બોધિયા અઙ્ગાતિ બોજ્ઝઙ્ગા, અરિયસાવકો વા યથાવુત્તાય ધમ્મસામગ્ગિયા બુજ્ઝતીતિ કત્વા બોધીતિ વુચ્ચતિ, તસ્સ બોધિસ્સ અઙ્ગાતિપિ બોજ્ઝઙ્ગા’’તિ એવં સામઞ્ઞલક્ખણતો. ‘‘ઉપટ્ઠાનલક્ખણો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, પવિચયલક્ખણો ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, પગ્ગહલક્ખણો વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, ફરણલક્ખણો પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, ઉપસમલક્ખણો પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, અવિક્ખેપલક્ખણો સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, પટિસઙ્ખાનલક્ખણો ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગો’’તિ એવં વિસેસલક્ખણતો.

    ‘‘Sattime, bhikkhave, bojjhaṅgā – satisambojjhaṅgo, dhammavicayasambojjhaṅgo, vīriyasambojjhaṅgo, pītisambojjhaṅgo, passaddhisambojjhaṅgo, samādhisambojjhaṅgo, upekkhāsambojjhaṅgo’’ti (paṭi. ma. 2.17; saṃ. ni. 5.185) evaṃ sarūpato, ‘‘yāyaṃ lokuttaramaggakkhaṇe uppajjamānā līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhallikattakilamathānuyogaucchedasassatābhinivesādīnaṃ anekesaṃ upaddavānaṃ paṭipakkhabhūtā satiādibhedā dhammasāmaggī, yāya ariyasāvako bujjhati kilesaniddāya uṭṭhahati, cattāri vā ariyasaccāni paṭivijjhati, nibbānameva vā sacchikarotīti, sā dhammasāmaggī bodhīti vuccati. Tassā ‘bodhiyā aṅgāti bojjhaṅgā, ariyasāvako vā yathāvuttāya dhammasāmaggiyā bujjhatīti katvā bodhīti vuccati, tassa bodhissa aṅgātipi bojjhaṅgā’’ti evaṃ sāmaññalakkhaṇato. ‘‘Upaṭṭhānalakkhaṇo satisambojjhaṅgo, pavicayalakkhaṇo dhammavicayasambojjhaṅgo, paggahalakkhaṇo vīriyasambojjhaṅgo, pharaṇalakkhaṇo pītisambojjhaṅgo, upasamalakkhaṇo passaddhisambojjhaṅgo, avikkhepalakkhaṇo samādhisambojjhaṅgo, paṭisaṅkhānalakkhaṇo upekkhāsambojjhaṅgo’’ti evaṃ visesalakkhaṇato.

    ‘‘તત્થ કતમો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો? ઇધ, ભિક્ખુ , સતિમા હોતિ પરમેન સતિનેપક્કેન સમન્નાગતો, ચિરકતમ્પિ ચિરભાસિતમ્પિ સરિતા હોતિ અનુસ્સરિતા’’તિઆદિના (વિભ॰ ૪૬૭) સત્તન્નં બોજ્ઝઙ્ગાનં અઞ્ઞમઞ્ઞોપકારવસેન એકક્ખણે પવત્તિદસ્સનતો, ‘‘તત્થ કતમો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો? અત્થિ અજ્ઝત્તં, ભિક્ખવે, ધમ્મેસુ સતિ, અત્થિ બહિદ્ધા ધમ્મેસુ સતી’’તિઆદિના તેસં વિસયવિભાગેન પવત્તિદસ્સનતો. ‘‘તત્થ કતમો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતિ વિવેકનિસ્સિતં વિરાગનિસ્સિતં નિરોધનિસ્સિતં વોસ્સગ્ગપરિણામિ’’ન્તિઆદિના (વિભ॰ ૪૭૧) ભાવનાવિધિદસ્સનતો. ‘‘તત્થ કતમે સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા? ઇધ ભિક્ખુ યસ્મિં સમયે લોકુત્તરં ઝાનં ભાવેતિ…પે॰… તસ્મિં સમયે સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા હોન્તિ સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો…પે॰… ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગો. તત્થ કતમો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો? યા સતિ…પે॰… અનુસ્સતી’’તિઆદિના (વિભ॰ ૪૭૮-૪૭૯) છન્નવુતિયા નયસહસ્સવિભાગેહીતિ એવં નાનાકારતો પવત્તાનિ ભગવતો સમ્બોજ્ઝઙ્ગવિભાવનઞાણાનિ તસ્સ તસ્સ અત્થસ્સ અવિસંવાદનતો તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. એવમ્પિ ભગવા તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.

    ‘‘Tattha katamo satisambojjhaṅgo? Idha, bhikkhu , satimā hoti paramena satinepakkena samannāgato, cirakatampi cirabhāsitampi saritā hoti anussaritā’’tiādinā (vibha. 467) sattannaṃ bojjhaṅgānaṃ aññamaññopakāravasena ekakkhaṇe pavattidassanato, ‘‘tattha katamo satisambojjhaṅgo? Atthi ajjhattaṃ, bhikkhave, dhammesu sati, atthi bahiddhā dhammesu satī’’tiādinā tesaṃ visayavibhāgena pavattidassanato. ‘‘Tattha katamo satisambojjhaṅgo? Idha, bhikkhave, bhikkhu satisambojjhaṅgaṃ bhāveti vivekanissitaṃ virāganissitaṃ nirodhanissitaṃ vossaggapariṇāmi’’ntiādinā (vibha. 471) bhāvanāvidhidassanato. ‘‘Tattha katame satta bojjhaṅgā? Idha bhikkhu yasmiṃ samaye lokuttaraṃ jhānaṃ bhāveti…pe… tasmiṃ samaye satta bojjhaṅgā honti satisambojjhaṅgo…pe… upekkhāsambojjhaṅgo. Tattha katamo satisambojjhaṅgo? Yā sati…pe… anussatī’’tiādinā (vibha. 478-479) channavutiyā nayasahassavibhāgehīti evaṃ nānākārato pavattāni bhagavato sambojjhaṅgavibhāvanañāṇāni tassa tassa atthassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.

    તથા –

    Tathā –

    ‘‘તત્થ કતમં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા અરિયસચ્ચં? અયમેવ અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો. સેય્યથિદં, સમ્માદિટ્ઠિ…પે॰… સમ્માસમાધી’’તિ (વિભ॰ ૨૦૫) એવં સરૂપતો. સબ્બકિલેસેહિ આરકત્તા અરિયભાવકરત્તા અરિયફલપ્પટિલાભકરત્તા ચ અરિયો, અટ્ઠવિધત્તા નિબ્બાનાધિગમાય એકન્તકારણત્તા ચ અટ્ઠઙ્ગિકો. કિલેસે મારેન્તો ગચ્છતિ, નિબ્બાનત્થિકેહિ મગ્ગીયતિ, સયં વા નિબ્બાનં મગ્ગતીતિ મગ્ગોતિ એવં સામઞ્ઞલક્ખણતો. ‘‘સમ્મા દસ્સનલક્ખણા સમ્માદિટ્ઠિ, સમ્મા અભિનિરોપનલક્ખણો સમ્માસઙ્કપ્પો, સમ્મા પરિગ્ગહણલક્ખણા સમ્માવાચા, સમ્મા સમુટ્ઠાનલક્ખણો સમ્માકમ્મન્તો, સમ્મા વોદાનલક્ખણો સમ્માઆજીવો, સમ્મા પગ્ગહલક્ખણો સમ્માવાયામો, સમ્મા ઉપટ્ઠાનલક્ખણા સમ્માસતિ, સમ્મા અવિક્ખેપલક્ખણો સમ્માસમાધી’’તિ એવં વિસેસલક્ખણતો . સમ્માદિટ્ઠિ અઞ્ઞેહિપિ અત્તનો પચ્ચનીકકિલેસેહિ સદ્ધિં મિચ્છાદિટ્ઠિં પજહતિ, નિબ્બાનં આરમ્મણં કરોતિ, તપ્પટિચ્છાદકમોહવિધમનેન અસમ્મોહતો સમ્પયુત્તધમ્મે ચ પસ્સતિ. તથા સમ્માસઙ્કપ્પાદયોપિ મિચ્છાસઙ્કપ્પાદીનિ પજહન્તિ, નિબ્બાનઞ્ચ આરમ્મણં કરોન્તિ, સહજાતધમ્માનં સમ્માઅભિનિરોપનપરિગ્ગહણસમુટ્ઠાનવોદાનપગ્ગહઉપટ્ઠાનસમાદહનાનિ ચ કરોન્તીતિ એવં કિચ્ચવિભાગતો. સમ્માદિટ્ઠિ પુબ્બભાગે નાનક્ખણા વિસું વિસું દુક્ખાદિઆરમ્મણા હુત્વા મગ્ગકાલે એકક્ખણા નિબ્બાનમેવ આરમ્મણં કત્વા કિચ્ચતો ‘‘દુક્ખે ઞાણ’’ન્તિઆદીનિ ચત્તારિ નામાનિ લભતિ, સમ્માસઙ્કપ્પાદયોપિ પુબ્બભાગે નાનક્ખણા નાનારમ્મણા મગ્ગકાલે એકક્ખણા એકારમ્મણા.

    ‘‘Tattha katamaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā ariyasaccaṃ? Ayameva ariyo aṭṭhaṅgiko maggo. Seyyathidaṃ, sammādiṭṭhi…pe… sammāsamādhī’’ti (vibha. 205) evaṃ sarūpato. Sabbakilesehi ārakattā ariyabhāvakarattā ariyaphalappaṭilābhakarattā ca ariyo, aṭṭhavidhattā nibbānādhigamāya ekantakāraṇattā ca aṭṭhaṅgiko. Kilese mārento gacchati, nibbānatthikehi maggīyati, sayaṃ vā nibbānaṃ maggatīti maggoti evaṃ sāmaññalakkhaṇato. ‘‘Sammā dassanalakkhaṇā sammādiṭṭhi, sammā abhiniropanalakkhaṇo sammāsaṅkappo, sammā pariggahaṇalakkhaṇā sammāvācā, sammā samuṭṭhānalakkhaṇo sammākammanto, sammā vodānalakkhaṇo sammāājīvo, sammā paggahalakkhaṇo sammāvāyāmo, sammā upaṭṭhānalakkhaṇā sammāsati, sammā avikkhepalakkhaṇo sammāsamādhī’’ti evaṃ visesalakkhaṇato. Sammādiṭṭhi aññehipi attano paccanīkakilesehi saddhiṃ micchādiṭṭhiṃ pajahati, nibbānaṃ ārammaṇaṃ karoti, tappaṭicchādakamohavidhamanena asammohato sampayuttadhamme ca passati. Tathā sammāsaṅkappādayopi micchāsaṅkappādīni pajahanti, nibbānañca ārammaṇaṃ karonti, sahajātadhammānaṃ sammāabhiniropanapariggahaṇasamuṭṭhānavodānapaggahaupaṭṭhānasamādahanāni ca karontīti evaṃ kiccavibhāgato. Sammādiṭṭhi pubbabhāge nānakkhaṇā visuṃ visuṃ dukkhādiārammaṇā hutvā maggakāle ekakkhaṇā nibbānameva ārammaṇaṃ katvā kiccato ‘‘dukkhe ñāṇa’’ntiādīni cattāri nāmāni labhati, sammāsaṅkappādayopi pubbabhāge nānakkhaṇā nānārammaṇā maggakāle ekakkhaṇā ekārammaṇā.

    તેસુ સમ્માસઙ્કપ્પો કિચ્ચતો નેક્ખમ્મસઙ્કપ્પોતિઆદીનિ તીણિ નામાનિ લભતિ, સમ્માવાચાદયો તયો પુબ્બભાગે મુસાવાદાવેરમણીતિઆદિવિભાગા વિરતિયોપિ ચેતનાયોપિ હુત્વા મગ્ગક્ખણે વિરતિયોવ, સમ્માવાયામસતિયો કિચ્ચતો સમ્મપ્પધાનસતિપટ્ઠાનવસેન ચત્તારિ નામાનિ લભન્તિ. સમ્માસમાધિ પન મગ્ગક્ખણેપિ પઠમજ્ઝાનાદિવસેન નાના એવાતિ એવં પુબ્બભાગપરભાગેસુ પવત્તિવિભાગતો, ‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સમ્માદિટ્ઠિં ભાવેતિ વિવેકનિસ્સિત’’ન્તિઆદિના (વિભ॰ ૪૮૯) ભાવનાવિધિતો, ‘‘તત્થ કતમો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો? ઇધ, ભિક્ખુ, યસ્મિં સમયે લોકુત્તરં ઝાનં ભાવેતિ…પે॰… દુક્ખાપટિપદં દન્ધાભિઞ્ઞં, તસ્મિં સમયે અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો હોતિ સમ્માદિટ્ઠિ સમ્માસઙ્કપ્પો’’તિઆદિના (વિભ॰ ૪૯૯) ચતુરાસીતિયા નયસહસ્સવિભાગેહીતિ એવં અનેકાકારતો પવત્તાનિ ભગવતો અરિયમગ્ગવિભાવનઞાણાનિ અત્થસ્સ અવિસંવાદનતો સબ્બાનિપિ તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. એવમ્પિ ભગવા તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.

    Tesu sammāsaṅkappo kiccato nekkhammasaṅkappotiādīni tīṇi nāmāni labhati, sammāvācādayo tayo pubbabhāge musāvādāveramaṇītiādivibhāgā viratiyopi cetanāyopi hutvā maggakkhaṇe viratiyova, sammāvāyāmasatiyo kiccato sammappadhānasatipaṭṭhānavasena cattāri nāmāni labhanti. Sammāsamādhi pana maggakkhaṇepi paṭhamajjhānādivasena nānā evāti evaṃ pubbabhāgaparabhāgesu pavattivibhāgato, ‘‘idha, bhikkhave, bhikkhu sammādiṭṭhiṃ bhāveti vivekanissita’’ntiādinā (vibha. 489) bhāvanāvidhito, ‘‘tattha katamo aṭṭhaṅgiko maggo? Idha, bhikkhu, yasmiṃ samaye lokuttaraṃ jhānaṃ bhāveti…pe… dukkhāpaṭipadaṃ dandhābhiññaṃ, tasmiṃ samaye aṭṭhaṅgiko maggo hoti sammādiṭṭhi sammāsaṅkappo’’tiādinā (vibha. 499) caturāsītiyā nayasahassavibhāgehīti evaṃ anekākārato pavattāni bhagavato ariyamaggavibhāvanañāṇāni atthassa avisaṃvādanato sabbānipi tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.

    તથા પઠમજ્ઝાનસમાપત્તિ યા ચ નિરોધસમાપત્તીતિ એતાસુ અનુપટિપાટિયા વિહરિતબ્બટ્ઠેન સમાપજ્જિતબ્બટ્ઠેન ચ અનુપુબ્બવિહારસમાપત્તીસુ સમ્પાદનપચ્ચવેક્ખણાદિવસેન યથારહં સમ્પયોગવસેન ચ પવત્તાનિ ભગવતો ઞાણાનિ તદત્થસિદ્ધિયા તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ . તથા ‘‘ઇદં ઇમસ્સ ઠાનં, ઇદં અટ્ઠાન’’ન્તિ અવિપરીતં તસ્સ તસ્સ ફલસ્સ કારણાકારણજાનનં, તેસં તેસં સત્તાનં અતીતાદિભેદભિન્નસ્સ કમ્મસમાદાનસ્સ અનવસેસતો યથાભૂતં વિપાકન્તરજાનનં, આયૂહનક્ખણેયેવ તસ્સ તસ્સ સત્તસ્સ ‘‘અયં નિરયગામિની પટિપદા…પે॰… અયં નિબ્બાનગામિની પટિપદા’’તિ યાથાવતો સાસવાનાસવકમ્મવિભાગજાનનં, ૦.ખન્ધાયતનાદીનં ઉપાદિન્નાનુપાદિન્નાદિઅનેકસભાવં નાનાસભાવઞ્ચ તસ્સ લોકસ્સ ‘‘ઇમાય નામ ધાતુયા ઉસ્સન્નત્તા ઇમસ્મિં ધમ્મપ્પબન્ધે અયં વિસેસો જાયતી’’તિઆદિના નયેન યથાભૂતં ધાતુનાનત્તજાનનં, અનવસેસતો સત્તાનં હીનાદિઅજ્ઝાસયાધિમુત્તિજાનનં, સદ્ધાદિઇન્દ્રિયાનં તિક્ખમુદુતાજાનનં, સંકિલેસાદીહિ સદ્ધિં ઝાનવિમોક્ખાદિવિસેસજાનનં , સત્તાનં અપરિમાણાસુ જાતીસુ તપ્પટિબન્ધેન સદ્ધિં અનવસેસતો પુબ્બેનિવુત્થક્ખન્ધસન્તતિજાનનં, હીનાદિવિભાગેહિ સદ્ધિં ચુતિપટિસન્ધિજાનનં, ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિઆદિના હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ ચતુસચ્ચજાનનન્તિ ઇમાનિ ભગવતો દસબલઞાણાનિ અવિરજ્ઝિત્વા યથાસકં વિસયાવગાહનતો યથાધિપ્પેતત્થસાધનતો ચ યથાભૂતવુત્તિયા તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. વુત્તઞ્હેતં –

    Tathā paṭhamajjhānasamāpatti yā ca nirodhasamāpattīti etāsu anupaṭipāṭiyā viharitabbaṭṭhena samāpajjitabbaṭṭhena ca anupubbavihārasamāpattīsu sampādanapaccavekkhaṇādivasena yathārahaṃ sampayogavasena ca pavattāni bhagavato ñāṇāni tadatthasiddhiyā tathāni avitathāni anaññathāni . Tathā ‘‘idaṃ imassa ṭhānaṃ, idaṃ aṭṭhāna’’nti aviparītaṃ tassa tassa phalassa kāraṇākāraṇajānanaṃ, tesaṃ tesaṃ sattānaṃ atītādibhedabhinnassa kammasamādānassa anavasesato yathābhūtaṃ vipākantarajānanaṃ, āyūhanakkhaṇeyeva tassa tassa sattassa ‘‘ayaṃ nirayagāminī paṭipadā…pe… ayaṃ nibbānagāminī paṭipadā’’ti yāthāvato sāsavānāsavakammavibhāgajānanaṃ, 0.khandhāyatanādīnaṃ upādinnānupādinnādianekasabhāvaṃ nānāsabhāvañca tassa lokassa ‘‘imāya nāma dhātuyā ussannattā imasmiṃ dhammappabandhe ayaṃ viseso jāyatī’’tiādinā nayena yathābhūtaṃ dhātunānattajānanaṃ, anavasesato sattānaṃ hīnādiajjhāsayādhimuttijānanaṃ, saddhādiindriyānaṃ tikkhamudutājānanaṃ, saṃkilesādīhi saddhiṃ jhānavimokkhādivisesajānanaṃ , sattānaṃ aparimāṇāsu jātīsu tappaṭibandhena saddhiṃ anavasesato pubbenivutthakkhandhasantatijānanaṃ, hīnādivibhāgehi saddhiṃ cutipaṭisandhijānanaṃ, ‘‘idaṃ dukkha’’ntiādinā heṭṭhā vuttanayeneva catusaccajānananti imāni bhagavato dasabalañāṇāni avirajjhitvā yathāsakaṃ visayāvagāhanato yathādhippetatthasādhanato ca yathābhūtavuttiyā tathāni avitathāni anaññathāni. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ઇધ તથાગતો ઠાનઞ્ચ ઠાનતો અટ્ઠાનઞ્ચ અટ્ઠાનતો યથાભૂતં પજાનાતી’’તિઆદિ (વિભ॰ ૮૦૯; અ॰ નિ॰ ૧૦.૨૧).

    ‘‘Idha tathāgato ṭhānañca ṭhānato aṭṭhānañca aṭṭhānato yathābhūtaṃ pajānātī’’tiādi (vibha. 809; a. ni. 10.21).

    એવમ્પિ ભગવા તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.

    Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.

    યથા ચેતેસં ઞાણાનં વસેન, એવં યથાવુત્તાનં સતિપટ્ઠાનસમ્મપ્પધાનવિભાવનઞાણાદીનં અનન્તાપરિમેય્યભેદાનં અનઞ્ઞસાધારણાનં પઞ્ઞાવિસેસાનં વસેન ભગવા તથાનિ ઞાણાનિ આગતો અધિગતોતિ તથાગતો. એવમ્પિ તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.

    Yathā cetesaṃ ñāṇānaṃ vasena, evaṃ yathāvuttānaṃ satipaṭṭhānasammappadhānavibhāvanañāṇādīnaṃ anantāparimeyyabhedānaṃ anaññasādhāraṇānaṃ paññāvisesānaṃ vasena bhagavā tathāni ñāṇāni āgato adhigatoti tathāgato. Evampi tathāni āgatoti tathāgato.

    કથં તથા ગતોતિ તથાગતો? યા સા ભગવતો અભિજાતિ અભિસમ્બોધિ ધમ્મવિનયપઞ્ઞાપના અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતુ, સા તથા. કિં વુત્તં હોતિ? યદત્થં લોકનાથેન અભિસમ્બોધિ પત્થિતા પવત્તિતા ચ, તદત્થસ્સ એકન્તસિદ્ધિયા અવિસંવાદનતો અવિપરીતત્થવુત્તિયા તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા. તથા હિ અયં ભગવા બોધિસત્તભૂતો સમતિંસપારમિપરિપૂરણાદિકં વુત્તપ્પભેદં સબ્બં બુદ્ધત્તહેતું સમ્પાદેત્વા તુસિતપુરે ઠિતોવ બુદ્ધકોલાહલં સુત્વા દસસહસ્સચક્કવાળદેવતાહિ એકતો સન્નિપતિતાહિ ઉપસઙ્કમિત્વા –

    Kathaṃ tathā gatoti tathāgato? Yā sā bhagavato abhijāti abhisambodhi dhammavinayapaññāpanā anupādisesanibbānadhātu, sā tathā. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yadatthaṃ lokanāthena abhisambodhi patthitā pavattitā ca, tadatthassa ekantasiddhiyā avisaṃvādanato aviparītatthavuttiyā tathā avitathā anaññathā. Tathā hi ayaṃ bhagavā bodhisattabhūto samatiṃsapāramiparipūraṇādikaṃ vuttappabhedaṃ sabbaṃ buddhattahetuṃ sampādetvā tusitapure ṭhitova buddhakolāhalaṃ sutvā dasasahassacakkavāḷadevatāhi ekato sannipatitāhi upasaṅkamitvā –

    ‘‘કાલો દેવ મહાવીર, ઉપ્પજ્જ માતુકુચ્છિયં;

    ‘‘Kālo deva mahāvīra, uppajja mātukucchiyaṃ;

    સદેવકં તારયન્તો, બુજ્ઝસ્સુ અમતં પદ’’ન્તિ. (બુ॰ વં॰ ૧.૬૭) –

    Sadevakaṃ tārayanto, bujjhassu amataṃ pada’’nti. (bu. vaṃ. 1.67) –

    આયાચિતો ઉપ્પન્નપુબ્બનિમિત્તો પઞ્ચ મહાવિલોકનાનિ વિલોકેત્વા ‘‘ઇદાનાહં મનુસ્સયોનિયં ઉપ્પજ્જિત્વા અભિસમ્બુજ્ઝિસ્સામી’’તિ આસાળ્હિપુણ્ણમાય સક્યરાજકુલે મહામાયાય દેવિયા કુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં ગહેત્વા દસ માસે દેવમનુસ્સેહિ મહતા પરિહારેન પરિહરિયમાનો વિસાખપુણ્ણમાય પચ્ચૂસસમયે અભિજાતિં પાપુણિ.

    Āyācito uppannapubbanimitto pañca mahāvilokanāni viloketvā ‘‘idānāhaṃ manussayoniyaṃ uppajjitvā abhisambujjhissāmī’’ti āsāḷhipuṇṇamāya sakyarājakule mahāmāyāya deviyā kucchimhi paṭisandhiṃ gahetvā dasa māse devamanussehi mahatā parihārena parihariyamāno visākhapuṇṇamāya paccūsasamaye abhijātiṃ pāpuṇi.

    અભિજાતિક્ખણે પનસ્સ પટિસન્ધિગ્ગહણક્ખણે વિય દ્વત્તિંસપુબ્બનિમિત્તાનિ પાતુરહેસું. અયઞ્હિ દસસહસ્સી લોકધાતુ કમ્પિ સઙ્કમ્પિ સમ્પકમ્પિ સમ્પવેધિ, દસસુ ચક્કવાળસહસ્સેસુ અપ્પમાણો ઓભાસો ફરિ, તસ્સ તં સિરિં દટ્ઠુકામા વિય જચ્ચન્ધા ચક્ખૂનિ પટિલભિંસુ, બધિરા સદ્દં સુણિંસુ. મૂગા સમાલપિંસુ, ખુજ્જા ઉજુગત્તા અહેસું, પઙ્ગુલા પદસા ગમનં પટિલભિંસુ, બન્ધનગતા સબ્બસત્તા અન્દુબન્ધનાદીહિ મુચ્ચિંસુ, સબ્બનિરયેસુ અગ્ગિ નિબ્બાયિ, પેત્તિવિસયે ખુપ્પિપાસા વૂપસમિ, તિરચ્છાનાનં ભયં નાહોસિ, સબ્બસત્તાનં રોગો વૂપસમિ, સબ્બસત્તા પિયંવદા અહેસું, મધુરેનાકારેન અસ્સા હસિંસુ, વારણા ગજ્જિંસુ, સબ્બતૂરિયાનિ સકં સકં નિન્નાદં મુઞ્ચિંસુ, અઘટ્ટિતાનિ એવ મનુસ્સાનં હત્થૂપગાદીનિ આભરણાનિ મધુરેનાકારેન રવિંસુ, સબ્બદિસા વિપ્પસન્ના અહેસું, સત્તાનં સુખં ઉપ્પાદયમાનો મુદુસીતલવાતો વાયિ, અકાલમેઘો વસ્સિ, પથવિતોપિ ઉદકં ઉબ્ભિજ્જિત્વા વિસ્સન્દિ, પક્ખિનો આકાસગમનં વિજહિંસુ, નદિયો અસન્દમાના અટ્ઠંસુ, મહાસમુદ્દે મધુરં ઉદકં અહોસિ, ઉપક્કિલેસવિમુત્તે સૂરિયે દિસ્સમાને એવ આકાસગતા સબ્બા જોતિયો જલિંસુ , ઠપેત્વા અરૂપાવચરે દેવે અવસેસા સબ્બે દેવા સબ્બેપિ નેરયિકા દિસ્સમાનરૂપા અહેસું, તરુકુટ્ટકવાટસેલાદયો અનાવરણભૂતા અહેસું, સત્તાનં ચુતૂપપાતા નાહેસું, સબ્બં અનિટ્ઠગન્ધં અભિભવિત્વા દિબ્બગન્ધો વાયિ, સબ્બે ફલૂપગા રુક્ખા ફલધરા સમ્પજ્જિંસુ, મહાસમુદ્દો સબ્બત્થકમેવ પઞ્ચવણ્ણેહિ પદુમેહિ સઞ્છન્નતલો અહોસિ, થલજજલજાદીનિ સબ્બપુપ્ફાનિ પુપ્ફિંસુ, રુક્ખાનં ખન્ધેસુ ખન્ધપદુમાનિ, સાખાસુ સાખપદુમાનિ, લતાસુ લતાપદુમાનિ પુપ્ફિંસુ, મહીતલે સિલાતલાનિ ભિન્દિત્વા ઉપરૂપરિ સત્ત સત્ત હુત્વા દણ્ડપદુમાનિ નામ નિક્ખમિંસુ, આકાસે ઓલમ્બકપદુમાનિ નિબ્બત્તિંસુ, સમન્તતો પુપ્ફવસ્સં વસ્સિ, આકાસે દિબ્બતૂરિયાનિ વજ્જિંસુ, સકલદસસહસ્સી લોકધાતુ વટ્ટેત્વા વિસ્સટ્ઠમાલાગુળં વિય ઉપ્પીળેત્વા બદ્ધમાલાકલાપો વિય અલઙ્કતપ્પટિયત્તં માલાસનં વિય ચ એકમાલામાલિની વિપ્ફુરન્તવાળબીજની પુપ્ફધૂપગન્ધપરિવાસિતા પરમસોભગ્ગપ્પત્તા અહોસિ, તાનિ ચ પુબ્બનિમિત્તાનિ ઉપરિ અધિગતાનં અનેકેસં વિસેસાધિગમાનં નિમિત્તભૂતાનિ એવ અહેસું. એવં અનેકચ્છરિયપાતુભાવપ્પટિમણ્ડિતા ચાયં અભિજાતિ યદત્થં અનેન અભિસમ્બોધિ પત્થિતા, તસ્સા અભિસમ્બોધિયા એકન્તસિદ્ધિયા તથાવ અહોસિ અવિતથા અનઞ્ઞથા.

    Abhijātikkhaṇe panassa paṭisandhiggahaṇakkhaṇe viya dvattiṃsapubbanimittāni pāturahesuṃ. Ayañhi dasasahassī lokadhātu kampi saṅkampi sampakampi sampavedhi, dasasu cakkavāḷasahassesu appamāṇo obhāso phari, tassa taṃ siriṃ daṭṭhukāmā viya jaccandhā cakkhūni paṭilabhiṃsu, badhirā saddaṃ suṇiṃsu. Mūgā samālapiṃsu, khujjā ujugattā ahesuṃ, paṅgulā padasā gamanaṃ paṭilabhiṃsu, bandhanagatā sabbasattā andubandhanādīhi mucciṃsu, sabbanirayesu aggi nibbāyi, pettivisaye khuppipāsā vūpasami, tiracchānānaṃ bhayaṃ nāhosi, sabbasattānaṃ rogo vūpasami, sabbasattā piyaṃvadā ahesuṃ, madhurenākārena assā hasiṃsu, vāraṇā gajjiṃsu, sabbatūriyāni sakaṃ sakaṃ ninnādaṃ muñciṃsu, aghaṭṭitāni eva manussānaṃ hatthūpagādīni ābharaṇāni madhurenākārena raviṃsu, sabbadisā vippasannā ahesuṃ, sattānaṃ sukhaṃ uppādayamāno mudusītalavāto vāyi, akālamegho vassi, pathavitopi udakaṃ ubbhijjitvā vissandi, pakkhino ākāsagamanaṃ vijahiṃsu, nadiyo asandamānā aṭṭhaṃsu, mahāsamudde madhuraṃ udakaṃ ahosi, upakkilesavimutte sūriye dissamāne eva ākāsagatā sabbā jotiyo jaliṃsu , ṭhapetvā arūpāvacare deve avasesā sabbe devā sabbepi nerayikā dissamānarūpā ahesuṃ, tarukuṭṭakavāṭaselādayo anāvaraṇabhūtā ahesuṃ, sattānaṃ cutūpapātā nāhesuṃ, sabbaṃ aniṭṭhagandhaṃ abhibhavitvā dibbagandho vāyi, sabbe phalūpagā rukkhā phaladharā sampajjiṃsu, mahāsamuddo sabbatthakameva pañcavaṇṇehi padumehi sañchannatalo ahosi, thalajajalajādīni sabbapupphāni pupphiṃsu, rukkhānaṃ khandhesu khandhapadumāni, sākhāsu sākhapadumāni, latāsu latāpadumāni pupphiṃsu, mahītale silātalāni bhinditvā uparūpari satta satta hutvā daṇḍapadumāni nāma nikkhamiṃsu, ākāse olambakapadumāni nibbattiṃsu, samantato pupphavassaṃ vassi, ākāse dibbatūriyāni vajjiṃsu, sakaladasasahassī lokadhātu vaṭṭetvā vissaṭṭhamālāguḷaṃ viya uppīḷetvā baddhamālākalāpo viya alaṅkatappaṭiyattaṃ mālāsanaṃ viya ca ekamālāmālinī vipphurantavāḷabījanī pupphadhūpagandhaparivāsitā paramasobhaggappattā ahosi, tāni ca pubbanimittāni upari adhigatānaṃ anekesaṃ visesādhigamānaṃ nimittabhūtāni eva ahesuṃ. Evaṃ anekacchariyapātubhāvappaṭimaṇḍitā cāyaṃ abhijāti yadatthaṃ anena abhisambodhi patthitā, tassā abhisambodhiyā ekantasiddhiyā tathāva ahosi avitathā anaññathā.

    તથા યે બુદ્ધવેનેય્યા બોધનેય્યબન્ધવા, તે સબ્બેપિ અનવસેસતો સયમેવ ભગવતા વિનીતા. યે ચ સાવકવેનેય્યા ધમ્મવેનેય્યા ચ, તેપિ સાવકાદીહિ વિનીતા વિનયં ગચ્છન્તિ ગમિસ્સન્તિ ચાતિ યદત્થં ભગવતા અભિસમ્બોધિ અભિપત્થિતા, તદત્થસ્સ એકન્તસિદ્ધિયા અભિસમ્બોધિ તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા.

    Tathā ye buddhaveneyyā bodhaneyyabandhavā, te sabbepi anavasesato sayameva bhagavatā vinītā. Ye ca sāvakaveneyyā dhammaveneyyā ca, tepi sāvakādīhi vinītā vinayaṃ gacchanti gamissanti cāti yadatthaṃ bhagavatā abhisambodhi abhipatthitā, tadatthassa ekantasiddhiyā abhisambodhi tathā avitathā anaññathā.

    અપિચ યસ્સ યસ્સ ઞેય્યધમ્મસ્સ યો યો સભાવો બુજ્ઝિતબ્બો, સો સો હત્થતલે ઠપિતઆમલકં વિય આવજ્જનમત્તપ્પટિબદ્ધેન અત્તનો ઞાણેન અવિપરીતં અનવસેસતો ભગવતા અભિસમ્બુદ્ધોતિ એવમ્પિ અભિસમ્બોધિ તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા.

    Apica yassa yassa ñeyyadhammassa yo yo sabhāvo bujjhitabbo, so so hatthatale ṭhapitaāmalakaṃ viya āvajjanamattappaṭibaddhena attano ñāṇena aviparītaṃ anavasesato bhagavatā abhisambuddhoti evampi abhisambodhi tathā avitathā anaññathā.

    તથા તેસં તેસં ધમ્માનં તથા તથા દેસેતબ્બપ્પકારં તેસં તેસઞ્ચ સત્તાનં આસયાનુસયચરિતાધિમુત્તિં સમ્મદેવ ઓલોકેત્વા ધમ્મતં અવિજહન્તેનેવ પઞ્ઞત્તિનયવોહારમગ્ગં અનતિધાવન્તેનેવ ચ ધમ્મતં વિભાવન્તેન યથાપરાધં યથાજ્ઝાસયં યથાધમ્મઞ્ચ અનુસાસન્તેન ભગવતા વેનેય્યા વિનીતા અરિયભૂમિં સમ્પાપિતાતિ ધમ્મવિનયપઞ્ઞાપનાપિસ્સ તદત્થસિદ્ધિયા યથાભૂતવુત્તિયા ચ તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા.

    Tathā tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ tathā tathā desetabbappakāraṃ tesaṃ tesañca sattānaṃ āsayānusayacaritādhimuttiṃ sammadeva oloketvā dhammataṃ avijahanteneva paññattinayavohāramaggaṃ anatidhāvanteneva ca dhammataṃ vibhāvantena yathāparādhaṃ yathājjhāsayaṃ yathādhammañca anusāsantena bhagavatā veneyyā vinītā ariyabhūmiṃ sampāpitāti dhammavinayapaññāpanāpissa tadatthasiddhiyā yathābhūtavuttiyā ca tathā avitathā anaññathā.

    તથા યા સા ભગવતા અનુપ્પત્તા પથવિયાદિફસ્સવેદનાદિરૂપારૂપસભાવવિનિમુત્તા લુજ્જનભાવાભાવતો લોકસભાવાતીતા તમસા વિસંસટ્ઠત્તા કેનચિ અનોભાસનીયા લોકસભાવાભાવતો એવ ગતિઆદિભાવરહિતા અપ્પતિટ્ઠા અનારમ્મણા અમતમહાનિબ્બાનધાતુ ખન્ધસઙ્ખાતાનં ઉપાદીનં લેસમત્તસ્સપિ અભાવતો અનુપાદિસેસાતિ વુચ્ચતિ, યં સન્ધાય વુત્તં –

    Tathā yā sā bhagavatā anuppattā pathaviyādiphassavedanādirūpārūpasabhāvavinimuttā lujjanabhāvābhāvato lokasabhāvātītā tamasā visaṃsaṭṭhattā kenaci anobhāsanīyā lokasabhāvābhāvato eva gatiādibhāvarahitā appatiṭṭhā anārammaṇā amatamahānibbānadhātu khandhasaṅkhātānaṃ upādīnaṃ lesamattassapi abhāvato anupādisesāti vuccati, yaṃ sandhāya vuttaṃ –

    ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, તદાયતનં, યત્થ નેવ પથવી ન આપો ન તેજો ન વાયો ન આકાસાનઞ્ચાયતનં ન વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં ન આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં ન નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં નાયં લોકો ન પરો લોકો ન ચ ઉભો ચન્દિમસૂરિયા, તત્રાપાહં, ભિક્ખવે, નેવ આગતિં વદામિ ન ગતિં ન ઠિતિં ન ચુતિં ન ઉપપત્તિં, અપ્પતિટ્ઠં અપ્પવત્તં અનારમ્મણમેવેતં, એસેવન્તો દુક્ખસ્સા’’તિ (ઉદા॰ ૭૧).

    ‘‘Atthi, bhikkhave, tadāyatanaṃ, yattha neva pathavī na āpo na tejo na vāyo na ākāsānañcāyatanaṃ na viññāṇañcāyatanaṃ na ākiñcaññāyatanaṃ na nevasaññānāsaññāyatanaṃ nāyaṃ loko na paro loko na ca ubho candimasūriyā, tatrāpāhaṃ, bhikkhave, neva āgatiṃ vadāmi na gatiṃ na ṭhitiṃ na cutiṃ na upapattiṃ, appatiṭṭhaṃ appavattaṃ anārammaṇamevetaṃ, esevanto dukkhassā’’ti (udā. 71).

    સા સબ્બેસમ્પિ ઉપાદાનક્ખન્ધાનં અત્થઙ્ગમો, સબ્બસઙ્ખારાનં સમથો, સબ્બૂપધીનં પટિનિસ્સગ્ગો, સબ્બદુક્ખાનં વૂપસમો, સબ્બાલયાનં સમુગ્ઘાતો, સબ્બવટ્ટાનં ઉપચ્છેદો, અચ્ચન્તસન્તિલક્ખણોતિ યથાવુત્તસભાવસ્સ કદાચિપિ અવિસંવાદનતો તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા. એવમેતા અભિજાતિઆદિકા તથા ગતો ઉપગતો અધિગતો પટિપન્નો પત્તોતિ તથાગતો. એવં ભગવા તથા ગતોતિ તથાગતો.

    Sā sabbesampi upādānakkhandhānaṃ atthaṅgamo, sabbasaṅkhārānaṃ samatho, sabbūpadhīnaṃ paṭinissaggo, sabbadukkhānaṃ vūpasamo, sabbālayānaṃ samugghāto, sabbavaṭṭānaṃ upacchedo, accantasantilakkhaṇoti yathāvuttasabhāvassa kadācipi avisaṃvādanato tathā avitathā anaññathā. Evametā abhijātiādikā tathā gato upagato adhigato paṭipanno pattoti tathāgato. Evaṃ bhagavā tathā gatoti tathāgato.

    કથં તથાવિધોતિ તથાગતો? યથાવિધા પુરિમકા સમ્માસમ્બુદ્ધા, અયમ્પિ ભગવા તથાવિધો. કિં વુત્તં હોતિ? યથાવિધા તે ભગવન્તો મગ્ગસીલેન ફલસીલેન સબ્બેનપિ લોકિયલોકુત્તરસીલેન, મગ્ગસમાધિના ફલસમાધિના સબ્બેનપિ લોકિયલોકુત્તરસમાધિના, મગ્ગપઞ્ઞાય ફલપઞ્ઞાય સબ્બાયપિ લોકિયલોકુત્તરપઞ્ઞાય, દેવસિકં વલઞ્જિતબ્બેહિ ચતુવીસતિકોટિસતસહસ્સસમાપત્તિવિહારેહિ, તદઙ્ગવિમુત્તિયા, વિક્ખમ્ભનવિમુત્તિયા, સમુચ્છેદવિમુત્તિયા, પટિપ્પસ્સદ્ધિવિમુત્તિયા, નિસ્સરણવિમુત્તિયાતિ સઙ્ખેપતો. વિત્થારતો પન અનન્તાપરિમાણભેદેહિ અચિન્તેય્યાનુભાવેહિ સકલસબ્બઞ્ઞુગુણેહિ, અયમ્પિ અમ્હાકં ભગવા તથાવિધો. સબ્બેસઞ્હિ સમ્માસમ્બુદ્ધાનં આયુવેમત્તં, સરીરપ્પમાણવેમત્તં, કુલવેમત્તં, દુક્કરચરિયાવેમત્તં, રસ્મિવેમત્તન્તિ, ઇમેહિ પઞ્ચહિ વેમત્તેહિ સિયા વેમત્તં, ન પન સીલવિસુદ્ધિયાદીસુ વિસુદ્ધીસુ સમથવિપસ્સનાપટિપત્તિયં અત્તના પટિલદ્ધગુણેસુ ચ કિઞ્ચિ નાનાકરણં અત્થિ. અથ ખો મજ્ઝે ભિન્નસુવણ્ણં વિય અઞ્ઞમઞ્ઞં નિબ્બિસેસા તે બુદ્ધા ભગવન્તો. તસ્મા યથાવિધા પુરિમકા સમ્માસમ્બુદ્ધા, અયમ્પિ ભગવા તથાવિધો. એવં તથાવિધોતિ તથાગતો. વિધત્થો ચેત્થ ગતસદ્દો, તથા હિ લોકિયા વિધયુત્તગતસદ્દે પકારત્થે વદન્તિ.

    Kathaṃ tathāvidhoti tathāgato? Yathāvidhā purimakā sammāsambuddhā, ayampi bhagavā tathāvidho. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yathāvidhā te bhagavanto maggasīlena phalasīlena sabbenapi lokiyalokuttarasīlena, maggasamādhinā phalasamādhinā sabbenapi lokiyalokuttarasamādhinā, maggapaññāya phalapaññāya sabbāyapi lokiyalokuttarapaññāya, devasikaṃ valañjitabbehi catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattivihārehi, tadaṅgavimuttiyā, vikkhambhanavimuttiyā, samucchedavimuttiyā, paṭippassaddhivimuttiyā, nissaraṇavimuttiyāti saṅkhepato. Vitthārato pana anantāparimāṇabhedehi acinteyyānubhāvehi sakalasabbaññuguṇehi, ayampi amhākaṃ bhagavā tathāvidho. Sabbesañhi sammāsambuddhānaṃ āyuvemattaṃ, sarīrappamāṇavemattaṃ, kulavemattaṃ, dukkaracariyāvemattaṃ, rasmivemattanti, imehi pañcahi vemattehi siyā vemattaṃ, na pana sīlavisuddhiyādīsu visuddhīsu samathavipassanāpaṭipattiyaṃ attanā paṭiladdhaguṇesu ca kiñci nānākaraṇaṃ atthi. Atha kho majjhe bhinnasuvaṇṇaṃ viya aññamaññaṃ nibbisesā te buddhā bhagavanto. Tasmā yathāvidhā purimakā sammāsambuddhā, ayampi bhagavā tathāvidho. Evaṃ tathāvidhoti tathāgato. Vidhattho cettha gatasaddo, tathā hi lokiyā vidhayuttagatasadde pakāratthe vadanti.

    કથં તથા પવત્તિતોતિ તથાગતો? અનઞ્ઞસાધારણેન ઇદ્ધાનુભાવેન સમન્નાગતત્તા અત્થપ્પટિસમ્ભિદાદીનં ઉક્કંસપારમિપ્પત્તિયા અનાવરણઞાણપ્પટિલાભેન ચ ભગવતો કાયપ્પવત્તિયાદીનં કત્થચિ પટિઘાતાભાવતો યથા રુચિ તથા ગતં ગતિ ગમનં કાયવચીચિત્તપ્પવત્તિ એતસ્સાતિ તથાગતો. એવં તથા પવત્તિતોતિ તથાગતો.

    Kathaṃ tathā pavattitoti tathāgato? Anaññasādhāraṇena iddhānubhāvena samannāgatattā atthappaṭisambhidādīnaṃ ukkaṃsapāramippattiyā anāvaraṇañāṇappaṭilābhena ca bhagavato kāyappavattiyādīnaṃ katthaci paṭighātābhāvato yathā ruci tathā gataṃ gati gamanaṃ kāyavacīcittappavatti etassāti tathāgato. Evaṃ tathā pavattitoti tathāgato.

    કથં તથેહિ અગતોતિ તથાગતો? બોધિસમ્ભારસમ્ભરણે તપ્પટિપક્ખપ્પવત્તિસઙ્ખાતં નત્થિ એતસ્સ ગતન્તિ અગતો. સો પનસ્સ અગતભાવો મચ્છેરદાનપારમિઆદીસુ અવિપરીતં આદીનવાનિસંસપચ્ચવેક્ખણાદિનયપ્પવત્તેહિ ઞાણેહીતિ તથેહિ ઞાણેહિ અગતોતિ તથાગતો.

    Kathaṃ tathehi agatoti tathāgato? Bodhisambhārasambharaṇe tappaṭipakkhappavattisaṅkhātaṃ natthi etassa gatanti agato. So panassa agatabhāvo maccheradānapāramiādīsu aviparītaṃ ādīnavānisaṃsapaccavekkhaṇādinayappavattehi ñāṇehīti tathehi ñāṇehi agatoti tathāgato.

    અથ વા કિલેસાભિસઙ્ખારપ્પવત્તિસઙ્ખાતં ખન્ધપ્પવત્તિસઙ્ખાતમેવ વા પઞ્ચસુપિ ગતીસુ ગતં ગમનં એતસ્સ નત્થીતિ અગતો. સઉપાદિસેસઅનુપાદિસેસનિબ્બાનપ્પત્તિયા સ્વાયમસ્સ અગતભાવો તથેહિ અરિયમગ્ગઞાણેહીતિ એવમ્પિ ભગવા તથેહિ અગતોતિ તથાગતો.

    Atha vā kilesābhisaṅkhārappavattisaṅkhātaṃ khandhappavattisaṅkhātameva vā pañcasupi gatīsu gataṃ gamanaṃ etassa natthīti agato. Saupādisesaanupādisesanibbānappattiyā svāyamassa agatabhāvo tathehi ariyamaggañāṇehīti evampi bhagavā tathehi agatoti tathāgato.

    કથં તથા ગતભાવેન તથાગતો? તથા ગતભાવેનાતિ ચ તથાગતસ્સ સબ્ભાવેન અત્થિતાયાતિ અત્થો. કો પનેસ તથાગતો, યસ્સ અત્થિતાય ભગવા તથાગતોતિ વુચ્ચતીતિ? સદ્ધમ્મો. સદ્ધમ્મો હિ અરિયમગ્ગો તાવ યથા યુગનદ્ધસમથવિપસ્સનાબલેન અનવસેસતો કિલેસપક્ખં સમૂહનન્તેન સમુચ્છેદપ્પહાનવસેન ગન્તબ્બં , તથા ગતો. ફલધમ્મો યથા અત્તનો મગ્ગાનુરૂપં પટિપ્પસ્સદ્ધિપહાનવસેન ગન્તબ્બં, તથા ગતો પવત્તો. નિબ્બાનધમ્મો પન યથા ગતો પઞ્ઞાય પટિવિદ્ધો સકલવટ્ટદુક્ખવૂપસમાય સમ્પજ્જતિ, બુદ્ધાદીહિ તથા ગતો સચ્છિકતોતિ તથાગતો. પરિયત્તિધમ્મોપિ યથા પુરિમબુદ્ધેહિ સુત્તગેય્યાદિવસેન પવત્તિઆદિપ્પકાસનવસેન ચ વેનેય્યાનં આસયાદિઅનુરૂપં પવત્તિતો, અમ્હાકમ્પિ ભગવતા તથા ગતો ગદિતો પવત્તિતોતિ વા તથાગતો. યથા ભગવતા દેસિતો, તથા ભગવતો સાવકેહિ ગતો અવગતોતિ તથાગતો. એવં સબ્બોપિ સદ્ધમ્મો તથાગતો. તેનાહ સક્કો દેવાનમિન્દો – ‘‘તથાગતં દેવમનુસ્સપૂજિતં, ધમ્મં નમસ્સામ સુવત્થિ હોતૂ’’તિ (ખુ॰ પા॰ ૬.૧૭; સુ॰ નિ॰ ૨૪૦). સ્વાસ્સ અત્થીતિ ભગવા તથાગતો.

    Kathaṃ tathā gatabhāvena tathāgato? Tathā gatabhāvenāti ca tathāgatassa sabbhāvena atthitāyāti attho. Ko panesa tathāgato, yassa atthitāya bhagavā tathāgatoti vuccatīti? Saddhammo. Saddhammo hi ariyamaggo tāva yathā yuganaddhasamathavipassanābalena anavasesato kilesapakkhaṃ samūhanantena samucchedappahānavasena gantabbaṃ , tathā gato. Phaladhammo yathā attano maggānurūpaṃ paṭippassaddhipahānavasena gantabbaṃ, tathā gato pavatto. Nibbānadhammo pana yathā gato paññāya paṭividdho sakalavaṭṭadukkhavūpasamāya sampajjati, buddhādīhi tathā gato sacchikatoti tathāgato. Pariyattidhammopi yathā purimabuddhehi suttageyyādivasena pavattiādippakāsanavasena ca veneyyānaṃ āsayādianurūpaṃ pavattito, amhākampi bhagavatā tathā gato gadito pavattitoti vā tathāgato. Yathā bhagavatā desito, tathā bhagavato sāvakehi gato avagatoti tathāgato. Evaṃ sabbopi saddhammo tathāgato. Tenāha sakko devānamindo – ‘‘tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ, dhammaṃ namassāma suvatthi hotū’’ti (khu. pā. 6.17; su. ni. 240). Svāssa atthīti bhagavā tathāgato.

    યથા ચ ધમ્મો, એવં અરિયસઙ્ઘોપિ યથા અત્તહિતાય પરહિતાય ચ પટિપન્નેહિ સુવિસુદ્ધં પુબ્બભાગસમથવિપસ્સનાપટિપદં પુરક્ખત્વા તેન તેન મગ્ગેન ગન્તબ્બં, તં તં તથા ગતોતિ તથાગતો. યથા વા ભગવતા સચ્ચપટિચ્ચસમુપ્પાદાદયો દેસિતા, તથાવ બુદ્ધત્તા તથા ગદનતો ચ તથાગતો. તેનાહ સક્કો દેવરાજા – ‘‘તથાગતં દેવમનુસ્સપૂજિતં, સઙ્ઘં નમસ્સામ સુવત્થિ હોતૂ’’તિ. સ્વાસ્સ સાવકભૂતો અત્થીતિ ભગવા તથાગતો. એવં તથાગતભાવેન તથાગતોતિ.

    Yathā ca dhammo, evaṃ ariyasaṅghopi yathā attahitāya parahitāya ca paṭipannehi suvisuddhaṃ pubbabhāgasamathavipassanāpaṭipadaṃ purakkhatvā tena tena maggena gantabbaṃ, taṃ taṃ tathā gatoti tathāgato. Yathā vā bhagavatā saccapaṭiccasamuppādādayo desitā, tathāva buddhattā tathā gadanato ca tathāgato. Tenāha sakko devarājā – ‘‘tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ, saṅghaṃ namassāma suvatthi hotū’’ti. Svāssa sāvakabhūto atthīti bhagavā tathāgato. Evaṃ tathāgatabhāvena tathāgatoti.

    ઇદમ્પિ ચ તથાગતસ્સ તથાગતભાવદીપને મુખમત્તકમેવ, સબ્બાકારેન પન તથાગતોવ તથાગતસ્સ તથાગતભાવં વણ્ણેય્ય. ઇદઞ્હિ તથાગતપદં મહત્થં મહાગતિકં મહાવિસયં, તસ્સ અપ્પમાદપદસ્સ વિય તેપિટકમ્પિ બુદ્ધવચનં યુત્તિતો અત્થભાવેન આહરન્તો ‘‘અતિત્થેન ધમ્મકથિકો પક્ખન્દો’’તિ ન વત્તબ્બોતિ.

    Idampi ca tathāgatassa tathāgatabhāvadīpane mukhamattakameva, sabbākārena pana tathāgatova tathāgatassa tathāgatabhāvaṃ vaṇṇeyya. Idañhi tathāgatapadaṃ mahatthaṃ mahāgatikaṃ mahāvisayaṃ, tassa appamādapadassa viya tepiṭakampi buddhavacanaṃ yuttito atthabhāvena āharanto ‘‘atitthena dhammakathiko pakkhando’’ti na vattabboti.

    તત્થેતં વુચ્ચતિ –

    Tatthetaṃ vuccati –

    ‘‘યથેવ લોકે પુરિમા મહેસિનો,

    ‘‘Yatheva loke purimā mahesino,

    સબ્બઞ્ઞુભાવં મુનયો ઇધાગતા;

    Sabbaññubhāvaṃ munayo idhāgatā;

    તથા અયં સક્યમુનીપિ આગતો,

    Tathā ayaṃ sakyamunīpi āgato,

    તથાગતો વુચ્ચતિ તેન ચક્ખુમા.

    Tathāgato vuccati tena cakkhumā.

    ‘‘પહાય કામાદિમલે અસેસતો,

    ‘‘Pahāya kāmādimale asesato,

    સમાધિઞાણેહિ યથા ગતા જિના;

    Samādhiñāṇehi yathā gatā jinā;

    પુરાતના સક્યમુની જુતિન્ધરો,

    Purātanā sakyamunī jutindharo,

    તથા ગતો તેન તથાગતો મતો.

    Tathā gato tena tathāgato mato.

    ‘‘તથઞ્ચ ધાતાયતનાદિલક્ખણં,

    ‘‘Tathañca dhātāyatanādilakkhaṇaṃ,

    સભાવસામઞ્ઞવિભાગભેદતો;

    Sabhāvasāmaññavibhāgabhedato;

    સયમ્ભુઞાણેન જિનોયમાગતો,

    Sayambhuñāṇena jinoyamāgato,

    તથાગતો વુચ્ચતિ સક્યપુઙ્ગવો.

    Tathāgato vuccati sakyapuṅgavo.

    ‘‘તથાનિ સચ્ચાનિ સમન્તચક્ખુના,

    ‘‘Tathāni saccāni samantacakkhunā,

    તથા ઇદપ્પચ્ચયતા ચ સબ્બસો;

    Tathā idappaccayatā ca sabbaso;

    અનઞ્ઞનેય્યા નયતો વિભાવિતા,

    Anaññaneyyā nayato vibhāvitā,

    તથા ગતો તેન જિનો તથાગતો.

    Tathā gato tena jino tathāgato.

    ‘‘અનેકભેદાસુપિ લોકધાતુસુ,

    ‘‘Anekabhedāsupi lokadhātusu,

    જિનસ્સ રૂપાયતનાદિગોચરે;

    Jinassa rūpāyatanādigocare;

    વિચિત્તભેદે તથમેવ દસ્સનં,

    Vicittabhede tathameva dassanaṃ,

    તથાગતો તેન સમન્તલોચનો.

    Tathāgato tena samantalocano.

    ‘‘યતો ચ ધમ્મં તથમેવ ભાસતિ,

    ‘‘Yato ca dhammaṃ tathameva bhāsati,

    કરોતિ વાચાય નુરૂપમત્તનો;

    Karoti vācāya nurūpamattano;

    ગુણેહિ લોકં અભિભુય્યિરીયતિ,

    Guṇehi lokaṃ abhibhuyyirīyati,

    તથાગતો તેનપિ લોકનાયકો.

    Tathāgato tenapi lokanāyako.

    ‘‘તથા પરિઞ્ઞાય તથાય સબ્બસો,

    ‘‘Tathā pariññāya tathāya sabbaso,

    અવેદિ લોકં પભવં અતિક્કમિ;

    Avedi lokaṃ pabhavaṃ atikkami;

    ગતો ચ પચ્ચક્ખકિરિયાય નિબ્બુતિં,

    Gato ca paccakkhakiriyāya nibbutiṃ,

    અરીયમગ્ગઞ્ચ ગતો તથાગતો.

    Arīyamaggañca gato tathāgato.

    ‘‘તથા પટિઞ્ઞાય તથાય સબ્બસો,

    ‘‘Tathā paṭiññāya tathāya sabbaso,

    હિતાય લોકસ્સ યતોયમાગતો;

    Hitāya lokassa yatoyamāgato;

    તથાય નાથો કરુણાય સબ્બદા,

    Tathāya nātho karuṇāya sabbadā,

    ગતો ચ તેનાપિ જિનો તથાગતો.

    Gato ca tenāpi jino tathāgato.

    ‘‘તથાનિ ઞાણાનિ યતોયમાગતો,

    ‘‘Tathāni ñāṇāni yatoyamāgato,

    યથાસભાવં વિસયાવબોધતો;

    Yathāsabhāvaṃ visayāvabodhato;

    તથાભિજાતિપ્પભુતી તથાગતો,

    Tathābhijātippabhutī tathāgato,

    તદત્થસમ્પાદનતો તથાગતો.

    Tadatthasampādanato tathāgato.

    ‘‘યથાવિધા તે પુરિમા મહેસિનો,

    ‘‘Yathāvidhā te purimā mahesino,

    તથાવિધોયમ્પિ તથા યથારુચિ;

    Tathāvidhoyampi tathā yathāruci;

    પવત્તવાચા તનુચિત્તભાવતો,

    Pavattavācā tanucittabhāvato,

    તથાગતો વુચ્ચતિ અગ્ગપુગ્ગલો.

    Tathāgato vuccati aggapuggalo.

    ‘‘સમ્બોધિસમ્ભારવિપક્ખતો પુરે,

    ‘‘Sambodhisambhāravipakkhato pure,

    ગતં ન સંસારગતમ્પિ તસ્સ વા;

    Gataṃ na saṃsāragatampi tassa vā;

    ન ચત્થિ નાથસ્સ ભવન્તદસ્સિનો,

    Na catthi nāthassa bhavantadassino,

    તથેહિ તસ્મા અગતો તથાગતો.

    Tathehi tasmā agato tathāgato.

    ‘‘તથાગતો ધમ્મવરો મહેસિના,

    ‘‘Tathāgato dhammavaro mahesinā,

    યથા પહાતબ્બમલં પહીયતિ;

    Yathā pahātabbamalaṃ pahīyati;

    તથાગતો અરિયગણોપિ સત્થુનો,

    Tathāgato ariyagaṇopi satthuno,

    તથાગતો તેન સમઙ્ગિભાવતો’’તિ.

    Tathāgato tena samaṅgibhāvato’’ti.

    મહિદ્ધિકતાતિ પરમેન ચિત્તવસીભાવેન ચ ઇદ્ધિવિધયોગેન ધમ્માનુભાવઞ્ઞથત્તનિપ્ફાદનસમત્થતાસઙ્ખાતાય મહતિયા ઇદ્ધિયા સમન્નાગમો મહિદ્ધિકતા. ચિરકાલસમ્ભૂતેન સુવિદૂરપ્પટિપક્ખેન ઇચ્છિતત્થનિપ્ફત્તિહેતુભૂતેન મહાજુતિકેન પુઞ્ઞતેજેન સમન્નાગમો મહાનુભાવતા. યત્રાતિ અચ્છરિયપસંસાકોતુહલહાસપસાદિકો પચ્ચત્તત્થે નિપાતો. તેન યુત્તત્તા વિજાયિસ્સતીતિ અનાગતકાલવચનં, અત્થો પન અતીતકાલોયેવ. અયઞ્હેત્થ અત્થો – યા હિ નામ અયં સુપ્પવાસા તથા દુક્ખનિમુગ્ગા કિચ્છાપન્ના ભગવતો વચનસમકાલમેવ સુખિની અરોગા અરોગં પુત્તં વિજાયીતિ. અત્તમનોતિ સકમનો, ભગવતિ પસાદેન કિલેસરહિતચિત્તોતિ અત્થો. કિલેસપરિયુટ્ઠિતઞ્હિ ચિત્તં વસે અવત્તનતો અત્તમનોતિ ન સક્કા વત્તુન્તિ. અત્તમનોતિ વા પીતિસોમનસ્સેહિ ગહિતમનો. પમુદિતોતિ પામોજ્જેન યુત્તો. પીતિસોમનસ્સજાતોતિ જાતબલવપીતિસોમનસ્સો. અથાતિ પચ્છા, તતો કતિપાહસ્સ અચ્ચયેન. સત્તભત્તાનીતિ સત્તસુ દિવસેસુ દાતબ્બભત્તાનિ. સ્વાતનાયાતિ સ્વાતનપુઞ્ઞત્થં, યં સ્વે બુદ્ધપ્પમુખસ્સ સઙ્ઘસ્સ દાનવસેન પયિરુપાસનવસેન ચ ભવિસ્સતિ પુઞ્ઞં તદત્થં.

    Mahiddhikatāti paramena cittavasībhāvena ca iddhividhayogena dhammānubhāvaññathattanipphādanasamatthatāsaṅkhātāya mahatiyā iddhiyā samannāgamo mahiddhikatā. Cirakālasambhūtena suvidūrappaṭipakkhena icchitatthanipphattihetubhūtena mahājutikena puññatejena samannāgamo mahānubhāvatā. Yatrāti acchariyapasaṃsākotuhalahāsapasādiko paccattatthe nipāto. Tena yuttattā vijāyissatīti anāgatakālavacanaṃ, attho pana atītakāloyeva. Ayañhettha attho – yā hi nāma ayaṃ suppavāsā tathā dukkhanimuggā kicchāpannā bhagavato vacanasamakālameva sukhinī arogā arogaṃ puttaṃ vijāyīti. Attamanoti sakamano, bhagavati pasādena kilesarahitacittoti attho. Kilesapariyuṭṭhitañhi cittaṃ vase avattanato attamanoti na sakkā vattunti. Attamanoti vā pītisomanassehi gahitamano. Pamuditoti pāmojjena yutto. Pītisomanassajātoti jātabalavapītisomanasso. Athāti pacchā, tato katipāhassa accayena. Sattabhattānīti sattasu divasesu dātabbabhattāni. Svātanāyāti svātanapuññatthaṃ, yaṃ sve buddhappamukhassa saṅghassa dānavasena payirupāsanavasena ca bhavissati puññaṃ tadatthaṃ.

    અથ ખો ભગવા આયસ્મન્તં મહામોગ્ગલ્લાનં આમન્તેસીતિ કસ્મા આમન્તેસિ? સુપ્પવાસાય સામિકસ્સ પસાદરક્ખણત્થં. સુપ્પવાસા પન અચલપ્પસાદાવ, ઉપાસકસ્સ પન પસાદરક્ખણં મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરસ્સ ભારો. તેનાહ ‘‘તુય્હેસો ઉપટ્ઠાકો’’તિ. તત્થ તુય્હેસોતિ તુય્હં એસો. તિણ્ણં ધમ્માનં પાટિભોગોતિ મમ ભોગાદીનં તિણ્ણં ધમ્માનં અહાનિયા અવિનાસાય અય્યો મહામોગ્ગલ્લાનો યદિ પાટિભોગો યદિ પતિભૂ, ઇતો સત્ત દિવસે અતિક્કમિત્વા મમ સક્કા દાનં દાતુન્તિ યદિ અય્યેન ઞાતન્તિ દીપેતિ. થેરોપિ તસ્સ તેસુ દિવસેસુ ભોગાનં જીવિતસ્સ ચ અનુપદ્દવં પસ્સિત્વા આહ – ‘‘દ્વિન્નં ખો નેસં, આવુસો, ધમ્માનં પાટિભોગો ભોગાનઞ્ચ જીવિતસ્સ ચા’’તિ. સદ્ધા પનસ્સ ચિત્તપ્પટિબદ્ધાતિ તસ્સેવ ભારં કરોન્તો ‘‘સદ્ધાય પન ત્વઞ્ઞેવ પાટિભોગો’’તિ આહ. અપિ ચ સો ઉપાસકો દિટ્ઠસચ્ચો, તસ્સ સદ્ધાય અઞ્ઞથાભાવો નત્થીતિ તથા વુત્તં. તેનેવ ચ કારણેન ભગવતા ‘‘પચ્છાપિ ત્વં કરિસ્સસીતિ સઞ્ઞાપેહી’’તિ વુત્તં. ઉપાસકોપિ સત્થરિ થેરે ચ ગારવેન સુબ્બચતાય તસ્સા ચ પુઞ્ઞેન વડ્ઢિં ઇચ્છન્તો ‘‘કરોતુ સુપ્પવાસા કોલિયધીતા સત્ત ભત્તાનિ, પચ્છાહં કરિસ્સામી’’તિ અનુજાનિ.

    Atha kho bhagavā āyasmantaṃ mahāmoggallānaṃ āmantesīti kasmā āmantesi? Suppavāsāya sāmikassa pasādarakkhaṇatthaṃ. Suppavāsā pana acalappasādāva, upāsakassa pana pasādarakkhaṇaṃ mahāmoggallānattherassa bhāro. Tenāha ‘‘tuyheso upaṭṭhāko’’ti. Tattha tuyhesoti tuyhaṃ eso. Tiṇṇaṃ dhammānaṃ pāṭibhogoti mama bhogādīnaṃ tiṇṇaṃ dhammānaṃ ahāniyā avināsāya ayyo mahāmoggallāno yadi pāṭibhogo yadi patibhū, ito satta divase atikkamitvā mama sakkā dānaṃ dātunti yadi ayyena ñātanti dīpeti. Theropi tassa tesu divasesu bhogānaṃ jīvitassa ca anupaddavaṃ passitvā āha – ‘‘dvinnaṃ kho nesaṃ, āvuso, dhammānaṃ pāṭibhogo bhogānañca jīvitassa cā’’ti. Saddhā panassa cittappaṭibaddhāti tasseva bhāraṃ karonto ‘‘saddhāya pana tvaññeva pāṭibhogo’’ti āha. Api ca so upāsako diṭṭhasacco, tassa saddhāya aññathābhāvo natthīti tathā vuttaṃ. Teneva ca kāraṇena bhagavatā ‘‘pacchāpi tvaṃ karissasīti saññāpehī’’ti vuttaṃ. Upāsakopi satthari there ca gāravena subbacatāya tassā ca puññena vaḍḍhiṃ icchanto ‘‘karotu suppavāsā koliyadhītā satta bhattāni, pacchāhaṃ karissāmī’’ti anujāni.

    તઞ્ચ દારકન્તિ વિજાતદિવસતો પટ્ઠાય એકાદસમં દિવસં અતિક્કમિત્વા તતો પરં સત્તાહં બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં ભોજેત્વા સત્તમે દિવસે તં સત્તવસ્સિકં દારકં ભગવન્તં ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચ વન્દાપેસિ. સત્ત મે વસ્સાનીતિ સત્ત મે સંવચ્છરાનિ, અચ્ચન્તસંયોગવસેન ચેતં ઉપયોગવચનં. લોહિતકુમ્ભિયં વુત્થાનીતિ માતુકુચ્છિયં અત્તનો ગબ્ભવાસદુક્ખં સન્ધાય વદતિ. અઞ્ઞાનિપિ એવરૂપાનિ સત્ત પુત્તાનીતિ ‘‘અઞ્ઞેપિ એવરૂપે સત્ત પુત્તે’’તિ વત્તબ્બે લિઙ્ગવિપલ્લાસવસેન વુત્તં ‘‘એવરૂપાની’’તિ. એવં સત્ત વસ્સાનિ ગબ્ભધારણવસેન સત્તાહં મૂળ્હગબ્ભતાય ચ મહન્તં દુક્ખં પાપેત્વા ઉપ્પજ્જનકપુત્તેતિ અત્થો. એતેન માતુગામાનં પુત્તલોલતાય પુત્તલાભેન તિત્તિ નત્થીતિ દસ્સેતિ.

    Tañca dārakanti vijātadivasato paṭṭhāya ekādasamaṃ divasaṃ atikkamitvā tato paraṃ sattāhaṃ buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ bhojetvā sattame divase taṃ sattavassikaṃ dārakaṃ bhagavantaṃ bhikkhusaṅghañca vandāpesi. Satta me vassānīti satta me saṃvaccharāni, accantasaṃyogavasena cetaṃ upayogavacanaṃ. Lohitakumbhiyaṃ vutthānīti mātukucchiyaṃ attano gabbhavāsadukkhaṃ sandhāya vadati. Aññānipi evarūpāni satta puttānīti ‘‘aññepi evarūpe satta putte’’ti vattabbe liṅgavipallāsavasena vuttaṃ ‘‘evarūpānī’’ti. Evaṃ satta vassāni gabbhadhāraṇavasena sattāhaṃ mūḷhagabbhatāya ca mahantaṃ dukkhaṃ pāpetvā uppajjanakaputteti attho. Etena mātugāmānaṃ puttalolatāya puttalābhena titti natthīti dasseti.

    એતમત્થં વિદિત્વાતિ એતં સત્તદિવસાધિકાનિ સત્ત સંવચ્છરાનિ ગબ્ભધારણાદિવસેન પવત્તં મહન્તં દુક્ખં એકપદે વિસરિત્વા પુત્તલોલતાવસેન તાય વુત્તમત્થં વિદિત્વા. ઇમં ઉદાનન્તિ ઇમં ચિત્તસુખપ્પમત્તો વિય પમત્તપુગ્ગલે ઇટ્ઠાકારેન વઞ્ચેત્વા તણ્હાસિનેહસ્સ મહાનત્થકરભાવદીપકં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

    Etamatthaṃ viditvāti etaṃ sattadivasādhikāni satta saṃvaccharāni gabbhadhāraṇādivasena pavattaṃ mahantaṃ dukkhaṃ ekapade visaritvā puttalolatāvasena tāya vuttamatthaṃ viditvā. Imaṃ udānanti imaṃ cittasukhappamatto viya pamattapuggale iṭṭhākārena vañcetvā taṇhāsinehassa mahānatthakarabhāvadīpakaṃ udānaṃ udānesi.

    તત્થ અસાતન્તિ અમધુરં અસુન્દરં અનિટ્ઠં. સાતરૂપેનાતિ ઇટ્ઠસભાવેન. પિયરૂપેનાતિ પિયાયિતબ્બભાવેન. સુખસ્સ રૂપેનાતિ સુખસભાવેન. ઇદં વુત્તં હોતિ – યસ્મા અસાતં અપ્પિયં દુક્ખમેવ સમાનં સકલમ્પિ વટ્ટગતં સઙ્ખારજાતં અપ્પહીનવિપલ્લાસત્તા અયોનિસોમનસિકારેન ઇટ્ઠં વિય પિયં વિય સુખં વિય ચ હુત્વા ઉપટ્ઠહમાનં સતિવિપ્પવાસેન પમત્તપુગ્ગલં અતિવત્તતિ અભિભવતિ અજ્ઝોત્થરતિ, તસ્મા ઇમમ્પિ સુપ્પવાસં પુનપિ સત્તક્ખત્તું એવરૂપં અસાતં અપ્પિયં દુક્ખં સાતાદિપતિરૂપકેન દુક્ખેન પુત્તસઙ્ખાતપેમવત્થુસુખેન અજ્ઝોત્થરતીતિ.

    Tattha asātanti amadhuraṃ asundaraṃ aniṭṭhaṃ. Sātarūpenāti iṭṭhasabhāvena. Piyarūpenāti piyāyitabbabhāvena. Sukhassa rūpenāti sukhasabhāvena. Idaṃ vuttaṃ hoti – yasmā asātaṃ appiyaṃ dukkhameva samānaṃ sakalampi vaṭṭagataṃ saṅkhārajātaṃ appahīnavipallāsattā ayonisomanasikārena iṭṭhaṃ viya piyaṃ viya sukhaṃ viya ca hutvā upaṭṭhahamānaṃ sativippavāsena pamattapuggalaṃ ativattati abhibhavati ajjhottharati, tasmā imampi suppavāsaṃ punapi sattakkhattuṃ evarūpaṃ asātaṃ appiyaṃ dukkhaṃ sātādipatirūpakena dukkhena puttasaṅkhātapemavatthusukhena ajjhottharatīti.

    અટ્ઠમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Aṭṭhamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / ઉદાનપાળિ • Udānapāḷi / ૮. સુપ્પવાસાસુત્તં • 8. Suppavāsāsuttaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact