Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / સમ્મોહવિનોદની-અટ્ઠકથા • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā

    ૬. પટિચ્ચસમુપ્પાદવિભઙ્ગો

    6. Paṭiccasamuppādavibhaṅgo

    ૧. સુત્તન્તભાજનીયં ઉદ્દેસવારવણ્ણના

    1. Suttantabhājanīyaṃ uddesavāravaṇṇanā

    ૨૨૫. ઇદાનિ તદનન્તરે પટિચ્ચસમુપ્પાદવિભઙ્ગે યા ‘‘અયં અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિઆદિના નયેન તન્તિ નિક્ખિત્તા, તસ્સા અત્થસંવણ્ણનં કરોન્તેન વિભજ્જવાદિમણ્ડલં ઓતરિત્વા આચરિયે અનબ્ભાચિક્ખન્તેન સકસમયં અવોક્કમન્તેન પરસમયં અનાયૂહન્તેન સુત્તં અપ્પટિબાહન્તેન વિનયં અનુલોમેન્તેન મહાપદેસે ઓલોકેન્તેન ધમ્મં દીપેન્તેન અત્થં સઙ્ગહન્તેન તમેવત્થં પુન આવત્તેત્વા અપરેહિપિ પરિયાયેહિ નિદ્દિસન્તેન ચ યસ્મા અત્થસંવણ્ણના કાતબ્બા હોતિ, પકતિયાપિ ચ દુક્કરાવ પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ અત્થસંવણ્ણના, યથાહુ પોરાણા –

    225. Idāni tadanantare paṭiccasamuppādavibhaṅge yā ‘‘ayaṃ avijjāpaccayā saṅkhārā’’tiādinā nayena tanti nikkhittā, tassā atthasaṃvaṇṇanaṃ karontena vibhajjavādimaṇḍalaṃ otaritvā ācariye anabbhācikkhantena sakasamayaṃ avokkamantena parasamayaṃ anāyūhantena suttaṃ appaṭibāhantena vinayaṃ anulomentena mahāpadese olokentena dhammaṃ dīpentena atthaṃ saṅgahantena tamevatthaṃ puna āvattetvā aparehipi pariyāyehi niddisantena ca yasmā atthasaṃvaṇṇanā kātabbā hoti, pakatiyāpi ca dukkarāva paṭiccasamuppādassa atthasaṃvaṇṇanā, yathāhu porāṇā –

    ‘‘સચ્ચં સત્તો પટિસન્ધિ, પચ્ચયાકારમેવ ચ;

    ‘‘Saccaṃ satto paṭisandhi, paccayākārameva ca;

    દુદ્દસા ચતુરો ધમ્મા, દેસેતુઞ્ચ સુદુક્કરા’’તિ.

    Duddasā caturo dhammā, desetuñca sudukkarā’’ti.

    તસ્મા ‘‘અઞ્ઞત્ર આગમાધિગમપ્પત્તેહિ ન સુકરા પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ અત્થવણ્ણના’’તિ પરિતુલયિત્વા –

    Tasmā ‘‘aññatra āgamādhigamappattehi na sukarā paṭiccasamuppādassa atthavaṇṇanā’’ti paritulayitvā –

    વત્તુકામો અહં અજ્જ, પચ્ચયાકારવણ્ણનં;

    Vattukāmo ahaṃ ajja, paccayākāravaṇṇanaṃ;

    પતિટ્ઠં નાધિગચ્છામિ, અજ્ઝોગાળ્હોવ સાગરં.

    Patiṭṭhaṃ nādhigacchāmi, ajjhogāḷhova sāgaraṃ.

    સાસનં પનિદં નાના-દેસનાનયમણ્ડિતં;

    Sāsanaṃ panidaṃ nānā-desanānayamaṇḍitaṃ;

    પુબ્બાચરિયમગ્ગો ચ, અબ્બોચ્છિન્નો પવત્તતિ.

    Pubbācariyamaggo ca, abbocchinno pavattati.

    યસ્મા તસ્મા તદુભયં, સન્નિસ્સાયત્થવણ્ણનં;

    Yasmā tasmā tadubhayaṃ, sannissāyatthavaṇṇanaṃ;

    આરભિસ્સામિ એતસ્સ, તં સુણાથ સમાહિતા.

    Ārabhissāmi etassa, taṃ suṇātha samāhitā.

    વુત્તઞ્હેતં પુબ્બાચરિયેહિ –

    Vuttañhetaṃ pubbācariyehi –

    ‘‘યો કોચિમં અટ્ઠિં કત્વા સુણેય્ય,

    ‘‘Yo kocimaṃ aṭṭhiṃ katvā suṇeyya,

    લભેથ પુબ્બાપરિયં વિસેસં;

    Labhetha pubbāpariyaṃ visesaṃ;

    લદ્ધાન પુબ્બાપરિયં વિસેસં,

    Laddhāna pubbāpariyaṃ visesaṃ,

    અદસ્સનં મચ્ચુરાજસ્સ ગચ્છે’’તિ.

    Adassanaṃ maccurājassa gacche’’ti.

    અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારાતિઆદીસુ હિ આદિતોયેવ તાવ –

    Avijjāpaccayāsaṅkhārātiādīsu hi āditoyeva tāva –

    દેસનાભેદતો અત્થ-લક્ખણેકવિધાદિતો;

    Desanābhedato attha-lakkhaṇekavidhādito;

    અઙ્ગાનઞ્ચ વવત્થાના, વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

    Aṅgānañca vavatthānā, viññātabbo vinicchayo.

    તત્થ ‘દેસનાભેદતો’તિ ભગવતો હિ વલ્લિહારકાનં ચતુન્નં પુરિસાનં વલ્લિગ્ગહણં વિય આદિતો વા મજ્ઝતો વા પટ્ઠાય યાવ પરિયોસાનં, તથા પરિયોસાનતો વા મજ્ઝતો વા પટ્ઠાય યાવ આદીતિ ચતુબ્બિધા પટિચ્ચસમુપ્પાદદેસના. યથા હિ વલ્લિહારકેસુ ચતૂસુ પુરિસેસુ એકો વલ્લિયા મૂલમેવ પઠમં પસ્સતિ, સો તં મૂલે છેત્વા સબ્બં આકડ્ઢિત્વા આદાય કમ્મે ઉપનેતિ, એવં ભગવા ‘‘ઇતિ ખો, ભિક્ખવે, અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા…પે॰… જાતિપચ્ચયા જરામરણ’’ન્તિ આદિતો (મ॰ નિ॰ ૧.૪૦૨) પટ્ઠાય યાવ પરિયોસાનાપિ પટિચ્ચસમુપ્પાદં દેસેતિ.

    Tattha ‘desanābhedato’ti bhagavato hi vallihārakānaṃ catunnaṃ purisānaṃ valliggahaṇaṃ viya ādito vā majjhato vā paṭṭhāya yāva pariyosānaṃ, tathā pariyosānato vā majjhato vā paṭṭhāya yāva ādīti catubbidhā paṭiccasamuppādadesanā. Yathā hi vallihārakesu catūsu purisesu eko valliyā mūlameva paṭhamaṃ passati, so taṃ mūle chetvā sabbaṃ ākaḍḍhitvā ādāya kamme upaneti, evaṃ bhagavā ‘‘iti kho, bhikkhave, avijjāpaccayā saṅkhārā…pe… jātipaccayā jarāmaraṇa’’nti ādito (ma. ni. 1.402) paṭṭhāya yāva pariyosānāpi paṭiccasamuppādaṃ deseti.

    યથા પન તેસુ પુરિસેસુ એકો વલ્લિયા મજ્ઝં પઠમં પસ્સતિ, સો મજ્ઝે છિન્દિત્વા ઉપરિભાગંયેવ આકડ્ઢિત્વા આદાય કમ્મે ઉપનેતિ, એવં ભગવા ‘‘તસ્સ તં વેદનં અભિનન્દતો અભિવદતો અજ્ઝોસાય તિટ્ઠતો ઉપ્પજ્જતિ નન્દી; યા વેદનાસુ નન્દી, તદુપાદાનં, તસ્સુપાદાનપચ્ચયા ભવો, ભવપચ્ચયા જાતી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૪૦૯; સં॰ નિ॰ ૩.૫) મજ્ઝતો પટ્ઠાય યાવ પરિયોસાનાપિ દેસેતિ.

    Yathā pana tesu purisesu eko valliyā majjhaṃ paṭhamaṃ passati, so majjhe chinditvā uparibhāgaṃyeva ākaḍḍhitvā ādāya kamme upaneti, evaṃ bhagavā ‘‘tassa taṃ vedanaṃ abhinandato abhivadato ajjhosāya tiṭṭhato uppajjati nandī; yā vedanāsu nandī, tadupādānaṃ, tassupādānapaccayā bhavo, bhavapaccayā jātī’’ti (ma. ni. 1.409; saṃ. ni. 3.5) majjhato paṭṭhāya yāva pariyosānāpi deseti.

    યથા ચ તેસુ પુરિસેસુ એકો વલ્લિયા અગ્ગં પઠમં પસ્સતિ, સો અગ્ગે ગહેત્વા અગ્ગાનુસારેન યાવ મૂલા સબ્બં આદાય કમ્મે ઉપનેતિ, એવં ભગવા ‘‘જાતિપચ્ચયા જરામરણન્તિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં, જાતિપચ્ચયા નુ ખો, ભિક્ખવે, જરામરણં નો વા કથં વા એત્થ હોતી’’તિ? ‘‘જાતિપચ્ચયા, ભન્તે, જરામરણં; એવં નો એત્થ હોતિ – જાતિપચ્ચયા જરામરણ’’ન્તિ. ‘‘ભવપચ્ચયા જાતિ…પે॰… અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારાતિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં, અવિજ્જાપચ્ચયા નુ ખો, ભિક્ખવે, સઙ્ખારા નો વા કથં વા એત્થ હોતી’’તિ? ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા, ભન્તે, સઙ્ખારા; એવં નો એત્થ હોતિ – અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિ પરિયોસાનતો પટ્ઠાય યાવ આદિતોપિ પટિચ્ચસમુપ્પાદં દેસેતિ.

    Yathā ca tesu purisesu eko valliyā aggaṃ paṭhamaṃ passati, so agge gahetvā aggānusārena yāva mūlā sabbaṃ ādāya kamme upaneti, evaṃ bhagavā ‘‘jātipaccayā jarāmaraṇanti iti kho panetaṃ vuttaṃ, jātipaccayā nu kho, bhikkhave, jarāmaraṇaṃ no vā kathaṃ vā ettha hotī’’ti? ‘‘Jātipaccayā, bhante, jarāmaraṇaṃ; evaṃ no ettha hoti – jātipaccayā jarāmaraṇa’’nti. ‘‘Bhavapaccayā jāti…pe… avijjāpaccayā saṅkhārāti iti kho panetaṃ vuttaṃ, avijjāpaccayā nu kho, bhikkhave, saṅkhārā no vā kathaṃ vā ettha hotī’’ti? ‘‘Avijjāpaccayā, bhante, saṅkhārā; evaṃ no ettha hoti – avijjāpaccayā saṅkhārā’’ti pariyosānato paṭṭhāya yāva āditopi paṭiccasamuppādaṃ deseti.

    યથા પન તેસુ પુરિસેસુ એકો વલ્લિયા મજ્ઝમેવ પઠમં પસ્સતિ, સો મજ્ઝે છિન્દિત્વા હેટ્ઠા ઓતરન્તો યાવ મૂલા આદાય કમ્મે ઉપનેતિ , એવં ભગવા ‘‘ઇમે, ભિક્ખવે, ચત્તારો આહારા કિં નિદાના, કિં સમુદયા, કિં જાતિકા, કિં પભવા? ઇમે ચત્તારો આહારા તણ્હાનિદાના, તણ્હાસમુદયા, તણ્હાજાતિકા, તણ્હાપભવા. તણ્હા ચાયં, ભિક્ખવે, કિં નિદાના? વેદના, ફસ્સો, સળાયતનં, નામરૂપં, વિઞ્ઞાણં. સઙ્ખારા કિં નિદાના…પે॰… સઙ્ખારા અવિજ્જાનિદાના, અવિજ્જાસમુદયા, અવિજ્જાજાતિકા, અવિજ્જાપભવા’’તિ (સં॰ નિ॰ ૨.૧૧) મજ્ઝતો પટ્ઠાય યાવ આદિતો દેસેતિ.

    Yathā pana tesu purisesu eko valliyā majjhameva paṭhamaṃ passati, so majjhe chinditvā heṭṭhā otaranto yāva mūlā ādāya kamme upaneti , evaṃ bhagavā ‘‘ime, bhikkhave, cattāro āhārā kiṃ nidānā, kiṃ samudayā, kiṃ jātikā, kiṃ pabhavā? Ime cattāro āhārā taṇhānidānā, taṇhāsamudayā, taṇhājātikā, taṇhāpabhavā. Taṇhā cāyaṃ, bhikkhave, kiṃ nidānā? Vedanā, phasso, saḷāyatanaṃ, nāmarūpaṃ, viññāṇaṃ. Saṅkhārā kiṃ nidānā…pe… saṅkhārā avijjānidānā, avijjāsamudayā, avijjājātikā, avijjāpabhavā’’ti (saṃ. ni. 2.11) majjhato paṭṭhāya yāva ādito deseti.

    કસ્મા પનેવં દેસેતીતિ? પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ સમન્તભદ્દકત્તા, સયઞ્ચ દેસનાવિલાસપ્પત્તત્તા. સમન્તભદ્દકો હિ પટિચ્ચસમુપ્પાદો તતો તતો ઞાયપ્પટિવેધાય સંવત્તતિયેવ. દેસનાવિલાસપ્પત્તો ચ ભગવા ચતુવેસારજ્જપ્પટિસમ્ભિદાયોગેન ચતુબ્બિધગમ્ભીરભાવપ્પત્તિયા ચ. સો દેસનાવિલાસપ્પત્તત્તા નાનાનયેહેવ ધમ્મં દેસેતિ. વિસેસતો પનસ્સ યા આદિતો પટ્ઠાય અનુલોમદેસના, સા પવત્તિકારણવિભાગસમ્મૂળ્હં વેનેય્યજનં સમનુપસ્સતો યથાસકેહિ કારણેહિ પવત્તિસન્દસ્સનત્થં ઉપ્પત્તિક્કમસન્દસ્સનત્થઞ્ચ પવત્તિતાતિ ઞાતબ્બા.

    Kasmā panevaṃ desetīti? Paṭiccasamuppādassa samantabhaddakattā, sayañca desanāvilāsappattattā. Samantabhaddako hi paṭiccasamuppādo tato tato ñāyappaṭivedhāya saṃvattatiyeva. Desanāvilāsappatto ca bhagavā catuvesārajjappaṭisambhidāyogena catubbidhagambhīrabhāvappattiyā ca. So desanāvilāsappattattā nānānayeheva dhammaṃ deseti. Visesato panassa yā ādito paṭṭhāya anulomadesanā, sā pavattikāraṇavibhāgasammūḷhaṃ veneyyajanaṃ samanupassato yathāsakehi kāraṇehi pavattisandassanatthaṃ uppattikkamasandassanatthañca pavattitāti ñātabbā.

    યા પરિયોસાનતો પટ્ઠાય પટિલોમદેસના, સા ‘‘કિચ્છં વતાયં લોકો આપન્નો જાયતિ ચ જીયતિ ચ મીયતિ ચા’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૫૭) આદિના નયેન કિચ્છાપન્નં લોકમનુવિલોકયતો પુબ્બભાગપ્પટિવેધાનુસારેન તસ્સ તસ્સ જરામરણાદિકસ્સ દુક્ખસ્સ અત્તનાધિગતકારણસન્દસ્સનત્થં. યા પન મજ્ઝતો પટ્ઠાય યાવ આદિ, સા આહારનિદાનવવત્થાપનાનુસારેન યાવ અતીતં અદ્ધાનં અતિહરિત્વા પુન અતીતદ્ધતો પભુતિ હેતુફલપટિપાટિસન્દસ્સનત્થં. યા પન મજ્ઝતો પટ્ઠાય યાવ પરિયોસાના પવત્તા, સા પચ્ચુપ્પન્ને અદ્ધાને અનાગતદ્ધહેતુસમુટ્ઠાનતો પભુતિ અનાગતદ્ધસન્દસ્સનત્થં. તાસુ યા સા પવત્તિકારણસમ્મૂળ્હસ્સ વેનેય્યજનસ્સ યથાસકેહિ કારણેહિ પવત્તિસન્દસ્સનત્થં ઉપ્પત્તિક્કમસન્દસ્સનત્થઞ્ચ આદિતો પટ્ઠાય અનુલોમદેસના વુત્તા, સા ઇધ નિક્ખિત્તાતિ વેદિતબ્બા.

    Yā pariyosānato paṭṭhāya paṭilomadesanā, sā ‘‘kicchaṃ vatāyaṃ loko āpanno jāyati ca jīyati ca mīyati cā’’ti (dī. ni. 2.57) ādinā nayena kicchāpannaṃ lokamanuvilokayato pubbabhāgappaṭivedhānusārena tassa tassa jarāmaraṇādikassa dukkhassa attanādhigatakāraṇasandassanatthaṃ. Yā pana majjhato paṭṭhāya yāva ādi, sā āhāranidānavavatthāpanānusārena yāva atītaṃ addhānaṃ atiharitvā puna atītaddhato pabhuti hetuphalapaṭipāṭisandassanatthaṃ. Yā pana majjhato paṭṭhāya yāva pariyosānā pavattā, sā paccuppanne addhāne anāgataddhahetusamuṭṭhānato pabhuti anāgataddhasandassanatthaṃ. Tāsu yā sā pavattikāraṇasammūḷhassa veneyyajanassa yathāsakehi kāraṇehi pavattisandassanatthaṃ uppattikkamasandassanatthañca ādito paṭṭhāya anulomadesanā vuttā, sā idha nikkhittāti veditabbā.

    કસ્મા પનેત્થ અવિજ્જા આદિતો વુત્તા? કિં પકતિવાદીનં પકતિ વિય અવિજ્જાપિ અકારણં મૂલકારણં લોકસ્સાતિ? ન અકારણં. ‘‘આસવસમુદયા અવિજ્જાસમુદયો’’તિ હિ અવિજ્જાય કારણં વુત્તં. અત્થિ પન પરિયાયો યેન મૂલકારણં સિયા. કો પન સોતિ? વટ્ટકથાય સીસભાવો. ભગવા હિ વટ્ટકથં કથેન્તો દ્વે ધમ્મે સીસં કત્વા કથેસિ – અવિજ્જં વા ભવતણ્હં વા. યથાહ – ‘‘પુરિમા, ભિક્ખવે, કોટિ ન પઞ્ઞાયતિ અવિજ્જાય ‘ઇતો પુબ્બે અવિજ્જા નાહોસિ, અથ પચ્છા સમભવી’તિ. એવઞ્ચેતં, ભિક્ખવે, વુચ્ચતિ, અથ ચ પન પઞ્ઞાયતિ ‘ઇદપ્પચ્ચયા અવિજ્જા’’તિ (અ॰ નિ॰ ૧૦.૬૧); ભવતણ્હં વા, યથાહ – ‘‘પુરિમા, ભિક્ખવે, કોટિ ન પઞ્ઞાયતિ ભવતણ્હાય ‘ઇતો પુબ્બે ભવતણ્હા નાહોસિ, અથ પચ્છા સમભવી’તિ. એવઞ્ચેતં, ભિક્ખવે, વુચ્ચતિ, અથ ચ પન પઞ્ઞાયતિ ‘ઇદપ્પચ્ચયા ભવતણ્હા’’તિ (અ॰ નિ॰ ૧૦.૬૨).

    Kasmā panettha avijjā ādito vuttā? Kiṃ pakativādīnaṃ pakati viya avijjāpi akāraṇaṃ mūlakāraṇaṃ lokassāti? Na akāraṇaṃ. ‘‘Āsavasamudayā avijjāsamudayo’’ti hi avijjāya kāraṇaṃ vuttaṃ. Atthi pana pariyāyo yena mūlakāraṇaṃ siyā. Ko pana soti? Vaṭṭakathāya sīsabhāvo. Bhagavā hi vaṭṭakathaṃ kathento dve dhamme sīsaṃ katvā kathesi – avijjaṃ vā bhavataṇhaṃ vā. Yathāha – ‘‘purimā, bhikkhave, koṭi na paññāyati avijjāya ‘ito pubbe avijjā nāhosi, atha pacchā samabhavī’ti. Evañcetaṃ, bhikkhave, vuccati, atha ca pana paññāyati ‘idappaccayā avijjā’’ti (a. ni. 10.61); bhavataṇhaṃ vā, yathāha – ‘‘purimā, bhikkhave, koṭi na paññāyati bhavataṇhāya ‘ito pubbe bhavataṇhā nāhosi, atha pacchā samabhavī’ti. Evañcetaṃ, bhikkhave, vuccati, atha ca pana paññāyati ‘idappaccayā bhavataṇhā’’ti (a. ni. 10.62).

    કસ્મા પન ભગવા વટ્ટકથં કથેન્તો ઇમે દ્વેવ ધમ્મે સીસં કત્વા કથેસીતિ? સુગતિદુગ્ગતિગામિનો કમ્મસ્સ વિસેસહેતુભૂતત્તા. દુગ્ગતિગામિનો હિ કમ્મસ્સ વિસેસહેતુ અવિજ્જા. કસ્મા? યસ્મા અવિજ્જાભિભૂતો પુથુજ્જનો, અગ્ગિસન્તાપલગુળાભિઘાતપરિસ્સમાભિભૂતા વજ્ઝગાવી તાય પરિસ્સમાતુરતાય નિરસ્સાદમ્પિ અત્તનો અનત્થાવહમ્પિ ચ ઉણ્હોદકપાનં વિય, કિલેસસન્તાપતો નિરસ્સાદમ્પિ દુગ્ગતિવિનિપાતતો ચ અત્તનો અનત્થાવહમ્પિ પાણાતિપાતાદિમનેકપ્પકારં દુગ્ગતિગામિકમ્મં આરભતિ. સુગતિગામિનો પન કમ્મસ્સ વિસેસહેતુ ભવતણ્હા. કસ્મા? યસ્મા ભવતણ્હાભિભૂતો પુથુજ્જનો, યથા વુત્તપ્પકારા ગાવી સીતુદકતણ્હાય સઅસ્સાદં અત્તનો પરિસ્સમવિનોદનઞ્ચ સીતુદકપાનં વિય, કિલેસસન્તાપવિરહતો સઅસ્સાદં સુગતિસમ્પાપનેન અત્તનો દુગ્ગતિદુક્ખપરિસ્સમવિનોદનઞ્ચ પાણાતિપાતાવેરમણીઆદિમનેકપ્પકારં સુગતિગામિકમ્મં આરભતિ.

    Kasmā pana bhagavā vaṭṭakathaṃ kathento ime dveva dhamme sīsaṃ katvā kathesīti? Sugatiduggatigāmino kammassa visesahetubhūtattā. Duggatigāmino hi kammassa visesahetu avijjā. Kasmā? Yasmā avijjābhibhūto puthujjano, aggisantāpalaguḷābhighātaparissamābhibhūtā vajjhagāvī tāya parissamāturatāya nirassādampi attano anatthāvahampi ca uṇhodakapānaṃ viya, kilesasantāpato nirassādampi duggativinipātato ca attano anatthāvahampi pāṇātipātādimanekappakāraṃ duggatigāmikammaṃ ārabhati. Sugatigāmino pana kammassa visesahetu bhavataṇhā. Kasmā? Yasmā bhavataṇhābhibhūto puthujjano, yathā vuttappakārā gāvī sītudakataṇhāya saassādaṃ attano parissamavinodanañca sītudakapānaṃ viya, kilesasantāpavirahato saassādaṃ sugatisampāpanena attano duggatidukkhaparissamavinodanañca pāṇātipātāveramaṇīādimanekappakāraṃ sugatigāmikammaṃ ārabhati.

    એતેસુ પન વટ્ટકથાય સીસભૂતેસુ ધમ્મેસુ કત્થચિ ભગવા એકધમ્મમૂલિકં દેસનં દેસેતિ, સેય્યથિદં – ‘‘ઇતિ ખો, ભિક્ખવે, અવિજ્જૂપનિસા સઙ્ખારા, સઙ્ખારૂપનિસં વિઞ્ઞાણ’’ન્તિઆદિ (સં॰ નિ॰ ૨.૨૩). તથા ‘‘ઉપાદાનીયેસુ, ભિક્ખવે, ધમ્મેસુ અસ્સાદાનુપસ્સિનો વિહરતો તણ્હા પવડ્ઢતિ, તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાન’’ન્તિઆદિ (સં॰ નિ॰ ૨.૫૨). કત્થચિ ઉભયમૂલિકમ્પિ, સેય્યથિદં – ‘‘અવિજ્જાનીવરણસ્સ, ભિક્ખવે, બાલસ્સ તણ્હાય સમ્પયુત્તસ્સ એવમયં કાયો સમુદાગતો. ઇતિ અયઞ્ચેવ કાયો બહિદ્ધા ચ નામરૂપં ઇત્થેતં દ્વયં, દ્વયં પટિચ્ચ ફસ્સો, સળેવાયતનાનિ યેહિ ફુટ્ઠો બાલો સુખદુક્ખં પટિસંવેદેતી’’તિઆદિ (સં॰ નિ॰ ૨.૧૯). તાસુ તાસુ દેસનાસુ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિ અયમિધ અવિજ્જાવસેન એકધમ્મમૂલિકા દેસનાતિ વેદિતબ્બા. એવં તાવેત્થ દેસનાભેદતો વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

    Etesu pana vaṭṭakathāya sīsabhūtesu dhammesu katthaci bhagavā ekadhammamūlikaṃ desanaṃ deseti, seyyathidaṃ – ‘‘iti kho, bhikkhave, avijjūpanisā saṅkhārā, saṅkhārūpanisaṃ viññāṇa’’ntiādi (saṃ. ni. 2.23). Tathā ‘‘upādānīyesu, bhikkhave, dhammesu assādānupassino viharato taṇhā pavaḍḍhati, taṇhāpaccayā upādāna’’ntiādi (saṃ. ni. 2.52). Katthaci ubhayamūlikampi, seyyathidaṃ – ‘‘avijjānīvaraṇassa, bhikkhave, bālassa taṇhāya sampayuttassa evamayaṃ kāyo samudāgato. Iti ayañceva kāyo bahiddhā ca nāmarūpaṃ itthetaṃ dvayaṃ, dvayaṃ paṭicca phasso, saḷevāyatanāni yehi phuṭṭho bālo sukhadukkhaṃ paṭisaṃvedetī’’tiādi (saṃ. ni. 2.19). Tāsu tāsu desanāsu ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’ti ayamidha avijjāvasena ekadhammamūlikā desanāti veditabbā. Evaṃ tāvettha desanābhedato viññātabbo vinicchayo.

    ‘અત્થતો’તિ અવિજ્જાદીનં પદાનં અત્થતો, સેય્યથિદં – પૂરેતું અયુત્તટ્ઠેન કાયદુચ્ચરિતાદિ અવિન્દિયં નામ; અલદ્ધબ્બન્તિ અત્થો. તં અવિન્દિયં વિન્દતીતિ અવિજ્જા. તબ્બિપરીતતો કાયસુચરિતાદિ વિન્દિયં નામ. તં વિન્દિયં ન વિન્દતીતિ અવિજ્જા. ખન્ધાનં રાસટ્ઠં, આયતનાનં આયતનટ્ઠં, ધાતૂનં સુઞ્ઞટ્ઠં, સચ્ચાનં તથટ્ઠં, ઇન્દ્રિયાનં આધિપતેય્યટ્ઠં અવિદિતં કરોતીતિ અવિજ્જા. દુક્ખાદીનં પીળનાદિવસેન વુત્તં ચતુબ્બિધં ચતુબ્બિધં અત્થં અવિદિતં કરોતીતિપિ અવિજ્જા. અન્તવિરહિતે સંસારે સબ્બયોનિગતિભવવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસત્તાવાસેસુ સત્તે જવાપેતીતિ અવિજ્જા. પરમત્થતો અવિજ્જમાનેસુ ઇત્થિપુરિસાદીસુ જવતિ, વિજ્જમાનેસુપિ ખન્ધાદીસુ ન જવતીતિ અવિજ્જા. અપિચ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં વત્થારમ્મણાનં પટિચ્ચસમુપ્પાદપટિચ્ચસમુપ્પન્નાનઞ્ચ ધમ્માનં છાદનતોપિ અવિજ્જા.

    ‘Atthato’ti avijjādīnaṃ padānaṃ atthato, seyyathidaṃ – pūretuṃ ayuttaṭṭhena kāyaduccaritādi avindiyaṃ nāma; aladdhabbanti attho. Taṃ avindiyaṃ vindatīti avijjā. Tabbiparītato kāyasucaritādi vindiyaṃ nāma. Taṃ vindiyaṃ na vindatīti avijjā. Khandhānaṃ rāsaṭṭhaṃ, āyatanānaṃ āyatanaṭṭhaṃ, dhātūnaṃ suññaṭṭhaṃ, saccānaṃ tathaṭṭhaṃ, indriyānaṃ ādhipateyyaṭṭhaṃ aviditaṃ karotīti avijjā. Dukkhādīnaṃ pīḷanādivasena vuttaṃ catubbidhaṃ catubbidhaṃ atthaṃ aviditaṃ karotītipi avijjā. Antavirahite saṃsāre sabbayonigatibhavaviññāṇaṭṭhitisattāvāsesu satte javāpetīti avijjā. Paramatthato avijjamānesu itthipurisādīsu javati, vijjamānesupi khandhādīsu na javatīti avijjā. Apica cakkhuviññāṇādīnaṃ vatthārammaṇānaṃ paṭiccasamuppādapaṭiccasamuppannānañca dhammānaṃ chādanatopi avijjā.

    યં પટિચ્ચ ફલમેતિ સો પચ્ચયો. પટિચ્ચાતિ ન વિના તેન; તં અપચ્ચક્ખિત્વાતિ અત્થો. એતીતિ ઉપ્પજ્જતિ ચેવ પવત્તતિ ચાતિ અત્થો. અપિ ચ ઉપકારકટ્ઠો પચ્ચયટ્ઠો. અવિજ્જા ચ સા પચ્ચયો ચાતિ અવિજ્જાપચ્ચયો. તસ્મા અવિજ્જાપચ્ચયા.

    Yaṃ paṭicca phalameti so paccayo. Paṭiccāti na vinā tena; taṃ apaccakkhitvāti attho. Etīti uppajjati ceva pavattati cāti attho. Api ca upakārakaṭṭho paccayaṭṭho. Avijjā ca sā paccayo cāti avijjāpaccayo. Tasmā avijjāpaccayā.

    સઙ્ખતમભિસઙ્ખરોન્તીતિ સઙ્ખારા. અપિચ અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા, સઙ્ખારસદ્દેન આગતસઙ્ખારા ચાતિ દુવિધા સઙ્ખારા. તત્થ પુઞ્ઞાપુઞ્ઞાનેઞ્જાભિસઙ્ખારા તયો, કાયવચીચિત્તસઙ્ખારા તયોતિ ઇમે છ અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા . તે સબ્બેપિ લોકિયકુસલાકુસલચેતનામત્તમેવ હોન્તિ.

    Saṅkhatamabhisaṅkharontīti saṅkhārā. Apica avijjāpaccayā saṅkhārā, saṅkhārasaddena āgatasaṅkhārā cāti duvidhā saṅkhārā. Tattha puññāpuññāneñjābhisaṅkhārā tayo, kāyavacīcittasaṅkhārā tayoti ime cha avijjāpaccayā saṅkhārā . Te sabbepi lokiyakusalākusalacetanāmattameva honti.

    સઙ્ખતસઙ્ખારો, અભિસઙ્ખતસઙ્ખારો, અભિસઙ્ખરણસઙ્ખારો, પયોગાભિસઙ્ખારોતિ ઇમે પન ચત્તારો સઙ્ખારસદ્દેન આગતસઙ્ખારા. તત્થ ‘‘અનિચ્ચા વત સઙ્ખારા’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૨.૨૨૧, ૨૭૨; સં॰ નિ॰ ૧.૧૮૬; ૨.૧૪૩) વુત્તા સબ્બેપિ સપ્પચ્ચયા ધમ્મા ‘સઙ્ખતસઙ્ખારા’ નામ. કમ્મનિબ્બત્તા તેભૂમકા રૂપારૂપધમ્મા ‘અભિસઙ્ખતસઙ્ખારા’તિ અટ્ઠકથાસુ વુત્તા. તેપિ ‘‘અનિચ્ચા વત સઙ્ખારા’’તિ એત્થેવ સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ. વિસું પન નેસં આગતટ્ઠાનં ન પઞ્ઞાયતિ. તેભૂમકકુસલાકુસલચેતના પન ‘અભિસઙ્ખરણકસઙ્ખારો’તિ વુચ્ચતિ. તસ્સ ‘‘અવિજ્જાગતોયં, ભિક્ખવે, પુરિસપુગ્ગલો પુઞ્ઞઞ્ચે અભિસઙ્ખરોતી’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૨.૫૧) આગતટ્ઠાનં પઞ્ઞાયતિ. કાયિકચેતસિકં પન વીરિયં ‘પયોગાભિસઙ્ખારો’તિ વુચ્ચતિ. સો ‘‘યાવતિકા અભિસઙ્ખારસ્સ ગતિ, તાવતિકં ગન્ત્વા અક્ખાહતં મઞ્ઞે અટ્ઠાસી’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૩.૧૫) આગતો.

    Saṅkhatasaṅkhāro, abhisaṅkhatasaṅkhāro, abhisaṅkharaṇasaṅkhāro, payogābhisaṅkhāroti ime pana cattāro saṅkhārasaddena āgatasaṅkhārā. Tattha ‘‘aniccā vata saṅkhārā’’tiādīsu (dī. ni. 2.221, 272; saṃ. ni. 1.186; 2.143) vuttā sabbepi sappaccayā dhammā ‘saṅkhatasaṅkhārā’ nāma. Kammanibbattā tebhūmakā rūpārūpadhammā ‘abhisaṅkhatasaṅkhārā’ti aṭṭhakathāsu vuttā. Tepi ‘‘aniccā vata saṅkhārā’’ti ettheva saṅgahaṃ gacchanti. Visuṃ pana nesaṃ āgataṭṭhānaṃ na paññāyati. Tebhūmakakusalākusalacetanā pana ‘abhisaṅkharaṇakasaṅkhāro’ti vuccati. Tassa ‘‘avijjāgatoyaṃ, bhikkhave, purisapuggalo puññañce abhisaṅkharotī’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.51) āgataṭṭhānaṃ paññāyati. Kāyikacetasikaṃ pana vīriyaṃ ‘payogābhisaṅkhāro’ti vuccati. So ‘‘yāvatikā abhisaṅkhārassa gati, tāvatikaṃ gantvā akkhāhataṃ maññe aṭṭhāsī’’tiādīsu (a. ni. 3.15) āgato.

    ન કેવલઞ્ચ એતેયેવ, અઞ્ઞેપિ ‘‘સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધં સમાપજ્જન્તસ્સ ખો, આવુસો વિસાખ, ભિક્ખુનો પઠમં નિરુજ્ઝતિ વચીસઙ્ખારો, તતો કાયસઙ્ખારો, તતો ચિત્તસઙ્ખારો’’તિઆદિના (મ॰ નિ॰ ૧.૪૬૪) નયેન સઙ્ખારસદ્દેન આગતા અનેકસઙ્ખારા. તેસુ નત્થિ સો સઙ્ખારો, યો સઙ્ખતસઙ્ખારે સઙ્ગહં ન ગચ્છેય્ય. ઇતો પરં સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણન્તિઆદીસુ યં વુત્તં તં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

    Na kevalañca eteyeva, aññepi ‘‘saññāvedayitanirodhaṃ samāpajjantassa kho, āvuso visākha, bhikkhuno paṭhamaṃ nirujjhati vacīsaṅkhāro, tato kāyasaṅkhāro, tato cittasaṅkhāro’’tiādinā (ma. ni. 1.464) nayena saṅkhārasaddena āgatā anekasaṅkhārā. Tesu natthi so saṅkhāro, yo saṅkhatasaṅkhāre saṅgahaṃ na gaccheyya. Ito paraṃ saṅkhārapaccayā viññāṇantiādīsu yaṃ vuttaṃ taṃ vuttanayeneva veditabbaṃ.

    અવુત્તે પન વિજાનાતીતિ વિઞ્ઞાણં. નમતીતિ નામં. રુપ્પતીતિ રૂપં. આયે તનોતિ, આયતઞ્ચ નયતીતિ આયતનં. ફુસતીતિ ફસ્સો. વેદયતીતિ વેદના. પરિતસ્સતીતિ તણ્હા. ઉપાદિયતીતિ ઉપાદાનં. ભવતિ ભાવયતિ ચાતિ ભવો. જનનં જાતિ. જીરણં જરા. મરન્તિ એતેનાતિ મરણં. સોચનં સોકો. પરિદેવનં પરિદેવો. દુક્ખયતીતિ દુક્ખં; ઉપ્પાદટ્ઠિતિવસેન વા દ્વેધા ખણતીતિ દુક્ખં. દુમ્મનસ્સ ભાવો દોમનસ્સં. ભુસો આયાસો ઉપાયાસો.

    Avutte pana vijānātīti viññāṇaṃ. Namatīti nāmaṃ. Ruppatīti rūpaṃ. Āye tanoti, āyatañca nayatīti āyatanaṃ. Phusatīti phasso. Vedayatīti vedanā. Paritassatīti taṇhā. Upādiyatīti upādānaṃ. Bhavati bhāvayati cāti bhavo. Jananaṃ jāti. Jīraṇaṃ jarā. Maranti etenāti maraṇaṃ. Socanaṃ soko. Paridevanaṃ paridevo. Dukkhayatīti dukkhaṃ; uppādaṭṭhitivasena vā dvedhā khaṇatīti dukkhaṃ. Dummanassa bhāvo domanassaṃ. Bhuso āyāso upāyāso.

    સમ્ભવન્તીતિ નિબ્બત્તન્તિ. ન કેવલઞ્ચ સોકાદીહેવ, અથ ખો સબ્બપદેહિ ‘સમ્ભવન્તી’તિ સદ્દસ્સ યોજના કાતબ્બા. ઇતરથા હિ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિ વુત્તે કિં કરોન્તીતિ ન પઞ્ઞાયેય્યું. ‘‘સમ્ભવન્તી’’તિ પન યોજનાય સતિ ‘‘અવિજ્જા ચ સા પચ્ચયો ચાતિ અવિજ્જાપચ્ચયો; તસ્મા અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા સમ્ભવન્તી’’તિ પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નવવત્થાનં કતં હોતિ. એસ નયો સબ્બત્થ.

    Sambhavantīti nibbattanti. Na kevalañca sokādīheva, atha kho sabbapadehi ‘sambhavantī’ti saddassa yojanā kātabbā. Itarathā hi ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’ti vutte kiṃ karontīti na paññāyeyyuṃ. ‘‘Sambhavantī’’ti pana yojanāya sati ‘‘avijjā ca sā paccayo cāti avijjāpaccayo; tasmā avijjāpaccayā saṅkhārā sambhavantī’’ti paccayapaccayuppannavavatthānaṃ kataṃ hoti. Esa nayo sabbattha.

    એવન્તિ નિદ્દિટ્ઠનયનિદસ્સનં. તેન અવિજ્જાદીહેવ કારણેહિ, ન ઇસ્સરનિમ્માનાદીહીતિ દસ્સેતિ. એતસ્સાતિ યથાવુત્તસ્સ. કેવલસ્સાતિ અસમ્મિસ્સસ્સ સકલસ્સ વા. દુક્ખક્ખન્ધસ્સાતિ દુક્ખસમૂહસ્સ, ન સત્તસ્સ, ન સુખસુભાદીનં. સમુદયોતિ નિબ્બત્તિ. હોતીતિ સમ્ભવતિ. એવમેત્થ અત્થતો વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

    Evanti niddiṭṭhanayanidassanaṃ. Tena avijjādīheva kāraṇehi, na issaranimmānādīhīti dasseti. Etassāti yathāvuttassa. Kevalassāti asammissassa sakalassa vā. Dukkhakkhandhassāti dukkhasamūhassa, na sattassa, na sukhasubhādīnaṃ. Samudayoti nibbatti. Hotīti sambhavati. Evamettha atthato viññātabbo vinicchayo.

    ‘લક્ખણાદિતો’તિ અવિજ્જાદીનં લક્ખણાદિતો, સેય્યથિદં – અઞ્ઞાણલક્ખણા અવિજ્જા, સમ્મોહનરસા, છાદનપચ્ચુપટ્ઠાના, આસવપદટ્ઠાના. અભિસઙ્ખરણલક્ખણા સઙ્ખારા, આયૂહનરસા, ચેતનાપચ્ચુપટ્ઠાના, અવિજ્જાપદટ્ઠાના. વિજાનનલક્ખણં વિઞ્ઞાણં, પુબ્બઙ્ગમરસં, પટિસન્ધિપચ્ચુપટ્ઠાનં, સઙ્ખારપદટ્ઠાનં, વત્થારમ્મણપદટ્ઠાનં વા. નમનલક્ખણં નામં, સમ્પયોગરસં, અવિનિબ્ભોગપચ્ચુપટ્ઠાનં, વિઞ્ઞાણપદટ્ઠાનં. રુપ્પનલક્ખણં રૂપં, વિકિરણરસં, અબ્યાકતપચ્ચુપટ્ઠાનં, વિઞ્ઞાણપદટ્ઠાનં. આયતનલક્ખણં સળાયતનં, દસ્સનાદિરસં, વત્થુદ્વારભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં , નામરૂપપદટ્ઠાનં. ફુસનલક્ખણો ફસ્સો, સઙ્ઘટ્ટનરસો, સઙ્ગતિપચ્ચુપટ્ઠાનો, સળાયતનપદટ્ઠાનો. અનુભવનલક્ખણા વેદના, વિસયરસસમ્ભોગરસા, સુખદુક્ખપચ્ચુપટ્ઠાના, ફસ્સપદટ્ઠાના. હેતુલક્ખણા તણ્હા, અભિનન્દનરસા, અતિત્તિભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, વેદનાપદટ્ઠાના. ગહણલક્ખણં ઉપાદાનં, અમુઞ્ચનરસં, તણ્હાદળ્હત્તદિટ્ઠિપચ્ચુપટ્ઠાનં, તણ્હાપદટ્ઠાનં. કમ્મકમ્મફલલક્ખણો ભવો, ભાવનભવનરસો, કુસલાકુસલાબ્યાકતપચ્ચુપટ્ઠાનો, ઉપાદાનપદટ્ઠાનો. જાતિઆદીનં લક્ખણાદીનિ સચ્ચવિભઙ્ગે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ. એવમેત્થ લક્ખણાદિતોપિ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

    ‘Lakkhaṇādito’ti avijjādīnaṃ lakkhaṇādito, seyyathidaṃ – aññāṇalakkhaṇā avijjā, sammohanarasā, chādanapaccupaṭṭhānā, āsavapadaṭṭhānā. Abhisaṅkharaṇalakkhaṇā saṅkhārā, āyūhanarasā, cetanāpaccupaṭṭhānā, avijjāpadaṭṭhānā. Vijānanalakkhaṇaṃ viññāṇaṃ, pubbaṅgamarasaṃ, paṭisandhipaccupaṭṭhānaṃ, saṅkhārapadaṭṭhānaṃ, vatthārammaṇapadaṭṭhānaṃ vā. Namanalakkhaṇaṃ nāmaṃ, sampayogarasaṃ, avinibbhogapaccupaṭṭhānaṃ, viññāṇapadaṭṭhānaṃ. Ruppanalakkhaṇaṃ rūpaṃ, vikiraṇarasaṃ, abyākatapaccupaṭṭhānaṃ, viññāṇapadaṭṭhānaṃ. Āyatanalakkhaṇaṃ saḷāyatanaṃ, dassanādirasaṃ, vatthudvārabhāvapaccupaṭṭhānaṃ , nāmarūpapadaṭṭhānaṃ. Phusanalakkhaṇo phasso, saṅghaṭṭanaraso, saṅgatipaccupaṭṭhāno, saḷāyatanapadaṭṭhāno. Anubhavanalakkhaṇā vedanā, visayarasasambhogarasā, sukhadukkhapaccupaṭṭhānā, phassapadaṭṭhānā. Hetulakkhaṇā taṇhā, abhinandanarasā, atittibhāvapaccupaṭṭhānā, vedanāpadaṭṭhānā. Gahaṇalakkhaṇaṃ upādānaṃ, amuñcanarasaṃ, taṇhādaḷhattadiṭṭhipaccupaṭṭhānaṃ, taṇhāpadaṭṭhānaṃ. Kammakammaphalalakkhaṇo bhavo, bhāvanabhavanaraso, kusalākusalābyākatapaccupaṭṭhāno, upādānapadaṭṭhāno. Jātiādīnaṃ lakkhaṇādīni saccavibhaṅge vuttanayeneva veditabbāni. Evamettha lakkhaṇāditopi viññātabbo vinicchayo.

    ‘એકવિધાદિતો’તિ એત્થ અવિજ્જા અઞ્ઞાણાદસ્સનમોહાદિભાવતો એકવિધા, અપ્પટિપત્તિમિચ્છાપટિપત્તિતો દુવિધા તથા સઙ્ખારાસઙ્ખારતો, વેદનાત્તયસમ્પયોગતો તિવિધા, ચતુસચ્ચઅપ્પટિવેધતો ચતુબ્બિધા, ગતિપઞ્ચકાદીનવચ્છાદનતો પઞ્ચવિધા, દ્વારારમ્મણતો પન સબ્બેસુપિ અરૂપધમ્મેસુ છબ્બિધતા વેદિતબ્બા.

    ‘Ekavidhādito’ti ettha avijjā aññāṇādassanamohādibhāvato ekavidhā, appaṭipattimicchāpaṭipattito duvidhā tathā saṅkhārāsaṅkhārato, vedanāttayasampayogato tividhā, catusaccaappaṭivedhato catubbidhā, gatipañcakādīnavacchādanato pañcavidhā, dvārārammaṇato pana sabbesupi arūpadhammesu chabbidhatā veditabbā.

    સઙ્ખારા સાસવવિપાકધમ્મધમ્માદિભાવતો એકવિધા, કુસલાકુસલતો દુવિધા તથા પરિત્તમહગ્ગતહીનમજ્ઝિમમિચ્છત્તનિયતાનિયતતો, તિવિધા પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારાદિભાવતો, ચતુબ્બિધા ચતુયોનિસંવત્તનતો, પઞ્ચવિધા પઞ્ચગતિગામિતો.

    Saṅkhārā sāsavavipākadhammadhammādibhāvato ekavidhā, kusalākusalato duvidhā tathā parittamahaggatahīnamajjhimamicchattaniyatāniyatato, tividhā puññābhisaṅkhārādibhāvato, catubbidhā catuyonisaṃvattanato, pañcavidhā pañcagatigāmito.

    વિઞ્ઞાણં લોકિયવિપાકાદિભાવતો એકવિધં, સહેતુકાહેતુકાદિતો દુવિધં, ભવત્તયપરિયાપન્નતો વેદનાત્તયસમ્પયોગતો અહેતુકદુહેતુકતિહેતુકતો ચ તિવિધં, યોનિગતિવસેન ચતુબ્બિધં પઞ્ચવિધઞ્ચ.

    Viññāṇaṃ lokiyavipākādibhāvato ekavidhaṃ, sahetukāhetukādito duvidhaṃ, bhavattayapariyāpannato vedanāttayasampayogato ahetukaduhetukatihetukato ca tividhaṃ, yonigativasena catubbidhaṃ pañcavidhañca.

    નામરૂપં વિઞ્ઞાણસન્નિસ્સયતો કમ્મપચ્ચયતો ચ એકવિધં, સારમ્મણાનારમ્મણતો દુવિધં, અતીતાદિતો તિવિધં, યોનિગતિવસેન ચતુબ્બિધં પઞ્ચવિધઞ્ચ.

    Nāmarūpaṃ viññāṇasannissayato kammapaccayato ca ekavidhaṃ, sārammaṇānārammaṇato duvidhaṃ, atītādito tividhaṃ, yonigativasena catubbidhaṃ pañcavidhañca.

    સળાયતનં સઞ્જાતિસમોસરણટ્ઠાનતો એકવિધં, ભૂતપ્પસાદવિઞ્ઞાણાદિતો દુવિધં, સમ્પત્તાસમ્પત્તનોભયગોચરતો તિવિધં, યોનિગતિપરિયાપન્નતો ચતુબ્બિધં પઞ્ચવિધઞ્ચાતિ ઇમિના નયેન ફસ્સાદીનમ્પિ એકવિધાદિભાવો વેદિતબ્બોતિ. એવમેત્થ એકવિધાદિતોપિ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

    Saḷāyatanaṃ sañjātisamosaraṇaṭṭhānato ekavidhaṃ, bhūtappasādaviññāṇādito duvidhaṃ, sampattāsampattanobhayagocarato tividhaṃ, yonigatipariyāpannato catubbidhaṃ pañcavidhañcāti iminā nayena phassādīnampi ekavidhādibhāvo veditabboti. Evamettha ekavidhāditopi viññātabbo vinicchayo.

    ‘અઙ્ગાનઞ્ચ વવત્થાના’તિ સોકાદયો ચેત્થ ભવચક્કસ્સ અવિચ્છેદદસ્સનત્થં વુત્તા. જરામરણબ્ભાહતસ્સ હિ બાલસ્સ તે સમ્ભવન્તિ. યથાહ – ‘‘અસ્સુતવા, ભિક્ખવે, પુથુજ્જનો સારીરિકાય દુક્ખાય વેદનાય ફુટ્ઠો સમાનો સોચતિ કિલમતિ પરિદેવતિ ઉરત્તાળિં કન્દતિ સમ્મોહમાપજ્જતી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૪.૨૫૨). યાવ ચ તેસં પવત્તિ તાવ અવિજ્જાયાતિ પુનપિ અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારાતિ સમ્બન્ધમેવ હોતિ ભવચક્કં. તસ્મા તેસમ્પિ જરામરણેનેવ એકસઙ્ખેપં કત્વા દ્વાદસેવ પટિચ્ચસમુપ્પાદઙ્ગાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. એવમેત્થ અઙ્ગાનં વવત્થાનતોપિ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો. અયં તાવેત્થ ઉદ્દેસવારવસેન સઙ્ખેપકથા.

    ‘Aṅgānañcavavatthānā’ti sokādayo cettha bhavacakkassa avicchedadassanatthaṃ vuttā. Jarāmaraṇabbhāhatassa hi bālassa te sambhavanti. Yathāha – ‘‘assutavā, bhikkhave, puthujjano sārīrikāya dukkhāya vedanāya phuṭṭho samāno socati kilamati paridevati urattāḷiṃ kandati sammohamāpajjatī’’ti (saṃ. ni. 4.252). Yāva ca tesaṃ pavatti tāva avijjāyāti punapi avijjāpaccayā saṅkhārāti sambandhameva hoti bhavacakkaṃ. Tasmā tesampi jarāmaraṇeneva ekasaṅkhepaṃ katvā dvādaseva paṭiccasamuppādaṅgānīti veditabbāni. Evamettha aṅgānaṃ vavatthānatopi viññātabbo vinicchayo. Ayaṃ tāvettha uddesavāravasena saṅkhepakathā.

    ઉદ્દેસવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Uddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    અવિજ્જાપદનિદ્દેસો

    Avijjāpadaniddeso

    ૨૨૬. ઇદાનિ નિદ્દેસવારવસેન વિત્થારકથા હોતિ. ‘‘અવિજ્જા પચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિ હિ વુત્તં. તત્થ અવિજ્જાપચ્ચયેસુ સઙ્ખારેસુ દસ્સેતબ્બેસુ યસ્મા પુત્તે કથેતબ્બે પઠમં પિતા કથીયતિ. એવઞ્હિ સતિ ‘મિત્તસ્સ પુત્તો, દત્તસ્સ પુત્તો’તિ પુત્તો સુકથિતો હોતિ. તસ્મા દેસનાકુસલો સત્થા સઙ્ખારાનં જનકત્થેન પિતુસદિસં અવિજ્જં તાવ દસ્સેતું તત્થ કતમા અવિજ્જા? દુક્ખે અઞ્ઞાણન્તિઆદિમાહ.

    226. Idāni niddesavāravasena vitthārakathā hoti. ‘‘Avijjā paccayā saṅkhārā’’ti hi vuttaṃ. Tattha avijjāpaccayesu saṅkhāresu dassetabbesu yasmā putte kathetabbe paṭhamaṃ pitā kathīyati. Evañhi sati ‘mittassa putto, dattassa putto’ti putto sukathito hoti. Tasmā desanākusalo satthā saṅkhārānaṃ janakatthena pitusadisaṃ avijjaṃ tāva dassetuṃ tattha katamā avijjā? Dukkhe aññāṇantiādimāha.

    તત્થ યસ્મા અયં અવિજ્જા દુક્ખસચ્ચસ્સ યાથાવસરસલક્ખણં જાનિતું પસ્સિતું પટિવિજ્ઝિતું ન દેતિ, છાદેત્વા પરિયોનન્ધિત્વા ગન્થેત્વા તિટ્ઠતિ, તસ્મા ‘‘દુક્ખે અઞ્ઞાણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તથા યસ્મા દુક્ખસમુદયસ્સ દુક્ખનિરોધસ્સ દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાય યાથાવસરસલક્ખણં જાનિતું પસ્સિતું પટિવિજ્ઝિતું ન દેતિ, છાદેત્વા પરિયોનન્ધિત્વા ગન્થેત્વા તિટ્ઠતિ, તસ્મા દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાય અઞ્ઞાણન્તિ વુચ્ચતિ. ઇમેસુ ચતૂસુ ઠાનેસુ સુત્તન્તિકપરિયાયેન અઞ્ઞાણં અવિજ્જાતિ કથિતં.

    Tattha yasmā ayaṃ avijjā dukkhasaccassa yāthāvasarasalakkhaṇaṃ jānituṃ passituṃ paṭivijjhituṃ na deti, chādetvā pariyonandhitvā ganthetvā tiṭṭhati, tasmā ‘‘dukkhe aññāṇa’’nti vuccati. Tathā yasmā dukkhasamudayassa dukkhanirodhassa dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya yāthāvasarasalakkhaṇaṃ jānituṃ passituṃ paṭivijjhituṃ na deti, chādetvā pariyonandhitvā ganthetvā tiṭṭhati, tasmā dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya aññāṇanti vuccati. Imesu catūsu ṭhānesu suttantikapariyāyena aññāṇaṃ avijjāti kathitaṃ.

    નિક્ખેપકણ્ડે (ધ॰ સ॰ ૧૦૬૭) પન અભિધમ્મપરિયાયેન ‘‘પુબ્બન્તે અઞ્ઞાણ’’ન્તિ અપરેસુપિ ચતૂસુ ઠાનેસુ અઞ્ઞાણં ગહિતં. તત્થ પુબ્બન્તેતિ અતીતો અદ્ધા, અતીતાનિ ખન્ધધાતુઆયતનાનિ. અપરન્તેતિ અનાગતો અદ્ધા, અનાગતાનિ ખન્ધધાતુઆયતનાનિ. પુબ્બન્તાપરન્તેતિ તદુભયં. ઇદપ્પચ્ચયતાતિ સઙ્ખારાદીનં કારણાનિ અવિજ્જાદીનિ અઙ્ગાનિ. પટિચ્ચસમુપ્પન્નધમ્માતિ અવિજ્જાદીહિ નિબ્બત્તા સઙ્ખારાદયો ધમ્મા. તત્રાયં અવિજ્જા યસ્મા અતીતાનં ખન્ધાદીનં યાથાવસરસલક્ખણં જાનિતું પસ્સિતું પટિવિજ્ઝિતું ન દેતિ, છાદેત્વા પરિયોનન્ધિત્વા ગન્થેત્વા તિટ્ઠતિ, તસ્મા ‘‘પુબ્બન્તે અઞ્ઞાણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તથા યસ્મા અનાગતાનં ખન્ધાદીનં, અતીતાનાગતાનં ખન્ધાદીનં ઇદપ્પચ્ચયતાય ચેવ પટિચ્ચસમુપ્પન્નધમ્માનઞ્ચ યાથાવસરસલક્ખણં જાનિતું પસ્સિતું પટિવિજ્ઝિતું ન દેતિ, છાદેત્વા પરિયોનન્ધિત્વા ગન્થેત્વા તિટ્ઠતિ, તસ્મા ઇદપ્પચ્ચયતાપટિચ્ચસમુપ્પન્નેસુ ધમ્મેસુ અઞ્ઞાણન્તિ વુચ્ચતિ. ઇમેસુ અટ્ઠસુ ઠાનેસુ અભિધમ્મપરિયાયેન અઞ્ઞાણં અવિજ્જાતિ કથિતં.

    Nikkhepakaṇḍe (dha. sa. 1067) pana abhidhammapariyāyena ‘‘pubbante aññāṇa’’nti aparesupi catūsu ṭhānesu aññāṇaṃ gahitaṃ. Tattha pubbanteti atīto addhā, atītāni khandhadhātuāyatanāni. Aparanteti anāgato addhā, anāgatāni khandhadhātuāyatanāni. Pubbantāparanteti tadubhayaṃ. Idappaccayatāti saṅkhārādīnaṃ kāraṇāni avijjādīni aṅgāni. Paṭiccasamuppannadhammāti avijjādīhi nibbattā saṅkhārādayo dhammā. Tatrāyaṃ avijjā yasmā atītānaṃ khandhādīnaṃ yāthāvasarasalakkhaṇaṃ jānituṃ passituṃ paṭivijjhituṃ na deti, chādetvā pariyonandhitvā ganthetvā tiṭṭhati, tasmā ‘‘pubbante aññāṇa’’nti vuccati. Tathā yasmā anāgatānaṃ khandhādīnaṃ, atītānāgatānaṃ khandhādīnaṃ idappaccayatāya ceva paṭiccasamuppannadhammānañca yāthāvasarasalakkhaṇaṃ jānituṃ passituṃ paṭivijjhituṃ na deti, chādetvā pariyonandhitvā ganthetvā tiṭṭhati, tasmā idappaccayatāpaṭiccasamuppannesu dhammesu aññāṇanti vuccati. Imesu aṭṭhasu ṭhānesu abhidhammapariyāyena aññāṇaṃ avijjāti kathitaṃ.

    એવં કિં કથિતં હોતિ? કિચ્ચતો ચેવ જાતિતો ચ અવિજ્જા કથિતા નામ હોતિ. કથં ? અયઞ્હિ અવિજ્જા ઇમાનિ અટ્ઠ ઠાનાનિ જાનિતું પસ્સિતું પટિવિજ્ઝિતું ન દેતીતિ કિચ્ચતો કથિતા; ઉપ્પજ્જમાનાપિ ઇમેસુ અટ્ઠસુ ઠાનેસુ ઉપ્પજ્જતીતિ જાતિતોપિ કથિતા. એવં કથેત્વા પુન ‘‘યં એવરૂપં અઞ્ઞાણં અદસ્સન’’ન્તિઆદીનિ પઞ્ચવીસતિ પદાનિ અવિજ્જાય લક્ખણં દસ્સેતું ગહિતાનિ.

    Evaṃ kiṃ kathitaṃ hoti? Kiccato ceva jātito ca avijjā kathitā nāma hoti. Kathaṃ ? Ayañhi avijjā imāni aṭṭha ṭhānāni jānituṃ passituṃ paṭivijjhituṃ na detīti kiccato kathitā; uppajjamānāpi imesu aṭṭhasu ṭhānesu uppajjatīti jātitopi kathitā. Evaṃ kathetvā puna ‘‘yaṃ evarūpaṃ aññāṇaṃ adassana’’ntiādīni pañcavīsati padāni avijjāya lakkhaṇaṃ dassetuṃ gahitāni.

    તત્થ યસ્મા અયં અવિજ્જા ઇમેહિ અટ્ઠહિ પદેહિ કથિતાપિ પુન પઞ્ચવીસતિયા પદેહિ લક્ખણે અકથિતે સુકથિતા નામ ન હોતિ, લક્ખણે પન કથિતેયેવ સુકથિતા નામ હોતિ. યથા પુરિસો નટ્ઠં ગોણં પરિયેસમાનો મનુસ્સે પુચ્છેય્ય – ‘‘અપિ, અય્યા, સેતં ગોણં પસ્સથ, રત્તં ગોણં પસ્સથા’’તિ? તે એવં વદેય્યું – ‘‘ઇમસ્મિં રટ્ઠે સેતરત્તાનં ગોણાનં અન્તો નત્થિ, કિં તે ગોણસ્સ લક્ખણ’’ન્તિ? અથ તેન ‘સઙ્ઘાટિ’ વા ‘નઙ્ગલં’ વાતિ વુત્તે ગોણો સુકથિતો નામ ભવેય્ય; એવમેવ યસ્મા અયં અવિજ્જા અટ્ઠહિ પદેહિ કથિતાપિ પુન પઞ્ચવીસતિયા પદેહિ લક્ખણે અકથિતે સુકથિતા નામ ન હોતિ, લક્ખણે પન કથિતેયેવ સુકથિતા નામ હોતિ. તસ્મા યાનસ્સા લક્ખણદસ્સનત્થં પઞ્ચવીસતિ પદાનિ કથિતાનિ, તેસમ્પિ વસેન વેદિતબ્બા.

    Tattha yasmā ayaṃ avijjā imehi aṭṭhahi padehi kathitāpi puna pañcavīsatiyā padehi lakkhaṇe akathite sukathitā nāma na hoti, lakkhaṇe pana kathiteyeva sukathitā nāma hoti. Yathā puriso naṭṭhaṃ goṇaṃ pariyesamāno manusse puccheyya – ‘‘api, ayyā, setaṃ goṇaṃ passatha, rattaṃ goṇaṃ passathā’’ti? Te evaṃ vadeyyuṃ – ‘‘imasmiṃ raṭṭhe setarattānaṃ goṇānaṃ anto natthi, kiṃ te goṇassa lakkhaṇa’’nti? Atha tena ‘saṅghāṭi’ vā ‘naṅgalaṃ’ vāti vutte goṇo sukathito nāma bhaveyya; evameva yasmā ayaṃ avijjā aṭṭhahi padehi kathitāpi puna pañcavīsatiyā padehi lakkhaṇe akathite sukathitā nāma na hoti, lakkhaṇe pana kathiteyeva sukathitā nāma hoti. Tasmā yānassā lakkhaṇadassanatthaṃ pañcavīsati padāni kathitāni, tesampi vasena veditabbā.

    સેય્યથિદં – ઞાણં નામ પઞ્ઞા. સા અત્થત્થં કારણકારણં ચતુસચ્ચધમ્મં વિદિતં પાકટં કરોતિ. અયં પન અવિજ્જા ઉપ્પજ્જિત્વા તં વિદિતં પાકટં કાતું ન દેતીતિ ઞાણપચ્ચનીકતો અઞ્ઞાણં. દસ્સનન્તિપિ પઞ્ઞા. સાપિ તં આકારં પસ્સતિ. અવિજ્જા પન ઉપ્પજ્જિત્વા તં પસ્સિતું ન દેતીતિ અદસ્સનં. અભિસમયોતિપિ પઞ્ઞા. સા તં આકારં અભિસમેતિ. અવિજ્જા પન ઉપ્પજ્જિત્વા તં અભિસમેતું ન દેતીતિ અનભિસમયો. અનુબોધો સમ્બોધો પટિવેધોતિપિ પઞ્ઞા. સા તં આકારં અનુબુજ્ઝતિ સમ્બુજ્ઝતિ પટિવિજ્ઝતિ. અવિજ્જા પન ઉપ્પજ્જિત્વા તં અનુબુજ્ઝિતું સંબુજ્ઝિતું પટિવિજ્ઝિતું ન દેતીતિ અનનુબોધો અસમ્બોધો અપ્પટિવેધો. સઙ્ગાહનાતિપિ પઞ્ઞા. સા તં આકારં ગહેત્વા ઘંસિત્વા ગણ્હાતિ. અવિજ્જા પન ઉપ્પજ્જિત્વા તં ગહેત્વા ઘંસિત્વા ગણ્હિતું ન દેતીતિ અસઙ્ગાહના. પરિયોગાહનાતિપિ પઞ્ઞા. સા તં આકારં ઓગાહિત્વા અનુપવિસિત્વા ગણ્હાતિ. અવિજ્જા પન ઉપ્પજ્જિત્વા તં ઓગાહિત્વા અનુપવિસિત્વા ગણ્હિતું ન દેતીતિ અપરિયોગાહના. સમપેક્ખનાતિપિ પઞ્ઞા . સા તં આકારં સમં સમ્મા ચ પેક્ખતિ. અવિજ્જા પન ઉપ્પજ્જિત્વા તં સમં સમ્મા ચ પેક્ખિતું ન દેતીતિ અસમપેક્ખના. પચ્ચવેક્ખણાતિપિ પઞ્ઞા. સા તં આકારં પચ્ચવેક્ખતિ. અવિજ્જા પન ઉપ્પજ્જિત્વા તં પચ્ચવેક્ખિતું ન દેતીતિ અપચ્ચવેક્ખણા. નાસ્સા કિઞ્ચિ કમ્મં પચ્ચક્ખં અત્થિ, સયઞ્ચ અપચ્ચવેક્ખિત્વા કતં કમ્મન્તિ અપચ્ચક્ખકમ્મં. દુમ્મેધભાવતાય દુમ્મેજ્ઝં. બાલભાવતાય બાલ્યં.

    Seyyathidaṃ – ñāṇaṃ nāma paññā. Sā atthatthaṃ kāraṇakāraṇaṃ catusaccadhammaṃ viditaṃ pākaṭaṃ karoti. Ayaṃ pana avijjā uppajjitvā taṃ viditaṃ pākaṭaṃ kātuṃ na detīti ñāṇapaccanīkato aññāṇaṃ. Dassanantipi paññā. Sāpi taṃ ākāraṃ passati. Avijjā pana uppajjitvā taṃ passituṃ na detīti adassanaṃ. Abhisamayotipi paññā. Sā taṃ ākāraṃ abhisameti. Avijjā pana uppajjitvā taṃ abhisametuṃ na detīti anabhisamayo. Anubodho sambodho paṭivedhotipi paññā. Sā taṃ ākāraṃ anubujjhati sambujjhati paṭivijjhati. Avijjā pana uppajjitvā taṃ anubujjhituṃ saṃbujjhituṃ paṭivijjhituṃ na detīti ananubodho asambodho appaṭivedho. Saṅgāhanātipi paññā. Sā taṃ ākāraṃ gahetvā ghaṃsitvā gaṇhāti. Avijjā pana uppajjitvā taṃ gahetvā ghaṃsitvā gaṇhituṃ na detīti asaṅgāhanā. Pariyogāhanātipi paññā. Sā taṃ ākāraṃ ogāhitvā anupavisitvā gaṇhāti. Avijjā pana uppajjitvā taṃ ogāhitvā anupavisitvā gaṇhituṃ na detīti apariyogāhanā. Samapekkhanātipi paññā . Sā taṃ ākāraṃ samaṃ sammā ca pekkhati. Avijjā pana uppajjitvā taṃ samaṃ sammā ca pekkhituṃ na detīti asamapekkhanā. Paccavekkhaṇātipi paññā. Sā taṃ ākāraṃ paccavekkhati. Avijjā pana uppajjitvā taṃ paccavekkhituṃ na detīti apaccavekkhaṇā. Nāssā kiñci kammaṃ paccakkhaṃ atthi, sayañca apaccavekkhitvā kataṃ kammanti apaccakkhakammaṃ. Dummedhabhāvatāya dummejjhaṃ. Bālabhāvatāya bālyaṃ.

    સમ્પજઞ્ઞન્તિપિ પઞ્ઞા. સા અત્થત્થં કારણકારણં ચતુસચ્ચધમ્મં સમ્મા પજાનાતિ. અવિજ્જા પન ઉપ્પજ્જિત્વા તં આકારં પજાનિતું ન દેતીતિ અસમ્પજઞ્ઞં. મોહનવસેન મોહો. પમોહનવસેન પમોહો. સમ્મોહનવસેન સમ્મોહો. અવિન્દિયં વિન્દતીતિઆદિવસેન અવિજ્જા. વટ્ટસ્મિં ઓહનતિ ઓસીદાપેતીતિ અવિજ્જોઘો. વટ્ટસ્મિં યોજેતીતિ અવિજ્જાયોગો. અપ્પહીનવસેન પુનપ્પુનં ઉપ્પજ્જનતો ચ અવિજ્જાનુસયો. મગ્ગે પરિયુટ્ઠિતચોરા અદ્ધિકે વિય કુસલચિત્તં પરિયુટ્ઠાતિ ગણ્હાતિ વિલુમ્પતીતિ અવિજ્જાપરિયુટ્ઠાનં. યથા નગરદ્વારે પલિઘસઙ્ખાતાય લઙ્ગિયા પતિતાય અન્તોનગરે મનુસ્સાનં બહિનગરગમનમ્પિ બહિનગરે મનુસ્સાનં અન્તોનગરપવેસનમ્પિ પચ્છિજ્જતિ, એવમેવ યસ્સ સક્કાયનગરે અયં પતિતા તસ્સ નિબ્બાનસમ્પાપકં ઞાણગમનં પચ્છિજ્જતીતિ અવિજ્જાલઙ્ગી નામ હોતિ. અકુસલઞ્ચ તં મૂલઞ્ચ, અકુસલાનં વા મૂલન્તિ અકુસલમૂલં. તં પન ન અઞ્ઞં, ઇધાધિપ્પેતો મોહોતિ મોહો અકુસલમૂલં. અયં વુચ્ચતિ અવિજ્જાતિ અયં એવંલક્ખણા અવિજ્જા નામાતિ વુચ્ચતિ. એવં પઞ્ચવીસતિપદવસેન અવિજ્જાય લક્ખણં વેદિતબ્બં.

    Sampajaññantipi paññā. Sā atthatthaṃ kāraṇakāraṇaṃ catusaccadhammaṃ sammā pajānāti. Avijjā pana uppajjitvā taṃ ākāraṃ pajānituṃ na detīti asampajaññaṃ. Mohanavasena moho. Pamohanavasena pamoho. Sammohanavasena sammoho. Avindiyaṃ vindatītiādivasena avijjā. Vaṭṭasmiṃ ohanati osīdāpetīti avijjogho. Vaṭṭasmiṃ yojetīti avijjāyogo. Appahīnavasena punappunaṃ uppajjanato ca avijjānusayo. Magge pariyuṭṭhitacorā addhike viya kusalacittaṃ pariyuṭṭhāti gaṇhāti vilumpatīti avijjāpariyuṭṭhānaṃ. Yathā nagaradvāre palighasaṅkhātāya laṅgiyā patitāya antonagare manussānaṃ bahinagaragamanampi bahinagare manussānaṃ antonagarapavesanampi pacchijjati, evameva yassa sakkāyanagare ayaṃ patitā tassa nibbānasampāpakaṃ ñāṇagamanaṃ pacchijjatīti avijjālaṅgī nāma hoti. Akusalañca taṃ mūlañca, akusalānaṃ vā mūlanti akusalamūlaṃ. Taṃ pana na aññaṃ, idhādhippeto mohoti moho akusalamūlaṃ. Ayaṃ vuccati avijjāti ayaṃ evaṃlakkhaṇā avijjā nāmāti vuccati. Evaṃ pañcavīsatipadavasena avijjāya lakkhaṇaṃ veditabbaṃ.

    એવંલક્ખણા પનાયં અવિજ્જા દુક્ખાદીસુ અઞ્ઞાણન્તિ વુત્તાપિ દુક્ખસચ્ચસ્સ એકદેસો હોતિ, સહજાતા હોતિ, તં આરમ્મણં કરોતિ, છાદેતિ; સમુદયસચ્ચસ્સ ન એકદેસો હોતિ, સહજાતા હોતિ, તં આરમ્મણં કરોતિ, છાદેતિ; નિરોધસચ્ચસ્સ નેવ એકદેસો હોતિ, ન સહજાતા, ન તં આરમ્મણં કરોતિ, કેવલં છાદેતિ; મગ્ગસચ્ચસ્સાપિ ન એકદેસો, ન સહજાતા, ન તં આરમ્મણં કરોતિ, કેવલં છાદેતિ. દુક્ખારમ્મણતા અવિજ્જા ઉપ્પજ્જતિ, તઞ્ચ છાદેતિ. સમુદયારમ્મણતા અવિજ્જા ઉપ્પજ્જતિ, તઞ્ચ છાદેતિ. નિરોધારમ્મણતા અવિજ્જા નુપ્પજ્જતિ, તઞ્ચ છાદેતિ. મગ્ગારમ્મણતા અવિજ્જા નૂપ્પજ્જતિ, તઞ્ચ છાદેતિ.

    Evaṃlakkhaṇā panāyaṃ avijjā dukkhādīsu aññāṇanti vuttāpi dukkhasaccassa ekadeso hoti, sahajātā hoti, taṃ ārammaṇaṃ karoti, chādeti; samudayasaccassa na ekadeso hoti, sahajātā hoti, taṃ ārammaṇaṃ karoti, chādeti; nirodhasaccassa neva ekadeso hoti, na sahajātā, na taṃ ārammaṇaṃ karoti, kevalaṃ chādeti; maggasaccassāpi na ekadeso, na sahajātā, na taṃ ārammaṇaṃ karoti, kevalaṃ chādeti. Dukkhārammaṇatā avijjā uppajjati, tañca chādeti. Samudayārammaṇatā avijjā uppajjati, tañca chādeti. Nirodhārammaṇatā avijjā nuppajjati, tañca chādeti. Maggārammaṇatā avijjā nūppajjati, tañca chādeti.

    દ્વે સચ્ચા દુદ્દસત્તા ગમ્ભીરા. દ્વે સચ્ચા ગમ્ભીરત્તા દુદ્દસા. અપિચ ખો પન દુક્ખનિરોધં અરિયસચ્ચં ગમ્ભીરઞ્ચેવ દુદ્દસઞ્ચ. તત્થ દુક્ખં નામ પાકટં, લક્ખણસ્સ પન દુદ્દસત્તા ગમ્ભીરં નામ જાતં. સમુદયેપિ એસેવ નયો. યથા પન મહાસમુદ્દં મન્થેત્વા ઓજાય નીહરણં નામ ભારો, સિનેરુપાદતો વાલિકાય ઉદ્ધરણં નામ ભારો, પબ્બતં પીળેત્વા રસસ્સ નીહરણં નામ ભારો; એવમેવ દ્વે સચ્ચાનિ ગમ્ભીરતાય એવ દુદ્દસાનિ, નિરોધસચ્ચં પન અતિગમ્ભીરઞ્ચ અતિદુદ્દસઞ્ચાતિ. એવં દુદ્દસત્તા ગમ્ભીરાનં ગમ્ભીરત્તા ચ દુદ્દસાનં ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં પટિચ્છાદકં મોહન્ધકારં અયં વુચ્ચતિ અવિજ્જાતિ.

    Dve saccā duddasattā gambhīrā. Dve saccā gambhīrattā duddasā. Apica kho pana dukkhanirodhaṃ ariyasaccaṃ gambhīrañceva duddasañca. Tattha dukkhaṃ nāma pākaṭaṃ, lakkhaṇassa pana duddasattā gambhīraṃ nāma jātaṃ. Samudayepi eseva nayo. Yathā pana mahāsamuddaṃ manthetvā ojāya nīharaṇaṃ nāma bhāro, sinerupādato vālikāya uddharaṇaṃ nāma bhāro, pabbataṃ pīḷetvā rasassa nīharaṇaṃ nāma bhāro; evameva dve saccāni gambhīratāya eva duddasāni, nirodhasaccaṃ pana atigambhīrañca atiduddasañcāti. Evaṃ duddasattā gambhīrānaṃ gambhīrattā ca duddasānaṃ catunnaṃ ariyasaccānaṃ paṭicchādakaṃ mohandhakāraṃ ayaṃ vuccati avijjāti.

    અવિજ્જાપદનિદ્દેસો.

    Avijjāpadaniddeso.

    સઙ્ખારપદનિદ્દેસો

    Saṅkhārapadaniddeso

    સઙ્ખારપદે હેટ્ઠા વુત્તસઙ્ખારેસુ સઙ્ખારસદ્દેન આગતસઙ્ખારે અનામસિત્વા અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારેયેવ દસ્સેન્તો તત્થ કતમે અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા? પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારોતિઆદિમાહ. તત્થ પુનાતિ અત્તનો કારકં, પૂરેતિ ચસ્સ અજ્ઝાસયં, પુજ્જઞ્ચ ભવં નિબ્બત્તેતીતિ પુઞ્ઞો. અભિસઙ્ખરોતિ વિપાકં કટત્તારૂપઞ્ચાતિ અભિસઙ્ખારો. પુઞ્ઞોવ અભિસઙ્ખારો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો. પુઞ્ઞપટિપક્ખતો અપુઞ્ઞો. અપુઞ્ઞોવ અભિસઙ્ખારો અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો. ન ઇઞ્જતીતિ આનેઞ્જં. આનેઞ્જમેવ અભિસઙ્ખારો, આનેઞ્જઞ્ચ ભવં અભિસઙ્ખરોતીતિ આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો. કાયેન પવત્તિતો, કાયતો વા પવત્તો, કાયસ્સ વા સઙ્ખારોતિ કાયસઙ્ખારો. વચીસઙ્ખારચિત્તસઙ્ખારેસુપિ એસેવ નયો.

    Saṅkhārapade heṭṭhā vuttasaṅkhāresu saṅkhārasaddena āgatasaṅkhāre anāmasitvā avijjāpaccayā saṅkhāreyeva dassento tattha katame avijjāpaccayā saṅkhārā? Puññābhisaṅkhārotiādimāha. Tattha punāti attano kārakaṃ, pūreti cassa ajjhāsayaṃ, pujjañca bhavaṃ nibbattetīti puñño. Abhisaṅkharoti vipākaṃ kaṭattārūpañcāti abhisaṅkhāro. Puññova abhisaṅkhāro puññābhisaṅkhāro. Puññapaṭipakkhato apuñño. Apuññova abhisaṅkhāro apuññābhisaṅkhāro. Na iñjatīti āneñjaṃ. Āneñjameva abhisaṅkhāro, āneñjañca bhavaṃ abhisaṅkharotīti āneñjābhisaṅkhāro. Kāyena pavattito, kāyato vā pavatto, kāyassa vā saṅkhāroti kāyasaṅkhāro. Vacīsaṅkhāracittasaṅkhāresupi eseva nayo.

    તત્થ પઠમત્તિકો પરિવીમંસનસુત્તવસેન ગહિતો. તત્થ હિ ‘‘પુઞ્ઞઞ્ચે સઙ્ખારં અભિસઙ્ખરોતિ, પુઞ્ઞૂપગં હોતિ વિઞ્ઞાણં. અપુઞ્ઞઞ્ચે સઙ્ખારં અભિસઙ્ખરોતિ, અપુઞ્ઞુપગં હોતિ વિઞ્ઞાણં. આનેઞ્જઞ્ચે સઙ્ખારં અભિસઙ્ખરોતિ, આનેઞ્જુપગં હોતિ વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૨.૫૧) વુત્તં. દુતિયત્તિકો તદનન્તરસ્સ વિભઙ્ગસુત્તસ્સ વસેન ગહિતો, સમ્માદિટ્ઠિસુત્તપરિયાયેન (મ॰ નિ॰ ૧.૧૦૨) ગહિતોતિપિ વત્તું વટ્ટતિયેવ. તત્થ હિ ‘‘તયોમે, ભિક્ખવે, સઙ્ખારા. કતમે તયો? કાયસઙ્ખારો, વચીસઙ્ખારો, ચિત્તસઙ્ખારો’’તિ (સં॰ નિ॰ ૨.૨) વુત્તં. કસ્મા પનેતેસં સુત્તાનં વસેન તે ગહિતાતિ? અયં અભિધમ્મો નામ ન અધુનાકતો, નાપિ બાહિરકઇસીહિ વા સાવકેહિ વા દેવતાહિ વા ભાસિતો. સબ્બઞ્ઞુજિનભાસિતો પન અયં. અભિધમ્મેપિ હિ સુત્તેપિ એકસદિસાવ તન્તિ નિદ્દિટ્ઠાતિ ઇમસ્સત્થસ્સ દીપનત્થં.

    Tattha paṭhamattiko parivīmaṃsanasuttavasena gahito. Tattha hi ‘‘puññañce saṅkhāraṃ abhisaṅkharoti, puññūpagaṃ hoti viññāṇaṃ. Apuññañce saṅkhāraṃ abhisaṅkharoti, apuññupagaṃ hoti viññāṇaṃ. Āneñjañce saṅkhāraṃ abhisaṅkharoti, āneñjupagaṃ hoti viññāṇa’’nti (saṃ. ni. 2.51) vuttaṃ. Dutiyattiko tadanantarassa vibhaṅgasuttassa vasena gahito, sammādiṭṭhisuttapariyāyena (ma. ni. 1.102) gahitotipi vattuṃ vaṭṭatiyeva. Tattha hi ‘‘tayome, bhikkhave, saṅkhārā. Katame tayo? Kāyasaṅkhāro, vacīsaṅkhāro, cittasaṅkhāro’’ti (saṃ. ni. 2.2) vuttaṃ. Kasmā panetesaṃ suttānaṃ vasena te gahitāti? Ayaṃ abhidhammo nāma na adhunākato, nāpi bāhirakaisīhi vā sāvakehi vā devatāhi vā bhāsito. Sabbaññujinabhāsito pana ayaṃ. Abhidhammepi hi suttepi ekasadisāva tanti niddiṭṭhāti imassatthassa dīpanatthaṃ.

    ઇદાનિ તે સઙ્ખારે પભેદતો દસ્સેતું તત્થ કતમો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારોતિઆદિમાહ. તત્થ કુસલા ચેતનાતિ અનિયમતો ચતુભૂમિકચેતનાપિ વુત્તા. કામાવચરા રૂપાવચરાતિ નિયમિતત્તા પન અટ્ઠ કામાવચરકુસલચેતના, પઞ્ચ રૂપાવચરકુસલચેતનાતિ તેરસ ચેતના પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો નામ. દાનમયાતિઆદીહિ તાસંયેવ ચેતનાનં પુઞ્ઞકિરિયવત્થુવસેન પવત્તિ દસ્સિતા. તત્થ અટ્ઠ કામાવચરાવ દાનસીલમયા હોન્તિ. ભાવનામયા પન તેરસપિ. યથા હિ પગુણં ધમ્મં સજ્ઝાયમાનો એકં દ્વે અનુસન્ધિગતેપિ ન જાનાતિ, પચ્છા આવજ્જન્તો જાનાતિ; એવમેવ કસિણપરિકમ્મં કરોન્તસ્સ પગુણજ્ઝાનં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ પગુણકમ્મટ્ઠાનઞ્ચ મનસિકરોન્તસ્સ ઞાણવિપ્પયુત્તાપિ ભાવના હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘ભાવનામયા પન તેરસપી’’તિ.

    Idāni te saṅkhāre pabhedato dassetuṃ tattha katamo puññābhisaṅkhārotiādimāha. Tattha kusalā cetanāti aniyamato catubhūmikacetanāpi vuttā. Kāmāvacarā rūpāvacarāti niyamitattā pana aṭṭha kāmāvacarakusalacetanā, pañca rūpāvacarakusalacetanāti terasa cetanā puññābhisaṅkhāro nāma. Dānamayātiādīhi tāsaṃyeva cetanānaṃ puññakiriyavatthuvasena pavatti dassitā. Tattha aṭṭha kāmāvacarāva dānasīlamayā honti. Bhāvanāmayā pana terasapi. Yathā hi paguṇaṃ dhammaṃ sajjhāyamāno ekaṃ dve anusandhigatepi na jānāti, pacchā āvajjanto jānāti; evameva kasiṇaparikammaṃ karontassa paguṇajjhānaṃ paccavekkhantassa paguṇakammaṭṭhānañca manasikarontassa ñāṇavippayuttāpi bhāvanā hoti. Tena vuttaṃ ‘‘bhāvanāmayā pana terasapī’’ti.

    તત્થ દાનમયાદીસુ ‘‘દાનં આરબ્ભ દાનમધિકિચ્ચ યા ઉપ્પજ્જતિ ચેતના સઞ્ચેતના ચેતયિતત્તં – અયં વુચ્ચતિ દાનમયો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારોતિ. સીલં આરબ્ભ…પે॰… ભાવનં આરબ્ભ ભાવનમધિકિચ્ચ યા ઉપ્પજ્જતિ ચેતના સઞ્ચેતના ચેતયિતત્તં – અયં વુચ્ચતિ ભાવનામયો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો’’તિ (વિભ॰ ૭૬૯) અયં સઙ્ખેપદેસના.

    Tattha dānamayādīsu ‘‘dānaṃ ārabbha dānamadhikicca yā uppajjati cetanā sañcetanā cetayitattaṃ – ayaṃ vuccati dānamayo puññābhisaṅkhāroti. Sīlaṃ ārabbha…pe… bhāvanaṃ ārabbha bhāvanamadhikicca yā uppajjati cetanā sañcetanā cetayitattaṃ – ayaṃ vuccati bhāvanāmayo puññābhisaṅkhāro’’ti (vibha. 769) ayaṃ saṅkhepadesanā.

    ચીવરાદીસુ પન ચતૂસુ પચ્ચયેસુ રૂપાદીસુ વા છસુ આરમ્મણેસુ અન્નાદીસુ વા દસસુ દાનવત્થૂસુ તં તં દેન્તસ્સ તેસં ઉપ્પાદનતો પટ્ઠાય પુબ્બભાગે પરિચ્ચાગકાલે પચ્છા સોમનસ્સચિત્તેન અનુસ્સરણે ચાતિ તીસુ કાલેસુ પવત્તા ચેતના દાનમયા નામ. સીલં પરિપૂરણત્થાય પન ‘પબ્બજિસ્સામી’તિ વિહારં ગચ્છન્તસ્સ પબ્બજન્તસ્સ મનોરથં મત્થકં પાપેત્વા ‘પબ્બજિતો વતમ્હિ, સાધુ સુટ્ઠૂ’તિ આવજ્જન્તસ્સ પાતિમોક્ખં સંવરન્તસ્સ ચીવરાદયો પચ્ચયે પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ આપાથગતેસુ રૂપાદીસુ ચક્ખુદ્વારાદીનિ સંવરન્તસ્સ આજીવં સોધેન્તસ્સ ચ પવત્તા ચેતના સીલમયા નામ. પટિસમ્ભિદાયં વુત્તેન વિપસ્સનામગ્ગેન ચક્ખું અનિચ્ચતો દુક્ખતો અનત્તતો ભાવેન્તસ્સ રૂપે…પે॰… ધમ્મે, ચક્ખુવિઞ્ઞાણં…પે॰… મનોવિઞ્ઞાણં, ચક્ખુસમ્ફસ્સં…પે॰… મનોસમ્ફસ્સં, ચક્ખુસમ્ફસ્સજં વેદનં…પે॰… મનોસમ્ફસ્સજં વેદનં, રૂપસઞ્ઞં …પે॰… ધમ્મસઞ્ઞં જરામરણં અનિચ્ચતો દુક્ખતો અનત્તતો ભાવેન્તસ્સ પવત્તા ચેતના ભાવનામયા નામાતિ અયં વિત્થારકથા.

    Cīvarādīsu pana catūsu paccayesu rūpādīsu vā chasu ārammaṇesu annādīsu vā dasasu dānavatthūsu taṃ taṃ dentassa tesaṃ uppādanato paṭṭhāya pubbabhāge pariccāgakāle pacchā somanassacittena anussaraṇe cāti tīsu kālesu pavattā cetanā dānamayā nāma. Sīlaṃ paripūraṇatthāya pana ‘pabbajissāmī’ti vihāraṃ gacchantassa pabbajantassa manorathaṃ matthakaṃ pāpetvā ‘pabbajito vatamhi, sādhu suṭṭhū’ti āvajjantassa pātimokkhaṃ saṃvarantassa cīvarādayo paccaye paccavekkhantassa āpāthagatesu rūpādīsu cakkhudvārādīni saṃvarantassa ājīvaṃ sodhentassa ca pavattā cetanā sīlamayā nāma. Paṭisambhidāyaṃ vuttena vipassanāmaggena cakkhuṃ aniccato dukkhato anattato bhāventassa rūpe…pe… dhamme, cakkhuviññāṇaṃ…pe… manoviññāṇaṃ, cakkhusamphassaṃ…pe… manosamphassaṃ, cakkhusamphassajaṃ vedanaṃ…pe… manosamphassajaṃ vedanaṃ, rūpasaññaṃ …pe… dhammasaññaṃ jarāmaraṇaṃ aniccato dukkhato anattato bhāventassa pavattā cetanā bhāvanāmayā nāmāti ayaṃ vitthārakathā.

    અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારનિદ્દેસે અકુસલા ચેતનાતિ દ્વાદસઅકુસલચિત્તસમ્પયુત્તા ચેતના. કામાવચરાતિ કિઞ્ચાપિ તત્થ ઠપેત્વા દ્વે દોમનસ્સસહગતચેતના સેસા રૂપારૂપભવેપિ ઉપ્પજ્જન્તિ, તત્થ પન પટિસન્ધિં ન આકડ્ઢન્તિ, કામાવચરેયેવ પટિસન્ધિવસેન વિપાકં અવચારેન્તીતિ કામાવચરાત્વેવ વુત્તા.

    Apuññābhisaṅkhāraniddese akusalā cetanāti dvādasaakusalacittasampayuttā cetanā. Kāmāvacarāti kiñcāpi tattha ṭhapetvā dve domanassasahagatacetanā sesā rūpārūpabhavepi uppajjanti, tattha pana paṭisandhiṃ na ākaḍḍhanti, kāmāvacareyeva paṭisandhivasena vipākaṃ avacārentīti kāmāvacarātveva vuttā.

    આનેઞ્જાભિસઙ્ખારનિદ્દેસે કુસલા ચેતના અરૂપાવચરાતિ ચતસ્સો અરૂપાવચરકુસલચેતના. એતા હિ ચતસ્સો અનિઞ્જનટ્ઠેન અનિઞ્જનસ્સ ચ અભિસઙ્ખરણટ્ઠેન આનેઞ્જાભિસઙ્ખારોતિ વુચ્ચન્તિ. રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનતો હિ તિસ્સો કુસલવિપાકકિરિયાચેતના દ્વાદસ અરૂપાવચરચેતનાતિ પઞ્ચદસ ધમ્મા અનિચ્ચલટ્ઠેન અફન્દનટ્ઠેન આનેઞ્જા નામ. તત્થ રૂપાવચરા કુસલા ચેતના અનિઞ્જા સમાનાપિ અત્તના સરિક્ખકમ્પિ અસરિક્ખકમ્પિ સઇઞ્જનમ્પિ અનિઞ્જનમ્પિ રૂપારૂપં જનેતીતિ આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો નામ ન હોતિ. વિપાકકિરિયચેતના પન અવિપાકત્તા વિપાકં ન અભિસઙ્ખરોન્તિ, તથા અરૂપાવચરા વિપાકકિરિયચેતનાપીતિ એકાદસાપિ એતા ચેતના આનેઞ્જાવ ન અભિસઙ્ખારા. ચતુબ્બિધા પન અરૂપાવચરકુસલચેતના યથા હત્થિઅસ્સાદીનં સદિસાવ છાયા હોન્તિ, એવં અત્તના સદિસં નિચ્ચલં અરૂપમેવ જનેતીતિ આનેઞ્જાભિસઙ્ખારોતિ વુચ્ચતીતિ.

    Āneñjābhisaṅkhāraniddese kusalā cetanā arūpāvacarāti catasso arūpāvacarakusalacetanā. Etā hi catasso aniñjanaṭṭhena aniñjanassa ca abhisaṅkharaṇaṭṭhena āneñjābhisaṅkhāroti vuccanti. Rūpāvacaracatutthajjhānato hi tisso kusalavipākakiriyācetanā dvādasa arūpāvacaracetanāti pañcadasa dhammā aniccalaṭṭhena aphandanaṭṭhena āneñjā nāma. Tattha rūpāvacarā kusalā cetanā aniñjā samānāpi attanā sarikkhakampi asarikkhakampi saiñjanampi aniñjanampi rūpārūpaṃ janetīti āneñjābhisaṅkhāro nāma na hoti. Vipākakiriyacetanā pana avipākattā vipākaṃ na abhisaṅkharonti, tathā arūpāvacarā vipākakiriyacetanāpīti ekādasāpi etā cetanā āneñjāva na abhisaṅkhārā. Catubbidhā pana arūpāvacarakusalacetanā yathā hatthiassādīnaṃ sadisāva chāyā honti, evaṃ attanā sadisaṃ niccalaṃ arūpameva janetīti āneñjābhisaṅkhāroti vuccatīti.

    એવં પુઞ્જાભિસઙ્ખારવસેન તેરસ, અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારવસેન દ્વાદસ, આનેઞ્જાભિસઙ્ખારવસેન ચતસ્સોતિ સબ્બાપેતા પરિપિણ્ડિતા એકૂનતિંસ ચેતના હોન્તિ. ઇતિ ભગવા અપરિમાણેસુ ચક્કવાળેસુ અપરિમાણાનં સત્તાનં ઉપ્પજ્જનકકુસલાકુસલચેતના મહાતુલાય ધારયમાનો વિય, નાળિયં પક્ખિપિત્વા મિનમાનો વિય ચ સબ્બઞ્ઞુતઞાણેન પરિચ્છિન્દિત્વા એકૂનતિંસમેવ દસ્સેસિ.

    Evaṃ puñjābhisaṅkhāravasena terasa, apuññābhisaṅkhāravasena dvādasa, āneñjābhisaṅkhāravasena catassoti sabbāpetā paripiṇḍitā ekūnatiṃsa cetanā honti. Iti bhagavā aparimāṇesu cakkavāḷesu aparimāṇānaṃ sattānaṃ uppajjanakakusalākusalacetanā mahātulāya dhārayamāno viya, nāḷiyaṃ pakkhipitvā minamāno viya ca sabbaññutañāṇena paricchinditvā ekūnatiṃsameva dassesi.

    ઇદાનિ અપરિમાણેસુ ચક્કવાળેસુ અપરિમાણા સત્તા કુસલાકુસલકમ્મં આયૂહમાના યેહિ દ્વારેહિ આયૂહન્તિ, તાનિ તીણિ કમ્મદ્વારાનિ દસ્સેન્તો તત્થ કતમો કાયસઙ્ખારો? કાયસઞ્ચેતનાતિઆદિમાહ. તત્થ કાયસઞ્ચેતનાતિ કાયવિઞ્ઞત્તિં સમુટ્ઠાપેત્વા કાયદ્વારતો પવત્તા અટ્ઠ કામાવચરકુસલચેતના દ્વાદસ અકુસલચેતનાતિ સમવીસતિ ચેતના; કાયદ્વારે આદાનગ્ગહણચોપનં પાપયમાના ઉપ્પન્ના વીસતિ કુસલાકુસલચેતનાતિપિ વત્તું વટ્ટતિ.

    Idāni aparimāṇesu cakkavāḷesu aparimāṇā sattā kusalākusalakammaṃ āyūhamānā yehi dvārehi āyūhanti, tāni tīṇi kammadvārāni dassento tattha katamo kāyasaṅkhāro? Kāyasañcetanātiādimāha. Tattha kāyasañcetanāti kāyaviññattiṃ samuṭṭhāpetvā kāyadvārato pavattā aṭṭha kāmāvacarakusalacetanā dvādasa akusalacetanāti samavīsati cetanā; kāyadvāre ādānaggahaṇacopanaṃ pāpayamānā uppannā vīsati kusalākusalacetanātipi vattuṃ vaṭṭati.

    વચીસઞ્ચેતનાતિ વચીવિઞ્ઞત્તિં સમુટ્ઠાપેત્વા વચીદ્વારતો પવત્તા તાયેવ વીસતિ ચેતના; વચીદ્વારે હનુસઞ્ચોપનં વાક્યભેદં પાપયમાના ઉપ્પન્ના વીસતિ ચેતનાતિપિ વત્તું વટ્ટતિ. અભિઞ્ઞાચેતના પનેત્થ પરતો વિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયો ન હોતીતિ ન ગહિતા. યથા ચ અભિઞ્ઞાચેતના, એવં ઉદ્ધચ્ચચેતનાપિ ન હોતિ. તસ્મા સાપિ વિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયભાવે અપનેતબ્બા. અવિજ્જાપચ્ચયા પન સબ્બાપેતા હોન્તિ.

    Vacīsañcetanāti vacīviññattiṃ samuṭṭhāpetvā vacīdvārato pavattā tāyeva vīsati cetanā; vacīdvāre hanusañcopanaṃ vākyabhedaṃ pāpayamānā uppannā vīsati cetanātipi vattuṃ vaṭṭati. Abhiññācetanā panettha parato viññāṇassa paccayo na hotīti na gahitā. Yathā ca abhiññācetanā, evaṃ uddhaccacetanāpi na hoti. Tasmā sāpi viññāṇassa paccayabhāve apanetabbā. Avijjāpaccayā pana sabbāpetā honti.

    મનોસઞ્ચેતનાતિ ઉભોપિ વિઞ્ઞત્તિયો અસમુટ્ઠાપેત્વા મનોદ્વારે ઉપ્પન્ના સબ્બાપિ એકૂનતિંસ ચેતના. ઇતિ ભગવા અપરિમાણેસુ ચક્કવાળેસુ અપરિમાણા સત્તા કુસલાકુસલકમ્મં આયૂહમાના ઇમેહિ તીહિ દ્વારેહિ આયૂહન્તીતિ આયૂહનકમ્મદ્વારં દસ્સેસિ.

    Manosañcetanāti ubhopi viññattiyo asamuṭṭhāpetvā manodvāre uppannā sabbāpi ekūnatiṃsa cetanā. Iti bhagavā aparimāṇesu cakkavāḷesu aparimāṇā sattā kusalākusalakammaṃ āyūhamānā imehi tīhi dvārehi āyūhantīti āyūhanakammadvāraṃ dassesi.

    ઇમેસં પન દ્વિન્નમ્પિ તિકાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં સમ્પયોગો વેદિતબ્બો. કથં? પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો હિ કાયદુચ્ચરિતા વિરમન્તસ્સ સિયા કાયસઙ્ખારો, વચીદુચ્ચરિતા વિરમન્તસ્સ સિયા વચીસઙ્ખારો. એવં અટ્ઠ કુસલચેતના કામાવચરા પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો ચ હોતિ કાયસઙ્ખારો ચ વચીસઙ્ખારો ચ. મનોદ્વારે ઉપ્પન્ના પન તેરસ ચેતના પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો ચ હોતિ ચિત્તસઙ્ખારો ચ. અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારોપિ કાયદુચ્ચરિતવસેન પવત્તિયં સિયા કાયસઙ્ખારો, વચીદુચ્ચરિતવસેન પવત્તિયં સિયા વચીસઙ્ખારો, દ્વે દ્વારાનિ મુઞ્ચિત્વા મનોદ્વારે પવત્તિયં સિયા ચિત્તસઙ્ખારોતિ. એવં અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો કાયસઙ્ખારોપિ હોતિ વચીસઙ્ખારોપિ ચિત્તસઙ્ખારોપિ.

    Imesaṃ pana dvinnampi tikānaṃ aññamaññaṃ sampayogo veditabbo. Kathaṃ? Puññābhisaṅkhāro hi kāyaduccaritā viramantassa siyā kāyasaṅkhāro, vacīduccaritā viramantassa siyā vacīsaṅkhāro. Evaṃ aṭṭha kusalacetanā kāmāvacarā puññābhisaṅkhāro ca hoti kāyasaṅkhāro ca vacīsaṅkhāro ca. Manodvāre uppannā pana terasa cetanā puññābhisaṅkhāro ca hoti cittasaṅkhāro ca. Apuññābhisaṅkhāropi kāyaduccaritavasena pavattiyaṃ siyā kāyasaṅkhāro, vacīduccaritavasena pavattiyaṃ siyā vacīsaṅkhāro, dve dvārāni muñcitvā manodvāre pavattiyaṃ siyā cittasaṅkhāroti. Evaṃ apuññābhisaṅkhāro kāyasaṅkhāropi hoti vacīsaṅkhāropi cittasaṅkhāropi.

    કાયસઙ્ખારો પન સિયા પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો, સિયા અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો, ન આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો. તથા વચીસઙ્ખારો. ચિત્તસઙ્ખારો પન સિયા પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો , સિયા અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો, સિયા આનેઞ્જાભિસઙ્ખારોતિ. ઇમે અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા નામ.

    Kāyasaṅkhāro pana siyā puññābhisaṅkhāro, siyā apuññābhisaṅkhāro, na āneñjābhisaṅkhāro. Tathā vacīsaṅkhāro. Cittasaṅkhāro pana siyā puññābhisaṅkhāro , siyā apuññābhisaṅkhāro, siyā āneñjābhisaṅkhāroti. Ime avijjāpaccayā saṅkhārā nāma.

    કથં પનેતં જાનિતબ્બં – ઇમે સઙ્ખારા અવિજ્જાપચ્ચયા હોન્તીતિ? અવિજ્જાભાવે ભાવતો. યસ્સ હિ દુક્ખાદીસુ અવિજ્જાસઙ્ખાતં અઞ્ઞાણં અપ્પહીનં હોતિ, સો દુક્ખે તાવ પુબ્બન્તાદીસુ ચ અઞ્ઞાણેન સંસારદુક્ખં સુખસઞ્ઞાય ગહેત્વા તસ્સ હેતુભૂતે તિવિધેપિ સઙ્ખારે આરભતિ , સમુદયે અઞ્ઞાણેન દુક્ખહેતુભૂતેપિ તણ્હાપરિક્ખારે સઙ્ખારે સુખહેતુતો મઞ્ઞમાનો આરભતિ, નિરોધે પન મગ્ગે ચ અઞ્ઞાણેન દુક્ખસ્સ અનિરોધભૂતેપિ ગતિવિસેસે દુક્ખનિરોધસઞ્ઞી હુત્વા નિરોધસ્સ ચ અમગ્ગભૂતેસુપિ યઞ્ઞામરતપાદીસુ નિરોધમગ્ગસઞ્ઞી હુત્વા દુક્ખનિરોધં પત્થયમાનો યઞ્ઞામરતપાદિમુખેન તિવિધેપિ સઙ્ખારે આરભતિ.

    Kathaṃ panetaṃ jānitabbaṃ – ime saṅkhārā avijjāpaccayā hontīti? Avijjābhāve bhāvato. Yassa hi dukkhādīsu avijjāsaṅkhātaṃ aññāṇaṃ appahīnaṃ hoti, so dukkhe tāva pubbantādīsu ca aññāṇena saṃsāradukkhaṃ sukhasaññāya gahetvā tassa hetubhūte tividhepi saṅkhāre ārabhati , samudaye aññāṇena dukkhahetubhūtepi taṇhāparikkhāre saṅkhāre sukhahetuto maññamāno ārabhati, nirodhe pana magge ca aññāṇena dukkhassa anirodhabhūtepi gativisese dukkhanirodhasaññī hutvā nirodhassa ca amaggabhūtesupi yaññāmaratapādīsu nirodhamaggasaññī hutvā dukkhanirodhaṃ patthayamāno yaññāmaratapādimukhena tividhepi saṅkhāre ārabhati.

    અપિચ સો તાય ચતૂસુ સચ્ચેસુ અપ્પહીનાવિજ્જતાય વિસેસતો જાતિજરારોગમરણાદિઅનેકાદીનવવોકિણ્ણં પુઞ્ઞફલસઙ્ખાતં દુક્ખં દુક્ખતો અજાનન્તો તસ્સ અધિગમાય કાયવચીચિત્તસઙ્ખારભેદં પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારં આરભતિ દેવચ્છરકામકો વિય મરુપપાતં; સુખસમ્મતસ્સાપિ ચ તસ્સ પુઞ્ઞફલસ્સ અન્તે મહાપરિળાહજનકં વિપરિણામદુક્ખતં અપ્પસ્સાદતઞ્ચ અપસ્સન્તોપિ તપ્પચ્ચયં વુત્તપ્પકારમેવ પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારં આરભતિ સલભો વિય દીપસિખાભિનિપાતં, મધુબિન્દુગિદ્ધો વિય ચ મધુલિત્તસત્થધારાલેહનં.

    Apica so tāya catūsu saccesu appahīnāvijjatāya visesato jātijarārogamaraṇādianekādīnavavokiṇṇaṃ puññaphalasaṅkhātaṃ dukkhaṃ dukkhato ajānanto tassa adhigamāya kāyavacīcittasaṅkhārabhedaṃ puññābhisaṅkhāraṃ ārabhati devaccharakāmako viya marupapātaṃ; sukhasammatassāpi ca tassa puññaphalassa ante mahāpariḷāhajanakaṃ vipariṇāmadukkhataṃ appassādatañca apassantopi tappaccayaṃ vuttappakārameva puññābhisaṅkhāraṃ ārabhati salabho viya dīpasikhābhinipātaṃ, madhubindugiddho viya ca madhulittasatthadhārālehanaṃ.

    કામૂપસેવનાદીસુ ચ સવિપાકેસુ આદીનવં અપસ્સન્તો સુખસઞ્ઞાય ચેવ કિલેસાભિભૂતતાય ચ દ્વારત્તયપ્પવત્તમ્પિ અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારં આરભતિ બાલો વિય ગૂથકીળનં, મરિતુકામો વિય ચ વિસખાદનં. આરુપ્પવિપાકેસુ ચાપિ સઙ્ખારવિપરિણામદુક્ખતં અનવબુજ્ઝમાનો સસ્સતાદિવિપલ્લાસેન ચિત્તસઙ્ખારભૂતં આનેઞ્જાભિસઙ્ખારં આરભતિ દિસામૂળ્હો વિય પિસાચનગરાભિમુખમગ્ગગમનં.

    Kāmūpasevanādīsu ca savipākesu ādīnavaṃ apassanto sukhasaññāya ceva kilesābhibhūtatāya ca dvārattayappavattampi apuññābhisaṅkhāraṃ ārabhati bālo viya gūthakīḷanaṃ, maritukāmo viya ca visakhādanaṃ. Āruppavipākesu cāpi saṅkhāravipariṇāmadukkhataṃ anavabujjhamāno sassatādivipallāsena cittasaṅkhārabhūtaṃ āneñjābhisaṅkhāraṃ ārabhati disāmūḷho viya pisācanagarābhimukhamaggagamanaṃ.

    એવં યસ્મા અવિજ્જાભાવતોવ સઙ્ખારભાવો, ન અભાવતો; તસ્મા જાનિતબ્બમેતં – ઇમે સઙ્ખારા અવિજ્જાપચ્ચયા હોન્તીતિ. વુત્તમ્પિ ચેતં – ‘‘અવિદ્વા, ભિક્ખવે, અવિજ્જાગતો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારમ્પિ અભિસઙ્ખરોતિ, અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારમ્પિ અભિસઙ્ખરોતિ, આનેઞ્જાભિસઙ્ખારમ્પિ અભિસઙ્ખરોતિ. યતો ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો અવિજ્જા પહીના, વિજ્જા ઉપ્પન્ના, સો અવિજ્જાવિરાગા વિજ્જુપ્પાદા નેવ પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારં અભિસઙ્ખરોતી’’તિ.

    Evaṃ yasmā avijjābhāvatova saṅkhārabhāvo, na abhāvato; tasmā jānitabbametaṃ – ime saṅkhārā avijjāpaccayā hontīti. Vuttampi cetaṃ – ‘‘avidvā, bhikkhave, avijjāgato puññābhisaṅkhārampi abhisaṅkharoti, apuññābhisaṅkhārampi abhisaṅkharoti, āneñjābhisaṅkhārampi abhisaṅkharoti. Yato kho, bhikkhave, bhikkhuno avijjā pahīnā, vijjā uppannā, so avijjāvirāgā vijjuppādā neva puññābhisaṅkhāraṃ abhisaṅkharotī’’ti.

    એત્થાહ – ગણ્હામ તાવ એતં ‘અવિજ્જા સઙ્ખારાનં પચ્ચયો’તિ. ઇદં પન વત્તબ્બં – ‘કતમેસં સઙ્ખારાનં કથં પચ્ચયો હોતી’તિ? તત્રિદં વુચ્ચતિ –

    Etthāha – gaṇhāma tāva etaṃ ‘avijjā saṅkhārānaṃ paccayo’ti. Idaṃ pana vattabbaṃ – ‘katamesaṃ saṅkhārānaṃ kathaṃ paccayo hotī’ti? Tatridaṃ vuccati –

    પચ્ચયો હોતિ પુઞ્ઞાનં, દુવિધાનેકધા પન;

    Paccayo hoti puññānaṃ, duvidhānekadhā pana;

    પરેસં પચ્છિમાનં સા, એકધા પચ્ચયો મતા.

    Paresaṃ pacchimānaṃ sā, ekadhā paccayo matā.

    તત્થ ‘પુઞ્ઞાનં દુવિધા’તિ આરમ્મણપચ્ચયેન ચ ઉપનિસ્સયપચ્ચયેન ચાતિ દ્વેધા પચ્ચયો હોતિ. સા હિ અવિજ્જં ખયતો વયતો સમ્મસનકાલે કામાવચરાનં પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારાનં આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો હોતિ, અભિઞ્ઞાચિત્તેન સમોહચિત્તજાનનકાલે રૂપાવચરાનં, અવિજ્જાસમતિક્કમનત્થાય પન દાનાદીનિ ચેવ કામાવચરપુઞ્ઞકિરિયવત્થૂનિ પૂરેન્તસ્સ રૂપાવચરજ્ઝાનાનિ ચ ઉપ્પાદેન્તસ્સ દ્વિન્નમ્પિ તેસં ઉપનિસ્સયપચ્ચયેન પચ્ચયો હોતિ; તથા અવિજ્જાસમ્મૂળ્હત્તા કામભવરૂપભવસમ્પત્તિયો પત્થેત્વા તાનેવ પુઞ્ઞાનિ કરોન્તસ્સ.

    Tattha ‘puññānaṃ duvidhā’ti ārammaṇapaccayena ca upanissayapaccayena cāti dvedhā paccayo hoti. Sā hi avijjaṃ khayato vayato sammasanakāle kāmāvacarānaṃ puññābhisaṅkhārānaṃ ārammaṇapaccayena paccayo hoti, abhiññācittena samohacittajānanakāle rūpāvacarānaṃ, avijjāsamatikkamanatthāya pana dānādīni ceva kāmāvacarapuññakiriyavatthūni pūrentassa rūpāvacarajjhānāni ca uppādentassa dvinnampi tesaṃ upanissayapaccayena paccayo hoti; tathā avijjāsammūḷhattā kāmabhavarūpabhavasampattiyo patthetvā tāneva puññāni karontassa.

    ‘અનેકધા પન પરેસ’ન્તિ અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારાનં અનેકધા પચ્ચયો હોતિ. કથં? એસા હિ અવિજ્જં આરબ્ભ રાગાદીનં ઉપ્પજ્જનકાલે આરમ્મણપચ્ચયેન, ગરું કત્વા અસ્સાદનકાલે આરમ્મણાધિપતિઆરમ્મણૂપનિસ્સયેહિ, અવિજ્જાસમ્મૂળ્હસ્સ અનાદીનવદસ્સાવિનો પાણાતિપાતાદીનિ કરોન્તસ્સ ઉપનિસ્સયપચ્ચયેન, દુતિયજવનાદીનં અનન્તરસમનન્તરાનન્તરૂપનિસ્સયાસેવનનત્થિવિગતપચ્ચયેહિ, યં કિઞ્ચિ અકુસલં કરોન્તસ્સ હેતુસહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતપચ્ચયેહીતિ અનેકધા પચ્ચયો હોતિ.

    ‘Anekadhā pana paresa’nti apuññābhisaṅkhārānaṃ anekadhā paccayo hoti. Kathaṃ? Esā hi avijjaṃ ārabbha rāgādīnaṃ uppajjanakāle ārammaṇapaccayena, garuṃ katvā assādanakāle ārammaṇādhipatiārammaṇūpanissayehi, avijjāsammūḷhassa anādīnavadassāvino pāṇātipātādīni karontassa upanissayapaccayena, dutiyajavanādīnaṃ anantarasamanantarānantarūpanissayāsevananatthivigatapaccayehi, yaṃ kiñci akusalaṃ karontassa hetusahajātaaññamaññanissayasampayuttaatthiavigatapaccayehīti anekadhā paccayo hoti.

    ‘પચ્છિમાનં સા એકધા પચ્ચયો મતા’તિ આનેઞ્જાભિસઙ્ખારાનં ઉપનિસ્સયપચ્ચયેનેવ એકધા પચ્ચયો મતા. સો પનસ્સા ઉપનિસ્સયભાવો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બોતિ.

    ‘Pacchimānaṃ sā ekadhā paccayo matā’ti āneñjābhisaṅkhārānaṃ upanissayapaccayeneva ekadhā paccayo matā. So panassā upanissayabhāvo puññābhisaṅkhāre vuttanayeneva veditabboti.

    એત્થાહ – ‘કિં પનાયમેકાવ અવિજ્જા સઙ્ખારાનં પચ્ચયો ઉદાહુ અઞ્ઞેપિ પચ્ચયા હોન્તી’તિ? કિઞ્ચેત્થ યદિ તાવ એકાવ એકકારણવાદો આપજ્જતિ. અથ ‘અઞ્ઞેપિ સન્તિ અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’તિ એકકારણનિદ્દેસો નુપપજ્જતીતિ? ન નુપપજ્જતિ. કસ્મા? યસ્મા –

    Etthāha – ‘kiṃ panāyamekāva avijjā saṅkhārānaṃ paccayo udāhu aññepi paccayā hontī’ti? Kiñcettha yadi tāva ekāva ekakāraṇavādo āpajjati. Atha ‘aññepi santi avijjāpaccayā saṅkhārā’ti ekakāraṇaniddeso nupapajjatīti? Na nupapajjati. Kasmā? Yasmā –

    એકં ન એકતો ઇધ, નાનેકમનેકતોપિ નો એકં;

    Ekaṃ na ekato idha, nānekamanekatopi no ekaṃ;

    ફલમત્થિ અત્થિ પન એક-હેતુફલદીપને અત્થો.

    Phalamatthi atthi pana eka-hetuphaladīpane attho.

    એકતો હિ કારણતો ન ઇધ કિઞ્ચિ એકં ફલમત્થિ, ન અનેકં. નાપિ અનેકેહિ કારણેહિ એકં. અનેકેહિ પન કારણેહિ અનેકમેવ હોતિ. તથા હિ અનેકેહિ ઉતુપથવીબીજસલિલસઙ્ખાતેહિ કારણેહિ અનેકમેવ રૂપગન્ધરસાદિઅઙ્કુરસઙ્ખાતં ફલમુપ્પજ્જમાનં દિસ્સતિ. યં પનેતં ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા, સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ એકેકહેતુફલદીપનં કતં, તત્થ અત્થો અત્થિ, પયોજનં વિજ્જતિ.

    Ekato hi kāraṇato na idha kiñci ekaṃ phalamatthi, na anekaṃ. Nāpi anekehi kāraṇehi ekaṃ. Anekehi pana kāraṇehi anekameva hoti. Tathā hi anekehi utupathavībījasalilasaṅkhātehi kāraṇehi anekameva rūpagandharasādiaṅkurasaṅkhātaṃ phalamuppajjamānaṃ dissati. Yaṃ panetaṃ ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā, saṅkhārapaccayā viññāṇa’’nti ekekahetuphaladīpanaṃ kataṃ, tattha attho atthi, payojanaṃ vijjati.

    ભગવા હિ કત્થચિ પધાનત્તા, કત્થચિ પાકટત્તા, કત્થચિ અસાધારણત્તા, દેસનાવિલાસસ્સ ચ વેનેય્યાનઞ્ચ અનુરૂપતો એકમેવહેતું વા ફલં વા દીપેતિ; ‘‘ફસ્સપચ્ચયા વેદના’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૯૭) હિ એકમેવ હેતું ફલઞ્ચાહ. ફસ્સો હિ વેદનાય પધાનહેતુ યથાફસ્સં વેદનાવવત્થાનતો. વેદના ચ ફસ્સસ્સ પધાનફલં યથાવેદનં ફસ્સવવત્થાનતો.

    Bhagavā hi katthaci padhānattā, katthaci pākaṭattā, katthaci asādhāraṇattā, desanāvilāsassa ca veneyyānañca anurūpato ekamevahetuṃ vā phalaṃ vā dīpeti; ‘‘phassapaccayā vedanā’’ti (dī. ni. 2.97) hi ekameva hetuṃ phalañcāha. Phasso hi vedanāya padhānahetu yathāphassaṃ vedanāvavatthānato. Vedanā ca phassassa padhānaphalaṃ yathāvedanaṃ phassavavatthānato.

    ‘‘સેમ્હસમુટ્ઠાના આબાધા’’તિ (મહાનિ॰ ૫) પાકટત્તા એકં હેતુમાહ. પાકટો હેત્થ સેમ્હો, ન કમ્માદયો. ‘‘યે કેચિ, ભિક્ખવે, અકુસલા ધમ્મા, સબ્બેતે અયોનિસોમનસિકારમૂલકા’’તિ અસાધારણત્તા એકં હેતુમાહ; અસાધારણો હિ અયોનિસોમનસિકારો અકુસલાનં, સાધારણાનિ વત્થારમ્મણાદીનીતિ.

    ‘‘Semhasamuṭṭhānā ābādhā’’ti (mahāni. 5) pākaṭattā ekaṃ hetumāha. Pākaṭo hettha semho, na kammādayo. ‘‘Ye keci, bhikkhave, akusalā dhammā, sabbete ayonisomanasikāramūlakā’’ti asādhāraṇattā ekaṃ hetumāha; asādhāraṇo hi ayonisomanasikāro akusalānaṃ, sādhāraṇāni vatthārammaṇādīnīti.

    તસ્મા અયમિધ અવિજ્જા વિજ્જમાનેસુપિ અઞ્ઞેસુ વત્થારમ્મણસહજાતધમ્માદીસુ સઙ્ખારકારણેસુ ‘‘અસ્સાદાનુપસ્સિનો તણ્હા પવડ્ઢતી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૨.૫૨) ચ ‘‘અવિજ્જાસમુદયા આસવસમુદયો’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૧૦૪) ચ વચનતો અઞ્ઞેસમ્પિ તણ્હાદીનં સઙ્ખારહેતૂનં હેતૂતિ પધાનત્તા, ‘‘અવિદ્વા, ભિક્ખવે, અવિજ્જાગતો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારમ્પિ અભિસઙ્ખરોતી’’તિ પાકટત્તા અસાધારણત્તા ચ સઙ્ખારાનં હેતુભાવેન દીપિતાતિ વેદિતબ્બા. એતેનેવ ચ એકેકહેતુફલદીપનપરિહારવચનેન સબ્બત્થ એકેકહેતુફલદીપને પયોજનં વેદિતબ્બન્તિ.

    Tasmā ayamidha avijjā vijjamānesupi aññesu vatthārammaṇasahajātadhammādīsu saṅkhārakāraṇesu ‘‘assādānupassino taṇhā pavaḍḍhatī’’ti (saṃ. ni. 2.52) ca ‘‘avijjāsamudayā āsavasamudayo’’ti (ma. ni. 1.104) ca vacanato aññesampi taṇhādīnaṃ saṅkhārahetūnaṃ hetūti padhānattā, ‘‘avidvā, bhikkhave, avijjāgato puññābhisaṅkhārampi abhisaṅkharotī’’ti pākaṭattā asādhāraṇattā ca saṅkhārānaṃ hetubhāvena dīpitāti veditabbā. Eteneva ca ekekahetuphaladīpanaparihāravacanena sabbattha ekekahetuphaladīpane payojanaṃ veditabbanti.

    એત્થાહ – એવં સન્તેપિ એકન્તાનિટ્ઠફલાય સાવજ્જાય અવિજ્જાય કથં પુઞ્ઞાનેઞ્જાભિસઙ્ખારપચ્ચયત્તં યુજ્જતિ? ન હિ નિમ્બબીજતો ઉચ્છુ ઉપ્પજ્જતીતિ. કથં ન યુજ્જિસ્સતિ? લોકસ્મિઞ્હિ –

    Etthāha – evaṃ santepi ekantāniṭṭhaphalāya sāvajjāya avijjāya kathaṃ puññāneñjābhisaṅkhārapaccayattaṃ yujjati? Na hi nimbabījato ucchu uppajjatīti. Kathaṃ na yujjissati? Lokasmiñhi –

    વિરુદ્ધો ચાવિરુદ્ધો ચ, સદિસાસદિસો તથા;

    Viruddho cāviruddho ca, sadisāsadiso tathā;

    ધમ્માનં પચ્ચયો સિદ્ધો, વિપાકા એવ તે ચ ન.

    Dhammānaṃ paccayo siddho, vipākā eva te ca na.

    ધમ્માનઞ્હિ ઠાનસભાવકિચ્ચાદિવિરુદ્ધો ચ અવિરુદ્ધો ચ પચ્ચયો લોકે સિદ્ધો. પુરિમચિત્તઞ્હિ અપરચિત્તસ્સ ઠાનવિરુદ્ધો પચ્ચયો, પુરિમસિપ્પાદિસિક્ખા ચ પચ્છાપવત્તમાનાનં સિપ્પાદિકિરિયાનં. કમ્મં રૂપસ્સ સભાવવિરુદ્ધો પચ્ચયો, ખીરાદીનિ ચ દધિઆદીનં. આલોકો ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ કિચ્ચવિરુદ્ધો, ગુળાદયો ચ આસવાદીનં. ચક્ખુરૂપાદયો પન ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં ઠાનાવિરુદ્ધા પચ્ચયા . પુરિમજવનાદયો પચ્છિમજવનાદીનં સભાવાવિરુદ્ધા કિચ્ચાવિરુદ્ધા ચ.

    Dhammānañhi ṭhānasabhāvakiccādiviruddho ca aviruddho ca paccayo loke siddho. Purimacittañhi aparacittassa ṭhānaviruddho paccayo, purimasippādisikkhā ca pacchāpavattamānānaṃ sippādikiriyānaṃ. Kammaṃ rūpassa sabhāvaviruddho paccayo, khīrādīni ca dadhiādīnaṃ. Āloko cakkhuviññāṇassa kiccaviruddho, guḷādayo ca āsavādīnaṃ. Cakkhurūpādayo pana cakkhuviññāṇādīnaṃ ṭhānāviruddhā paccayā . Purimajavanādayo pacchimajavanādīnaṃ sabhāvāviruddhā kiccāviruddhā ca.

    યથા ચ વિરુદ્ધાવિરુદ્ધા પચ્ચયા સિદ્ધા, એવં સદિસાસદિસાપિ. સદિસમેવ હિ ઉતુઆહારસઙ્ખાતં રૂપં રૂપસ્સ પચ્ચયો હોતિ, સાલિબીજાદીનિ ચ સાલિફલાદીનં. અસદિસમ્પિ રૂપં અરૂપસ્સ, અરૂપઞ્ચ રૂપસ્સ પચ્ચયો હોતિ; ગોલોમાવિલોમવિસાણદધિતિલપિટ્ઠાદીનિ ચ દબ્બભૂતિણકાદીનં. યેસઞ્ચ ધમ્માનં યે વિરુદ્ધાવિરુદ્ધા સદિસાસદિસા પચ્ચયા, ન તે ધમ્મા તેસં ધમ્માનં વિપાકાયેવ. ઇતિ અયં અવિજ્જા વિપાકવસેન એકન્તાનિટ્ઠફલસભાવવસેન ચ સાવજ્જાપિ સમાના સબ્બેસમ્પિ એતેસં પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારાદીનં યથાનુરૂપં ઠાનકિચ્ચસભાવવિરુદ્ધાવિરુદ્ધપચ્ચયવસેન સદિસાસદિસપચ્ચયવસેન ચ પચ્ચયો હોતીતિ વેદિતબ્બા.

    Yathā ca viruddhāviruddhā paccayā siddhā, evaṃ sadisāsadisāpi. Sadisameva hi utuāhārasaṅkhātaṃ rūpaṃ rūpassa paccayo hoti, sālibījādīni ca sāliphalādīnaṃ. Asadisampi rūpaṃ arūpassa, arūpañca rūpassa paccayo hoti; golomāvilomavisāṇadadhitilapiṭṭhādīni ca dabbabhūtiṇakādīnaṃ. Yesañca dhammānaṃ ye viruddhāviruddhā sadisāsadisā paccayā, na te dhammā tesaṃ dhammānaṃ vipākāyeva. Iti ayaṃ avijjā vipākavasena ekantāniṭṭhaphalasabhāvavasena ca sāvajjāpi samānā sabbesampi etesaṃ puññābhisaṅkhārādīnaṃ yathānurūpaṃ ṭhānakiccasabhāvaviruddhāviruddhapaccayavasena sadisāsadisapaccayavasena ca paccayo hotīti veditabbā.

    સો ચસ્સા પચ્ચયભાવો ‘‘યસ્સ હિ દુક્ખાદીસુ અવિજ્જાસઙ્ખાતં અઞ્ઞાણં અપ્પહીનં હોતિ, સો દુક્ખે તાવ પુબ્બન્તાદીસુ ચ અઞ્ઞાણેન સંસારદુક્ખં સુખસઞ્ઞાય ગહેત્વા તસ્સ હેતુભૂતે તિવિધેપિ સઙ્ખારે આરભતી’’તિઆદિના નયેન વુત્તો એવ.

    So cassā paccayabhāvo ‘‘yassa hi dukkhādīsu avijjāsaṅkhātaṃ aññāṇaṃ appahīnaṃ hoti, so dukkhe tāva pubbantādīsu ca aññāṇena saṃsāradukkhaṃ sukhasaññāya gahetvā tassa hetubhūte tividhepi saṅkhāre ārabhatī’’tiādinā nayena vutto eva.

    અપિચ અયં અઞ્ઞોપિ પરિયાયો –

    Apica ayaṃ aññopi pariyāyo –

    ચુતૂપપાતે સંસારે, સઙ્ખારાનઞ્ચ લક્ખણે;

    Cutūpapāte saṃsāre, saṅkhārānañca lakkhaṇe;

    યો પટિચ્ચસમુપ્પન્ન-ધમ્મેસુ ચ વિમુય્હતિ.

    Yo paṭiccasamuppanna-dhammesu ca vimuyhati.

    અભિસઙ્ખરોતિ સો એતે, સઙ્ખારે તિવિધે યતો;

    Abhisaṅkharoti so ete, saṅkhāre tividhe yato;

    અવિજ્જા પચ્ચયો તેસં, તિવિધાનમ્પિ યં તતોતિ.

    Avijjā paccayo tesaṃ, tividhānampi yaṃ tatoti.

    કથં પન યો એતેસુ વિમુય્હતિ, સો તિવિધેપેતે સઙ્ખારે કરોતીતિ ચે? ચુતિયા તાવ વિમૂળ્હો સબ્બત્થ ‘‘ખન્ધાનં ભેદો મરણ’’ન્તિ ચુતિં અગણ્હન્તો ‘સત્તો મરતિ, સત્તસ્સ દેસન્તરસઙ્કમન’ન્તિઆદીનિ વિકપ્પેતિ. ઉપપાતે વિમૂળ્હો સબ્બત્થ ‘‘ખન્ધાનં પાતુભાવો જાતી’’તિ ઉપપાતં અગણ્હન્તો ‘સત્તો ઉપપજ્જતિ, સત્તસ્સ નવસરીરપાતુભાવો’તિઆદીનિ વિકપ્પેતિ. સંસારે વિમૂળ્હો યો એસ –

    Kathaṃ pana yo etesu vimuyhati, so tividhepete saṅkhāre karotīti ce? Cutiyā tāva vimūḷho sabbattha ‘‘khandhānaṃ bhedo maraṇa’’nti cutiṃ agaṇhanto ‘satto marati, sattassa desantarasaṅkamana’ntiādīni vikappeti. Upapāte vimūḷho sabbattha ‘‘khandhānaṃ pātubhāvo jātī’’ti upapātaṃ agaṇhanto ‘satto upapajjati, sattassa navasarīrapātubhāvo’tiādīni vikappeti. Saṃsāre vimūḷho yo esa –

    ‘‘ખન્ધાનઞ્ચ પટિપાટિ, ધાતુઆયતનાન ચ;

    ‘‘Khandhānañca paṭipāṭi, dhātuāyatanāna ca;

    અબ્બોચ્છિન્નં વત્તમાના, સંસારોતિ પવુચ્ચતી’’તિ.

    Abbocchinnaṃ vattamānā, saṃsāroti pavuccatī’’ti.

    એવં વણ્ણિતો સંસારો. તં એવં અગણ્હન્તો ‘અયં સત્તો અસ્મા લોકા પરં લોકં ગચ્છતિ, પરસ્મા લોકા ઇમં લોકં આગચ્છતી’તિઆદીનિ વિકપ્પેતિ. સઙ્ખારાનં લક્ખણે વિમૂળ્હો સઙ્ખારાનં સભાવલક્ખણં સામઞ્ઞલક્ખણઞ્ચ અગણ્હન્તો સઙ્ખારે અત્તતો અત્તનિયતો ધુવતો સુભતો સુખતો ચ વિકપ્પેતિ. પટિચ્ચસમુપ્પન્નધમ્મેસુ વિમૂળ્હો અવિજ્જાદીહિ સઙ્ખારાદીનં પવત્તિં અગણ્હન્તો ‘‘અત્તા જાનાતિ વા ન જાનાતિ વા, સો એવ કરોતિ ચ કારેતિ ચ સો પટિસન્ધિયં ઉપપજ્જતિ, તસ્સ અણુઇસ્સરાદયો કલલાદિભાવેન સરીરં સણ્ઠપેત્વા ઇન્દ્રિયાનિ સમ્પાદેન્તિ, સો ઇન્દ્રિયસમ્પન્નો ફુસતિ વેદિયતિ તણ્હિયતિ ઉપાદિયતિ ઘટિયતિ, સો પુન ભવન્તરે ભવતી’’તિ વા ‘‘સબ્બે સત્તા નિયતિસઙ્ગતિભાવપરિણતા’’તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૧૬૮) વા વિકપ્પેતિ. સો એવં અવિજ્જાય અન્ધીકતો એવં વિકપ્પેન્તો યથા નામ અન્ધો પથવિયં વિચરન્તો મગ્ગમ્પિ અમગ્ગમ્પિ થલમ્પિ નિન્નમ્પિ સમમ્પિ વિસમમ્પિ પટિપજ્જતિ, એવં પુઞ્ઞમ્પિ અપુઞ્ઞમ્પિ આનેઞ્જમ્પિ સઙ્ખારં અભિસઙ્ખરોતીતિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

    Evaṃ vaṇṇito saṃsāro. Taṃ evaṃ agaṇhanto ‘ayaṃ satto asmā lokā paraṃ lokaṃ gacchati, parasmā lokā imaṃ lokaṃ āgacchatī’tiādīni vikappeti. Saṅkhārānaṃ lakkhaṇe vimūḷho saṅkhārānaṃ sabhāvalakkhaṇaṃ sāmaññalakkhaṇañca agaṇhanto saṅkhāre attato attaniyato dhuvato subhato sukhato ca vikappeti. Paṭiccasamuppannadhammesu vimūḷho avijjādīhi saṅkhārādīnaṃ pavattiṃ agaṇhanto ‘‘attā jānāti vā na jānāti vā, so eva karoti ca kāreti ca so paṭisandhiyaṃ upapajjati, tassa aṇuissarādayo kalalādibhāvena sarīraṃ saṇṭhapetvā indriyāni sampādenti, so indriyasampanno phusati vediyati taṇhiyati upādiyati ghaṭiyati, so puna bhavantare bhavatī’’ti vā ‘‘sabbe sattā niyatisaṅgatibhāvapariṇatā’’ti (dī. ni. 1.168) vā vikappeti. So evaṃ avijjāya andhīkato evaṃ vikappento yathā nāma andho pathaviyaṃ vicaranto maggampi amaggampi thalampi ninnampi samampi visamampi paṭipajjati, evaṃ puññampi apuññampi āneñjampi saṅkhāraṃ abhisaṅkharotīti. Tenetaṃ vuccati –

    યથાપિ નામ જચ્ચન્ધો, નરો અપરિનાયકો;

    Yathāpi nāma jaccandho, naro aparināyako;

    એકદા યાતિ મગ્ગેન, કુમ્મગ્ગેનાપિ એકદા.

    Ekadā yāti maggena, kummaggenāpi ekadā.

    સંસારે સંસરં બાલો, તથા અપરિનાયકો;

    Saṃsāre saṃsaraṃ bālo, tathā aparināyako;

    કરોતિ એકદા પુઞ્ઞં, અપુઞ્ઞમપિ એકદા.

    Karoti ekadā puññaṃ, apuññamapi ekadā.

    યદા ઞત્વા ચ સો ધમ્મં, સચ્ચાનિ અભિસમેસ્સતિ;

    Yadā ñatvā ca so dhammaṃ, saccāni abhisamessati;

    તદા અવિજ્જૂપસમા, ઉપસન્તો ચરિસ્સતીતિ.

    Tadā avijjūpasamā, upasanto carissatīti.

    અયં અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારાતિ પદસ્મિં વિત્થારકથા.

    Ayaṃ avijjāpaccayā saṅkhārāti padasmiṃ vitthārakathā.

    અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારપદનિદ્દેસો.

    Avijjāpaccayā saṅkhārapadaniddeso.

    વિઞ્ઞાણપદનિદ્દેસો

    Viññāṇapadaniddeso

    ૨૨૭. સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણપદનિદ્દેસે ચક્ખુવિઞ્ઞાણન્તિઆદીસુ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં કુસલવિપાકં અકુસલવિપાકન્તિ દુવિધં હોતિ. તથા સોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણાનિ. મનોવિઞ્ઞાણં પન કુસલાકુસલવિપાકા દ્વે મનોધાતુયો, તિસ્સો અહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુયો, અટ્ઠ સહેતુકાનિ કામાવચરવિપાકચિત્તાનિ, પઞ્ચ રૂપાવચરાનિ, ચત્તારિ અરૂપાવચરાનીતિ બાવીસતિવિધં હોતિ. ઇતિ ઇમેહિ છહિ વિઞ્ઞાણેહિ સબ્બાનિપિ બાત્તિંસ લોકિયવિપાકવિઞ્ઞાણાનિ સઙ્ગહિતાનિ હોન્તિ. લોકુત્તરાનિ પન વટ્ટકથાયં ન યુજ્જન્તીતિ ન ગહિતાનિ.

    227. Saṅkhārapaccayā viññāṇapadaniddese cakkhuviññāṇantiādīsu cakkhuviññāṇaṃ kusalavipākaṃ akusalavipākanti duvidhaṃ hoti. Tathā sotaghānajivhākāyaviññāṇāni. Manoviññāṇaṃ pana kusalākusalavipākā dve manodhātuyo, tisso ahetukamanoviññāṇadhātuyo, aṭṭha sahetukāni kāmāvacaravipākacittāni, pañca rūpāvacarāni, cattāri arūpāvacarānīti bāvīsatividhaṃ hoti. Iti imehi chahi viññāṇehi sabbānipi bāttiṃsa lokiyavipākaviññāṇāni saṅgahitāni honti. Lokuttarāni pana vaṭṭakathāyaṃ na yujjantīti na gahitāni.

    તત્થ સિયા – કથં પનેતં જાનિતબ્બં ‘ઇદં વુત્તપ્પકારં વિઞ્ઞાણં સઙ્ખારપચ્ચયા હોતી’તિ? ઉપચિતકમ્માભાવે વિપાકાભાવતો. વિપાકઞ્હેતં, વિપાકઞ્ચ ન ઉપચિતકમ્માભાવે ઉપ્પજ્જતિ. યદિ ઉપ્પજ્જેય્ય, સબ્બેસં સબ્બવિપાકાનિ ઉપ્પજ્જેય્યું; ન ચ ઉપ્પજ્જન્તીતિ જાનિતબ્બમેતં – ‘સઙ્ખારપચ્ચયા ઇદં વિઞ્ઞાણં હોતી’તિ.

    Tattha siyā – kathaṃ panetaṃ jānitabbaṃ ‘idaṃ vuttappakāraṃ viññāṇaṃ saṅkhārapaccayā hotī’ti? Upacitakammābhāve vipākābhāvato. Vipākañhetaṃ, vipākañca na upacitakammābhāve uppajjati. Yadi uppajjeyya, sabbesaṃ sabbavipākāni uppajjeyyuṃ; na ca uppajjantīti jānitabbametaṃ – ‘saṅkhārapaccayā idaṃ viññāṇaṃ hotī’ti.

    કતરસઙ્ખારપચ્ચયા કતરવિઞ્ઞાણન્તિ ચે? કામાવચરપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારપચ્ચયા તાવ કુસલવિપાકાનિ પઞ્ચ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ, મનોવિઞ્ઞાણે એકા મનોધાતુ, દ્વે મનોવિઞ્ઞાણધાતુયો, અટ્ઠ કામાવચરમહાવિપાકાનીતિ સોળસ. યથાહ –

    Katarasaṅkhārapaccayā kataraviññāṇanti ce? Kāmāvacarapuññābhisaṅkhārapaccayā tāva kusalavipākāni pañca cakkhuviññāṇādīni, manoviññāṇe ekā manodhātu, dve manoviññāṇadhātuyo, aṭṭha kāmāvacaramahāvipākānīti soḷasa. Yathāha –

    ‘‘કામાવચરસ્સ કુસલસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા ઉપચિતત્તા વિપાકં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ઉપ્પન્નં હોતિ. તથા સોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણં ઉપ્પન્નં હોતિ, વિપાકા મનોધાતુ ઉપ્પન્ના હોતિ, મનોવિઞ્ઞાણધાતુ ઉપ્પન્ના હોતિ સોમનસ્સસહગતા, મનોવિઞ્ઞાણધાતુ ઉપ્પન્ના હોતિ ઉપેક્ખાસહગતા, મનોવિઞ્ઞાણધાતુ ઉપ્પન્ના હોતિ સોમનસ્સસહગતા ઞાણસમ્પયુત્તા, સોમનસ્સસહગતા ઞાણસમ્પયુત્તા સસઙ્ખારેન, સોમનસ્સસહગતા ઞાણવિપ્પયુત્તા, સોમનસ્સસહગતા ઞાણવિપ્પયુત્તા સસઙ્ખારેન, ઉપેક્ખાસહગતા ઞાણસમ્પયુત્તા, ઉપેક્ખાસહગતા ઞાણસમ્પયુત્તા સસઙ્ખારેન, ઉપેક્ખાસહગતા ઞાણવિપ્પયુત્તા, ઉપેક્ખાસહગતા ઞાણવિપ્પયુત્તા સસઙ્ખારેના’’તિ (ધ॰ સ॰ ૪૩૧, ૪૯૮).

    ‘‘Kāmāvacarassa kusalassa kammassa katattā upacitattā vipākaṃ cakkhuviññāṇaṃ uppannaṃ hoti. Tathā sotaghānajivhākāyaviññāṇaṃ uppannaṃ hoti, vipākā manodhātu uppannā hoti, manoviññāṇadhātu uppannā hoti somanassasahagatā, manoviññāṇadhātu uppannā hoti upekkhāsahagatā, manoviññāṇadhātu uppannā hoti somanassasahagatā ñāṇasampayuttā, somanassasahagatā ñāṇasampayuttā sasaṅkhārena, somanassasahagatā ñāṇavippayuttā, somanassasahagatā ñāṇavippayuttā sasaṅkhārena, upekkhāsahagatā ñāṇasampayuttā, upekkhāsahagatā ñāṇasampayuttā sasaṅkhārena, upekkhāsahagatā ñāṇavippayuttā, upekkhāsahagatā ñāṇavippayuttā sasaṅkhārenā’’ti (dha. sa. 431, 498).

    રૂપાવચરપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારપચ્ચયા પન પઞ્ચ રૂપાવચરવિપાકાનિ. યથાહ –

    Rūpāvacarapuññābhisaṅkhārapaccayā pana pañca rūpāvacaravipākāni. Yathāha –

    ‘‘તસ્સેવ રૂપાવચરસ્સ કુસલસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા ઉપચિતત્તા વિપાકં વિવિચ્ચેવ કામેહિ…પે॰… પઠમં ઝાનં…પે॰… પઞ્ચમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિ (ધ॰ સ॰ ૪૯૯).

    ‘‘Tasseva rūpāvacarassa kusalassa kammassa katattā upacitattā vipākaṃ vivicceva kāmehi…pe… paṭhamaṃ jhānaṃ…pe… pañcamaṃ jhānaṃ upasampajja viharatī’’ti (dha. sa. 499).

    એવં પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારપચ્ચયા એકવીસતિવિધં વિઞ્ઞાણં હોતિ.

    Evaṃ puññābhisaṅkhārapaccayā ekavīsatividhaṃ viññāṇaṃ hoti.

    અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારપચ્ચયા પન અકુસલવિપાકાનિ પઞ્ચ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ, એકા મનોધાતુ, એકા મનોવિઞ્ઞાણધાતૂતિ એવં સત્તવિધં વિઞ્ઞાણં હોતિ. યથાહ –

    Apuññābhisaṅkhārapaccayā pana akusalavipākāni pañca cakkhuviññāṇādīni, ekā manodhātu, ekā manoviññāṇadhātūti evaṃ sattavidhaṃ viññāṇaṃ hoti. Yathāha –

    ‘‘અકુસલસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા ઉપચિતત્તા વિપાકં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ઉપ્પન્નં હોતિ. તથા સોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણં , વિપાકા મનોધાતુ, વિપાકા મનોવિઞ્ઞાણધાતુ ઉપ્પન્ના હોતી’’તિ (ધ॰ સ॰ ૫૫૬).

    ‘‘Akusalassa kammassa katattā upacitattā vipākaṃ cakkhuviññāṇaṃ uppannaṃ hoti. Tathā sotaghānajivhākāyaviññāṇaṃ , vipākā manodhātu, vipākā manoviññāṇadhātu uppannā hotī’’ti (dha. sa. 556).

    આનેઞ્જાભિસઙ્ખારપચ્ચયા પન ચત્તારિ અરૂપવિપાકાનીતિ એવં ચતુબ્બિધં વિઞ્ઞાણં હોતીતિ. યથાહ –

    Āneñjābhisaṅkhārapaccayā pana cattāri arūpavipākānīti evaṃ catubbidhaṃ viññāṇaṃ hotīti. Yathāha –

    ‘‘તસ્સેવ અરૂપાવચરસ્સ કુસલસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા ઉપચિતત્તા વિપાકં સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞાસહગતં…પે॰… વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞાસહગતં…પે॰… આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાસહગતં…પે॰… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાસહગતં સુખસ્સ ચ પહાના…પે॰… ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિ (ધ॰ સ॰ ૫૦૧).

    ‘‘Tasseva arūpāvacarassa kusalassa kammassa katattā upacitattā vipākaṃ sabbaso rūpasaññānaṃ samatikkamā ākāsānañcāyatanasaññāsahagataṃ…pe… viññāṇañcāyatanasaññāsahagataṃ…pe… ākiñcaññāyatanasaññāsahagataṃ…pe… nevasaññānāsaññāyatanasaññāsahagataṃ sukhassa ca pahānā…pe… catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharatī’’ti (dha. sa. 501).

    એવં યં સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણં હોતિ, તં ઞત્વા ઇદાનિસ્સ એવં પવત્તિ વેદિતબ્બા – સબ્બમેવ હિ ઇદં પવત્તિપટિસન્ધિવસેન દ્વિધા પવત્તતિ. તત્થ દ્વે પઞ્ચવિઞ્ઞાણાનિ, દ્વે મનોધાતુયો, સોમનસ્સસહગતાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતૂતિ ઇમાનિ તેરસ પઞ્ચવોકારભવે પવત્તિયંયેવ પવત્તન્તિ. સેસાનિ એકૂનવીસતિ તીસુ ભવેસુ યથાનુરૂપં પવત્તિયમ્પિ પટિસન્ધિયમ્પિ પવત્તન્તિ.

    Evaṃ yaṃ saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ hoti, taṃ ñatvā idānissa evaṃ pavatti veditabbā – sabbameva hi idaṃ pavattipaṭisandhivasena dvidhā pavattati. Tattha dve pañcaviññāṇāni, dve manodhātuyo, somanassasahagatāhetukamanoviññāṇadhātūti imāni terasa pañcavokārabhave pavattiyaṃyeva pavattanti. Sesāni ekūnavīsati tīsu bhavesu yathānurūpaṃ pavattiyampi paṭisandhiyampi pavattanti.

    કથં? કુસલવિપાકાનિ તાવ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ પઞ્ચ કુસલવિપાકેન વા અકુસલવિપાકેન વા નિબ્બત્તસ્સ યથાક્કમં પરિપાકમુપગતિન્દ્રિયસ્સ ચક્ખાદીનં આપાથગતં ઇટ્ઠં વા ઇટ્ઠમજ્ઝત્તં વા રૂપાદિઆરમ્મણં આરબ્ભ ચક્ખાદિપસાદં નિસ્સાય દસ્સનસવનઘાયનસાયનફુસનકિચ્ચં સાધયમાનાનિ પવત્તન્તિ. તથા અકુસલવિપાકાનિ પઞ્ચ. કેવલઞ્હિ તેસં અનિટ્ઠં અનિટ્ઠમજ્ઝત્તં વા રૂપાદિઆરમ્મણં હોતિ, અયમેવ વિસેસો. દસાપિ ચેતાનિ નિયતદ્વારારમ્મણવત્થુટ્ઠાનાનિ નિયતકિચ્ચાનેવ ચ ભવન્તિ.

    Kathaṃ? Kusalavipākāni tāva cakkhuviññāṇādīni pañca kusalavipākena vā akusalavipākena vā nibbattassa yathākkamaṃ paripākamupagatindriyassa cakkhādīnaṃ āpāthagataṃ iṭṭhaṃ vā iṭṭhamajjhattaṃ vā rūpādiārammaṇaṃ ārabbha cakkhādipasādaṃ nissāya dassanasavanaghāyanasāyanaphusanakiccaṃ sādhayamānāni pavattanti. Tathā akusalavipākāni pañca. Kevalañhi tesaṃ aniṭṭhaṃ aniṭṭhamajjhattaṃ vā rūpādiārammaṇaṃ hoti, ayameva viseso. Dasāpi cetāni niyatadvārārammaṇavatthuṭṭhānāni niyatakiccāneva ca bhavanti.

    તતો કુસલવિપાકાનં ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં અનન્તરં કુસલવિપાકમનોધાતુ તેસઞ્ઞેવ આરમ્મણમારબ્ભ હદયવત્થું નિસ્સાય સમ્પટિચ્છનકિચ્ચં સાધયમાના પવત્તતિ. તથા અકુસલવિપાકાનં અનન્તરં અકુસલવિપાકા . ઇદઞ્ચ પન દ્વયં અનિયતદ્વારારમ્મણં નિયતવત્થુટ્ઠાનં નિયતકિચ્ચઞ્ચ હોતિ.

    Tato kusalavipākānaṃ cakkhuviññāṇādīnaṃ anantaraṃ kusalavipākamanodhātu tesaññeva ārammaṇamārabbha hadayavatthuṃ nissāya sampaṭicchanakiccaṃ sādhayamānā pavattati. Tathā akusalavipākānaṃ anantaraṃ akusalavipākā . Idañca pana dvayaṃ aniyatadvārārammaṇaṃ niyatavatthuṭṭhānaṃ niyatakiccañca hoti.

    સોમનસ્સસહગતા પન અહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ કુસલવિપાકમનોધાતુયા અનન્તરં તસ્સા એવ આરમ્મણં આરબ્ભ હદયવત્થું નિસ્સાય સન્તીરણકિચ્ચં સાધયમાના ચ છસુ દ્વારેસુ બલવારમ્મણે કામાવચરસત્તાનં યેભુય્યેન લોભસમ્પયુત્તજવનાવસાને ભવઙ્ગવીથિં પચ્છિન્દિત્વા જવનેન ગહિતારમ્મણે તદારમ્મણવસેન ચ સકિં વા દ્વિક્ખત્તું વા પવત્તતિ. ચિત્તપ્પવત્તિગણનાયં પન સબ્બદ્વારેસુ તદારમ્મણે દ્વે એવ ચિત્તવારા આગતા. ઇદં પન ચિત્તં તદારમ્મણન્તિ ચ પિટ્ઠિભવઙ્ગન્તિ ચાતિ દ્વે નામાનિ લભતિ, અનિયતદ્વારારમ્મણં નિયતવત્થુકં અનિયતટ્ઠાનકિચ્ચઞ્ચ હોતીતિ. એવં તાવ તેરસ પઞ્ચવોકારભવે પવત્તિયંયેવ પવત્તન્તીતિ વેદિતબ્બાનિ. સેસેસુ એકૂનવીસતિયા ચિત્તેસુ ન કિઞ્ચિ અત્તનો અનુરૂપાય પટિસન્ધિયા ન પવત્તતિ.

    Somanassasahagatā pana ahetukamanoviññāṇadhātu kusalavipākamanodhātuyā anantaraṃ tassā eva ārammaṇaṃ ārabbha hadayavatthuṃ nissāya santīraṇakiccaṃ sādhayamānā ca chasu dvāresu balavārammaṇe kāmāvacarasattānaṃ yebhuyyena lobhasampayuttajavanāvasāne bhavaṅgavīthiṃ pacchinditvā javanena gahitārammaṇe tadārammaṇavasena ca sakiṃ vā dvikkhattuṃ vā pavattati. Cittappavattigaṇanāyaṃ pana sabbadvāresu tadārammaṇe dve eva cittavārā āgatā. Idaṃ pana cittaṃ tadārammaṇanti ca piṭṭhibhavaṅganti cāti dve nāmāni labhati, aniyatadvārārammaṇaṃ niyatavatthukaṃ aniyataṭṭhānakiccañca hotīti. Evaṃ tāva terasa pañcavokārabhave pavattiyaṃyeva pavattantīti veditabbāni. Sesesu ekūnavīsatiyā cittesu na kiñci attano anurūpāya paṭisandhiyā na pavattati.

    પવત્તિયં પન કુસલાકુસલવિપાકા તાવ દ્વે અહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુયો પઞ્ચદ્વારે કુસલાકુસલવિપાકમનોધાતૂનં અનન્તરં સન્તીરણકિચ્ચં , છસુ દ્વારેસુ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ તદારમ્મણકિચ્ચં, અત્તના દિન્નપટિસન્ધિતો ઉદ્ધં અસતિ ભવઙ્ગુપચ્છેદકે ચિત્તુપ્પાદે ભવઙ્ગકિચ્ચં, અન્તે ચુતિકિચ્ચઞ્ચાતિ ચત્તારિ કિચ્ચાનિ સાધયમાના નિયતવત્થુકા અનિયતદ્વારારમ્મણટ્ઠાનકિચ્ચા હુત્વા પવત્તન્તિ.

    Pavattiyaṃ pana kusalākusalavipākā tāva dve ahetukamanoviññāṇadhātuyo pañcadvāre kusalākusalavipākamanodhātūnaṃ anantaraṃ santīraṇakiccaṃ , chasu dvāresu pubbe vuttanayeneva tadārammaṇakiccaṃ, attanā dinnapaṭisandhito uddhaṃ asati bhavaṅgupacchedake cittuppāde bhavaṅgakiccaṃ, ante cutikiccañcāti cattāri kiccāni sādhayamānā niyatavatthukā aniyatadvārārammaṇaṭṭhānakiccā hutvā pavattanti.

    અટ્ઠ કામાવચરસહેતુકચિત્તાનિ પવત્તિયં વુત્તનયેનેવ છસુ દ્વારેસુ તદારમ્મણકિચ્ચં, અત્તના દિન્નપટિસન્ધિતો ઉદ્ધં અસતિ ભવઙ્ગુપચ્છેદકે ચિત્તુપ્પાદે ભવઙ્ગકિચ્ચં, અન્તે ચુતિકિચ્ચઞ્ચાતિ તીણિ કિચ્ચાનિ સાધયમાનાનિ નિયતવત્થુકાનિ અનિયતદ્વારારમ્મણટ્ઠાનકિચ્ચાનિ હુત્વા પવત્તન્તિ.

    Aṭṭha kāmāvacarasahetukacittāni pavattiyaṃ vuttanayeneva chasu dvāresu tadārammaṇakiccaṃ, attanā dinnapaṭisandhito uddhaṃ asati bhavaṅgupacchedake cittuppāde bhavaṅgakiccaṃ, ante cutikiccañcāti tīṇi kiccāni sādhayamānāni niyatavatthukāni aniyatadvārārammaṇaṭṭhānakiccāni hutvā pavattanti.

    પઞ્ચ રૂપાવચરાનિ ચત્તારિ ચ અરૂપાવચરાનિ અત્તના દિન્નપટિસન્ધિતો ઉદ્ધં અસતિ ભવઙ્ગુપચ્છેદકે ચિત્તુપ્પાદે ભવઙ્ગકિચ્ચં, અન્તે ચુતિકિચ્ચઞ્ચાતિ કિચ્ચદ્વયં સાધયમાનાનિ પવત્તન્તિ. તેસુ રૂપાવચરાનિ નિયતવત્થારમ્મણાનિ અનિયતટ્ઠાનકિચ્ચાનિ, ઇતરાનિ અવત્થુકાનિ નિયતારમ્મણાનિ અનિયતટ્ઠાનકિચ્ચાનિ હુત્વા પવત્તન્તીતિ. એવં તાવ બાત્તિંસવિધમ્પિ વિઞ્ઞાણં પવત્તિયં સઙ્ખારપચ્ચયા પવત્તતિ. તત્રસ્સ તે તે સઙ્ખારા કમ્મપચ્ચયેન ચ ઉપનિસ્સયપચ્ચયેન ચ પચ્ચયા હોન્તિ.

    Pañca rūpāvacarāni cattāri ca arūpāvacarāni attanā dinnapaṭisandhito uddhaṃ asati bhavaṅgupacchedake cittuppāde bhavaṅgakiccaṃ, ante cutikiccañcāti kiccadvayaṃ sādhayamānāni pavattanti. Tesu rūpāvacarāni niyatavatthārammaṇāni aniyataṭṭhānakiccāni, itarāni avatthukāni niyatārammaṇāni aniyataṭṭhānakiccāni hutvā pavattantīti. Evaṃ tāva bāttiṃsavidhampi viññāṇaṃ pavattiyaṃ saṅkhārapaccayā pavattati. Tatrassa te te saṅkhārā kammapaccayena ca upanissayapaccayena ca paccayā honti.

    તત્થ યાનેતાનિ એકાદસ તદારમ્મણચિત્તાનિ વુત્તાનિ, તેસુ એકમ્પિ રૂપારૂપભવે તદારમ્મણં હુત્વા ન પવત્તતિ. કસ્મા? બીજાભાવા. તત્થ હિ કામાવચરવિપાકસઙ્ખાતં પટિસન્ધિબીજં નત્થિ, યં રૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ પવત્તિયં તસ્સ જનકં ભવેય્ય. ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનમ્પિ રૂપભવે અભાવો આપજ્જતીતિ ચે? ન; ઇન્દ્રિયપ્પવત્તિઆનુભાવતો દ્વારવીથિભેદે ચિત્તનિયમતો ચ.

    Tattha yānetāni ekādasa tadārammaṇacittāni vuttāni, tesu ekampi rūpārūpabhave tadārammaṇaṃ hutvā na pavattati. Kasmā? Bījābhāvā. Tattha hi kāmāvacaravipākasaṅkhātaṃ paṭisandhibījaṃ natthi, yaṃ rūpādīsu ārammaṇesu pavattiyaṃ tassa janakaṃ bhaveyya. Cakkhuviññāṇādīnampi rūpabhave abhāvo āpajjatīti ce? Na; indriyappavattiānubhāvato dvāravīthibhede cittaniyamato ca.

    યથા ચેતં તદારમ્મણં એકન્તેન રૂપારૂપભવે નપ્પવત્તતિ તથા સબ્બેપિ અકામાવચરે ધમ્મે નાનુબન્ધતિ. કસ્મા? અજનકત્તા ચેવ જનકસ્સ ચ અસદિસત્તા. તઞ્હિ યથા નામ ગેહા નિક્ખમિત્વા બહિ ગન્તુકામો તરુણદારકો અત્તનો જનકં પિતરં વા અઞ્ઞં વા પિતુસદિસં હિતકામં ઞાતિં અઙ્ગુલિયં ગહેત્વા અનુબન્ધતિ, ન અઞ્ઞં રાજપુરિસાદિં, તથા એતમ્પિ ભવઙ્ગારમ્મણતો બહિ નિક્ખમિતુકામં સભાગતાય અત્તનો જનકં પિતરં વા પિતુસદિસં વા કામાવચરજવનમેવ અનુબન્ધતિ, ન અઞ્ઞં મહગ્ગતં અનુત્તરં વા.

    Yathā cetaṃ tadārammaṇaṃ ekantena rūpārūpabhave nappavattati tathā sabbepi akāmāvacare dhamme nānubandhati. Kasmā? Ajanakattā ceva janakassa ca asadisattā. Tañhi yathā nāma gehā nikkhamitvā bahi gantukāmo taruṇadārako attano janakaṃ pitaraṃ vā aññaṃ vā pitusadisaṃ hitakāmaṃ ñātiṃ aṅguliyaṃ gahetvā anubandhati, na aññaṃ rājapurisādiṃ, tathā etampi bhavaṅgārammaṇato bahi nikkhamitukāmaṃ sabhāgatāya attano janakaṃ pitaraṃ vā pitusadisaṃ vā kāmāvacarajavanameva anubandhati, na aññaṃ mahaggataṃ anuttaraṃ vā.

    યથા ચેતં મહગ્ગતલોકુત્તરે ધમ્મે નાનુબન્ધતિ, તથા યદા એતે કામાવચરધમ્માપિ મહગ્ગતારમ્મણા હુત્વા પવત્તન્તિ તદા તેપિ નાનુબન્ધતિ. કસ્મા? અપરિચિતદેસત્તા અચ્ચન્તપરિત્તારમ્મણત્તા ચ. તઞ્હિ યથા પિતરં વા પિતુસદિસં વા ઞાતિં અનુબન્ધન્તોપિ તરુણદારકો ઘરદ્વારઅન્તરવીથિચતુક્કાદિમ્હિ પરિચિતેયેવ દેસે અનુબન્ધતિ, ન અરઞ્ઞં વા યુદ્ધભૂમિં વા ગચ્છન્તં; એવં કામાવચરધમ્મે અનુબન્ધન્તમ્પિ અમહગ્ગતાદિમ્હિ પરિચિતેયેવ દેસે પવત્તમાને ધમ્મે અનુબન્ધતિ, ન મહગ્ગતલોકુત્તરધમ્મે આરબ્ભ પવત્તમાનેતિ.

    Yathā cetaṃ mahaggatalokuttare dhamme nānubandhati, tathā yadā ete kāmāvacaradhammāpi mahaggatārammaṇā hutvā pavattanti tadā tepi nānubandhati. Kasmā? Aparicitadesattā accantaparittārammaṇattā ca. Tañhi yathā pitaraṃ vā pitusadisaṃ vā ñātiṃ anubandhantopi taruṇadārako gharadvāraantaravīthicatukkādimhi pariciteyeva dese anubandhati, na araññaṃ vā yuddhabhūmiṃ vā gacchantaṃ; evaṃ kāmāvacaradhamme anubandhantampi amahaggatādimhi pariciteyeva dese pavattamāne dhamme anubandhati, na mahaggatalokuttaradhamme ārabbha pavattamāneti.

    યસ્મા ચસ્સ ‘‘સબ્બો કામાવચરવિપાકો કિરિયમનોધાતુ કિરિયઅહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ સોમનસ્સસહગતા ઇમે ધમ્મા પરિત્તારમ્મણા’’તિ એવં અચ્ચન્તપરિત્તમેવ આરમ્મણં વુત્તં, તસ્માપેતં મહગ્ગતલોકુત્તરારમ્મણે કામાવચરધમ્મેપિ નાનુબન્ધતીતિ વેદિતબ્બં.

    Yasmā cassa ‘‘sabbo kāmāvacaravipāko kiriyamanodhātu kiriyaahetukamanoviññāṇadhātu somanassasahagatā ime dhammā parittārammaṇā’’ti evaṃ accantaparittameva ārammaṇaṃ vuttaṃ, tasmāpetaṃ mahaggatalokuttarārammaṇe kāmāvacaradhammepi nānubandhatīti veditabbaṃ.

    કિં વા ઇમાય યુત્તિકથાય? અટ્ઠકથાયઞ્હિ એકન્તેનેવ વુત્તં – એકાદસ તદારમ્મણચિત્તાનિ નામગોત્તં આરબ્ભ જવને જવિતે તદારમ્મણં ન ગણ્હન્તિ. પણ્ણત્તિં આરબ્ભ જવને જવિતે તદારમ્મણં ન લબ્ભતિ. તિલક્ખણારમ્મણિકવિપસ્સનાય તદારમ્મણં ન લબ્ભતિ. વુટ્ઠાનગામિનિયા બલવવિપસ્સનાય તદારમ્મણં ન લબ્ભતિ. રૂપારૂપધમ્મે આરબ્ભ જવને જવિતે તદારમ્મણં ન લબ્ભતિ. મિચ્છત્તનિયતધમ્મેસુ તદારમ્મણં ન લબ્ભતિ. સમ્મત્તનિયતધમ્મેસુ તદારમ્મણં ન લબ્ભતિ. લોકુત્તરધમ્મે આરબ્ભ જવને જવિતે તદારમ્મણં ન લબ્ભતિ. અભિઞ્ઞાઞાણં આરબ્ભ જવને જવિતે તદારમ્મણં ન લબ્ભતિ. પટિસમ્ભિદાઞાણં આરબ્ભ જવને જવિતે તદારમ્મણં ન લબ્ભતિ. કામાવચરે દુબ્બલારમ્મણે તદારમ્મણં ન લબ્ભતિ, છસુ દ્વારેસુ બલવારમ્મણે આપાથગતેયેવ લબ્ભતિ, લબ્ભમાનઞ્ચ કામાવચરેયેવ લબ્ભતિ. રૂપારૂપભવે તદારમ્મણં નામ નત્થીતિ.

    Kiṃ vā imāya yuttikathāya? Aṭṭhakathāyañhi ekanteneva vuttaṃ – ekādasa tadārammaṇacittāni nāmagottaṃ ārabbha javane javite tadārammaṇaṃ na gaṇhanti. Paṇṇattiṃ ārabbha javane javite tadārammaṇaṃ na labbhati. Tilakkhaṇārammaṇikavipassanāya tadārammaṇaṃ na labbhati. Vuṭṭhānagāminiyā balavavipassanāya tadārammaṇaṃ na labbhati. Rūpārūpadhamme ārabbha javane javite tadārammaṇaṃ na labbhati. Micchattaniyatadhammesu tadārammaṇaṃ na labbhati. Sammattaniyatadhammesu tadārammaṇaṃ na labbhati. Lokuttaradhamme ārabbha javane javite tadārammaṇaṃ na labbhati. Abhiññāñāṇaṃ ārabbha javane javite tadārammaṇaṃ na labbhati. Paṭisambhidāñāṇaṃ ārabbha javane javite tadārammaṇaṃ na labbhati. Kāmāvacare dubbalārammaṇe tadārammaṇaṃ na labbhati, chasu dvāresu balavārammaṇe āpāthagateyeva labbhati, labbhamānañca kāmāvacareyeva labbhati. Rūpārūpabhave tadārammaṇaṃ nāma natthīti.

    યં પન વુત્તં ‘‘સેસેસુ એકૂનવીસતિયા ચિત્તેસુ ન કિઞ્ચિ અત્તનો અનુરૂપાય પટિસન્ધિયા ન પવત્તતી’’તિ, તં અતિસંખિત્તત્તા દુબ્બિજાનં. તેનસ્સ વિત્થારનયદસ્સનત્થં વુચ્ચતિ – ‘‘કતિ પટિસન્ધિયો? કતિ પટિસન્ધિચિત્તાનિ? કેન કત્થ પટિસન્ધિ હોતિ? કિં પટિસન્ધિયા આરમ્મણ’’ન્તિ?

    Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘sesesu ekūnavīsatiyā cittesu na kiñci attano anurūpāya paṭisandhiyā na pavattatī’’ti, taṃ atisaṃkhittattā dubbijānaṃ. Tenassa vitthāranayadassanatthaṃ vuccati – ‘‘kati paṭisandhiyo? Kati paṭisandhicittāni? Kena kattha paṭisandhi hoti? Kiṃ paṭisandhiyā ārammaṇa’’nti?

    અસઞ્ઞપટિસન્ધિયા સદ્ધિં વીસતિ પટિસન્ધિયો. વુત્તપ્પકારાનેવ એકૂનવીસતિ પટિસન્ધિચિત્તાનિ. તત્થ અકુસલવિપાકાય અહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુયા અપાયેસુ પટિસન્ધિ હોતિ, કુસલવિપાકાય મનુસ્સલોકે જચ્ચન્ધજાતિબધિરજાતિઉમ્મત્તકએળમૂગનપુંસકાદીનં. અટ્ઠહિ સહેતુકમહાવિપાકેહિ કામાવચરદેવેસુ ચેવ મનુસ્સેસુ ચ પુઞ્ઞવન્તાનં પટિસન્ધિ હોતિ, પઞ્ચહિ રૂપાવચરવિપાકેહિ રૂપીબ્રહ્મલોકે, ચતૂહિ અરૂપાવચરવિપાકેહિ અરૂપલોકેતિ. યેન ચ યત્થ પટિસન્ધિ હોતિ, સા એવ તસ્સા અનુરૂપપટિસન્ધિ નામ.

    Asaññapaṭisandhiyā saddhiṃ vīsati paṭisandhiyo. Vuttappakārāneva ekūnavīsati paṭisandhicittāni. Tattha akusalavipākāya ahetukamanoviññāṇadhātuyā apāyesu paṭisandhi hoti, kusalavipākāya manussaloke jaccandhajātibadhirajātiummattakaeḷamūganapuṃsakādīnaṃ. Aṭṭhahi sahetukamahāvipākehi kāmāvacaradevesu ceva manussesu ca puññavantānaṃ paṭisandhi hoti, pañcahi rūpāvacaravipākehi rūpībrahmaloke, catūhi arūpāvacaravipākehi arūpaloketi. Yena ca yattha paṭisandhi hoti, sā eva tassā anurūpapaṭisandhi nāma.

    સઙ્ખેપતો પટિસન્ધિયા તીણિ આરમ્મણાનિ હોન્તિ – કમ્મં, કમ્મનિમિત્તં , ગતિનિમિત્તન્તિ. તત્થ કમ્મં નામ આયૂહિતા કુસલાકુસલચેતના. કમ્મનિમિત્તં નામ યં વત્થું આરમ્મણં કત્વા કમ્મં આયૂહતિ. તત્થ અતીતે કપ્પકોટિસતસહસ્સમત્થકસ્મિમ્પિ કમ્મે કતે તસ્મિં ખણે કમ્મં વા કમ્મનિમિત્તં વા આગન્ત્વા ઉપટ્ઠાતિ.

    Saṅkhepato paṭisandhiyā tīṇi ārammaṇāni honti – kammaṃ, kammanimittaṃ , gatinimittanti. Tattha kammaṃ nāma āyūhitā kusalākusalacetanā. Kammanimittaṃ nāma yaṃ vatthuṃ ārammaṇaṃ katvā kammaṃ āyūhati. Tattha atīte kappakoṭisatasahassamatthakasmimpi kamme kate tasmiṃ khaṇe kammaṃ vā kammanimittaṃ vā āgantvā upaṭṭhāti.

    તત્રિદં કમ્મનિમિત્તસ્સ ઉપટ્ઠાને વત્થુ – ગોપકસીવલી કિર નામ તાલપિટ્ઠિકવિહારે ચેતિયં કારેસિ. તસ્સ મરણમઞ્ચે નિપન્નસ્સ ચેતિયં ઉપટ્ઠાસિ. સો તદેવ નિમિત્તં ગણ્હિત્વા કાલંકત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તિ. અઞ્ઞા સમ્મૂળ્હકાલકિરિયા નામ હોતિ. પરમ્મુખં ગચ્છન્તસ્સ હિ પચ્છતો તિખિણેન અસિના સીસં છિન્દન્તિ. નિપજ્જિત્વા નિદ્દાયન્તસ્સાપિ તિખિણેન અસિના સીસં છિન્દન્તિ. ઉદકે ઓસીદાપેત્વા મારેન્તિ. એવરૂપેપિ કાલે અઞ્ઞતરં કમ્મં વા કમ્મનિમિત્તં વા ઉપટ્ઠાતિ. અઞ્ઞં લહુકમરણં નામ અત્થિ. નિખાદનદણ્ડકમત્થકસ્મિઞ્હિ નિલીનમક્ખિકં મુગ્ગરેન પહરિત્વા પિસન્તિ. એવરૂપેપિ કાલે કમ્મં વા કમ્મનિમિત્તં વા ઉપટ્ઠાતિ. એવં પિસિયમાનાય પન મક્ખિકાય પઠમં કાયદ્વારાવજ્જનં ભવઙ્ગં નાવટ્ટેતિ, મનોદ્વારાવજ્જનમેવ આવટ્ટેતિ. અથ જવનં જવિત્વા ભવઙ્ગં ઓતરતિ. દુતિયવારે કાયદ્વારાવજ્જનં ભવઙ્ગં આવટ્ટેતિ. તતો કાયવિઞ્ઞાણં, સમ્પટિચ્છનં, સન્તીરણં, વોટ્ઠપનન્તિ વીથિચિત્તાનિ પવત્તન્તિ. જવનં જવિત્વા ભવઙ્ગં ઓતરતિ. તતિયવારે મનોદ્વારાવજ્જનં ભવઙ્ગં આવટ્ટેતિ. અથ જવનં જવિત્વા ભવઙ્ગં ઓતરતિ. એતસ્મિં ઠાને કાલકિરિયં કરોતિ. ઇદં કિમત્થં આભતં? અરૂપધમ્માનં વિસયો નામ એવં લહુકોતિ દીપનત્થં.

    Tatridaṃ kammanimittassa upaṭṭhāne vatthu – gopakasīvalī kira nāma tālapiṭṭhikavihāre cetiyaṃ kāresi. Tassa maraṇamañce nipannassa cetiyaṃ upaṭṭhāsi. So tadeva nimittaṃ gaṇhitvā kālaṃkatvā devaloke nibbatti. Aññā sammūḷhakālakiriyā nāma hoti. Parammukhaṃ gacchantassa hi pacchato tikhiṇena asinā sīsaṃ chindanti. Nipajjitvā niddāyantassāpi tikhiṇena asinā sīsaṃ chindanti. Udake osīdāpetvā mārenti. Evarūpepi kāle aññataraṃ kammaṃ vā kammanimittaṃ vā upaṭṭhāti. Aññaṃ lahukamaraṇaṃ nāma atthi. Nikhādanadaṇḍakamatthakasmiñhi nilīnamakkhikaṃ muggarena paharitvā pisanti. Evarūpepi kāle kammaṃ vā kammanimittaṃ vā upaṭṭhāti. Evaṃ pisiyamānāya pana makkhikāya paṭhamaṃ kāyadvārāvajjanaṃ bhavaṅgaṃ nāvaṭṭeti, manodvārāvajjanameva āvaṭṭeti. Atha javanaṃ javitvā bhavaṅgaṃ otarati. Dutiyavāre kāyadvārāvajjanaṃ bhavaṅgaṃ āvaṭṭeti. Tato kāyaviññāṇaṃ, sampaṭicchanaṃ, santīraṇaṃ, voṭṭhapananti vīthicittāni pavattanti. Javanaṃ javitvā bhavaṅgaṃ otarati. Tatiyavāre manodvārāvajjanaṃ bhavaṅgaṃ āvaṭṭeti. Atha javanaṃ javitvā bhavaṅgaṃ otarati. Etasmiṃ ṭhāne kālakiriyaṃ karoti. Idaṃ kimatthaṃ ābhataṃ? Arūpadhammānaṃ visayo nāma evaṃ lahukoti dīpanatthaṃ.

    ગતિનિમિત્તં નામ નિબ્બત્તનકઓકાસે એકો વણ્ણો ઉપટ્ઠાતિ. તત્થ નિરયે ઉપટ્ઠહન્તે લોહકુમ્ભિસદિસો હુત્વા ઉપટ્ઠાતિ. મનુસ્સલોકે ઉપટ્ઠહન્તે માતુકુચ્છિકમ્બલયાનસદિસા હુત્વા ઉપટ્ઠાતિ. દેવલોકે ઉપટ્ઠહન્તે કપ્પરુક્ખવિમાનસયનાદીનિ ઉપટ્ઠહન્તિ. એવં કમ્મં, કમ્મનિમિત્તં, ગતિનિમિત્તન્તિ સઙ્ખેપતો પટિસન્ધિયા તીણિ આરમ્મણાનિ હોન્તિ.

    Gatinimittaṃ nāma nibbattanakaokāse eko vaṇṇo upaṭṭhāti. Tattha niraye upaṭṭhahante lohakumbhisadiso hutvā upaṭṭhāti. Manussaloke upaṭṭhahante mātukucchikambalayānasadisā hutvā upaṭṭhāti. Devaloke upaṭṭhahante kapparukkhavimānasayanādīni upaṭṭhahanti. Evaṃ kammaṃ, kammanimittaṃ, gatinimittanti saṅkhepato paṭisandhiyā tīṇi ārammaṇāni honti.

    અપરો નયો – પટિસન્ધિયા તીણિ આરમ્મણાનિ હોન્તિ? અતીતં, પચ્ચુપ્પન્નં , નવત્તબ્બઞ્ચ. અસઞ્ઞીપટિસન્ધિ અનારમ્મણાતિ. તત્થ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનનેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનપટિસન્ધીનં અતીતમેવ આરમ્મણં. દસન્નં કામાવચરાનં અતીતં વા પચ્ચુપ્પન્નં વા. સેસાનં નવત્તબ્બં. એવં તીસુ આરમ્મણેસુ પવત્તમાના પન પટિસન્ધિ યસ્મા અતીતારમ્મણસ્સ વા નવત્તબ્બારમ્મણસ્સ વા ચુતિચિત્તસ્સ અનન્તરમેવ હોતિ. પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણં પન ચુત્તિચિત્તં નામ નત્થિ. તસ્મા દ્વીસુ આરમ્મણેસુ અઞ્ઞતરારમ્મણાય ચુતિયા અનન્તરં તીસુ આરમ્મણેસુ અઞ્ઞતરારમ્મણાય પટિસન્ધિયા સુગતિદુગ્ગતિવસેન પવત્તનાકારો વેદિતબ્બો.

    Aparo nayo – paṭisandhiyā tīṇi ārammaṇāni honti? Atītaṃ, paccuppannaṃ , navattabbañca. Asaññīpaṭisandhi anārammaṇāti. Tattha viññāṇañcāyatananevasaññānāsaññāyatanapaṭisandhīnaṃ atītameva ārammaṇaṃ. Dasannaṃ kāmāvacarānaṃ atītaṃ vā paccuppannaṃ vā. Sesānaṃ navattabbaṃ. Evaṃ tīsu ārammaṇesu pavattamānā pana paṭisandhi yasmā atītārammaṇassa vā navattabbārammaṇassa vā cuticittassa anantarameva hoti. Paccuppannārammaṇaṃ pana cutticittaṃ nāma natthi. Tasmā dvīsu ārammaṇesu aññatarārammaṇāya cutiyā anantaraṃ tīsu ārammaṇesu aññatarārammaṇāya paṭisandhiyā sugatiduggativasena pavattanākāro veditabbo.

    સેય્યથિદં – કામાવચરસુગતિયં તાવ ઠિતસ્સ પાપકમ્મિનો પુગ્ગલસ્સ ‘‘તાનિસ્સ તમ્હિ સમયે ઓલમ્બન્તી’’તિઆદિવચનતો (મ॰ નિ॰ ૩.૨૪૮) મરણમઞ્ચે નિપન્નસ્સ યથૂપચિતં પાપકમ્મં વા કમ્મનિમિત્તં વા મનોદ્વારે આપાથમાગચ્છતિ. તં આરબ્ભ ઉપ્પન્નાય તદારમ્મણપરિયોસાનાય સુદ્ધાય વા જવનવીથિયા અનન્તરં ભવઙ્ગવિસયં આરમ્મણં કત્વા ચુતિચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. તસ્મિં નિરુદ્ધે તદેવ આપાથગતં કમ્મં વા કમ્મનિમિત્તં વા આરબ્ભ અનુપચ્છિન્નકિલેસબલવિનામિતં દુગ્ગતિપરિયાપન્નં પટિસન્ધિચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. અયં અતીતારમ્મણાય ચુતિયા અનન્તરા અતીતારમ્મણા પટિસન્ધિ.

    Seyyathidaṃ – kāmāvacarasugatiyaṃ tāva ṭhitassa pāpakammino puggalassa ‘‘tānissa tamhi samaye olambantī’’tiādivacanato (ma. ni. 3.248) maraṇamañce nipannassa yathūpacitaṃ pāpakammaṃ vā kammanimittaṃ vā manodvāre āpāthamāgacchati. Taṃ ārabbha uppannāya tadārammaṇapariyosānāya suddhāya vā javanavīthiyā anantaraṃ bhavaṅgavisayaṃ ārammaṇaṃ katvā cuticittaṃ uppajjati. Tasmiṃ niruddhe tadeva āpāthagataṃ kammaṃ vā kammanimittaṃ vā ārabbha anupacchinnakilesabalavināmitaṃ duggatipariyāpannaṃ paṭisandhicittaṃ uppajjati. Ayaṃ atītārammaṇāya cutiyā anantarā atītārammaṇā paṭisandhi.

    અપરસ્સ મરણસમયે વુત્તપ્પકારકમ્મવસેન નરકાદીસુ અગ્ગિજાલવણ્ણાદિકં દુગ્ગતિનિમિત્તં મનોદ્વારે આપાથમાગચ્છતિ. તસ્સ દ્વિક્ખત્તું ભવઙ્ગે ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધે તં આરમ્મણં આરબ્ભ એકં આવજ્જનં, મરણસ્સ આસન્નભાવેન મન્દીભૂતવેગત્તા પઞ્ચ જવનાનિ, દ્વે તદારમ્મણાનીતિ તીણિ વીથિચિત્તાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. તતો ભવઙ્ગવિસયં આરમ્મણં કત્વા એકં ચુતિચિત્તં. એત્તાવતા એકાદસ ચિત્તક્ખણા અતીતા હોન્તિ. અથાવસેસપઞ્ચચિત્તક્ખણાયુકે તસ્મિંયેવ આરમ્મણે પટિસન્ધિચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. અયં અતીતારમ્મણાય ચુતિયા અનન્તરા પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણા પટિસન્ધિ.

    Aparassa maraṇasamaye vuttappakārakammavasena narakādīsu aggijālavaṇṇādikaṃ duggatinimittaṃ manodvāre āpāthamāgacchati. Tassa dvikkhattuṃ bhavaṅge uppajjitvā niruddhe taṃ ārammaṇaṃ ārabbha ekaṃ āvajjanaṃ, maraṇassa āsannabhāvena mandībhūtavegattā pañca javanāni, dve tadārammaṇānīti tīṇi vīthicittāni uppajjanti. Tato bhavaṅgavisayaṃ ārammaṇaṃ katvā ekaṃ cuticittaṃ. Ettāvatā ekādasa cittakkhaṇā atītā honti. Athāvasesapañcacittakkhaṇāyuke tasmiṃyeva ārammaṇe paṭisandhicittaṃ uppajjati. Ayaṃ atītārammaṇāya cutiyā anantarā paccuppannārammaṇā paṭisandhi.

    અપરસ્સ મરણસમયે પઞ્ચન્નં દ્વારાનં અઞ્ઞતરસ્મિં દ્વારે રાગાદિહેતુભૂતં હીનારમ્મણં આપાથમાગચ્છતિ. તસ્સ યથાક્કમેન ઉપ્પન્નવોટ્ઠબ્બનાવસાને મરણસ્સ આસન્નભાવેન મન્દીભૂતવેગત્તા પઞ્ચ જવનાનિ દ્વે તદારમ્મણાનિ ચ ઉપ્પજ્જન્તિ. તતો ભવઙ્ગવિસયમારમ્મણં કત્વા એકં ચુતિચિત્તં. એત્તાવતા દ્વે ભવઙ્ગાનિ, આવજ્જનં, દસ્સનં, સમ્પટિચ્છનં, સન્તીરણં, વોટ્ઠબ્બનં, પઞ્ચ જવનાનિ, દ્વે તદારમ્મણાનિ, એકં ચુતિચિત્તન્તિ પઞ્ચદસ ચિત્તક્ખણા અતીતા હોન્તિ. અથાવસેસએકચિત્તક્ખણાયુકે તસ્મિં યેવ આરમ્મણે પટિસન્ધિચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. અયમ્પિ અતીતારમ્મણાય ચુતિયા અનન્તરા પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણા પટિસન્ધિ. એસ તાવ અતીતારમ્મણાય સુગતિચુતિયા અનન્તરા અતીતપચ્ચુપ્પન્નારમ્મણાય દુગ્ગતિપટિસન્ધિયા પવત્તનાકારો.

    Aparassa maraṇasamaye pañcannaṃ dvārānaṃ aññatarasmiṃ dvāre rāgādihetubhūtaṃ hīnārammaṇaṃ āpāthamāgacchati. Tassa yathākkamena uppannavoṭṭhabbanāvasāne maraṇassa āsannabhāvena mandībhūtavegattā pañca javanāni dve tadārammaṇāni ca uppajjanti. Tato bhavaṅgavisayamārammaṇaṃ katvā ekaṃ cuticittaṃ. Ettāvatā dve bhavaṅgāni, āvajjanaṃ, dassanaṃ, sampaṭicchanaṃ, santīraṇaṃ, voṭṭhabbanaṃ, pañca javanāni, dve tadārammaṇāni, ekaṃ cuticittanti pañcadasa cittakkhaṇā atītā honti. Athāvasesaekacittakkhaṇāyuke tasmiṃ yeva ārammaṇe paṭisandhicittaṃ uppajjati. Ayampi atītārammaṇāya cutiyā anantarā paccuppannārammaṇā paṭisandhi. Esa tāva atītārammaṇāya sugaticutiyā anantarā atītapaccuppannārammaṇāya duggatipaṭisandhiyā pavattanākāro.

    દુગ્ગતિયં ઠિતસ્સ પન ઉપચિતાનવજ્જકમ્મસ્સ વુત્તનયેનેવ તં અનવજ્જકમ્મં વા કમ્મનિમિત્તં વા મનોદ્વારે આપાથમાગચ્છતીતિ કણ્હપક્ખે સુક્કપક્ખં ઠપેત્વા સબ્બં પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બં. અયં અતીતારમ્મણાય દુગ્ગતિચુતિયા અનન્તરા અતીતપચ્ચુપ્પન્નારમ્મણાય સુગતિપટિસન્ધિયા પવત્તનાકારો.

    Duggatiyaṃ ṭhitassa pana upacitānavajjakammassa vuttanayeneva taṃ anavajjakammaṃ vā kammanimittaṃ vā manodvāre āpāthamāgacchatīti kaṇhapakkhe sukkapakkhaṃ ṭhapetvā sabbaṃ purimanayeneva veditabbaṃ. Ayaṃ atītārammaṇāya duggaticutiyā anantarā atītapaccuppannārammaṇāya sugatipaṭisandhiyā pavattanākāro.

    સુગતિયં ઠિતસ્સ પન ઉપચિતાનવજ્જકમ્મસ્સ ‘‘તાનિસ્સ તમ્હિ સમયે ઓલમ્બન્તી’’તિઆદિવચનતો મરણમઞ્ચે નિપન્નસ્સ યથૂપચિતં અનવજ્જકમ્મં વા કમ્મનિમિત્તં વા મનોદ્વારે આપાથમાગચ્છતિ. તઞ્ચ ખો ઉપચિતકામાવચરાનવજ્જકમ્મસ્સેવ. ઉપચિતમહગ્ગતકમ્મસ્સ પન કમ્મનિમિત્તમેવ આપાથમાગચ્છતિ. તં આરબ્ભ ઉપ્પન્નાય તદારમ્મણપરિયોસાનાય સુદ્ધાય વા જવનવીથિયા અનન્તરં ભવઙ્ગવિસયં આરમ્મણં કત્વા ચુતિચિત્તમુપ્પજ્જતિ. તસ્મિં નિરુદ્ધે તદેવ આપાથગતં કમ્મં વા કમ્મનિમિત્તં વા આરબ્ભ અનુપચ્છિન્નકિલેસબલવિનામિતં સુગતિપરિયાપન્નં પટિસન્ધિચિત્તમુપ્પજ્જતિ. અયં અતીતારમ્મણાય ચુતિયા અનન્તરા અતીતારમ્મણા નવત્તબ્બારમ્મણા વા પટિસન્ધિ.

    Sugatiyaṃ ṭhitassa pana upacitānavajjakammassa ‘‘tānissa tamhi samaye olambantī’’tiādivacanato maraṇamañce nipannassa yathūpacitaṃ anavajjakammaṃ vā kammanimittaṃ vā manodvāre āpāthamāgacchati. Tañca kho upacitakāmāvacarānavajjakammasseva. Upacitamahaggatakammassa pana kammanimittameva āpāthamāgacchati. Taṃ ārabbha uppannāya tadārammaṇapariyosānāya suddhāya vā javanavīthiyā anantaraṃ bhavaṅgavisayaṃ ārammaṇaṃ katvā cuticittamuppajjati. Tasmiṃ niruddhe tadeva āpāthagataṃ kammaṃ vā kammanimittaṃ vā ārabbha anupacchinnakilesabalavināmitaṃ sugatipariyāpannaṃ paṭisandhicittamuppajjati. Ayaṃ atītārammaṇāya cutiyā anantarā atītārammaṇā navattabbārammaṇā vā paṭisandhi.

    અપરસ્સ મરણસમયે કામાવચરાનવજ્જકમ્મવસેન મનુસ્સલોકે માતુકુચ્છિવણ્ણસઙ્ખાતં વા દેવલોકે ઉય્યાનકપ્પરુક્ખાદિવણ્ણસઙ્ખાતં વા સુગતિનિમિત્તં મનોદ્વારે આપાથમાગચ્છતિ. તસ્સ દુગ્ગતિનિમિત્તે દસ્સિતાનુક્કમેનેવ ચુતિચિત્તાનન્તરં પટિસન્ધિચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. અયં અતીતારમ્મણાય ચુતિયા અનન્તરા પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણા પટિસન્ધિ.

    Aparassa maraṇasamaye kāmāvacarānavajjakammavasena manussaloke mātukucchivaṇṇasaṅkhātaṃ vā devaloke uyyānakapparukkhādivaṇṇasaṅkhātaṃ vā sugatinimittaṃ manodvāre āpāthamāgacchati. Tassa duggatinimitte dassitānukkameneva cuticittānantaraṃ paṭisandhicittaṃ uppajjati. Ayaṃ atītārammaṇāya cutiyā anantarā paccuppannārammaṇā paṭisandhi.

    અપરસ્સ મરણસમયે ઞાતકા ‘અયં, તાત, તવત્થાય બુદ્ધપૂજા કરીયતિ, ચિત્તં પસાદેહી’તિ વત્વા પુપ્ફદામધજપટાકાદિવસેન રૂપારમ્મણં વા ધમ્મસ્સવનતૂરિયપૂજાદિવસેન સદ્દારમ્મણં વા ધૂમવાસગન્ધાદિવસેન ગન્ધારમ્મણં વા ‘ઇદં, તાત, સાયસ્સુ, તવત્થાય દાતબ્બં દેય્યધમ્મ’ન્તિ વત્વા મધુફાણિતાદિવસેન રસારમ્મણં વા ‘ઇદં, તાત, ફુસસ્સુ, તવત્થાય દાતબ્બં દેય્યધમ્મ’ન્તિ વત્વા ચીનપટસોમારપટાદિવસેન ફોટ્ઠબ્બારમ્મણં વા પઞ્ચદ્વારે ઉપસંહરન્તિ. તસ્સ તસ્મિં આપાથગતે રૂપાદિઆરમ્મણે યથાક્કમેન ઉપ્પન્નવોટ્ઠપનાવસાને મરણસ્સ આસન્નભાવેન મન્દીભૂતવેગત્તા પઞ્ચ જવનાનિ દ્વે તદારમ્મણાનિ ચ ઉપ્પજ્જન્તિ. તતો ભવઙ્ગવિસયં આરમ્મણં કત્વા એકં ચુતિચિત્તં, તદવસાને તસ્મિઞ્ઞેવ એકચિત્તક્ખણટ્ઠિતિકે આરમ્મણે પટિસન્ધિચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. અયમ્પિ અતીતારમ્મણાય ચુતિયા અનન્તરા પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણા પટિસન્ધિ.

    Aparassa maraṇasamaye ñātakā ‘ayaṃ, tāta, tavatthāya buddhapūjā karīyati, cittaṃ pasādehī’ti vatvā pupphadāmadhajapaṭākādivasena rūpārammaṇaṃ vā dhammassavanatūriyapūjādivasena saddārammaṇaṃ vā dhūmavāsagandhādivasena gandhārammaṇaṃ vā ‘idaṃ, tāta, sāyassu, tavatthāya dātabbaṃ deyyadhamma’nti vatvā madhuphāṇitādivasena rasārammaṇaṃ vā ‘idaṃ, tāta, phusassu, tavatthāya dātabbaṃ deyyadhamma’nti vatvā cīnapaṭasomārapaṭādivasena phoṭṭhabbārammaṇaṃ vā pañcadvāre upasaṃharanti. Tassa tasmiṃ āpāthagate rūpādiārammaṇe yathākkamena uppannavoṭṭhapanāvasāne maraṇassa āsannabhāvena mandībhūtavegattā pañca javanāni dve tadārammaṇāni ca uppajjanti. Tato bhavaṅgavisayaṃ ārammaṇaṃ katvā ekaṃ cuticittaṃ, tadavasāne tasmiññeva ekacittakkhaṇaṭṭhitike ārammaṇe paṭisandhicittaṃ uppajjati. Ayampi atītārammaṇāya cutiyā anantarā paccuppannārammaṇā paṭisandhi.

    અપરસ્સ પન પથવીકસિણજ્ઝાનાદિવસેન પટિલદ્ધમહગ્ગતસ્સ સુગતિયં ઠિતસ્સ મરણસમયે કામાવચરકુસલકમ્મ-કમ્મનિમિત્ત-ગતિનિમિત્તાનં અઞ્ઞતરં પથવીકસિણાદિકં વા નિમિત્તં મહગ્ગતચિત્તં વા મનોદ્વારે આપાથમાગચ્છતિ. ચક્ખુસોતાનં વા અઞ્ઞતરસ્મિં કુસલુપ્પત્તિહેતુભૂતં પણીતમારમ્મણં આપાથમાગચ્છતિ. તસ્સ યથાક્કમેન ઉપ્પન્નવોટ્ઠબ્બનાવસાને મરણસ્સ આસન્નભાવેન મન્દીભૂતવેગત્તા પઞ્ચ જવનાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. મહગ્ગતગતિકાનં પન તદારમ્મણં નત્થિ. તસ્મા જવનાનન્તરંયેવ ભવઙ્ગવિસયં આરમ્મણં કત્વા એકં ચુતિચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ . તસ્સાવસાને કામાવચરમહગ્ગતસુગતીનં અઞ્ઞતરસુગતિપરિયાપન્નં યથૂપટ્ઠિતેસુ આરમ્મણેસુ અઞ્ઞતરારમ્મણં પટિસન્ધિચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. અયં નવત્તબ્બારમ્મણાય સુગતિચુતિયા અનન્તરા અતીતપચ્ચુપ્પન્નનવત્તબ્બાનં અઞ્ઞતરારમ્મણા પટિસન્ધિ.

    Aparassa pana pathavīkasiṇajjhānādivasena paṭiladdhamahaggatassa sugatiyaṃ ṭhitassa maraṇasamaye kāmāvacarakusalakamma-kammanimitta-gatinimittānaṃ aññataraṃ pathavīkasiṇādikaṃ vā nimittaṃ mahaggatacittaṃ vā manodvāre āpāthamāgacchati. Cakkhusotānaṃ vā aññatarasmiṃ kusaluppattihetubhūtaṃ paṇītamārammaṇaṃ āpāthamāgacchati. Tassa yathākkamena uppannavoṭṭhabbanāvasāne maraṇassa āsannabhāvena mandībhūtavegattā pañca javanāni uppajjanti. Mahaggatagatikānaṃ pana tadārammaṇaṃ natthi. Tasmā javanānantaraṃyeva bhavaṅgavisayaṃ ārammaṇaṃ katvā ekaṃ cuticittaṃ uppajjati . Tassāvasāne kāmāvacaramahaggatasugatīnaṃ aññatarasugatipariyāpannaṃ yathūpaṭṭhitesu ārammaṇesu aññatarārammaṇaṃ paṭisandhicittaṃ uppajjati. Ayaṃ navattabbārammaṇāya sugaticutiyā anantarā atītapaccuppannanavattabbānaṃ aññatarārammaṇā paṭisandhi.

    એતેનાનુસારેન આરુપ્પચુતિયાપિ અનન્તરા પટિસન્ધિ વેદિતબ્બા. અયં અતીતનવત્તબ્બારમ્મણાય સુગતિચુતિયા અનન્તરા અતીતનવત્તબ્બપચ્ચુપ્પન્નારમ્મણાય પટિસન્ધિયા પવત્તનાકારો.

    Etenānusārena āruppacutiyāpi anantarā paṭisandhi veditabbā. Ayaṃ atītanavattabbārammaṇāya sugaticutiyā anantarā atītanavattabbapaccuppannārammaṇāya paṭisandhiyā pavattanākāro.

    દુગ્ગતિયં ઠિતસ્સ પન પાપકમ્મિનો વુત્તનયેનેવ તં કમ્મં કમ્મનિમિત્તં ગતિનિમિત્તં વા મનોદ્વારે, પઞ્ચદ્વારે પન અકુસલુપ્પત્તિહેતુભૂતં આરમ્મણં આપાથમાગચ્છતિ. અથસ્સ યથાક્કમેન ચુતિચિત્તાવસાને દુગ્ગતિપરિયાપન્નં તેસુ આરમ્મણેસુ અઞ્ઞતરારમ્મણં પટિસન્ધિચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. અયં અતીતારમ્મણાય દુગ્ગતિચુતિયા અનન્તરા અતીતપચ્ચુપ્પન્નારમ્મણાય પટિસન્ધિયા પવત્તનાકારોતિ. એત્તાવતા એકૂનવીસતિવિધસ્સાપિ વિઞ્ઞાણસ્સ પટિસન્ધિવસેન પવત્તિ દીપિતા હોતિ.

    Duggatiyaṃ ṭhitassa pana pāpakammino vuttanayeneva taṃ kammaṃ kammanimittaṃ gatinimittaṃ vā manodvāre, pañcadvāre pana akusaluppattihetubhūtaṃ ārammaṇaṃ āpāthamāgacchati. Athassa yathākkamena cuticittāvasāne duggatipariyāpannaṃ tesu ārammaṇesu aññatarārammaṇaṃ paṭisandhicittaṃ uppajjati. Ayaṃ atītārammaṇāya duggaticutiyā anantarā atītapaccuppannārammaṇāya paṭisandhiyā pavattanākāroti. Ettāvatā ekūnavīsatividhassāpi viññāṇassa paṭisandhivasena pavatti dīpitā hoti.

    તયિદં સબ્બમ્પિ એવં –

    Tayidaṃ sabbampi evaṃ –

    પવત્તમાનં સન્ધિમ્હિ, દ્વિધા કમ્મેન વત્તતિ;

    Pavattamānaṃ sandhimhi, dvidhā kammena vattati;

    મિસ્સાદીહિ ચ ભેદેહિ, ભેદસ્સ દુવિધાદિકો.

    Missādīhi ca bhedehi, bhedassa duvidhādiko.

    ઇદઞ્હિ એકૂનવીસતિવિધમ્પિ વિપાકવિઞ્ઞાણં પટિસન્ધિમ્હિ પવત્તમાનં દ્વિધા કમ્મેન વત્તતિ. યથાસકઞ્હિ એતસ્સ જનકં કમ્મં નાનાક્ખણિકકમ્મપ્પચ્ચયેન ચેવ ઉપનિસ્સયપચ્ચયેન ચ પચ્ચયો હોતિ. વુત્તઞ્હેતં ‘‘કુસલાકુસલં કમ્મં વિપાકસ્સ ઉપનિસ્સયપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા॰ ૧.૧.૪૨૩). એવં વત્તમાનસ્સ પનસ્સ મિસ્સાદીહિ ભેદેહિ દુવિધાદિકોપિ ભેદો વેદિતબ્બો, સેય્યથિદં – ઇદઞ્હિ પટિસન્ધિવસેન એકધા વત્તમાનમ્પિ રૂપેન સહ મિસ્સામિસ્સભેદતો દુવિધં, કામરૂપારૂપભવભેદતો તિવિધં, અણ્ડજજલાબુજસંસેદજઓપપાતિકયોનિવસેન ચતુબ્બિધં, ગતિવસેન પઞ્ચવિધં, વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિવસેન સત્તવિધં, સત્તાવાસવસેન અટ્ઠવિધં હોતિ. તત્થ –

    Idañhi ekūnavīsatividhampi vipākaviññāṇaṃ paṭisandhimhi pavattamānaṃ dvidhā kammena vattati. Yathāsakañhi etassa janakaṃ kammaṃ nānākkhaṇikakammappaccayena ceva upanissayapaccayena ca paccayo hoti. Vuttañhetaṃ ‘‘kusalākusalaṃ kammaṃ vipākassa upanissayapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.423). Evaṃ vattamānassa panassa missādīhi bhedehi duvidhādikopi bhedo veditabbo, seyyathidaṃ – idañhi paṭisandhivasena ekadhā vattamānampi rūpena saha missāmissabhedato duvidhaṃ, kāmarūpārūpabhavabhedato tividhaṃ, aṇḍajajalābujasaṃsedajaopapātikayonivasena catubbidhaṃ, gativasena pañcavidhaṃ, viññāṇaṭṭhitivasena sattavidhaṃ, sattāvāsavasena aṭṭhavidhaṃ hoti. Tattha –

    મિસ્સં દ્વિધા ભાવભેદા, સભાવં તત્થ ચ દ્વિધા;

    Missaṃ dvidhā bhāvabhedā, sabhāvaṃ tattha ca dvidhā;

    દ્વે વા તયો વા દસકા, ઓમતો આદિના સહ.

    Dve vā tayo vā dasakā, omato ādinā saha.

    ‘મિસ્સં દ્વિધા ભાવભેદા’તિ યઞ્હેતમેત્થ અઞ્ઞત્ર અરૂપભવા રૂપમિસ્સં પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, તં રૂપભવે ઇત્થિન્દ્રિયપુરિસિન્દ્રિયસઙ્ખાતેન ભાવેન વિના ઉપ્પત્તિતો કામભવે અઞ્ઞત્ર જાતિપણ્ડકપટિસન્ધિયા ભાવેન સહ ઉપ્પત્તિતો સભાવં અભાવન્તિ દુવિધં હોતિ.

    ‘Missaṃdvidhā bhāvabhedā’ti yañhetamettha aññatra arūpabhavā rūpamissaṃ paṭisandhiviññāṇaṃ uppajjati, taṃ rūpabhave itthindriyapurisindriyasaṅkhātena bhāvena vinā uppattito kāmabhave aññatra jātipaṇḍakapaṭisandhiyā bhāvena saha uppattito sabhāvaṃ abhāvanti duvidhaṃ hoti.

    ‘સભાવં તત્થ ચ દ્વિધા’તિ તત્થાપિ ચ યં સભાવં તં ઇત્થિપુરિસભાવાનં અઞ્ઞતરેન સહ ઉપ્પત્તિતો દુવિધમેવ હોતિ.

    ‘Sabhāvaṃ tattha ca dvidhā’ti tatthāpi ca yaṃ sabhāvaṃ taṃ itthipurisabhāvānaṃ aññatarena saha uppattito duvidhameva hoti.

    ‘દ્વે વા તયો વા દસકા, ઓમતો આદિના સહા’તિ યઞ્હેતમેત્થ મિસ્સં અમિસ્સન્તિ દ્વયે આદિભૂતં રૂપમિસ્સં પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણં, તેન સહ વત્થુકાયદસકવસેન દ્વે વા વત્થુકાયભાવદસકવસેન તયો વા દસકા ઓમતો ઉપ્પજ્જન્તિ, નત્થિ ઇતો પરં રૂપપરિહાનીતિ. તં પનેતં એવં ઓમકપરિમાણં ઉપ્પજ્જમાનં અણ્ડજજલાબુજનામિકાસુ દ્વીસુ યોનીસુ જાતિઉણ્ણાય એકેન અંસુના ઉદ્ધતતેલસપ્પિમણ્ડપ્પમાણં કલલન્તિ લદ્ધસઙ્ખં હુત્વા ઉપ્પજ્જતિ. તત્થ યોનીનં ગતિવસેન સમ્ભવભેદો વેદિતબ્બો. એતાસુ હિ –

    ‘Dvevā tayo vā dasakā, omato ādinā sahā’ti yañhetamettha missaṃ amissanti dvaye ādibhūtaṃ rūpamissaṃ paṭisandhiviññāṇaṃ, tena saha vatthukāyadasakavasena dve vā vatthukāyabhāvadasakavasena tayo vā dasakā omato uppajjanti, natthi ito paraṃ rūpaparihānīti. Taṃ panetaṃ evaṃ omakaparimāṇaṃ uppajjamānaṃ aṇḍajajalābujanāmikāsu dvīsu yonīsu jātiuṇṇāya ekena aṃsunā uddhatatelasappimaṇḍappamāṇaṃ kalalanti laddhasaṅkhaṃ hutvā uppajjati. Tattha yonīnaṃ gativasena sambhavabhedo veditabbo. Etāsu hi –

    નિરયે ભુમ્મવજ્જેસુ, દેવેસુ ચ ન યોનિયો;

    Niraye bhummavajjesu, devesu ca na yoniyo;

    તિસ્સો પુરિમિકા હોન્તિ, ચતસ્સોપિ ગતિત્તયે.

    Tisso purimikā honti, catassopi gatittaye.

    તત્થ દેવેસુ ચાતિ ચસદ્દેન યથા નિરયે ચ ભુમ્મવજ્જેસુ ચ દેવેસુ, એવં નિજ્ઝામતણ્હિકપેતેસુ ચ પુરિમિકા તિસ્સો યોનિયો ન સન્તીતિ વેદિતબ્બા. ઓપપાતિકા એવ હિ તે હોન્તિ. સેસે પન તિરચ્છાનપેત્તિવિસયમનુસ્સસઙ્ખાતે ગતિત્તયે પુબ્બે વજ્જિતભુમ્મદેવેસુ ચ ચતસ્સો યોનિયો હોન્તિ. તત્થ –

    Tattha devesu cāti casaddena yathā niraye ca bhummavajjesu ca devesu, evaṃ nijjhāmataṇhikapetesu ca purimikā tisso yoniyo na santīti veditabbā. Opapātikā eva hi te honti. Sese pana tiracchānapettivisayamanussasaṅkhāte gatittaye pubbe vajjitabhummadevesu ca catasso yoniyo honti. Tattha –

    તિંસ નવ ચેવ રૂપીસુ, સત્તતિ ઉક્કંસતોવ રૂપાનિ;

    Tiṃsa nava ceva rūpīsu, sattati ukkaṃsatova rūpāni;

    સંસેદજોપપાતીસુ, અથ વા અવકંસતો તિંસ.

    Saṃsedajopapātīsu, atha vā avakaṃsato tiṃsa.

    રૂપીબ્રહ્મેસુ તાવ ઓપપાતિકયોનિકેસુ ચક્ખુસોતવત્થુદસકાનં જીવિતનવકસ્સ ચાતિ ચતુન્નં કલાપાનં વસેન તિંસ ચ નવ ચ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણેન સહ રૂપાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. રૂપીબ્રહ્મે પન ઠપેત્વા અઞ્ઞેસુ સંસેદજઓપપાતિકેસુ ઉક્કંસતો ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયભાવવત્થુદસકાનં વસેન સત્તતિ. તાનિ ચ નિચ્ચં દેવેસુ. તત્થ વણ્ણો ગન્ધો રસો ઓજા ચતસ્સો ચાપિ ધાતુયો ચક્ખુપસાદો જીવિતિન્દ્રિયન્તિ અયં દસરૂપપરિમાણો રૂપપુઞ્જો ચક્ખુદસકો નામ. એવં સેસા વેદિતબ્બા. અવકંસતો પન જચ્ચન્ધબધિરઅઘાનકનપુંસકસ્સ જિવ્હાકાયવત્થુદસકાનં વસેન તિંસ રૂપાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. ઉક્કંસાવકંસાનં પન અન્તરે અનુરૂપતો વિકપ્પો વેદિતબ્બો.

    Rūpībrahmesu tāva opapātikayonikesu cakkhusotavatthudasakānaṃ jīvitanavakassa cāti catunnaṃ kalāpānaṃ vasena tiṃsa ca nava ca paṭisandhiviññāṇena saha rūpāni uppajjanti. Rūpībrahme pana ṭhapetvā aññesu saṃsedajaopapātikesu ukkaṃsato cakkhusotaghānajivhākāyabhāvavatthudasakānaṃ vasena sattati. Tāni ca niccaṃ devesu. Tattha vaṇṇo gandho raso ojā catasso cāpi dhātuyo cakkhupasādo jīvitindriyanti ayaṃ dasarūpaparimāṇo rūpapuñjo cakkhudasako nāma. Evaṃ sesā veditabbā. Avakaṃsato pana jaccandhabadhiraaghānakanapuṃsakassa jivhākāyavatthudasakānaṃ vasena tiṃsa rūpāni uppajjanti. Ukkaṃsāvakaṃsānaṃ pana antare anurūpato vikappo veditabbo.

    એવં વિદિત્વા પુન –

    Evaṃ viditvā puna –

    ખન્ધારમ્મણગતિહેતુ-વેદનાપીતિવિતક્કવિચારેહિ;

    Khandhārammaṇagatihetu-vedanāpītivitakkavicārehi;

    ભેદાભેદવિસેસો, ચુતિસન્ધીનં પરિઞ્ઞેય્યો.

    Bhedābhedaviseso, cutisandhīnaṃ pariññeyyo.

    યાહેસા મિસ્સામિસ્સતો દુવિધા પટિસન્ધિ, યા ચસ્સા અતીતાનન્તરા ચુતિ, તાસં ઇમેહિ ખન્ધાદીહિ ભેદાભેદવિસેસો ઞાતબ્બોતિ અત્થો.

    Yāhesā missāmissato duvidhā paṭisandhi, yā cassā atītānantarā cuti, tāsaṃ imehi khandhādīhi bhedābhedaviseso ñātabboti attho.

    કથં? કદાચિ ચતુક્ખન્ધાય આરુપ્પચુતિયા અનન્તરા ચતુક્ખન્ધાવ આરમ્મણતોપિ અભિન્ના પટિસન્ધિ હોતિ, કદાચિ અમહગ્ગતબહિદ્ધારમ્મણાય મહગ્ગતઅજ્ઝત્તારમ્મણા. અયં તાવ અરૂપભૂમીસુયેવ નયો. કદાચિ પન ચતુક્ખન્ધાય આરુપ્પચુતિયા અનન્તરા પઞ્ચક્ખન્ધા કામાવચરા પટિસન્ધિ. કદાચિ પઞ્ચક્ખન્ધાય કામાવચરચુતિયા રૂપાવચરચુતિયા વા અનન્તરા ચતુક્ખન્ધા આરુપ્પપટિસન્ધિ. એવં અતીતારમ્મણચુતિયા અતીતનવત્તબ્બપચ્ચુપ્પન્નારમ્મણા પટિસન્ધિ, એકચ્ચસુગતિચુતિયા એકચ્ચદુગ્ગતિપટિસન્ધિ, અહેતુકચુતિયા સહેતુકપટિસન્ધિ, દુહેતુકચુતિયા તિહેતુકપટિસન્ધિ, ઉપેક્ખાસહગતચુતિયા સોમનસ્સસહગતપટિસન્ધિ, અપ્પીતિકચુતિયા સપ્પીતિકપટિસન્ધિ, અવિતક્કચુતિયા સવિતક્કપટિસન્ધિ, અવિચારચુતિયા સવિચારપટિસન્ધિ, અવિતક્કઅવિચારચુતિયા સવિતક્કસવિચારપટિસન્ધીતિ તસ્સ તસ્સ વિપરીતતો ચ યથાયોગં યોજેતબ્બં.

    Kathaṃ? Kadāci catukkhandhāya āruppacutiyā anantarā catukkhandhāva ārammaṇatopi abhinnā paṭisandhi hoti, kadāci amahaggatabahiddhārammaṇāya mahaggataajjhattārammaṇā. Ayaṃ tāva arūpabhūmīsuyeva nayo. Kadāci pana catukkhandhāya āruppacutiyā anantarā pañcakkhandhā kāmāvacarā paṭisandhi. Kadāci pañcakkhandhāya kāmāvacaracutiyā rūpāvacaracutiyā vā anantarā catukkhandhā āruppapaṭisandhi. Evaṃ atītārammaṇacutiyā atītanavattabbapaccuppannārammaṇā paṭisandhi, ekaccasugaticutiyā ekaccaduggatipaṭisandhi, ahetukacutiyā sahetukapaṭisandhi, duhetukacutiyā tihetukapaṭisandhi, upekkhāsahagatacutiyā somanassasahagatapaṭisandhi, appītikacutiyā sappītikapaṭisandhi, avitakkacutiyā savitakkapaṭisandhi, avicāracutiyā savicārapaṭisandhi, avitakkaavicāracutiyā savitakkasavicārapaṭisandhīti tassa tassa viparītato ca yathāyogaṃ yojetabbaṃ.

    લદ્ધપ્પચ્ચયમિતિધમ્મ-મત્તમેતં ભવન્તરમુપેતિ;

    Laddhappaccayamitidhamma-mattametaṃ bhavantaramupeti;

    નાસ્સ તતો સઙ્કન્તિ, ન તતો હેતું વિના હોતિ.

    Nāssa tato saṅkanti, na tato hetuṃ vinā hoti.

    ઇતિ હેતં લદ્ધપચ્ચયં રૂપારૂપધમ્મમત્તં ઉપ્પજ્જમાનં ભવન્તરં ઉપેતીતિ વુચ્ચતિ, ન સત્તો, ન જીવો. તસ્સ નાપિ અતીતભવતો ઇધ સઙ્કન્તિ અત્થિ, નાપિ તતો હેતું વિના ઇધ પાતુભાવો. તયિદં પાકટેન મનુસ્સચુતિપટિસન્ધિક્કમેન પકાસયિસ્સામ –

    Iti hetaṃ laddhapaccayaṃ rūpārūpadhammamattaṃ uppajjamānaṃ bhavantaraṃ upetīti vuccati, na satto, na jīvo. Tassa nāpi atītabhavato idha saṅkanti atthi, nāpi tato hetuṃ vinā idha pātubhāvo. Tayidaṃ pākaṭena manussacutipaṭisandhikkamena pakāsayissāma –

    અતીતભવસ્મિઞ્હિ સરસેન ઉપક્કમેન વા સમાસન્નમરણસ્સ અસય્હાનં સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગસન્ધિબન્ધનચ્છેદકાનં મારણન્તિકવેદનાસત્તાનં સન્નિપાતં અસહન્તસ્સ આતપે પક્ખિત્તહરિતતાલપણ્ણમિવ કમેન ઉપસુસ્સમાને સરીરે નિરુદ્ધેસુ ચક્ખાદીસુ ઇન્દ્રિયેસુ હદયવત્થુમત્તે પતિટ્ઠિતેસુ કાયિન્દ્રિયમનિન્દ્રિયજીવિતિન્દ્રિયેસુ તઙ્ખણાવસેસં હદયવત્થુસન્નિસ્સિતં વિઞ્ઞાણં ગરુસમાસેવિતાસન્નપુબ્બકતાનં અઞ્ઞતરં લદ્ધાવસેસપચ્ચયસઙ્ખારસઙ્ખાતં કમ્મં વા તદુપટ્ઠાપિતં વા કમ્મનિમિત્તગતિનિમિત્તસઙ્ખાતં વિસયમારબ્ભ પવત્તતિ. તદેવં પવત્તમાનં તણ્હાઅવિજ્જાનં અપ્પહીનત્તા અવિજ્જાપટિચ્છાદિતાદીનવે તસ્મિં વિસયે તણ્હા નામેતિ , સહજાતસઙ્ખારા ખિપન્તિ. તં સન્તતિવસેન તણ્હાય નામિયમાનં સઙ્ખારેહિ ખિપ્પમાનં ઓરિમતીરરુક્ખવિનિબદ્ધરજ્જુમાલમ્બિત્વા માતિકાતિક્કમકો વિય પુરિમઞ્ચ નિસ્સયં જહતિ, અપરઞ્ચ કમ્મસમુટ્ઠાપિતં નિસ્સયં અસ્સાદયમાનં વા અનસ્સાદયમાનં વા આરમ્મણાદીહિયેવ પચ્ચયેહિ પવત્તતિ.

    Atītabhavasmiñhi sarasena upakkamena vā samāsannamaraṇassa asayhānaṃ sabbaṅgapaccaṅgasandhibandhanacchedakānaṃ māraṇantikavedanāsattānaṃ sannipātaṃ asahantassa ātape pakkhittaharitatālapaṇṇamiva kamena upasussamāne sarīre niruddhesu cakkhādīsu indriyesu hadayavatthumatte patiṭṭhitesu kāyindriyamanindriyajīvitindriyesu taṅkhaṇāvasesaṃ hadayavatthusannissitaṃ viññāṇaṃ garusamāsevitāsannapubbakatānaṃ aññataraṃ laddhāvasesapaccayasaṅkhārasaṅkhātaṃ kammaṃ vā tadupaṭṭhāpitaṃ vā kammanimittagatinimittasaṅkhātaṃ visayamārabbha pavattati. Tadevaṃ pavattamānaṃ taṇhāavijjānaṃ appahīnattā avijjāpaṭicchāditādīnave tasmiṃ visaye taṇhā nāmeti , sahajātasaṅkhārā khipanti. Taṃ santativasena taṇhāya nāmiyamānaṃ saṅkhārehi khippamānaṃ orimatīrarukkhavinibaddharajjumālambitvā mātikātikkamako viya purimañca nissayaṃ jahati, aparañca kammasamuṭṭhāpitaṃ nissayaṃ assādayamānaṃ vā anassādayamānaṃ vā ārammaṇādīhiyeva paccayehi pavattati.

    એત્થ ચ પુરિમં ચવનતો ચુતિ, પચ્છિમં ભવન્તરાદિપટિસન્ધાનતો પટિસન્ધીતિ વુચ્ચતિ. તદેતં નાપિ પુરિમભવા ઇધ આગતં, નાપિ તતો કમ્મસઙ્ખારનતિવિસયાદિહેતું વિના પાતુભૂતન્તિ વેદિતબ્બં.

    Ettha ca purimaṃ cavanato cuti, pacchimaṃ bhavantarādipaṭisandhānato paṭisandhīti vuccati. Tadetaṃ nāpi purimabhavā idha āgataṃ, nāpi tato kammasaṅkhāranativisayādihetuṃ vinā pātubhūtanti veditabbaṃ.

    સિયું નિદસ્સનાનેત્થ, પટિઘોસાદિકા અથ;

    Siyuṃ nidassanānettha, paṭighosādikā atha;

    સન્તાનબન્ધતો નત્થિ, એકતા નાપિ નાનતા.

    Santānabandhato natthi, ekatā nāpi nānatā.

    એત્થ ચેતસ્સ વિઞ્ઞાણસ્સ પુરિમભવતો ઇધ અનાગમને અતીતભવપરિયાપન્નહેતૂહિ ચ ઉપ્પાદે પટિઘોસપદીપમુદ્દાપટિબિમ્બપ્પકારા ધમ્મા નિદસ્સનાનિ સિયું. યથા હિ પટિઘોસપદીપમુદ્દચ્છાયા સદ્દાદિહેતુકા અઞ્ઞત્ર અગન્ત્વા હોન્તિ, એવમેવ ઇદં ચિત્તં. એત્થ ચ ‘સન્તાનબન્ધતો નત્થિ એકતા નાપિ નાનતા’. યદિ હિ સન્તાનબન્ધે સતિ એકન્તમેકતા ભવેય્ય, ન ખીરતો દધિ સમ્ભૂતં સિયા. અથાપિ એકન્તનાનતા ભવેય્ય, ન ખીરસ્સાધીનો દધિ સિયા. એસ નયો સબ્બહેતુહેતુસમુપ્પન્નેસુ. એવઞ્ચ સતિ સબ્બલોકવોહારલોપો સિયા. સો ચ અનિટ્ઠો. તસ્મા એત્થ ન એકન્તમેકતા વા નાનતા વા ઉપગન્તબ્બાતિ.

    Ettha cetassa viññāṇassa purimabhavato idha anāgamane atītabhavapariyāpannahetūhi ca uppāde paṭighosapadīpamuddāpaṭibimbappakārā dhammā nidassanāni siyuṃ. Yathā hi paṭighosapadīpamuddacchāyā saddādihetukā aññatra agantvā honti, evameva idaṃ cittaṃ. Ettha ca ‘santānabandhato natthi ekatā nāpi nānatā’. Yadi hi santānabandhe sati ekantamekatā bhaveyya, na khīrato dadhi sambhūtaṃ siyā. Athāpi ekantanānatā bhaveyya, na khīrassādhīno dadhi siyā. Esa nayo sabbahetuhetusamuppannesu. Evañca sati sabbalokavohāralopo siyā. So ca aniṭṭho. Tasmā ettha na ekantamekatā vā nānatā vā upagantabbāti.

    એત્થાહ – નનુ એવં અસઙ્કન્તિપાતુભાવે સતિ યે ઇમસ્મિં મનુસ્સત્તભાવે ખન્ધા, તેસં નિરુદ્ધત્તા ફલપચ્ચયસ્સ ચ કમ્મસ્સ તત્થ અગમનતો અઞ્ઞસ્સ અઞ્ઞતો ચ તં ફલં સિયા? ઉપભુઞ્જકે ચ અસતિ કસ્સ તં ફલં સિયા? તસ્મા ન સુન્દરમિદં વિધાનન્તિ. તત્રિદં વુચ્ચતિ –

    Etthāha – nanu evaṃ asaṅkantipātubhāve sati ye imasmiṃ manussattabhāve khandhā, tesaṃ niruddhattā phalapaccayassa ca kammassa tattha agamanato aññassa aññato ca taṃ phalaṃ siyā? Upabhuñjake ca asati kassa taṃ phalaṃ siyā? Tasmā na sundaramidaṃ vidhānanti. Tatridaṃ vuccati –

    સન્તાને યં ફલં એતં, નાઞ્ઞસ્સ ન ચ અઞ્ઞતો;

    Santāne yaṃ phalaṃ etaṃ, nāññassa na ca aññato;

    બીજાનં અભિસઙ્ખારો, એતસ્સત્થસ્સ સાધકો.

    Bījānaṃ abhisaṅkhāro, etassatthassa sādhako.

    એકસન્તાનસ્મિઞ્હિ ફલમુપ્પજ્જમાનં તત્થ એકન્તં એકત્તનાનત્તાનં પટિસિદ્ધત્તા અઞ્ઞસ્સાતિ વા અઞ્ઞતોતિ વા ન હોતિ. એતસ્સ ચ પનત્થસ્સ બીજાનં અભિસઙ્ખારો સાધકો. અમ્બબીજાદીનઞ્હિ અભિસઙ્ખારેસુ કતેસુ તસ્સ બીજસ્સ સન્તાને લદ્ધપચ્ચયો કાલન્તરે ફલવિસેસો ઉપ્પજ્જમાનો ન અઞ્ઞબીજાનં નાપિ અઞ્ઞાભિસઙ્ખારપચ્ચયા ઉપ્પજ્જતિ, ન ચ તાનિ બીજાનિ તે અભિસઙ્ખારા વા ફલટ્ઠાનં પાપુણન્તિ. એવં સમ્પદમિદં વેદિતબ્બં. વિજ્જાસિપ્પોસધાદીહિ ચાપિ બાલસરીરે ઉપયુત્તેહિ કાલન્તરે વુડ્ઢસરીરાદીસુ ફલદેહિ અયમત્થો વેદિતબ્બો.

    Ekasantānasmiñhi phalamuppajjamānaṃ tattha ekantaṃ ekattanānattānaṃ paṭisiddhattā aññassāti vā aññatoti vā na hoti. Etassa ca panatthassa bījānaṃ abhisaṅkhāro sādhako. Ambabījādīnañhi abhisaṅkhāresu katesu tassa bījassa santāne laddhapaccayo kālantare phalaviseso uppajjamāno na aññabījānaṃ nāpi aññābhisaṅkhārapaccayā uppajjati, na ca tāni bījāni te abhisaṅkhārā vā phalaṭṭhānaṃ pāpuṇanti. Evaṃ sampadamidaṃ veditabbaṃ. Vijjāsipposadhādīhi cāpi bālasarīre upayuttehi kālantare vuḍḍhasarīrādīsu phaladehi ayamattho veditabbo.

    યમ્પિ વુત્તં ‘ઉપભુઞ્જકે ચ અસતિ કસ્સ તં ફલં સિયા’તિ? તત્થ –

    Yampi vuttaṃ ‘upabhuñjake ca asati kassa taṃ phalaṃ siyā’ti? Tattha –

    ફલસ્સુપ્પત્તિયા એવ, સિદ્ધા ભુઞ્જકસમ્મુતિ;

    Phalassuppattiyā eva, siddhā bhuñjakasammuti;

    ફલુપ્પાદેન રુક્ખસ્સ, યથા ફલતિ સમ્મુતિ.

    Phaluppādena rukkhassa, yathā phalati sammuti.

    યથા હિ રુક્ખસઙ્ખાતાનં ધમ્માનં એકદેસભૂતસ્સ રુક્ખફલસ્સ ઉપ્પત્તિયા એવ રુક્ખો ફલતીતિ વા ફલિતોતિ વા વુચ્ચતિ, તથા દેવમનુસ્સસઙ્ખાતાનં ખન્ધાનં એકદેસભૂતસ્સ ઉપભોગસઙ્ખાતસ્સ સુખદુક્ખફલસ્સ ઉપ્પાદેનેવ દેવો વા મનુસ્સો વા ઉપભુઞ્જતીતિ વા સુખિતોતિ વા દુક્ખિતોતિ વા વુચ્ચતિ. તસ્મા ન એત્થ અઞ્ઞેન ઉપભુઞ્જકેન નામ કોચિ અત્થો અત્થીતિ.

    Yathā hi rukkhasaṅkhātānaṃ dhammānaṃ ekadesabhūtassa rukkhaphalassa uppattiyā eva rukkho phalatīti vā phalitoti vā vuccati, tathā devamanussasaṅkhātānaṃ khandhānaṃ ekadesabhūtassa upabhogasaṅkhātassa sukhadukkhaphalassa uppādeneva devo vā manusso vā upabhuñjatīti vā sukhitoti vā dukkhitoti vā vuccati. Tasmā na ettha aññena upabhuñjakena nāma koci attho atthīti.

    યોપિ વદેય્ય – ‘એવં સન્તેપિ એતે સઙ્ખારા વિજ્જમાના વા ફલસ્સ પચ્ચયા સિયું, અવિજ્જમાના વા. યદિ ચ વિજ્જમાના પવત્તિક્ખણેયેવ નેસં વિપાકેન ભવિતબ્બં. અથ અવિજ્જમાના, પવત્તિતો પુબ્બે ચ પચ્છા ચ નિચ્ચં ફલાવહા સિયુ’ન્તિ. સો એવં વત્તબ્બો –

    Yopi vadeyya – ‘evaṃ santepi ete saṅkhārā vijjamānā vā phalassa paccayā siyuṃ, avijjamānā vā. Yadi ca vijjamānā pavattikkhaṇeyeva nesaṃ vipākena bhavitabbaṃ. Atha avijjamānā, pavattito pubbe ca pacchā ca niccaṃ phalāvahā siyu’nti. So evaṃ vattabbo –

    કતત્તા પચ્ચયા એતે, ન ચ નિચ્ચં ફલાવહા;

    Katattā paccayā ete, na ca niccaṃ phalāvahā;

    પાટિભોગાદિકં તત્થ, વેદિતબ્બં નિદસ્સનં.

    Pāṭibhogādikaṃ tattha, veditabbaṃ nidassanaṃ.

    કતત્તા એવ હિ સઙ્ખારા અત્તનો ફલસ્સ પચ્ચયા હોન્તિ, ન વિજ્જમાનત્તા વા અવિજ્જમાનત્તા વા. યથાહ ‘‘કામાવચરસ્સ કુસલસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા ઉપચિતત્તા વિપાકં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ઉપ્પન્નં હોતી’’તિઆદિ (ધ॰ સ॰ ૪૩૧). યથારહસ્સ અત્તનો ફલસ્સ ચ પચ્ચયા હુત્વા ન પુન ફલાવહા હોન્તિ વિપક્કવિપાકત્તા. એતસ્સ ચત્થસ્સ વિભાવને ઇદં પાટિભોગાદિકં નિદસ્સનં વેદિતબ્બં.

    Katattā eva hi saṅkhārā attano phalassa paccayā honti, na vijjamānattā vā avijjamānattā vā. Yathāha ‘‘kāmāvacarassa kusalassa kammassa katattā upacitattā vipākaṃ cakkhuviññāṇaṃ uppannaṃ hotī’’tiādi (dha. sa. 431). Yathārahassa attano phalassa ca paccayā hutvā na puna phalāvahā honti vipakkavipākattā. Etassa catthassa vibhāvane idaṃ pāṭibhogādikaṃ nidassanaṃ veditabbaṃ.

    યથા હિ લોકે યો કસ્સચિ અત્થસ્સ નિય્યાતનત્થં પાટિભોગો હોતિ, ભણ્ડં વા કિણાતિ, ઇણં વા ગણ્હાતિ. તસ્સ તં કિરિયાકરણમત્તમેવ તદત્થનિય્યાતનાદિમ્હિ પચ્ચયો હોતિ, ન કિરિયાય વિજ્જમાનતા વા અવિજ્જમાનતા વા. ન ચ તદત્થનિય્યાતનાદિતો પરમ્પિ ધારકોવ હોતિ. કસ્મા? નિય્યાતનાદીનં કતત્તા. એવં કતત્તાવ સઙ્ખારાપિ અત્તનો ફલસ્સ પચ્ચયા હોન્તિ, ન ચ યથારહં ફલદાનતો પરમ્પિ ફલાવહા હોન્તીતિ. એત્તાવતા મિસ્સામિસ્સવસેન દ્વિધાપિ પવત્તમાનસ્સ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણસ્સ સઙ્ખારપચ્ચયા પવત્તિ દીપિતા હોતિ.

    Yathā hi loke yo kassaci atthassa niyyātanatthaṃ pāṭibhogo hoti, bhaṇḍaṃ vā kiṇāti, iṇaṃ vā gaṇhāti. Tassa taṃ kiriyākaraṇamattameva tadatthaniyyātanādimhi paccayo hoti, na kiriyāya vijjamānatā vā avijjamānatā vā. Na ca tadatthaniyyātanādito parampi dhārakova hoti. Kasmā? Niyyātanādīnaṃ katattā. Evaṃ katattāva saṅkhārāpi attano phalassa paccayā honti, na ca yathārahaṃ phaladānato parampi phalāvahā hontīti. Ettāvatā missāmissavasena dvidhāpi pavattamānassa paṭisandhiviññāṇassa saṅkhārapaccayā pavatti dīpitā hoti.

    ઇદાનિ સબ્બેસ્વેતેસુ બત્તિંસવિઞ્ઞાણેસુ સમ્મોહવિઘાતત્થં –

    Idāni sabbesvetesu battiṃsaviññāṇesu sammohavighātatthaṃ –

    પટિસન્ધિપ્પવત્તીનં , વસેનેતે ભવાદિસુ;

    Paṭisandhippavattīnaṃ , vasenete bhavādisu;

    વિજાનિતબ્બા સઙ્ખારા, યથા યેસઞ્ચ પચ્ચયા.

    Vijānitabbā saṅkhārā, yathā yesañca paccayā.

    તત્થ તયો ભવા, ચતસ્સો યોનિયો, પઞ્ચ ગતિયો, સત્ત વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયો, નવ સત્તાવાસાતિ એતે ભવાદયો નામ. એતેસુ ભવાદીસુ પટિસન્ધિયં પવત્તે ચ એતે યેસં વિપાકવિઞ્ઞાણાનં પચ્ચયા યથા ચ પચ્ચયા હોન્તિ તથા વિજાનિતબ્બાતિ અત્થો.

    Tattha tayo bhavā, catasso yoniyo, pañca gatiyo, satta viññāṇaṭṭhitiyo, nava sattāvāsāti ete bhavādayo nāma. Etesu bhavādīsu paṭisandhiyaṃ pavatte ca ete yesaṃ vipākaviññāṇānaṃ paccayā yathā ca paccayā honti tathā vijānitabbāti attho.

    તત્થ – પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારે તાવ કામાવચરઅટ્ઠચેતનાભેદો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો અવિસેસેન કામભવે સુગતિયં નવન્નં વિપાકવિઞ્ઞાણાનં પટિસન્ધિયં નાનાક્ખણિકકમ્મપચ્ચયેન ચેવ ઉપનિસ્સયપચ્ચયેન ચાતિ દ્વિધા પચ્ચયો. રૂપાવચરપઞ્ચકુસલચેતનાભેદો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો રૂપભવે પટિસન્ધિયં એવ પઞ્ચન્નં. વુત્તપ્પભેદકામાવચરો પન કામભવે સુગતિયં ઉપેક્ખાસહગતાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુવજ્જાનં સત્તન્નં પરિત્તવિપાકવિઞ્ઞાણાનં વુત્તનયેનેવ દ્વિધા પચ્ચયો પવત્તે, નો પટિસન્ધિયં. સ્વેવ રૂપભવે પઞ્ચન્નં વિપાકવિઞ્ઞાણાનં તથેવ પચ્ચયો પવત્તે, નો પટિસન્ધિયં. કામભવે પન દુગ્ગતિયં અટ્ઠન્નમ્પિ પરિત્તવિપાકવિઞ્ઞાણાનં તથેવ પચ્ચયો પવત્તે, નો પટિસન્ધિયં.

    Tattha – puññābhisaṅkhāre tāva kāmāvacaraaṭṭhacetanābhedo puññābhisaṅkhāro avisesena kāmabhave sugatiyaṃ navannaṃ vipākaviññāṇānaṃ paṭisandhiyaṃ nānākkhaṇikakammapaccayena ceva upanissayapaccayena cāti dvidhā paccayo. Rūpāvacarapañcakusalacetanābhedo puññābhisaṅkhāro rūpabhave paṭisandhiyaṃ eva pañcannaṃ. Vuttappabhedakāmāvacaro pana kāmabhave sugatiyaṃ upekkhāsahagatāhetukamanoviññāṇadhātuvajjānaṃ sattannaṃ parittavipākaviññāṇānaṃ vuttanayeneva dvidhā paccayo pavatte, no paṭisandhiyaṃ. Sveva rūpabhave pañcannaṃ vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo pavatte, no paṭisandhiyaṃ. Kāmabhave pana duggatiyaṃ aṭṭhannampi parittavipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo pavatte, no paṭisandhiyaṃ.

    તત્થ નિરયે મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરસ્સ નરકચારિકાદીસુ ઇટ્ઠારમ્મણસમાયોગે સો પચ્ચયો હોતિ. તિરચ્છાનેસુ પન નાગસુપણ્ણપેતમહિદ્ધિકેસુ ચ ઇટ્ઠારમ્મણં લબ્ભતિયેવ. સ્વેવ કામભવે સુગતિયં સોળસન્નમ્પિ કુસલવિપાકવિઞ્ઞાણાનં તથેવ પચ્ચયો પવત્તે ચ પટિસન્ધિયઞ્ચ. અવિસેસેન પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો રૂપભવે દસન્નં વિપાકવિઞ્ઞાણાનં તથેવ પચ્ચયો પવત્તે ચ પટિસન્ધિયઞ્ચ.

    Tattha niraye mahāmoggallānattherassa narakacārikādīsu iṭṭhārammaṇasamāyoge so paccayo hoti. Tiracchānesu pana nāgasupaṇṇapetamahiddhikesu ca iṭṭhārammaṇaṃ labbhatiyeva. Sveva kāmabhave sugatiyaṃ soḷasannampi kusalavipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo pavatte ca paṭisandhiyañca. Avisesena puññābhisaṅkhāro rūpabhave dasannaṃ vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo pavatte ca paṭisandhiyañca.

    દ્વાદસાકુસલચેતનાભેદો અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો કામભવે દુગ્ગતિયં એકસ્સ વિઞ્ઞાણસ્સ તથેવ પચ્ચયો પટિસન્ધિયં, નો પવત્તે; છન્નં પવત્તે, નો પટિસન્ધિયં; સત્તન્નમ્પિ અકુસલવિપાકવિઞ્ઞાણાનં પવત્તે ચ પટિસન્ધિયઞ્ચ . કામભવે પન સુગતિયં તેસંયેવ સત્તન્નં તથેવ પચ્ચયો પવત્તે, નો પટિસન્ધિયં; રૂપભવે ચતુન્નં વિપાકવિઞ્ઞાણાનં તથેવ પચ્ચયો પવત્તે, નો પટિસન્ધિયં. સો ચ ખો કામાવચરે અનિટ્ઠરૂપદસ્સનસદ્દસવનવસેન . બ્રહ્મલોકે પન અનિટ્ઠા રૂપાદયો નામ નત્થિ, તથા કામાવચરદેવલોકેપિ.

    Dvādasākusalacetanābhedo apuññābhisaṅkhāro kāmabhave duggatiyaṃ ekassa viññāṇassa tatheva paccayo paṭisandhiyaṃ, no pavatte; channaṃ pavatte, no paṭisandhiyaṃ; sattannampi akusalavipākaviññāṇānaṃ pavatte ca paṭisandhiyañca . Kāmabhave pana sugatiyaṃ tesaṃyeva sattannaṃ tatheva paccayo pavatte, no paṭisandhiyaṃ; rūpabhave catunnaṃ vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo pavatte, no paṭisandhiyaṃ. So ca kho kāmāvacare aniṭṭharūpadassanasaddasavanavasena . Brahmaloke pana aniṭṭhā rūpādayo nāma natthi, tathā kāmāvacaradevalokepi.

    આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો અરૂપભવે ચતુન્નં વિપાકવિઞ્ઞાણાનં તથેવ પચ્ચયો પવત્તે ચ પટિસન્ધિયઞ્ચ.

    Āneñjābhisaṅkhāro arūpabhave catunnaṃ vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo pavatte ca paṭisandhiyañca.

    કામાવચરકુસલાકુસલતો પન સબ્બસઙ્ગાહિકનયેન વીસતિચેતનાભેદોપિ કાયસઙ્ખારો કામભવે દસન્નં વિપાકવિઞ્ઞાણાનં પટિસન્ધિયં નાનાક્ખણિકકમ્મપચ્ચયેન ચેવ ઉપનિસ્સયપચ્ચયેન ચાતિ દ્વિધા પચ્ચયો. સ્વેવ કામભવે તેરસન્નં, રૂપભવે નવન્નં વિપાકવિઞ્ઞાણાનં તથેવ પચ્ચયો પવત્તે, નો પટિસન્ધિયં. સ્વેવ કામભવે તેવીસતિયા વિપાકવિઞ્ઞાણાનં તથેવ પચ્ચયો પવત્તે ચ પટિસન્ધિયઞ્ચ. વચીસઙ્ખારેપિ એસેવ નયો.

    Kāmāvacarakusalākusalato pana sabbasaṅgāhikanayena vīsaticetanābhedopi kāyasaṅkhāro kāmabhave dasannaṃ vipākaviññāṇānaṃ paṭisandhiyaṃ nānākkhaṇikakammapaccayena ceva upanissayapaccayena cāti dvidhā paccayo. Sveva kāmabhave terasannaṃ, rūpabhave navannaṃ vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo pavatte, no paṭisandhiyaṃ. Sveva kāmabhave tevīsatiyā vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo pavatte ca paṭisandhiyañca. Vacīsaṅkhārepi eseva nayo.

    અટ્ઠવીસતિએકૂનતિંસચેતનાભેદોપિ પન ચિત્તસઙ્ખારો તીસુ ભવેસુ એકૂનવીસતિયા વિપાકવિઞ્ઞાણાનં તથેવ પચ્ચયો પટિસન્ધિયં, નો પવત્તે. સ્વેવ દ્વીસુ ભવેસુ હેટ્ઠાવુત્તાનં તેરસન્નઞ્ચ નવન્નઞ્ચાતિ દ્વાવીસતિયા વિપાકવિઞ્ઞાણાનં તથેવ પચ્ચયો પવત્તે, નો પટિસન્ધિયં. તીસુ પન ભવેસુ દ્વત્તિંસાયપિ વિપાકવિઞ્ઞાણાનં તથેવ પચ્ચયો પવત્તે ચેવ પટિસન્ધિયઞ્ચ. એવં તાવ ભવેસુ પટિસન્ધિપવત્તીનં વસેન તે સઙ્ખારા યેસં પચ્ચયા, યથા ચ પચ્ચયા હોન્તિ તથા વિજાનિતબ્બા. એતેનેવ નયેન યોનિઆદીસુપિ વેદિતબ્બા.

    Aṭṭhavīsatiekūnatiṃsacetanābhedopi pana cittasaṅkhāro tīsu bhavesu ekūnavīsatiyā vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo paṭisandhiyaṃ, no pavatte. Sveva dvīsu bhavesu heṭṭhāvuttānaṃ terasannañca navannañcāti dvāvīsatiyā vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo pavatte, no paṭisandhiyaṃ. Tīsu pana bhavesu dvattiṃsāyapi vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo pavatte ceva paṭisandhiyañca. Evaṃ tāva bhavesu paṭisandhipavattīnaṃ vasena te saṅkhārā yesaṃ paccayā, yathā ca paccayā honti tathā vijānitabbā. Eteneva nayena yoniādīsupi veditabbā.

    તત્રિદં આદિતો પટ્ઠાય મુખમત્તપ્પકાસનં – ઇમેસુ હિ સઙ્ખારેસુ યસ્મા પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો તાવ દ્વીસુ ભવેસુ પટિસન્ધિં દત્વા સબ્બં અત્તનો વિપાકં જનેતિ, તથા અણ્ડજાદીસુ ચતૂસુ યોનીસુ, દેવમનુસ્સસઙ્ખાતાસુ દ્વીસુ ગતીસુ, નાનત્તકાયનાનત્તસઞ્ઞીનાનત્તકાયએકત્તસઞ્ઞીએકત્તકાયનાનત્તસઞ્ઞીએકત્તકાયએકત્તસઞ્ઞીસઙ્ખાતાસુ મનુસ્સાનઞ્ચેવ પઠમદુતિયતતિયજ્ઝાનભૂમીનઞ્ચ વસેન ચતૂસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ. અસઞ્ઞસત્તાવાસે પનેસ રૂપમત્તમેવાભિસઙ્ખરોતીતિ ચતૂસુયેવ સત્તાવાસેસુ ચ પટિસન્ધિં દત્વા સબ્બં અત્તનો વિપાકં જનેતિ. તસ્મા એસ એતેસુ દ્વીસુ ભવેસુ, ચતૂસુ યોનીસુ, દ્વીસુ ગતીસુ, ચતૂસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ, ચતૂસુ સત્તાવાસેસુ ચ એકવીસતિયા વિપાકવિઞ્ઞાણાનં વુત્તનયેનેવ પચ્ચયો હોતિ યથાસમ્ભવં પટિસન્ધિયં પવત્તે ચ.

    Tatridaṃ ādito paṭṭhāya mukhamattappakāsanaṃ – imesu hi saṅkhāresu yasmā puññābhisaṅkhāro tāva dvīsu bhavesu paṭisandhiṃ datvā sabbaṃ attano vipākaṃ janeti, tathā aṇḍajādīsu catūsu yonīsu, devamanussasaṅkhātāsu dvīsu gatīsu, nānattakāyanānattasaññīnānattakāyaekattasaññīekattakāyanānattasaññīekattakāyaekattasaññīsaṅkhātāsu manussānañceva paṭhamadutiyatatiyajjhānabhūmīnañca vasena catūsu viññāṇaṭṭhitīsu. Asaññasattāvāse panesa rūpamattamevābhisaṅkharotīti catūsuyeva sattāvāsesu ca paṭisandhiṃ datvā sabbaṃ attano vipākaṃ janeti. Tasmā esa etesu dvīsu bhavesu, catūsu yonīsu, dvīsu gatīsu, catūsu viññāṇaṭṭhitīsu, catūsu sattāvāsesu ca ekavīsatiyā vipākaviññāṇānaṃ vuttanayeneva paccayo hoti yathāsambhavaṃ paṭisandhiyaṃ pavatte ca.

    અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો પન યસ્મા એકસ્મિઞ્ઞેવ કામભવે, ચતૂસુ યોનીસુ, અવસેસાસુ તીસુ ગતીસુ, નાનત્તકાયએકત્તસઞ્ઞીસઙ્ખાતાય એકિસ્સા વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયા, તાદિસેયેવ ચ એકસ્મિં સત્તાવાસે પટિસન્ધિવસેન વિપચ્ચતિ, તસ્મા એસ એકસ્મિં ભવે ચતૂસુ યોનીસુ, તીસુ ગતીસુ, એકિસ્સા વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયા, એકમ્હિ ચ સત્તાવાસે સત્તન્નં વિપાકવિઞ્ઞાણાનં વુત્તનયેનેવ પચ્ચયો હોતિ પટિસન્ધિયં પવત્તે ચ.

    Apuññābhisaṅkhāro pana yasmā ekasmiññeva kāmabhave, catūsu yonīsu, avasesāsu tīsu gatīsu, nānattakāyaekattasaññīsaṅkhātāya ekissā viññāṇaṭṭhitiyā, tādiseyeva ca ekasmiṃ sattāvāse paṭisandhivasena vipaccati, tasmā esa ekasmiṃ bhave catūsu yonīsu, tīsu gatīsu, ekissā viññāṇaṭṭhitiyā, ekamhi ca sattāvāse sattannaṃ vipākaviññāṇānaṃ vuttanayeneva paccayo hoti paṭisandhiyaṃ pavatte ca.

    આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો પન યસ્મા એકસ્મિં અરૂપભવે, એકિસ્સા ઓપપાતિકયોનિયા, એકિસ્સા દેવગતિયા, આકાસાનઞ્ચાયતનાદીસુ તીસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ, આકાસાનઞ્ચાયતનાદીસુ ચ ચતૂસુ સત્તાવાસેસુ પટિસન્ધિવસેન વિપચ્ચતિ, તસ્મા એસ એકસ્મિંયેવ ભવે, એકિસ્સા યોનિયા, એકિસ્સા દેવગતિયા, તીસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ ચતૂસુ સત્તાવાસેસુ, ચતુન્નં વિઞ્ઞાણાનં વુત્તનયેનેવ પચ્ચયો હોતિ પટિસન્ધિયં પવત્તે ચ.

    Āneñjābhisaṅkhāro pana yasmā ekasmiṃ arūpabhave, ekissā opapātikayoniyā, ekissā devagatiyā, ākāsānañcāyatanādīsu tīsu viññāṇaṭṭhitīsu, ākāsānañcāyatanādīsu ca catūsu sattāvāsesu paṭisandhivasena vipaccati, tasmā esa ekasmiṃyeva bhave, ekissā yoniyā, ekissā devagatiyā, tīsu viññāṇaṭṭhitīsu catūsu sattāvāsesu, catunnaṃ viññāṇānaṃ vuttanayeneva paccayo hoti paṭisandhiyaṃ pavatte ca.

    કાયસઙ્ખારોપિ યસ્મા એકસ્મિં કામભવે, ચતૂસુ યોનીસુ, પઞ્ચસુ ગતીસુ, દ્વીસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ, દ્વીસુ ચ સત્તાવાસેસુ પટિસન્ધિં દત્વા સબ્બં અત્તનો વિપાકં જનેતિ, તસ્મા એસ એકસ્મિં ભવે, ચતૂસુ યોનીસુ, પઞ્ચસુ ગતીસુ, દ્વીસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ, દ્વીસુ ચ સત્તાવાસેસુ તેવીસતિયા વિપાકવિઞ્ઞાણાનં તથેવ પચ્ચયો પટિસન્ધિયં પવત્તે ચ. વચીસઙ્ખારેપિ એસેવ નયો.

    Kāyasaṅkhāropi yasmā ekasmiṃ kāmabhave, catūsu yonīsu, pañcasu gatīsu, dvīsu viññāṇaṭṭhitīsu, dvīsu ca sattāvāsesu paṭisandhiṃ datvā sabbaṃ attano vipākaṃ janeti, tasmā esa ekasmiṃ bhave, catūsu yonīsu, pañcasu gatīsu, dvīsu viññāṇaṭṭhitīsu, dvīsu ca sattāvāsesu tevīsatiyā vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo paṭisandhiyaṃ pavatte ca. Vacīsaṅkhārepi eseva nayo.

    ચિત્તસઙ્ખારો પન યસ્મા એકં સત્તાવાસં ઠપેત્વા ન કત્થચિ ન વિપચ્ચતિ, તસ્મા એસ તીસુ ભવેસુ, ચતૂસુ યોનીસુ, પઞ્ચસુ ગતીસુ, સત્તસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ, અટ્ઠસુ સત્તાવાસેસુ યથાયોગં દ્વત્તિંસાય વિપાકવિઞ્ઞાણાનં તથેવ પચ્ચયો પટિસન્ધિયં પવત્તે ચ. અવિઞ્ઞાણકે પન સત્તાવાસે સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણં નત્થિ.

    Cittasaṅkhāro pana yasmā ekaṃ sattāvāsaṃ ṭhapetvā na katthaci na vipaccati, tasmā esa tīsu bhavesu, catūsu yonīsu, pañcasu gatīsu, sattasu viññāṇaṭṭhitīsu, aṭṭhasu sattāvāsesu yathāyogaṃ dvattiṃsāya vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo paṭisandhiyaṃ pavatte ca. Aviññāṇake pana sattāvāse saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ natthi.

    અપિચ પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો અસઞ્ઞસત્તેસુ કટત્તારૂપાનં નાનાક્ખણિકકમ્મપચ્ચયેન પચ્ચયોતિ. એવં –

    Apica puññābhisaṅkhāro asaññasattesu kaṭattārūpānaṃ nānākkhaṇikakammapaccayena paccayoti. Evaṃ –

    પટિસન્ધિપવત્તીનં , વસેનેતે ભવાદિસુ;

    Paṭisandhipavattīnaṃ , vasenete bhavādisu;

    વિજાનિતબ્બા સઙ્ખારા, યથા યેસઞ્ચ પચ્ચયાતિ.

    Vijānitabbā saṅkhārā, yathā yesañca paccayāti.

    સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણપદનિદ્દેસો.

    Saṅkhārapaccayā viññāṇapadaniddeso.

    નામરૂપપદનિદ્દેસો

    Nāmarūpapadaniddeso

    ૨૨૮. વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપનિદ્દેસે –

    228. Viññāṇapaccayā nāmarūpaniddese –

    દેસનાભેદતો સબ્બ-ભવાદીસુ પવત્તિતો;

    Desanābhedato sabba-bhavādīsu pavattito;

    સઙ્ગહા પચ્ચયનયા, વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

    Saṅgahā paccayanayā, viññātabbo vinicchayo.

    ‘દેસનાભેદતો’તિ ‘‘તત્થ કતમં રૂપં? ચત્તારો ચ મહાભૂતા ચતુન્નઞ્ચ મહાભૂતાનં ઉપાદાય રૂપ’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૨.૨; મ॰ નિ॰ ૧.૧૦૦) એવં તાવ સુત્તન્તે ચ ઇધ રૂપપદસ્સ અભેદતો એકસદિસા દેસના કતા; નામપદસ્સ પન ભેદતો.

    ‘Desanābhedato’ti ‘‘tattha katamaṃ rūpaṃ? Cattāro ca mahābhūtā catunnañca mahābhūtānaṃ upādāya rūpa’’nti (saṃ. ni. 2.2; ma. ni. 1.100) evaṃ tāva suttante ca idha rūpapadassa abhedato ekasadisā desanā katā; nāmapadassa pana bhedato.

    સુત્તન્તસ્મિઞ્હિ ‘‘તત્થ કતમં નામં? વેદના સઞ્ઞા ચેતના ફસ્સો મનસિકારો’’તિ વુત્તં. ઇધ ‘‘વેદનાક્ખન્ધો સઞ્ઞાક્ખન્ધો સઙ્ખારક્ખન્ધો’’તિ. તત્થ હિ યમ્પિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામં ઉપ્પજ્જતિ, ઉપ્પન્નઞ્ચ ચિત્તસ્સ ઠિતિ અરૂપીનં ધમ્માનં આયૂતિ એવં અઞ્ઞધમ્મસન્નિસ્સયેન અગ્ગહેતબ્બતો પાકટં, તં દસ્સેન્તો ચેતનાફસ્સમનસિકારવસેન સઙ્ખારક્ખન્ધં તિધા ભિન્દિત્વા દ્વીહિ ખન્ધેહિ સદ્ધિં દેસેસિ. ઇધ પન તત્થ વુત્તઞ્ચ અવુત્તઞ્ચ સબ્બં નામં સઙ્ગણ્હન્તો ‘‘તયો ખન્ધા – વેદનાક્ખન્ધો સઞ્ઞાક્ખન્ધો સઙ્ખારક્ખન્ધો’’તિ આહ.

    Suttantasmiñhi ‘‘tattha katamaṃ nāmaṃ? Vedanā saññā cetanā phasso manasikāro’’ti vuttaṃ. Idha ‘‘vedanākkhandho saññākkhandho saṅkhārakkhandho’’ti. Tattha hi yampi cakkhuviññāṇapaccayā nāmaṃ uppajjati, uppannañca cittassa ṭhiti arūpīnaṃ dhammānaṃ āyūti evaṃ aññadhammasannissayena aggahetabbato pākaṭaṃ, taṃ dassento cetanāphassamanasikāravasena saṅkhārakkhandhaṃ tidhā bhinditvā dvīhi khandhehi saddhiṃ desesi. Idha pana tattha vuttañca avuttañca sabbaṃ nāmaṃ saṅgaṇhanto ‘‘tayo khandhā – vedanākkhandho saññākkhandho saṅkhārakkhandho’’ti āha.

    કિં પન ઇમે તયો ખન્ધાવ નામં, વિઞ્ઞાણં નામં નામ ન હોતીતિ? નો ન હોતિ. તસ્મિં પન વિઞ્ઞાણે ગય્હમાને નામવિઞ્ઞાણસ્સ ચ પચ્ચયવિઞ્ઞાણસ્સ ચાતિ દ્વિન્નં વિઞ્ઞાણાનં સહભાવો આપજ્જતિ. તસ્મા વિઞ્ઞાણં પચ્ચયટ્ઠાને ઠપેત્વા પચ્ચયનિબ્બત્તં નામં દસ્સેતું તયોવ ખન્ધા વુત્તાતિ. એવં તાવ ‘દેસનાભેદતો’ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

    Kiṃ pana ime tayo khandhāva nāmaṃ, viññāṇaṃ nāmaṃ nāma na hotīti? No na hoti. Tasmiṃ pana viññāṇe gayhamāne nāmaviññāṇassa ca paccayaviññāṇassa cāti dvinnaṃ viññāṇānaṃ sahabhāvo āpajjati. Tasmā viññāṇaṃ paccayaṭṭhāne ṭhapetvā paccayanibbattaṃ nāmaṃ dassetuṃ tayova khandhā vuttāti. Evaṃ tāva ‘desanābhedato’ viññātabbo vinicchayo.

    ‘સબ્બભવાદીસુ પવત્તિતો’તિ એત્થ પન નામં એકં સત્તાવાસં ઠપેત્વા સબ્બભવયોનિગતિવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસેસસત્તાવાસેસુ પવત્તતિ. રૂપં દ્વીસુ ભવેસુ, ચતૂસુ યોનીસુ, પઞ્ચસુ ગતીસુ, પુરિમાસુ ચતૂસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ, પઞ્ચસુ ચ સત્તાવાસેસુ પવત્તતિ. એવં પવત્તમાને ચેતસ્મિં નામરૂપે યસ્મા અભાવકગબ્ભસેય્યકાનં અણ્ડજાનઞ્ચ પટિસન્ધિક્ખણે વત્થુકાયવસેન રૂપતો દ્વે સન્તતિસીસાનિ તયો ચ અરૂપિનો ખન્ધા પાતુભવન્તિ, તસ્મા તેસં વિત્થારેન રૂપરૂપતો વીસતિ ધમ્મા તયો ચ અરૂપિનો ખન્ધાતિ એતે તેવીસતિ ધમ્મા વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપન્તિ વેદિતબ્બા. અગ્ગહિતગ્ગહણેન પન એકસન્તતિસીસતો નવ રૂપધમ્મે અપનેત્વા ચુદ્દસ, સભાવકાનં ભાવદસકં પક્ખિપિત્વા તેત્તિંસ. તેસમ્પિ અગહિતગ્ગહણેન સન્તતિસીસદ્વયતો અટ્ઠારસ રૂપધમ્મે અપનેત્વા પન્નરસ.

    ‘Sabbabhavādīsu pavattito’ti ettha pana nāmaṃ ekaṃ sattāvāsaṃ ṭhapetvā sabbabhavayonigativiññāṇaṭṭhitisesasattāvāsesu pavattati. Rūpaṃ dvīsu bhavesu, catūsu yonīsu, pañcasu gatīsu, purimāsu catūsu viññāṇaṭṭhitīsu, pañcasu ca sattāvāsesu pavattati. Evaṃ pavattamāne cetasmiṃ nāmarūpe yasmā abhāvakagabbhaseyyakānaṃ aṇḍajānañca paṭisandhikkhaṇe vatthukāyavasena rūpato dve santatisīsāni tayo ca arūpino khandhā pātubhavanti, tasmā tesaṃ vitthārena rūparūpato vīsati dhammā tayo ca arūpino khandhāti ete tevīsati dhammā viññāṇapaccayā nāmarūpanti veditabbā. Aggahitaggahaṇena pana ekasantatisīsato nava rūpadhamme apanetvā cuddasa, sabhāvakānaṃ bhāvadasakaṃ pakkhipitvā tettiṃsa. Tesampi agahitaggahaṇena santatisīsadvayato aṭṭhārasa rūpadhamme apanetvā pannarasa.

    યસ્મા ચ ઓપપાતિકસત્તેસુ બ્રહ્મકાયિકાદીનં પટિસન્ધિક્ખણે ચક્ખુસોતવત્થુદસકાનં જીવિતિન્દ્રિયનવકસ્સ ચ વસેન રૂપરૂપતો ચત્તારિ સન્તતિસીસાનિ તયો ચ અરૂપિનો ખન્ધા પાતુભવન્તિ, તસ્મા તેસં વિત્થારેન રૂપરૂપતો એકૂનચત્તાલીસ ધમ્મા તયો ચ અરૂપિનો ખન્ધાતિ એતે દ્વાચત્તાલીસ ધમ્મા વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપન્તિ વેદિતબ્બા. અગહિતગ્ગહણેન પન સન્તતિસીસત્તયતો સત્તવીસતિ ધમ્મે અપનેત્વા પન્નરસ.

    Yasmā ca opapātikasattesu brahmakāyikādīnaṃ paṭisandhikkhaṇe cakkhusotavatthudasakānaṃ jīvitindriyanavakassa ca vasena rūparūpato cattāri santatisīsāni tayo ca arūpino khandhā pātubhavanti, tasmā tesaṃ vitthārena rūparūpato ekūnacattālīsa dhammā tayo ca arūpino khandhāti ete dvācattālīsa dhammā viññāṇapaccayā nāmarūpanti veditabbā. Agahitaggahaṇena pana santatisīsattayato sattavīsati dhamme apanetvā pannarasa.

    કામભવે પન યસ્મા સેસઓપપાતિકાનં વા સંસેદજાનં વા સભાવકપરિપુણ્ણાયતનાનં પટિસન્ધિક્ખણે રૂપરૂપતો સત્ત સન્તતિસીસાનિ તયો ચ અરૂપિનો ખન્ધા પાતુભવન્તિ, તસ્મા તેસં વિત્થારેન રૂપરૂપતો સત્તતિ ધમ્મા તયો ચ અરૂપિનો ખન્ધાતિ એતે તેસત્તતિ ધમ્મા વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપન્તિ વેદિતબ્બા. અગ્ગહિતગ્ગહણેન પન સન્તતિસીસછક્કતો ચતુપઞ્ઞાસ ધમ્મે અપનેત્વા એકૂનવીસતિ. એસ ઉક્કંસતો. અવકંસેન પન તંતંરૂપસન્તતિસીસવિકલાનં તસ્સ તસ્સ વસેન હાપેત્વા હાપેત્વા સઙ્ખેપતો ચ વિત્થારતો ચ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપસઙ્ખાતા વેદિતબ્બા. અરૂપીનં પન તયોવ અરૂપિનો ખન્ધા. અસઞ્ઞીનં રૂપતો જીવિતિન્દ્રિયનવકમેવાતિ. એસ તાવ પટિસન્ધિયં નયો.

    Kāmabhave pana yasmā sesaopapātikānaṃ vā saṃsedajānaṃ vā sabhāvakaparipuṇṇāyatanānaṃ paṭisandhikkhaṇe rūparūpato satta santatisīsāni tayo ca arūpino khandhā pātubhavanti, tasmā tesaṃ vitthārena rūparūpato sattati dhammā tayo ca arūpino khandhāti ete tesattati dhammā viññāṇapaccayā nāmarūpanti veditabbā. Aggahitaggahaṇena pana santatisīsachakkato catupaññāsa dhamme apanetvā ekūnavīsati. Esa ukkaṃsato. Avakaṃsena pana taṃtaṃrūpasantatisīsavikalānaṃ tassa tassa vasena hāpetvā hāpetvā saṅkhepato ca vitthārato ca paṭisandhiviññāṇapaccayā nāmarūpasaṅkhātā veditabbā. Arūpīnaṃ pana tayova arūpino khandhā. Asaññīnaṃ rūpato jīvitindriyanavakamevāti. Esa tāva paṭisandhiyaṃ nayo.

    પવત્તે પન સબ્બત્થ રૂપપ્પવત્તિદેસે પટિસન્ધિચિત્તસ્સ ઠિતિક્ખણે પટિસન્ધિચિત્તેન સહ પવત્તઉતુતો ઉતુસમુટ્ઠાનં સુદ્ધટ્ઠકં પાતુભવતિ. પટિસન્ધિચિત્તં પન રૂપં ન સમુટ્ઠાપેતિ. તઞ્હિ યથા પપાતે પતિતપુરિસો પરસ્સ પચ્ચયો હોતું ન સક્કોતિ, એવં વત્થુદુબ્બલતાય દુબ્બલત્તા રૂપં સમુટ્ઠાપેતું ન સક્કોતિ. પટિસન્ધિચિત્તતો પન ઉદ્ધં પઠમભવઙ્ગતો પભુતિ ચિત્તસમુટ્ઠાનકં સુદ્ધટ્ઠકં. સદ્દપાતુભાવકાલે પટિસન્ધિક્ખણતો ઉદ્ધં પવત્તઉતુતો ચેવ ચિત્તતો ચ સદ્દનવકં. યે પન કબળિકારાહારૂપજીવિનો ગબ્ભસેય્યકસત્તા તેસં –

    Pavatte pana sabbattha rūpappavattidese paṭisandhicittassa ṭhitikkhaṇe paṭisandhicittena saha pavattaututo utusamuṭṭhānaṃ suddhaṭṭhakaṃ pātubhavati. Paṭisandhicittaṃ pana rūpaṃ na samuṭṭhāpeti. Tañhi yathā papāte patitapuriso parassa paccayo hotuṃ na sakkoti, evaṃ vatthudubbalatāya dubbalattā rūpaṃ samuṭṭhāpetuṃ na sakkoti. Paṭisandhicittato pana uddhaṃ paṭhamabhavaṅgato pabhuti cittasamuṭṭhānakaṃ suddhaṭṭhakaṃ. Saddapātubhāvakāle paṭisandhikkhaṇato uddhaṃ pavattaututo ceva cittato ca saddanavakaṃ. Ye pana kabaḷikārāhārūpajīvino gabbhaseyyakasattā tesaṃ –

    ‘‘યઞ્ચસ્સ ભુઞ્જતી માતા, અન્નં પાનઞ્ચ ભોજનં;

    ‘‘Yañcassa bhuñjatī mātā, annaṃ pānañca bhojanaṃ;

    તેન સો તત્થ યાપેતિ, માતુકુચ્છિગતો નરો’’તિ. (સં॰ નિ॰ ૧.૨૩૫);

    Tena so tattha yāpeti, mātukucchigato naro’’ti. (saṃ. ni. 1.235);

    વચનતો માતરા અજ્ઝોહરિતાહારેન અનુગતે સરીરે, ઓપપાતિકાનં સબ્બપઠમં અત્તનો મુખગતં ખેળં અજ્ઝોહરણકાલે આહારસમુટ્ઠાનં સુદ્ધટ્ઠકન્તિ ઇદં આહારસમુટ્ઠાનસ્સ સુદ્ધટ્ઠકસ્સ ઉતુચિત્તસમુટ્ઠાનાનઞ્ચ ઉક્કંસતો દ્વિન્નં નવકાનં વસેન છબ્બીસતિવિધં, પુબ્બે એકેકચિત્તક્ખણે તિક્ખત્તું ઉપ્પજ્જમાનં વુત્તં કમ્મસમુટ્ઠાનં સત્તતિવિધન્તિ છન્નવુતિવિધં રૂપં તયો ચ અરૂપિનો ખન્ધાતિ સમાસતો નવનવુતિ ધમ્મા. યસ્મા વાસદ્દો અનિયતો કદાચિદેવ પાતુભાવતો, તસ્મા દુવિધમ્પિ તં અપનેત્વા ઇમે સત્તનવુતિ ધમ્મા યથાસમ્ભવં સબ્બસત્તાનં વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપન્તિ વેદિતબ્બા. તેસઞ્હિ સુત્તાનમ્પિ પમત્તાનમ્પિ ચરન્તાનમ્પિ ખાદન્તાનમ્પિ પિવન્તાનમ્પિ દિવા ચ રત્તિઞ્ચ એતે વિઞ્ઞાણપચ્ચયા પવત્તન્તિ. તઞ્ચ તેસં વિઞ્ઞાણપચ્ચયભાવં પરતો વણ્ણયિસ્સામ.

    Vacanato mātarā ajjhoharitāhārena anugate sarīre, opapātikānaṃ sabbapaṭhamaṃ attano mukhagataṃ kheḷaṃ ajjhoharaṇakāle āhārasamuṭṭhānaṃ suddhaṭṭhakanti idaṃ āhārasamuṭṭhānassa suddhaṭṭhakassa utucittasamuṭṭhānānañca ukkaṃsato dvinnaṃ navakānaṃ vasena chabbīsatividhaṃ, pubbe ekekacittakkhaṇe tikkhattuṃ uppajjamānaṃ vuttaṃ kammasamuṭṭhānaṃ sattatividhanti channavutividhaṃ rūpaṃ tayo ca arūpino khandhāti samāsato navanavuti dhammā. Yasmā vāsaddo aniyato kadācideva pātubhāvato, tasmā duvidhampi taṃ apanetvā ime sattanavuti dhammā yathāsambhavaṃ sabbasattānaṃ viññāṇapaccayā nāmarūpanti veditabbā. Tesañhi suttānampi pamattānampi carantānampi khādantānampi pivantānampi divā ca rattiñca ete viññāṇapaccayā pavattanti. Tañca tesaṃ viññāṇapaccayabhāvaṃ parato vaṇṇayissāma.

    યં પનેતમેત્થ કમ્મજરૂપં તં ભવયોનિગતિવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસત્તાવાસેસુ સબ્બપઠમં પતિટ્ઠહન્તમ્પિ તિસમુટ્ઠાનિકરૂપેન અનુપત્થદ્ધં ન સક્કોતિ સણ્ઠાતું, નાપિ તિસમુટ્ઠાનિકં તેન અનુપત્થદ્ધં. અથ ખો વાતબ્ભાહતાપિ ચતુદ્દિસવવત્થાપિતા નળકલાપિયો વિય, ઊમિવેગબ્ભાહતાપિ મહાસમુદ્દે કત્થચિ લદ્ધપતિટ્ઠા ભિન્નવાહનિકા વિય ચ અઞ્ઞમઞ્ઞૂપત્થદ્ધાનેવેતાનિ અપતમાનાનિ સણ્ઠહિત્વા એકમ્પિ વસ્સં દ્વેપિ વસ્સાનિ…પે॰… વસ્સસતમ્પિ યાવ તેસં સત્તાનં આયુક્ખયો વા પુઞ્ઞક્ખયો વા તાવ પવત્તન્તીતિ. એવં ‘સબ્બભવાદીસુ પવત્તિતો’પેત્થ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

    Yaṃ panetamettha kammajarūpaṃ taṃ bhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāvāsesu sabbapaṭhamaṃ patiṭṭhahantampi tisamuṭṭhānikarūpena anupatthaddhaṃ na sakkoti saṇṭhātuṃ, nāpi tisamuṭṭhānikaṃ tena anupatthaddhaṃ. Atha kho vātabbhāhatāpi catuddisavavatthāpitā naḷakalāpiyo viya, ūmivegabbhāhatāpi mahāsamudde katthaci laddhapatiṭṭhā bhinnavāhanikā viya ca aññamaññūpatthaddhānevetāni apatamānāni saṇṭhahitvā ekampi vassaṃ dvepi vassāni…pe… vassasatampi yāva tesaṃ sattānaṃ āyukkhayo vā puññakkhayo vā tāva pavattantīti. Evaṃ ‘sabbabhavādīsu pavattito’pettha viññātabbo vinicchayo.

    ‘સઙ્ગહા’તિ એત્થ ચ યં આરુપ્પે પવત્તિપટિસન્ધીસુ પઞ્ચવોકારભવે ચ પવત્તિયા વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામમેવ, યઞ્ચ અસઞ્ઞીસુ સબ્બત્થ પઞ્ચવોકારભવે ચ પવત્તિયા વિઞ્ઞાણપચ્ચયા રૂપમેવ, યઞ્ચ પઞ્ચવોકારભવે સબ્બત્થ વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપં, તં સબ્બં નામઞ્ચ રૂપઞ્ચ નામરૂપઞ્ચ નામરૂપન્તિ એવં એકદેસસરૂપેકસેસનયેન સઙ્ગહેત્વા વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપન્તિ વેદિતબ્બં. અસઞ્ઞીસુ વિઞ્ઞાણાભાવા અયુત્તન્તિ ચે નાયુત્તં. ઇદઞ્હિ –

    ‘Saṅgahā’ti ettha ca yaṃ āruppe pavattipaṭisandhīsu pañcavokārabhave ca pavattiyā viññāṇapaccayā nāmameva, yañca asaññīsu sabbattha pañcavokārabhave ca pavattiyā viññāṇapaccayā rūpameva, yañca pañcavokārabhave sabbattha viññāṇapaccayā nāmarūpaṃ, taṃ sabbaṃ nāmañca rūpañca nāmarūpañca nāmarūpanti evaṃ ekadesasarūpekasesanayena saṅgahetvā viññāṇapaccayā nāmarūpanti veditabbaṃ. Asaññīsu viññāṇābhāvā ayuttanti ce nāyuttaṃ. Idañhi –

    નામરૂપસ્સ યં હેતુ, વિઞ્ઞાણં તં દ્વિધા મતં;

    Nāmarūpassa yaṃ hetu, viññāṇaṃ taṃ dvidhā mataṃ;

    વિપાકમવિપાકઞ્ચ, યુત્તમેવ યતો ઇદં.

    Vipākamavipākañca, yuttameva yato idaṃ.

    યઞ્હિ નામરૂપસ્સ હેતુ વિઞ્ઞાણં તં વિપાકાવિપાકભેદતો દ્વિધા મતં. ઇદઞ્ચ અસઞ્ઞસત્તેસુ કમ્મસમુટ્ઠાનત્તા પઞ્ચવોકારભવે પવત્તઅભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણપચ્ચયા રૂપં, તથા પઞ્ચવોકારે પવત્તિયં કુસલાદિચિત્તક્ખણે કમ્મસમુટ્ઠાનન્તિ યુત્તમેવ ઇદં. એવં ‘સઙ્ગહતો’પેત્થ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

    Yañhi nāmarūpassa hetu viññāṇaṃ taṃ vipākāvipākabhedato dvidhā mataṃ. Idañca asaññasattesu kammasamuṭṭhānattā pañcavokārabhave pavattaabhisaṅkhāraviññāṇapaccayā rūpaṃ, tathā pañcavokāre pavattiyaṃ kusalādicittakkhaṇe kammasamuṭṭhānanti yuttameva idaṃ. Evaṃ ‘saṅgahato’pettha viññātabbo vinicchayo.

    ‘પચ્ચયનયા’તિ એત્થ હિ –

    ‘Paccayanayā’ti ettha hi –

    નામસ્સ પાકવિઞ્ઞાણં, નવધા હોતિ પચ્ચયો;

    Nāmassa pākaviññāṇaṃ, navadhā hoti paccayo;

    વત્થુરૂપસ્સ નવધા, સેસરૂપસ્સ અટ્ઠધા.

    Vatthurūpassa navadhā, sesarūpassa aṭṭhadhā.

    અભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણં, હોતિ રૂપસ્સ એકધા;

    Abhisaṅkhāraviññāṇaṃ, hoti rūpassa ekadhā;

    તદઞ્ઞં પન વિઞ્ઞાણં, તસ્સ તસ્સ યથારહં.

    Tadaññaṃ pana viññāṇaṃ, tassa tassa yathārahaṃ.

    યઞ્હેતં પટિસન્ધિયં પવત્તિયં વા વિપાકસઙ્ખાતં નામં, તસ્સ રૂપમિસ્સસ્સ વા રૂપઅમિસ્સસ્સ વા પટિસન્ધિકં વા અઞ્ઞં વા વિપાકવિઞ્ઞાણં સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયસમ્પયુત્તવિપાકઆહારઇન્દ્રિયઅત્થિઅવિગતપચ્ચયેહિ નવધા પચ્ચયો હોતિ. વત્થુરૂપસ્સ પટિસન્ધિયં સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયવિપાકઆહારઇન્દ્રિયવિપ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતપચ્ચયેહિ નવધા પચ્ચયો હોતિ. ઠપેત્વા પન વત્થુરૂપં સેસરૂપસ્સ ઇમેસુ નવસુ અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયં અપનેત્વા સેસેહિ અટ્ઠહિ પચ્ચયેહિ પચ્ચયો હોતિ. અભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણં પન અસઞ્ઞસત્તરૂપસ્સ વા પઞ્ચવોકારે વા કમ્મજસ્સ સુત્તન્તિકપરિયાયેન ઉપનિસ્સયવસેન એકધાવ પચ્ચયો હોતિ. અવસેસં પઠમભવઙ્ગતો પભુતિ સબ્બમ્પિ વિઞ્ઞાણં તસ્સ તસ્સ નામરૂપસ્સ યથારહં પચ્ચયો હોતીતિ વેદિતબ્બં. વિત્થારતો પન તસ્સ પચ્ચયનયે દસ્સિયમાને સબ્બાપિ પટ્ઠાનકથા વિત્થારેતબ્બા હોતીતિ ન તં આરભામ.

    Yañhetaṃ paṭisandhiyaṃ pavattiyaṃ vā vipākasaṅkhātaṃ nāmaṃ, tassa rūpamissassa vā rūpaamissassa vā paṭisandhikaṃ vā aññaṃ vā vipākaviññāṇaṃ sahajātaaññamaññanissayasampayuttavipākaāhāraindriyaatthiavigatapaccayehi navadhā paccayo hoti. Vatthurūpassa paṭisandhiyaṃ sahajātaaññamaññanissayavipākaāhāraindriyavippayuttaatthiavigatapaccayehi navadhā paccayo hoti. Ṭhapetvā pana vatthurūpaṃ sesarūpassa imesu navasu aññamaññapaccayaṃ apanetvā sesehi aṭṭhahi paccayehi paccayo hoti. Abhisaṅkhāraviññāṇaṃ pana asaññasattarūpassa vā pañcavokāre vā kammajassa suttantikapariyāyena upanissayavasena ekadhāva paccayo hoti. Avasesaṃ paṭhamabhavaṅgato pabhuti sabbampi viññāṇaṃ tassa tassa nāmarūpassa yathārahaṃ paccayo hotīti veditabbaṃ. Vitthārato pana tassa paccayanaye dassiyamāne sabbāpi paṭṭhānakathā vitthāretabbā hotīti na taṃ ārabhāma.

    તત્થ સિયા – કથં પનેતં જાનિતબ્બં ‘‘પટિસન્ધિનામરૂપં વિઞ્ઞાણપચ્ચયા હોતી’’તિ? સુત્તતો યુત્તિતો ચ. સુત્તે હિ ‘‘ચિત્તાનુપરિવત્તિનો ધમ્મા’’તિઆદિના (ધ॰ સ॰ દુકમાતિકા ૬૨) નયેન બહુધા વેદનાદીનં વિઞ્ઞાણપચ્ચયતા સિદ્ધા. યુત્તિતો પન –

    Tattha siyā – kathaṃ panetaṃ jānitabbaṃ ‘‘paṭisandhināmarūpaṃ viññāṇapaccayā hotī’’ti? Suttato yuttito ca. Sutte hi ‘‘cittānuparivattino dhammā’’tiādinā (dha. sa. dukamātikā 62) nayena bahudhā vedanādīnaṃ viññāṇapaccayatā siddhā. Yuttito pana –

    ચિત્તજેન હિ રૂપેન, ઇધ દિટ્ઠેન સિજ્ઝતિ;

    Cittajena hi rūpena, idha diṭṭhena sijjhati;

    અદિટ્ઠસ્સાપિ રૂપસ્સ, વિઞ્ઞાણં પચ્ચયો ઇતિ.

    Adiṭṭhassāpi rūpassa, viññāṇaṃ paccayo iti.

    ચિત્તે હિ પસન્ને અપ્પસન્ને વા તદનુરૂપાનિ રૂપાનિ ઉપ્પજ્જમાનાનિ દિટ્ઠાનિ. દિટ્ઠેન ચ અદિટ્ઠસ્સ અનુમાનં હોતીતિ ઇમિના ઇધ દિટ્ઠેન ચિત્તજરૂપેન અદિટ્ઠસ્સાપિ પટિસન્ધિરૂપસ્સ વિઞ્ઞાણં પચ્ચયો હોતીતિ જાનિતબ્બમેતં. કમ્મસમુટ્ઠાનસ્સાપિ હિ તસ્સ ચિત્તસમુટ્ઠાનસ્સેવ વિઞ્ઞાણપચ્ચયતા પટ્ઠાને (પટ્ઠા॰ ૧.૧.૫૩, ૪૧૯) આગતાતિ. એવં પચ્ચયનયતો પેત્થ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

    Citte hi pasanne appasanne vā tadanurūpāni rūpāni uppajjamānāni diṭṭhāni. Diṭṭhena ca adiṭṭhassa anumānaṃ hotīti iminā idha diṭṭhena cittajarūpena adiṭṭhassāpi paṭisandhirūpassa viññāṇaṃ paccayo hotīti jānitabbametaṃ. Kammasamuṭṭhānassāpi hi tassa cittasamuṭṭhānasseva viññāṇapaccayatā paṭṭhāne (paṭṭhā. 1.1.53, 419) āgatāti. Evaṃ paccayanayato pettha viññātabbo vinicchayo.

    એત્થ ચ ‘‘વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપ’’ન્તિ ભાસમાનેન ભગવતા યસ્મા ઉપપરિક્ખમાનાનં પણ્ડિતાનં પરમત્થતો નામરૂપમત્તમેવ પવત્તમાનં દિસ્સતિ, ન સત્તો, ન પોસો; તસ્મા અપ્પટિવત્તિયં સમણેન વા બ્રાહ્મણેન વા દેવેન વા મારેન વા બ્રહ્મુના વા કેનચિ વા લોકસ્મિં અનુત્તરં ધમ્મચક્કં પવત્તિતં હોતીતિ.

    Ettha ca ‘‘viññāṇapaccayā nāmarūpa’’nti bhāsamānena bhagavatā yasmā upaparikkhamānānaṃ paṇḍitānaṃ paramatthato nāmarūpamattameva pavattamānaṃ dissati, na satto, na poso; tasmā appaṭivattiyaṃ samaṇena vā brāhmaṇena vā devena vā mārena vā brahmunā vā kenaci vā lokasmiṃ anuttaraṃ dhammacakkaṃ pavattitaṃ hotīti.

    વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપપદનિદ્દેસો.

    Viññāṇapaccayā nāmarūpapadaniddeso.

    સળાયતનપદનિદ્દેસો

    Saḷāyatanapadaniddeso

    ૨૨૯. નામરૂપપચ્ચયા સળાયતનનિદ્દેસે –

    229. Nāmarūpapaccayā saḷāyatananiddese –

    નામં ખન્ધત્તયં રૂપં, ભૂતવત્થાદિકં મતં;

    Nāmaṃ khandhattayaṃ rūpaṃ, bhūtavatthādikaṃ mataṃ;

    કતેકસેસં તં તસ્સ, તાદિસસ્સેવ પચ્ચયો.

    Katekasesaṃ taṃ tassa, tādisasseva paccayo.

    યઞ્હેતં સળાયતનસ્સ પચ્ચયભૂતં નામરૂપં, તત્થ નામન્તિ વેદનાદિક્ખન્ધત્તયં, રૂપં પન સકસન્તતિપરિયાપન્નં નિયમતો ચત્તારિ ભૂતાનિ છ વત્થૂનિ જીવિતિન્દ્રિયન્તિ એવં ભૂતવત્થાદિકં મતન્તિ વેદિતબ્બં. તં પન ‘‘નામઞ્ચ રૂપઞ્ચ નામરૂપઞ્ચ નામરૂપ’’ન્તિ એવં કતેકસેસં ‘‘છટ્ઠાયતનઞ્ચ સળાયતનઞ્ચ સળાયતન’’ન્તિ એવં કતેકસેસસ્સેવ સળાયતનસ્સ પચ્ચયોતિ વેદિતબ્બં. કસ્મા? યસ્મા આરુપ્પે નામમેવ પચ્ચયો. તઞ્ચ છટ્ઠાયતનસ્સેવ, ન અઞ્ઞસ્સ. ‘‘નામપચ્ચયા છટ્ઠાયતન’’ન્તિ હિ અબ્યાકતવારે વક્ખતિ. ઇધ સઙ્ગહિતમેવ હિ તત્થ વિભત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

    Yañhetaṃ saḷāyatanassa paccayabhūtaṃ nāmarūpaṃ, tattha nāmanti vedanādikkhandhattayaṃ, rūpaṃ pana sakasantatipariyāpannaṃ niyamato cattāri bhūtāni cha vatthūni jīvitindriyanti evaṃ bhūtavatthādikaṃ matanti veditabbaṃ. Taṃ pana ‘‘nāmañca rūpañca nāmarūpañca nāmarūpa’’nti evaṃ katekasesaṃ ‘‘chaṭṭhāyatanañca saḷāyatanañca saḷāyatana’’nti evaṃ katekasesasseva saḷāyatanassa paccayoti veditabbaṃ. Kasmā? Yasmā āruppe nāmameva paccayo. Tañca chaṭṭhāyatanasseva, na aññassa. ‘‘Nāmapaccayā chaṭṭhāyatana’’nti hi abyākatavāre vakkhati. Idha saṅgahitameva hi tattha vibhattanti veditabbaṃ.

    તત્થ સિયા – કથં પનેતં જાનિતબ્બં ‘‘નામરૂપં સળાયતનસ્સ પચ્ચયો’’તિ? નામરૂપભાવે ભાવતો. તસ્સ તસ્સ હિ નામસ્સ રૂપસ્સ ચ ભાવે તં તં આયતનં હોતિ, ન અઞ્ઞથા. સા પનસ્સ તબ્ભાવભાવીભાવતા પચ્ચયનયસ્મિઞ્ઞેવ આવિભવિસ્સતિ. તસ્મા –

    Tattha siyā – kathaṃ panetaṃ jānitabbaṃ ‘‘nāmarūpaṃ saḷāyatanassa paccayo’’ti? Nāmarūpabhāve bhāvato. Tassa tassa hi nāmassa rūpassa ca bhāve taṃ taṃ āyatanaṃ hoti, na aññathā. Sā panassa tabbhāvabhāvībhāvatā paccayanayasmiññeva āvibhavissati. Tasmā –

    પટિસન્ધિયં પવત્તે વા, હોતિ યં યસ્સ પચ્ચયો;

    Paṭisandhiyaṃ pavatte vā, hoti yaṃ yassa paccayo;

    યથા ચ પચ્ચયો હોતિ, તથા નેય્યં વિભાવિના.

    Yathā ca paccayo hoti, tathā neyyaṃ vibhāvinā.

    તત્રાયં અત્થદીપના –

    Tatrāyaṃ atthadīpanā –

    નામમેવ હિ આરુપ્પે, પટિસન્ધિપવત્તિસુ;

    Nāmameva hi āruppe, paṭisandhipavattisu;

    પચ્ચયો સત્તધા છટ્ઠા, હોતિ તં અવકંસતો.

    Paccayo sattadhā chaṭṭhā, hoti taṃ avakaṃsato.

    કથં? ‘પટિસન્ધિયં’ તાવ અવકંસતો સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયસમ્પયુત્તવિપાકઅત્થિઅવિગતપચ્ચયેહિ સત્તધા નામં છટ્ઠાયતનસ્સ પચ્ચયો હોતિ. કિઞ્ચિ પનેત્થ હેતુપચ્ચયેન, કિઞ્ચિ આહારપચ્ચયેનાતિ એવં અઞ્ઞથાપિ પચ્ચયો હોતિ. તસ્સ વસેન ઉક્કંસાવકંસો વેદિતબ્બો.

    Kathaṃ? ‘Paṭisandhiyaṃ’ tāva avakaṃsato sahajātaaññamaññanissayasampayuttavipākaatthiavigatapaccayehi sattadhā nāmaṃ chaṭṭhāyatanassa paccayo hoti. Kiñci panettha hetupaccayena, kiñci āhārapaccayenāti evaṃ aññathāpi paccayo hoti. Tassa vasena ukkaṃsāvakaṃso veditabbo.

    ‘પવત્તે’પિ વિપાકં વુત્તનયેનેવ પચ્ચયો હોતિ. ઇતરં પન અવકંસતો વુત્તપ્પકારેસુ પચ્ચયેસુ વિપાકપચ્ચયવજ્જેહિ છહિ પચ્ચયો હોતિ. કિઞ્ચિ પનેત્થ હેતુપચ્ચયેન, કિઞ્ચિ આહારપચ્ચયેનાતિ એવં અઞ્ઞથાપિ પચ્ચયો હોતિ. તસ્સ વસેન ઉક્કંસાવકંસો વેદિતબ્બો.

    ‘Pavatte’pi vipākaṃ vuttanayeneva paccayo hoti. Itaraṃ pana avakaṃsato vuttappakāresu paccayesu vipākapaccayavajjehi chahi paccayo hoti. Kiñci panettha hetupaccayena, kiñci āhārapaccayenāti evaṃ aññathāpi paccayo hoti. Tassa vasena ukkaṃsāvakaṃso veditabbo.

    અઞ્ઞસ્મિમ્પિ ભવે નામં, તથેવ પટિસન્ધિયં;

    Aññasmimpi bhave nāmaṃ, tatheva paṭisandhiyaṃ;

    છટ્ઠસ્સ ઇતરેસં તં, છહાકારેહિ પચ્ચયો.

    Chaṭṭhassa itaresaṃ taṃ, chahākārehi paccayo.

    આરુપ્પતો હિ અઞ્ઞસ્મિમ્પિ પઞ્ચવોકારભવે તં વિપાકનામં હદયવત્થુનો સહાયં હુત્વા છટ્ઠસ્સ મનાયતનસ્સ યથા આરુપ્પે વુત્તં તથેવ અવકંસતો સત્તધા પચ્ચયો હોતિ. ઇતરેસં પનેતં પઞ્ચન્નં ચક્ખાયતનાદીનં ચતુમહાભૂતસહાયં હુત્વા સહજાત નિસ્સયવિપાકવિપ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતવસેન છહાકારેહિ પચ્ચયો હોતિ. કિઞ્ચિ પનેત્થ હેતુપચ્ચયેન, કિઞ્ચિ આહારપચ્ચયેનાતિ એવં અઞ્ઞથાપિ પચ્ચયો હોતિ. તસ્સ વસેન ઉક્કંસાવકંસો વેદિતબ્બો.

    Āruppato hi aññasmimpi pañcavokārabhave taṃ vipākanāmaṃ hadayavatthuno sahāyaṃ hutvā chaṭṭhassa manāyatanassa yathā āruppe vuttaṃ tatheva avakaṃsato sattadhā paccayo hoti. Itaresaṃ panetaṃ pañcannaṃ cakkhāyatanādīnaṃ catumahābhūtasahāyaṃ hutvā sahajāta nissayavipākavippayuttaatthiavigatavasena chahākārehi paccayo hoti. Kiñci panettha hetupaccayena, kiñci āhārapaccayenāti evaṃ aññathāpi paccayo hoti. Tassa vasena ukkaṃsāvakaṃso veditabbo.

    પવત્તેપિ તથા હોતિ, પાકં પાકસ્સ પચ્ચયો;

    Pavattepi tathā hoti, pākaṃ pākassa paccayo;

    અપાકં અવિપાકસ્સ, છધા છટ્ઠસ્સ પચ્ચયો.

    Apākaṃ avipākassa, chadhā chaṭṭhassa paccayo.

    પવત્તેપિ હિ પઞ્ચવોકારભવે યથા પટિસન્ધિયં, તથેવ વિપાકનામં વિપાકસ્સ છટ્ઠાયતનસ્સ અવકંસતો સત્તધા પચ્ચયો હોતિ. અવિપાકં પન અવિપાકસ્સ છટ્ઠસ્સ અવકંસતોવ તતો વિપાકપચ્ચયં અપનેત્વા છધાવ પચ્ચયો હોતિ. વુત્તનયેનેવ પનેત્થ ઉક્કંસાવકંસો વેદિતબ્બો.

    Pavattepi hi pañcavokārabhave yathā paṭisandhiyaṃ, tatheva vipākanāmaṃ vipākassa chaṭṭhāyatanassa avakaṃsato sattadhā paccayo hoti. Avipākaṃ pana avipākassa chaṭṭhassa avakaṃsatova tato vipākapaccayaṃ apanetvā chadhāva paccayo hoti. Vuttanayeneva panettha ukkaṃsāvakaṃso veditabbo.

    તત્થેવ સેસપઞ્ચન્નં, વિપાકં પચ્ચયો ભવે;

    Tattheva sesapañcannaṃ, vipākaṃ paccayo bhave;

    ચતુધા અવિપાકમ્પિ, એવમેવ પકાસિતં.

    Catudhā avipākampi, evameva pakāsitaṃ.

    તત્થેવ હિ પવત્તે સેસાનં ચક્ખાયતનાદીનં પઞ્ચન્નં ચક્ખુપ્પસાદાદિવત્થુકમ્પિ ઇતરમ્પિ વિપાકનામં પચ્છાજાતવિપ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતપચ્ચયેહિ ચતુધા પચ્ચયો હોતિ. યથા ચ વિપાકં, અવિપાકમ્પિ એવમેવ પકાસિતં. તસ્મા કુસલાદિભેદમ્પિ તેસં ચતુધા પચ્ચયો હોતીતિ વેદિતબ્બં. એવં તાવ નામમેવ પટિસન્ધિયં પવત્તે વા યસ્સ યસ્સ આયતનસ્સ પચ્ચયો હોતિ, યથા ચ હોતિ, તથા વેદિતબ્બં.

    Tattheva hi pavatte sesānaṃ cakkhāyatanādīnaṃ pañcannaṃ cakkhuppasādādivatthukampi itarampi vipākanāmaṃ pacchājātavippayuttaatthiavigatapaccayehi catudhā paccayo hoti. Yathā ca vipākaṃ, avipākampi evameva pakāsitaṃ. Tasmā kusalādibhedampi tesaṃ catudhā paccayo hotīti veditabbaṃ. Evaṃ tāva nāmameva paṭisandhiyaṃ pavatte vā yassa yassa āyatanassa paccayo hoti, yathā ca hoti, tathā veditabbaṃ.

    રૂપં પનેત્થ આરુપ્પ-ભવે ભવતિ પચ્ચયો;

    Rūpaṃ panettha āruppa-bhave bhavati paccayo;

    ન એકાયતનસ્સાપિ, પઞ્ચક્ખન્ધભવે પન.

    Na ekāyatanassāpi, pañcakkhandhabhave pana.

    રૂપતો સન્ધિયં વત્થુ, છધા છટ્ઠસ્સ પચ્ચયો;

    Rūpato sandhiyaṃ vatthu, chadhā chaṭṭhassa paccayo;

    ભૂતાનિ ચતુધા હોન્તિ, પઞ્ચન્નં અવિસેસતો.

    Bhūtāni catudhā honti, pañcannaṃ avisesato.

    રૂપતો હિ પટિસન્ધિયં વત્થુરૂપં છટ્ઠસ્સ મનાયતનસ્સ સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયવિપ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતપચ્ચયેહિ છધા પચ્ચયો હોતિ. ચત્તારિ પન ભૂતાનિ અવિસેસતો પટિસન્ધિયં પવત્તે ચ યં યં આયતનં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ તસ્સ વસેન પઞ્ચન્નમ્પિ ચક્ખાયતનાદીનં સહજાતનિસ્સયઅત્થિઅવિગતપચ્ચયેહિ ચતુધા પચ્ચયા હોન્તિ.

    Rūpato hi paṭisandhiyaṃ vatthurūpaṃ chaṭṭhassa manāyatanassa sahajātaaññamaññanissayavippayuttaatthiavigatapaccayehi chadhā paccayo hoti. Cattāri pana bhūtāni avisesato paṭisandhiyaṃ pavatte ca yaṃ yaṃ āyatanaṃ uppajjati, tassa tassa vasena pañcannampi cakkhāyatanādīnaṃ sahajātanissayaatthiavigatapaccayehi catudhā paccayā honti.

    તિધા જીવિતમેતેસં, આહારો ચ પવત્તિયં;

    Tidhā jīvitametesaṃ, āhāro ca pavattiyaṃ;

    તાનેવ છધા છટ્ઠસ્સ, વત્થુ તસ્સેવ પઞ્ચધા.

    Tāneva chadhā chaṭṭhassa, vatthu tasseva pañcadhā.

    એતેસં પન ચક્ખાદીનં પઞ્ચન્નં પટિસન્ધિયં પવત્તે ચ અત્થિઅવિગતઇન્દ્રિયવસેન રૂપજીવિતં તિધા પચ્ચયો હોતિ.

    Etesaṃ pana cakkhādīnaṃ pañcannaṃ paṭisandhiyaṃ pavatte ca atthiavigataindriyavasena rūpajīvitaṃ tidhā paccayo hoti.

    ‘આહારો ચા’તિ આહારો ચ અત્થિઅવિગતઆહારવસેન તિધા પચ્ચયો હોતિ. સો ચ ખો યે સત્તા આહારૂપજીવિનો, તેસં આહારાનુગતે કાયે પવત્તિયંયેવ, નો પટિસન્ધિયં. તાનિ પન પઞ્ચ ચક્ખાયતનાદીનિ છટ્ઠસ્સ ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણસઙ્ખાતસ્સ મનાયતનસ્સ નિસ્સયપુરેજાતઇન્દ્રિયવિપ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતવસેન છહાકારેહિ પચ્ચયા હોન્તિ પવત્તે, નો પટિસન્ધિયં. ઠપેત્વા પન પઞ્ચ વિઞ્ઞાણાનિ તસ્સેવ અવસેસમનાયતનસ્સ વત્થુરૂપં નિસ્સયપુરેજાતવિપ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતવસેન પઞ્ચધા પચ્ચયો હોતિ પવત્તે, નો પટિસન્ધિયં. એવં રૂપમેવ પટિસન્ધિયં પવત્તે વા યસ્સ યસ્સ આયતનસ્સ પચ્ચયો હોતિ યથા ચ હોતિ તથા વેદિતબ્બં.

    ‘Āhāro cā’ti āhāro ca atthiavigataāhāravasena tidhā paccayo hoti. So ca kho ye sattā āhārūpajīvino, tesaṃ āhārānugate kāye pavattiyaṃyeva, no paṭisandhiyaṃ. Tāni pana pañca cakkhāyatanādīni chaṭṭhassa cakkhusotaghānajivhākāyaviññāṇasaṅkhātassa manāyatanassa nissayapurejātaindriyavippayuttaatthiavigatavasena chahākārehi paccayā honti pavatte, no paṭisandhiyaṃ. Ṭhapetvā pana pañca viññāṇāni tasseva avasesamanāyatanassa vatthurūpaṃ nissayapurejātavippayuttaatthiavigatavasena pañcadhā paccayo hoti pavatte, no paṭisandhiyaṃ. Evaṃ rūpameva paṭisandhiyaṃ pavatte vā yassa yassa āyatanassa paccayo hoti yathā ca hoti tathā veditabbaṃ.

    નામરૂપં પનુભયં, હોતિ યં યસ્સ પચ્ચયો;

    Nāmarūpaṃ panubhayaṃ, hoti yaṃ yassa paccayo;

    યથા ચ તમ્પિ સબ્બત્થ, વિઞ્ઞાતબ્બં વિભાવિના.

    Yathā ca tampi sabbattha, viññātabbaṃ vibhāvinā.

    સેય્યથિદં – પટિસન્ધિયં તાવ પઞ્ચવોકારભવે ખન્ધત્તયવત્થુરૂપસઙ્ખાતં નામરૂપં છટ્ઠાયતનસ્સ સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયવિપાકસમ્પયુત્તવિપ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતપચ્ચયાદીહિ પચ્ચયો હોતીતિ ઇદમેત્થ મુખમત્તં. વુત્તનયાનુસારેન પન સક્કા સબ્બં યોજેતુન્તિ ન એત્થ વિત્થારો દસ્સિતોતિ.

    Seyyathidaṃ – paṭisandhiyaṃ tāva pañcavokārabhave khandhattayavatthurūpasaṅkhātaṃ nāmarūpaṃ chaṭṭhāyatanassa sahajātaaññamaññanissayavipākasampayuttavippayuttaatthiavigatapaccayādīhi paccayo hotīti idamettha mukhamattaṃ. Vuttanayānusārena pana sakkā sabbaṃ yojetunti na ettha vitthāro dassitoti.

    નામરૂપપચ્ચયા સળાયતનપદનિદ્દેસો.

    Nāmarūpapaccayā saḷāyatanapadaniddeso.

    ફસ્સપદનિદ્દેસો

    Phassapadaniddeso

    ૨૩૦. સળાયતનપચ્ચયા ફસ્સનિદ્દેસે –

    230. Saḷāyatanapaccayā phassaniddese –

    છળેવ ફસ્સા સઙ્ખેપા, ચક્ખુસમ્ફસ્સઆદયો;

    Chaḷeva phassā saṅkhepā, cakkhusamphassaādayo;

    વિઞ્ઞાણમિવ બત્તિંસ, વિત્થારેન ભવન્તિ તે.

    Viññāṇamiva battiṃsa, vitthārena bhavanti te.

    ‘સઙ્ખેપતો’ હિ પાળિયં ચક્ખુસમ્ફસ્સોતિ આદયો છળેવ ફસ્સા આગતા. વિત્થારેન પન ચક્ખુસમ્ફસ્સાદયો પઞ્ચ કુસલવિપાકા પઞ્ચ અકુસલવિપાકાતિ દસ, સેસા બાવીસતિ લોકિયવિપાકવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તા ચ બાવીસતીતિ એવં સબ્બેપિ સઙ્ખારપચ્ચયા વુત્તવિઞ્ઞાણમિવ બાત્તિંસ હોન્તિ. યં પનેતસ્સ બાત્તિંસવિધસ્સાપિ ફસ્સસ્સ પચ્ચયો સળાયતનં. તત્થ –

    ‘Saṅkhepato’ hi pāḷiyaṃ cakkhusamphassoti ādayo chaḷeva phassā āgatā. Vitthārena pana cakkhusamphassādayo pañca kusalavipākā pañca akusalavipākāti dasa, sesā bāvīsati lokiyavipākaviññāṇasampayuttā ca bāvīsatīti evaṃ sabbepi saṅkhārapaccayā vuttaviññāṇamiva bāttiṃsa honti. Yaṃ panetassa bāttiṃsavidhassāpi phassassa paccayo saḷāyatanaṃ. Tattha –

    છટ્ઠેન સહ અજ્ઝત્તં, ચક્ખાદિં બાહિરેહિપિ;

    Chaṭṭhena saha ajjhattaṃ, cakkhādiṃ bāhirehipi;

    સળાયતનમિચ્છન્તિ, છહિ સદ્ધિં વિચક્ખણા.

    Saḷāyatanamicchanti, chahi saddhiṃ vicakkhaṇā.

    તત્થ યે તાવ ‘‘ઉપાદિન્નકપવત્તિકથા અય’’ન્તિ એકસન્તતિપરિયાપન્નમેવ પચ્ચયં પચ્ચયુપ્પન્નઞ્ચ દીપેન્તિ, તે છટ્ઠાયતનપચ્ચયા ફસ્સોતિ પાળિઅનુસારતો આરુપ્પે છટ્ઠાયતનઞ્ચ અઞ્ઞત્થ સબ્બસઙ્ગહતો સળાયતનઞ્ચ ફસ્સસ્સ પચ્ચયોતિ એકદેસસરૂપેકસેસં કત્વા છટ્ઠેન સહ અજ્ઝત્તં ચક્ખાદિં સળાયતનન્તિ ઇચ્છન્તિ. તઞ્હિ છટ્ઠાયતનઞ્ચ સળાયતનઞ્ચ સળાયતનન્ત્વેવ સઙ્ઘં ગચ્છતિ. યે પન પચ્ચયુપ્પન્નમેવ એકસન્તતિપરિયાપન્નં દીપેન્તિ, પચ્ચયં પન ભિન્નસન્તાનમ્પિ, તે યં યં આયતનં ફસ્સસ્સ પચ્ચયો હોતિ તં સબ્બં દીપેન્તા બાહિરમ્પિ પરિગ્ગહેત્વા તદેવ છટ્ઠેન સહ અજ્ઝત્તં બાહિરેહિપિ રૂપાયતનાદીહિ સદ્ધિં સળાયતનન્તિ ઇચ્છન્તિ. તમ્પિ હિ છટ્ઠાયતનઞ્ચ સળાયતનઞ્ચ સળાયતનન્તિ એતેસં એકસેસે કતે સળાયતનન્ત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ.

    Tattha ye tāva ‘‘upādinnakapavattikathā aya’’nti ekasantatipariyāpannameva paccayaṃ paccayuppannañca dīpenti, te chaṭṭhāyatanapaccayā phassoti pāḷianusārato āruppe chaṭṭhāyatanañca aññattha sabbasaṅgahato saḷāyatanañca phassassa paccayoti ekadesasarūpekasesaṃ katvā chaṭṭhena saha ajjhattaṃ cakkhādiṃ saḷāyatananti icchanti. Tañhi chaṭṭhāyatanañca saḷāyatanañca saḷāyatanantveva saṅghaṃ gacchati. Ye pana paccayuppannameva ekasantatipariyāpannaṃ dīpenti, paccayaṃ pana bhinnasantānampi, te yaṃ yaṃ āyatanaṃ phassassa paccayo hoti taṃ sabbaṃ dīpentā bāhirampi pariggahetvā tadeva chaṭṭhena saha ajjhattaṃ bāhirehipi rūpāyatanādīhi saddhiṃ saḷāyatananti icchanti. Tampi hi chaṭṭhāyatanañca saḷāyatanañca saḷāyatananti etesaṃ ekasese kate saḷāyatanantveva saṅkhaṃ gacchati.

    એત્થાહ – ન સબ્બાયતનેહિ એકો ફસ્સો સમ્ભોતિ, નાપિ એકમ્હા આયતના સબ્બે ફસ્સા, અયઞ્ચ સળાયતનપચ્ચયા ફસ્સોતિ એકોવ વુત્તો, સો કસ્માતિ? તત્રિદં વિસ્સજ્જનં – સચ્ચમેતં. સબ્બેહિ એકો એકમ્હા વા સબ્બે ન સમ્ભોન્તિ, સમ્ભોતિ પન અનેકેહિ એકો; યથા ચક્ખુસમ્ફસ્સો ચક્ખાયતના રૂપાયતના ચક્ખુવિઞ્ઞાણસઙ્ખાતા મનાયતના અવસેસા સમ્પયુત્તધમ્માયતના ચાતિ એવં સબ્બત્થ યથાનુરૂપં યોજેતબ્બં. તસ્મા એવ હિ –

    Etthāha – na sabbāyatanehi eko phasso sambhoti, nāpi ekamhā āyatanā sabbe phassā, ayañca saḷāyatanapaccayā phassoti ekova vutto, so kasmāti? Tatridaṃ vissajjanaṃ – saccametaṃ. Sabbehi eko ekamhā vā sabbe na sambhonti, sambhoti pana anekehi eko; yathā cakkhusamphasso cakkhāyatanā rūpāyatanā cakkhuviññāṇasaṅkhātā manāyatanā avasesā sampayuttadhammāyatanā cāti evaṃ sabbattha yathānurūpaṃ yojetabbaṃ. Tasmā eva hi –

    એકો પનેકાયતન-પ્પભવો ઇતિ દીપિતો;

    Eko panekāyatana-ppabhavo iti dīpito;

    ફસ્સોયં એકવચન-નિદ્દેસેનિધ તાદિના.

    Phassoyaṃ ekavacana-niddesenidha tādinā.

    ‘એકવચનનિદ્દેસેના’તિ સળાયતનપચ્ચયા ફસ્સોતિ ઇમિના હિ એકવચનનિદ્દેસેન અનેકેહિ આયતનેહિ એકો ફસ્સો હોતીતિ તાદિના દીપિતોતિ અત્થો. આયતનેસુ પન –

    ‘Ekavacananiddesenā’ti saḷāyatanapaccayā phassoti iminā hi ekavacananiddesena anekehi āyatanehi eko phasso hotīti tādinā dīpitoti attho. Āyatanesu pana –

    છધા પઞ્ચ તતો એકં, નવધા બાહિરાનિ છ;

    Chadhā pañca tato ekaṃ, navadhā bāhirāni cha;

    યથાસમ્ભવમેતસ્સ, પચ્ચયત્તે વિભાવયે.

    Yathāsambhavametassa, paccayatte vibhāvaye.

    તત્રાયં વિભાવના – ચક્ખાયતનાદીનિ તાવ પઞ્ચ ચક્ખુસમ્ફસ્સાદિભેદતો પઞ્ચવિધસ્સ ફસ્સસ્સ નિસ્સયપુરેજાતઇન્દ્રિયવિપ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતવસેન છધા પચ્ચયા હોન્તિ. તતો પરં એકં વિપાકમનાયતનં અનેકભેદસ્સ વિપાકમનોસમ્ફસ્સસ્સ સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયવિપાકઆહારઇન્દ્રિયસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતવસેન નવધા પચ્ચયો હોતિ. બાહિરેસુ પન રૂપાયતનં ચક્ખુસમ્ફસ્સસ્સ આરમ્મણપુરેજાતઅત્થિઅવિગતવસેન ચતુધા પચ્ચયો હોતિ. તથા સદ્દાયતનાદીનિ સોતસમ્ફસ્સાદીનં. મનોસમ્ફસ્સસ્સ પન તાનિ ધમ્માયતનઞ્ચ તથા ચ આરમ્મણપચ્ચયમત્તેનેવ ચાતિ એવં બાહિરાનિ છ યથાસમ્ભવમેતસ્સ પચ્ચયત્તે વિભાવયેતિ.

    Tatrāyaṃ vibhāvanā – cakkhāyatanādīni tāva pañca cakkhusamphassādibhedato pañcavidhassa phassassa nissayapurejātaindriyavippayuttaatthiavigatavasena chadhā paccayā honti. Tato paraṃ ekaṃ vipākamanāyatanaṃ anekabhedassa vipākamanosamphassassa sahajātaaññamaññanissayavipākaāhāraindriyasampayuttaatthiavigatavasena navadhā paccayo hoti. Bāhiresu pana rūpāyatanaṃ cakkhusamphassassa ārammaṇapurejātaatthiavigatavasena catudhā paccayo hoti. Tathā saddāyatanādīni sotasamphassādīnaṃ. Manosamphassassa pana tāni dhammāyatanañca tathā ca ārammaṇapaccayamatteneva cāti evaṃ bāhirāni cha yathāsambhavametassa paccayatte vibhāvayeti.

    સળાયતનપચ્ચયા ફસ્સપદનિદ્દેસો.

    Saḷāyatanapaccayā phassapadaniddeso.

    વેદનાપદનિદ્દેસો

    Vedanāpadaniddeso

    ૨૩૧. ફસ્સપચ્ચયા વેદનાનિદ્દેસે –

    231. Phassapaccayā vedanāniddese –

    દ્વારતો વેદના વુત્તા, ચક્ખુસમ્ફસ્સજાદિકા;

    Dvārato vedanā vuttā, cakkhusamphassajādikā;

    છળેવ તા પભેદેન, એકૂનનવુતી મતા.

    Chaḷeva tā pabhedena, ekūnanavutī matā.

    ચક્ખુસમ્ફસ્સજાવેદનાતિઆદિના હિ નયેન પાળિયં ઇમા ચક્ખુસમ્ફસ્સજાદિકા દ્વારતો છળેવ વેદના વુત્તા. તા પન પભેદેન એકૂનનવુતિયા ચિત્તેહિ સમ્પયુત્તત્તા એકૂનનવુતીતિ મતા.

    Cakkhusamphassajāvedanātiādinā hi nayena pāḷiyaṃ imā cakkhusamphassajādikā dvārato chaḷeva vedanā vuttā. Tā pana pabhedena ekūnanavutiyā cittehi sampayuttattā ekūnanavutīti matā.

    વેદનાસુ પનેતાસુ, ઇધ બાત્તિંસ વેદના;

    Vedanāsu panetāsu, idha bāttiṃsa vedanā;

    વિપાકચિત્તયુત્તાવ, અધિપ્પેતાતિ ભાસિતા.

    Vipākacittayuttāva, adhippetāti bhāsitā.

    અટ્ઠધા તત્થ પઞ્ચન્નં, પઞ્ચદ્વારમ્હિ પચ્ચયો;

    Aṭṭhadhā tattha pañcannaṃ, pañcadvāramhi paccayo;

    સેસાનં એકધા ફસ્સો, મનોદ્વારેપિ સો તથા.

    Sesānaṃ ekadhā phasso, manodvārepi so tathā.

    તત્થ હિ પઞ્ચદ્વારે ચક્ખુપસાદાદિવત્થુકાનં પઞ્ચન્નં વેદનાનં ચક્ખુસમ્ફસ્સાદિકો ફસ્સો સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયવિપાકઆહારસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતવસેન અટ્ઠધા પચ્ચયો હોતિ. સેસાનં પન એકેકસ્મિં દ્વારે સમ્પટિચ્છનસન્તીરણતદારમ્મણવસેન પવત્તાનં કામાવચરવિપાકવેદનાનં ચક્ખુસમ્ફસ્સાદિકો ફસ્સો ઉપનિસ્સયવસેન એકધાવ પચ્ચયો હોતિ.

    Tattha hi pañcadvāre cakkhupasādādivatthukānaṃ pañcannaṃ vedanānaṃ cakkhusamphassādiko phasso sahajātaaññamaññanissayavipākaāhārasampayuttaatthiavigatavasena aṭṭhadhā paccayo hoti. Sesānaṃ pana ekekasmiṃ dvāre sampaṭicchanasantīraṇatadārammaṇavasena pavattānaṃ kāmāvacaravipākavedanānaṃ cakkhusamphassādiko phasso upanissayavasena ekadhāva paccayo hoti.

    ‘મનોદ્વારેપિ સો તથા’તિ મનોદ્વારેપિ હિ તદારમ્મણવસેન પવત્તાનં કામાવચરવિપાકવેદનાનં સો સહજાતમનોસમ્ફસ્સસઙ્ખાતો ફસ્સો તથેવ અટ્ઠધા પચ્ચયો હોતિ, પટિસન્ધિભવઙ્ગચુતિવસેન ચ પવત્તાનં તેભૂમકવિપાકવેદનાનમ્પિ. યા પનેતા મનોદ્વારે તદારમ્મણવસેન પવત્તા કામાવચરવેદના, તાસં મનોદ્વારે આવજ્જનસમ્પયુત્તો મનોસમ્ફસ્સો ઉપનિસ્સયવસેન એકધા પચ્ચયો હોતીતિ.

    ‘Manodvārepi so tathā’ti manodvārepi hi tadārammaṇavasena pavattānaṃ kāmāvacaravipākavedanānaṃ so sahajātamanosamphassasaṅkhāto phasso tatheva aṭṭhadhā paccayo hoti, paṭisandhibhavaṅgacutivasena ca pavattānaṃ tebhūmakavipākavedanānampi. Yā panetā manodvāre tadārammaṇavasena pavattā kāmāvacaravedanā, tāsaṃ manodvāre āvajjanasampayutto manosamphasso upanissayavasena ekadhā paccayo hotīti.

    ફસ્સપચ્ચયા વેદનાપદનિદ્દેસો.

    Phassapaccayā vedanāpadaniddeso.

    તણ્હાપદનિદ્દેસો

    Taṇhāpadaniddeso

    ૨૩૨. વેદનાપચ્ચયા તણ્હાનિદ્દેસે –

    232. Vedanāpaccayā taṇhāniddese –

    રૂપતણ્હાદિભેદેન, છ તણ્હા ઇધ દીપિતા;

    Rūpataṇhādibhedena, cha taṇhā idha dīpitā;

    એકેકા તિવિધા તત્થ, પવત્તાકારતો મતા.

    Ekekā tividhā tattha, pavattākārato matā.

    ઇમસ્મિઞ્હિ વેદનાપચ્ચયા તણ્હાનિદ્દેસે ‘સેટ્ઠિપુત્તો બ્રાહ્મણપુત્તો’તિ પિતિતો નામવસેન પુત્તો વિય ઇમા રૂપતણ્હા…પે॰… ધમ્મતણ્હાતિ આરમ્મણતો નામવસેન છ તણ્હા દીપિતા પકાસિતા કથિતાતિ અત્થો. તત્થ રૂપે તણ્હા રૂપતણ્હાતિ ઇમિના નયેન પદત્થો વેદિતબ્બો.

    Imasmiñhi vedanāpaccayā taṇhāniddese ‘seṭṭhiputto brāhmaṇaputto’ti pitito nāmavasena putto viya imā rūpataṇhā…pe… dhammataṇhāti ārammaṇato nāmavasena cha taṇhā dīpitā pakāsitā kathitāti attho. Tattha rūpe taṇhā rūpataṇhāti iminā nayena padattho veditabbo.

    તાસુ ચ પન તણ્હાસુ એકેકા તણ્હા પવત્તિઆકારતો કામતણ્હા, ભવતણ્હા, વિભવતણ્હાતિ એવં તિવિધા મતા. રૂપતણ્હા એવ હિ યદા ચક્ખુસ્સ આપાથગતં રૂપારમ્મણં કામસ્સાદવસેન અસ્સાદયમાના પવત્તતિ, તદા કામતણ્હા નામ હોતિ. યદા તદેવારમ્મણં ધુવં સસ્સતન્તિ પવત્તાય સસ્સતદિટ્ઠિયા સદ્ધિં પવત્તતિ, તદા ભવતણ્હા નામ હોતિ. સસ્સતદિટ્ઠિસહગતો હિ રાગો ભવતણ્હાતિ વુચ્ચતિ. યદા પન તદેવારમ્મણં ‘‘ઉચ્છિજ્જતિ વિનસ્સતી’’તિ પવત્તાય ઉચ્છેદદિટ્ઠિયા સદ્ધિં પવત્તતિ, તદા વિભવતણ્હા નામ હોતિ. ઉચ્છેદદિટ્ઠિસહગતો હિ રાગો વિભવતણ્હાતિ વુચ્ચતિ. એસેવ નયો સદ્દતણ્હાદીસુપીતિ એતા અટ્ઠારસ તણ્હા હોન્તિ.

    Tāsu ca pana taṇhāsu ekekā taṇhā pavattiākārato kāmataṇhā, bhavataṇhā, vibhavataṇhāti evaṃ tividhā matā. Rūpataṇhā eva hi yadā cakkhussa āpāthagataṃ rūpārammaṇaṃ kāmassādavasena assādayamānā pavattati, tadā kāmataṇhā nāma hoti. Yadā tadevārammaṇaṃ dhuvaṃ sassatanti pavattāya sassatadiṭṭhiyā saddhiṃ pavattati, tadā bhavataṇhā nāma hoti. Sassatadiṭṭhisahagato hi rāgo bhavataṇhāti vuccati. Yadā pana tadevārammaṇaṃ ‘‘ucchijjati vinassatī’’ti pavattāya ucchedadiṭṭhiyā saddhiṃ pavattati, tadā vibhavataṇhā nāma hoti. Ucchedadiṭṭhisahagato hi rāgo vibhavataṇhāti vuccati. Eseva nayo saddataṇhādīsupīti etā aṭṭhārasa taṇhā honti.

    તા અજ્ઝત્તરૂપાદીસુ અટ્ઠારસ, બહિદ્ધા અટ્ઠારસાતિ છત્તિંસ. ઇતિ અતીતા છત્તિંસ, અનાગતા છત્તિંસ, પચ્ચુપ્પન્ના છત્તિંસાતિ અટ્ઠસતં તણ્હા હોન્તિ. તા પન સંઙ્ખિપ્પમાના રૂપાદિઆરમ્મણવસેન છ, કામતણ્હાદિવસેન વા તિસ્સોવ તણ્હા હોન્તીતિ વેદિતબ્બા. યસ્મા પનિમે સત્તા પુત્તં અસ્સાદેત્વા પુત્તે મમત્તેન ધાતિયા વિય રૂપાદિઆરમ્મણવસેન ઉપ્પજ્જમાનં વેદનં અસ્સાદેત્વા વેદનાય મમત્તેન રૂપાદિઆરમ્મણદાયકાનં ચિત્તકારગન્ધબ્બગન્ધિકસૂદતન્તવાયરસાયનવિધાયકવેજ્જાદીનં મહાસક્કારં કરોન્તિ, તસ્મા સબ્બાપેસા વેદનાપચ્ચયા તણ્હા હોતીતિ વેદિતબ્બા.

    Tā ajjhattarūpādīsu aṭṭhārasa, bahiddhā aṭṭhārasāti chattiṃsa. Iti atītā chattiṃsa, anāgatā chattiṃsa, paccuppannā chattiṃsāti aṭṭhasataṃ taṇhā honti. Tā pana saṃṅkhippamānā rūpādiārammaṇavasena cha, kāmataṇhādivasena vā tissova taṇhā hontīti veditabbā. Yasmā panime sattā puttaṃ assādetvā putte mamattena dhātiyā viya rūpādiārammaṇavasena uppajjamānaṃ vedanaṃ assādetvā vedanāya mamattena rūpādiārammaṇadāyakānaṃ cittakāragandhabbagandhikasūdatantavāyarasāyanavidhāyakavejjādīnaṃ mahāsakkāraṃ karonti, tasmā sabbāpesā vedanāpaccayā taṇhā hotīti veditabbā.

    યસ્મા ચેત્થ અધિપ્પેતા, વિપાકસુખવેદના;

    Yasmā cettha adhippetā, vipākasukhavedanā;

    એકાવ એકધા ચેસા, તસ્મા તણ્હાય પચ્ચયો.

    Ekāva ekadhā cesā, tasmā taṇhāya paccayo.

    ‘એકધા’તિ ઉપનિસ્સયપચ્ચયેન પચ્ચયો હોતિ. યસ્મા વા –

    ‘Ekadhā’ti upanissayapaccayena paccayo hoti. Yasmā vā –

    દુક્ખી સુખં પત્થયતિ, સુખી ભિય્યોપિ ઇચ્છતિ;

    Dukkhī sukhaṃ patthayati, sukhī bhiyyopi icchati;

    ઉપેક્ખા પન સન્તત્તા, સુખમિચ્ચેવ ભાસિતા.

    Upekkhā pana santattā, sukhamicceva bhāsitā.

    તણ્હાય પચ્ચયા તસ્મા, હોન્તિ તિસ્સોપિ વેદના;

    Taṇhāya paccayā tasmā, honti tissopi vedanā;

    વેદનાપચ્ચયા તણ્હા, ઇતિ વુત્તા મહેસિના.

    Vedanāpaccayā taṇhā, iti vuttā mahesinā.

    વેદના પચ્ચયા ચાપિ, યસ્મા નાનુસયં વિના;

    Vedanā paccayā cāpi, yasmā nānusayaṃ vinā;

    હોતિ તસ્મા ન સા હોતિ, બ્રાહ્મણસ્સ વુસીમતોતિ.

    Hoti tasmā na sā hoti, brāhmaṇassa vusīmatoti.

    વેદનાપચ્ચયા તણ્હાપદનિદ્દેસો.

    Vedanāpaccayā taṇhāpadaniddeso.

    ઉપાદાનપદનિદ્દેસો

    Upādānapadaniddeso

    ૨૩૩. તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાનનિદ્દેસે –

    233. Taṇhāpaccayā upādānaniddese –

    ઉપાદાનાનિ ચત્તારિ, તાનિ અત્થવિભાગતો;

    Upādānāni cattāri, tāni atthavibhāgato;

    ધમ્મસઙ્ખેપવિત્થારા, કમતો ચ વિભાવયે.

    Dhammasaṅkhepavitthārā, kamato ca vibhāvaye.

    પાળિયઞ્હિ ઉપાદાનન્તિ કામુપાદાનં…પે॰… અત્તવાદુપાદાનન્તિ ઇમાનિ ચત્તારિ ઉપાદાનાનિ આગતાનિ. તેસં અયં અત્થવિભાગો – વત્થુસઙ્ખાતં કામં ઉપાદિયતીતિ કામુપાદાનં. કામો ચ સો ઉપાદાનઞ્ચાતિપિ કામુપાદાનં. ઉપાદાનન્તિ દળ્હગ્ગહણં. દળ્હત્થો હેત્થ ઉપસદ્દો ઉપાયાસ-ઉપકટ્ઠાદીસુ વિય. તથા દિટ્ઠિ ચ સા ઉપાદાનઞ્ચાતિ દિટ્ઠુપાદાનં. દિટ્ઠિં ઉપાદિયતીતિ વા દિટ્ઠુપાદાનં . સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચાતિઆદીસુ હિ પુરિમદિટ્ઠિં ઉત્તરદિટ્ઠિ ઉપાદિયતિ. તથા સીલબ્બતં ઉપાદિયતીતિ સીલબ્બતુપાદાનં. સીલબ્બતઞ્ચ તં ઉપાદાનઞ્ચાતિપિ સીલબ્બતુપાદાનં. ગોસીલગોવતાદીનિ હિ એવં સુદ્ધીતિ અભિનિવેસતો સયમેવ ઉપાદાનાનીતિ. તથા વદન્તિ એતેનાતિ વાદો, ઉપાદિયન્તિ એતેનાતિ ઉપાદાનં. કિં વદન્તિ ઉપાદિયન્તિ વા? અત્તાનં. અત્તનો વાદુપાદાનં અત્તવાદુપાદાનં. અત્તવાદમત્તમેવ વા અત્તાતિ ઉપાદિયન્તિ એતેનાતિ અત્તવાદુપાદાનં. અયં તાવ તેસં અત્થવિભાગો.

    Pāḷiyañhi upādānanti kāmupādānaṃ…pe… attavādupādānanti imāni cattāri upādānāni āgatāni. Tesaṃ ayaṃ atthavibhāgo – vatthusaṅkhātaṃ kāmaṃ upādiyatīti kāmupādānaṃ. Kāmo ca so upādānañcātipi kāmupādānaṃ. Upādānanti daḷhaggahaṇaṃ. Daḷhattho hettha upasaddo upāyāsa-upakaṭṭhādīsu viya. Tathā diṭṭhi ca sā upādānañcāti diṭṭhupādānaṃ. Diṭṭhiṃ upādiyatīti vā diṭṭhupādānaṃ. Sassato attā ca loko cātiādīsu hi purimadiṭṭhiṃ uttaradiṭṭhi upādiyati. Tathā sīlabbataṃ upādiyatīti sīlabbatupādānaṃ. Sīlabbatañca taṃ upādānañcātipi sīlabbatupādānaṃ. Gosīlagovatādīni hi evaṃ suddhīti abhinivesato sayameva upādānānīti. Tathā vadanti etenāti vādo, upādiyanti etenāti upādānaṃ. Kiṃ vadanti upādiyanti vā? Attānaṃ. Attano vādupādānaṃ attavādupādānaṃ. Attavādamattameva vā attāti upādiyanti etenāti attavādupādānaṃ. Ayaṃ tāva tesaṃ atthavibhāgo.

    ‘ધમ્મસઙ્ખેપવિત્થારે’ પન કામુપાદાનં તાવ ‘‘તત્થ કતમં કામુપાદાનં? યો કામેસુ કામચ્છન્દો કામરાગો કામનન્દી કામતણ્હા કામસ્નેહો કામપરિળાહો કામમુચ્છા કામજ્ઝોસાનં – ઇદં વુચ્ચતિ કામુપાદાન’’ન્તિ આગતત્તા સઙ્ખેપતો તણ્હાદળ્હત્તં વુત્તં. તણ્હાદળ્હત્તં નામ પુરિમતણ્હાઉપનિસ્સયપચ્ચયેન દળ્હસમ્ભૂતા ઉત્તરતણ્હા એવ. કેચિ પનાહુ – અપ્પત્તવિસયપત્થના તણ્હા, અન્ધકારે ચોરસ્સ હત્થપ્પસારણં વિય. સમ્પત્તવિસયગ્ગહણં ઉપાદાનં, તસ્સેવ ભણ્ડગ્ગહણં વિય. અપ્પિચ્છતાસન્તુટ્ઠિતાપટિપક્ખા ચ તે ધમ્મા. તથા પરિયેસનારક્ખદુક્ખમૂલાતિ. સેસુપાદાનત્તયં પન સઙ્ખેપતો દિટ્ઠિમત્તમેવ.

    ‘Dhammasaṅkhepavitthāre’ pana kāmupādānaṃ tāva ‘‘tattha katamaṃ kāmupādānaṃ? Yo kāmesu kāmacchando kāmarāgo kāmanandī kāmataṇhā kāmasneho kāmapariḷāho kāmamucchā kāmajjhosānaṃ – idaṃ vuccati kāmupādāna’’nti āgatattā saṅkhepato taṇhādaḷhattaṃ vuttaṃ. Taṇhādaḷhattaṃ nāma purimataṇhāupanissayapaccayena daḷhasambhūtā uttarataṇhā eva. Keci panāhu – appattavisayapatthanā taṇhā, andhakāre corassa hatthappasāraṇaṃ viya. Sampattavisayaggahaṇaṃ upādānaṃ, tasseva bhaṇḍaggahaṇaṃ viya. Appicchatāsantuṭṭhitāpaṭipakkhā ca te dhammā. Tathā pariyesanārakkhadukkhamūlāti. Sesupādānattayaṃ pana saṅkhepato diṭṭhimattameva.

    વિત્થારતો પન પુબ્બે રૂપાદીસુ વુત્તાય અટ્ઠસતપ્પભેદાયપિ તણ્હાય દળ્હભાવો કામુપાદાનં. દસવત્થુકા મિચ્છાદિટ્ઠિ દિટ્ઠુપાદાનં. યથાહ – ‘‘તત્થ કતમં દિટ્ઠુપાદાનં? નત્થિ દિન્નં, નત્થિ યિટ્ઠં…પે॰… સચ્છિકત્વા પવેદેન્તીતિ યા એવરૂપા દિટ્ઠિ…પે॰… વિપરિયેસગ્ગાહો – ઇદં વુચ્ચતિ દિટ્ઠુપાદાન’’ન્તિ (ધ॰ સ॰ ૧૨૨૧; વિભ॰ ૯૩૮) સીલવતેહિ સુદ્ધિપરામસનં પન સીલબ્બતુપાદાનં. યથાહ – ‘‘તત્થ કતમં સીલબ્બતુપાદાનં? ઇતો બહિદ્ધા સમણબ્રાહ્મણાનં સીલેન સુદ્ધિ, વતેન સુદ્ધિ, સીલબ્બતેન સુદ્ધીતિ યા એવરૂપા દિટ્ઠિ…પે॰… વિપરિયેસગ્ગાહો – ઇદં વુચ્ચતિ સીલબ્બતુપાદાન’’ન્તિ (ધ॰ સ॰ ૧૨૨૨; વિભ॰ ૯૩૮). વીસતિવત્થુકા સક્કાયદિટ્ઠિ અત્તવાદુપાદાનં. યથાહ – ‘‘તત્થ કતમં અત્તવાદુપાદાનં? ઇધ અસ્સુતવા પુથુજ્જનો…પે॰… સપ્પુરિસધમ્મે અવિનીતો રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ…પે॰… વિપરિયેસગ્ગાહો – ઇદં વુચ્ચતિ અત્તવાદુપાદાન’’ન્તિ (ધ॰ સ॰ ૧૨૨૩; વિભ॰ ૯૩૮). અયમેત્થ ધમ્મસઙ્ખેપવિત્થારો.

    Vitthārato pana pubbe rūpādīsu vuttāya aṭṭhasatappabhedāyapi taṇhāya daḷhabhāvo kāmupādānaṃ. Dasavatthukā micchādiṭṭhi diṭṭhupādānaṃ. Yathāha – ‘‘tattha katamaṃ diṭṭhupādānaṃ? Natthi dinnaṃ, natthi yiṭṭhaṃ…pe… sacchikatvā pavedentīti yā evarūpā diṭṭhi…pe… vipariyesaggāho – idaṃ vuccati diṭṭhupādāna’’nti (dha. sa. 1221; vibha. 938) sīlavatehi suddhiparāmasanaṃ pana sīlabbatupādānaṃ. Yathāha – ‘‘tattha katamaṃ sīlabbatupādānaṃ? Ito bahiddhā samaṇabrāhmaṇānaṃ sīlena suddhi, vatena suddhi, sīlabbatena suddhīti yā evarūpā diṭṭhi…pe… vipariyesaggāho – idaṃ vuccati sīlabbatupādāna’’nti (dha. sa. 1222; vibha. 938). Vīsativatthukā sakkāyadiṭṭhi attavādupādānaṃ. Yathāha – ‘‘tattha katamaṃ attavādupādānaṃ? Idha assutavā puthujjano…pe… sappurisadhamme avinīto rūpaṃ attato samanupassati…pe… vipariyesaggāho – idaṃ vuccati attavādupādāna’’nti (dha. sa. 1223; vibha. 938). Ayamettha dhammasaṅkhepavitthāro.

    ‘કમતો’તિ એત્થ પન તિવિધો કમો – ઉપ્પત્તિક્કમો, પહાનક્કમો, દેસનાક્કમો ચ. તત્થ અનમતગ્ગે સંસારે ઇમસ્સ પઠમં ઉપ્પત્તીતિ અભાવતો કિલેસાનં નિપ્પરિયાયેન ઉપ્પત્તિક્કમો ન વુચ્ચતિ. પરિયાયેન પન યેભુય્યેન એકસ્મિં ભવે અત્તગ્ગાહપુબ્બઙ્ગમો સસ્સતુચ્છેદાભિનિવેસો. તતો ‘‘સસ્સતો અયં અત્તા’’તિ ગણ્હતો અત્તવિસુદ્ધત્થં સીલબ્બતુપાદાનં, ઉચ્છિજ્જતીતિ ગણ્હતો પરલોકનિરપેક્ખસ્સ કામુપાદાનન્તિ એવં પઠમં અત્તવાદુપાદાનં, તતો દિટ્ઠિસીલબ્બતકામુપાદાનાનીતિ અયમેતેસં એકસ્મિં ભવે ઉપ્પત્તિક્કમો.

    ‘Kamato’ti ettha pana tividho kamo – uppattikkamo, pahānakkamo, desanākkamo ca. Tattha anamatagge saṃsāre imassa paṭhamaṃ uppattīti abhāvato kilesānaṃ nippariyāyena uppattikkamo na vuccati. Pariyāyena pana yebhuyyena ekasmiṃ bhave attaggāhapubbaṅgamo sassatucchedābhiniveso. Tato ‘‘sassato ayaṃ attā’’ti gaṇhato attavisuddhatthaṃ sīlabbatupādānaṃ, ucchijjatīti gaṇhato paralokanirapekkhassa kāmupādānanti evaṃ paṭhamaṃ attavādupādānaṃ, tato diṭṭhisīlabbatakāmupādānānīti ayametesaṃ ekasmiṃ bhave uppattikkamo.

    દિટ્ઠુપાદાનાદીનિ ચેત્થ પઠમં પહીયન્તિ સોતાપત્તિમગ્ગવજ્ઝત્તા. કામુપાદાનં પચ્છા અરહત્તમગ્ગવજ્ઝત્તાતિ. અયમેતેસં પહાનક્કમો.

    Diṭṭhupādānādīni cettha paṭhamaṃ pahīyanti sotāpattimaggavajjhattā. Kāmupādānaṃ pacchā arahattamaggavajjhattāti. Ayametesaṃ pahānakkamo.

    મહાવિસયત્તા પન પાકટત્તા ચ એતેસુ કામુપાદાનં પઠમં દેસિતં. મહાવિસયઞ્હિ તં અટ્ઠચિત્તસમ્પયોગા. અપ્પવિસયાનિ ઇતરાનિ ચતુચિત્તસમ્પયોગા. યેભુય્યેન ચ આલયરામતાય પજાય પાકટં કામુપાદાનં, ન ઇતરાનિ. કામુપાદાનવા વત્થુકામાનં સમધિગમત્થં કોતૂહલમઙ્ગલાદિબહુલો હોતિ, ન સસ્સતદિટ્ઠીતિ તદનન્તરં દિટ્ઠુપાદાનં. તં પભિજ્જમાનં સીલબ્બતઅત્તવાદુપાદાનવસેન દુવિધં હોતિ. તસ્મિં દ્વયે ગોકિરિયં વા કુક્કુરકિરિયં વા દિસ્વાપિ વેદિતબ્બતો ઓળારિકન્તિ સીલબ્બતુપાદાનં પઠમં દેસિતં, સુખુમત્તા અન્તે અત્તવાદુપાદાનન્તિ અયમેતેસં દેસનાક્કમો.

    Mahāvisayattā pana pākaṭattā ca etesu kāmupādānaṃ paṭhamaṃ desitaṃ. Mahāvisayañhi taṃ aṭṭhacittasampayogā. Appavisayāni itarāni catucittasampayogā. Yebhuyyena ca ālayarāmatāya pajāya pākaṭaṃ kāmupādānaṃ, na itarāni. Kāmupādānavā vatthukāmānaṃ samadhigamatthaṃ kotūhalamaṅgalādibahulo hoti, na sassatadiṭṭhīti tadanantaraṃ diṭṭhupādānaṃ. Taṃ pabhijjamānaṃ sīlabbataattavādupādānavasena duvidhaṃ hoti. Tasmiṃ dvaye gokiriyaṃ vā kukkurakiriyaṃ vā disvāpi veditabbato oḷārikanti sīlabbatupādānaṃ paṭhamaṃ desitaṃ, sukhumattā ante attavādupādānanti ayametesaṃ desanākkamo.

    તણ્હા ચ પુરિમસ્સેત્થ, એકધા હોતિ પચ્ચયો;

    Taṇhā ca purimassettha, ekadhā hoti paccayo;

    સત્તધા અટ્ઠધા વાપિ, હોતિ સેસત્તયસ્સ સા.

    Sattadhā aṭṭhadhā vāpi, hoti sesattayassa sā.

    એત્થ ચ એવં દેસિતે ઉપાદાનચતુક્કે પુરિમસ્સ કામુપાદાનસ્સ કામતણ્હા ઉપનિસ્સયવસેન એકધાવ પચ્ચયો હોતિ તણ્હાભિનન્દિતેસુ વિસયેસુ ઉપ્પત્તિતો. સેસત્તયસ્સ પન સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતહેતુવસેન સત્તધા વા ઉપનિસ્સયેન સહ અટ્ઠધા વાપિ પચ્ચયો હોતિ. યદા ચ સા ઉપનિસ્સયવસેન પચ્ચયો હોતિ તદા અસહજાતાવ હોતીતિ.

    Ettha ca evaṃ desite upādānacatukke purimassa kāmupādānassa kāmataṇhā upanissayavasena ekadhāva paccayo hoti taṇhābhinanditesu visayesu uppattito. Sesattayassa pana sahajātaaññamaññanissayasampayuttaatthiavigatahetuvasena sattadhā vā upanissayena saha aṭṭhadhā vāpi paccayo hoti. Yadā ca sā upanissayavasena paccayo hoti tadā asahajātāva hotīti.

    તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાનપદનિદ્દેસો.

    Taṇhāpaccayā upādānapadaniddeso.

    ભવપદનિદ્દેસો

    Bhavapadaniddeso

    ૨૩૪. ઉપાદાનપચ્ચયા ભવનિદ્દેસે –

    234. Upādānapaccayā bhavaniddese –

    અત્થતો ધમ્મતો ચેવ, સાત્થતો ભેદસઙ્ગહા;

    Atthato dhammato ceva, sātthato bhedasaṅgahā;

    યં યસ્સ પચ્ચયો ચેવ, વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

    Yaṃ yassa paccayo ceva, viññātabbo vinicchayo.

    તત્થ ભવતીતિ ભવો. દુવિધેનાતિ દ્વીહિ આકારેહિ પવત્તિતોતિ અત્થો. અથવા દુવિધેનાતિ પચ્ચતે કરણવચનં, દુવિધોતિ વુત્તં હોતિ. અત્થીતિ સંવિજ્જતિ. કમ્મમેવ ભવો કમ્મભવો. ઉપપત્તિયેવ ભવો ઉપપત્તિભવો. એત્થ ચ ઉપપત્તિ ભવતીતિ ભવો. કમ્મં પન યથા સુખકારણત્તા ‘‘સુખો બુદ્ધાનમુપ્પાદો’’તિ (ધ॰ પ॰ ૧૯૪) વુત્તો, એવં ભવકારણત્તા ફલવોહારેન ભવોતિ વેદિતબ્બં. તત્થ કતમો કમ્મભવોતિ તેસુ દ્વીસુ ભવેસુ યો કમ્મભવોતિ વુત્તો, સો કતમોતિ અત્થો. પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારાદયો વુત્તત્થા એવ. સબ્બન્તિ અનવસેસં. ભવં ગચ્છતિ ગમેતિ ચાતિ ભવગામિ. ઇમિના લોકુત્તરં પટિક્ખિપતિ. અયઞ્હિ વટ્ટકથા, તઞ્ચ વિવટ્ટનિસ્સિતન્તિ. કરીયતીતિ કમ્મં.

    Tattha bhavatīti bhavo. Duvidhenāti dvīhi ākārehi pavattitoti attho. Athavā duvidhenāti paccate karaṇavacanaṃ, duvidhoti vuttaṃ hoti. Atthīti saṃvijjati. Kammameva bhavo kammabhavo. Upapattiyeva bhavo upapattibhavo. Ettha ca upapatti bhavatīti bhavo. Kammaṃ pana yathā sukhakāraṇattā ‘‘sukho buddhānamuppādo’’ti (dha. pa. 194) vutto, evaṃ bhavakāraṇattā phalavohārena bhavoti veditabbaṃ. Tattha katamo kammabhavoti tesu dvīsu bhavesu yo kammabhavoti vutto, so katamoti attho. Puññābhisaṅkhārādayo vuttatthā eva. Sabbanti anavasesaṃ. Bhavaṃ gacchati gameti cāti bhavagāmi. Iminā lokuttaraṃ paṭikkhipati. Ayañhi vaṭṭakathā, tañca vivaṭṭanissitanti. Karīyatīti kammaṃ.

    કામભવાદીસુ કામસઙ્ખાતો ભવો કામભવો. એસ નયો રૂપારૂપભવેસુ. સઞ્ઞાવતં ભવો, સઞ્ઞા વા એત્થ ભવે અત્થીતિ સઞ્ઞાભવો. વિપરિયાયેન અસઞ્ઞાભવો. ઓળારિકસઞ્ઞાય અભાવા સુખુમાય ચ ભાવા નેવ સઞ્ઞા નાસઞ્ઞા અસ્મિં ભવેતિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાભવો. એકેન રૂપક્ખન્ધેન વોકિણ્ણો ભવો એકવોકારભવો. એકો વા વોકારો અસ્સ ભવસ્સાતિ એકવોકારભવો. એસેવ નયો ચતુવોકારપઞ્ચવોકારભવેસુ. અયં વુચ્ચતિ ઉપપત્તિભવોતિ એસ નવવિધોપિ ઉપપત્તિભવો નામ વુચ્ચતીતિ. એવં તાવેત્થ ‘અત્થતો’ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

    Kāmabhavādīsu kāmasaṅkhāto bhavo kāmabhavo. Esa nayo rūpārūpabhavesu. Saññāvataṃ bhavo, saññā vā ettha bhave atthīti saññābhavo. Vipariyāyena asaññābhavo. Oḷārikasaññāya abhāvā sukhumāya ca bhāvā neva saññā nāsaññā asmiṃ bhaveti nevasaññānāsaññābhavo. Ekena rūpakkhandhena vokiṇṇo bhavo ekavokārabhavo. Eko vā vokāro assa bhavassāti ekavokārabhavo. Eseva nayo catuvokārapañcavokārabhavesu. Ayaṃ vuccati upapattibhavoti esa navavidhopi upapattibhavo nāma vuccatīti. Evaṃ tāvettha ‘atthato’ viññātabbo vinicchayo.

    ‘ધમ્મતો’ પન એત્થ હિ પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો ધમ્મતો તેરસ ચેતના, અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો દ્વાદસ, આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો ચતસ્સો. ‘‘સબ્બમ્પિ ભવગામિકમ્મ’’ન્તિ એતેન સબ્બેપેતે ધમ્મા ચેતના સમ્પયુત્તા વા કમ્મસઙ્ખાતા આચયગામિનો ધમ્મા સઙ્ગહિતા. કામભવો પઞ્ચ ઉપાદિન્નક્ખન્ધા, તથા રૂપભવો, અરૂપભવો ચત્તારો, સઞ્ઞાભવો ચતુપઞ્ચ, અસઞ્ઞાભવો એકો ઉપાદિન્નક્ખન્ધો, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાભવો ચત્તારો. એકવોકારભવાદયો એકચતુપઞ્ચક્ખન્ધા ઉપાદિન્નક્ખન્ધેહીતિ એવમેત્થ ‘ધમ્મતો’પિ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

    ‘Dhammato’ pana ettha hi puññābhisaṅkhāro dhammato terasa cetanā, apuññābhisaṅkhāro dvādasa, āneñjābhisaṅkhāro catasso. ‘‘Sabbampi bhavagāmikamma’’nti etena sabbepete dhammā cetanā sampayuttā vā kammasaṅkhātā ācayagāmino dhammā saṅgahitā. Kāmabhavo pañca upādinnakkhandhā, tathā rūpabhavo, arūpabhavo cattāro, saññābhavo catupañca, asaññābhavo eko upādinnakkhandho, nevasaññānāsaññābhavo cattāro. Ekavokārabhavādayo ekacatupañcakkhandhā upādinnakkhandhehīti evamettha ‘dhammato’pi viññātabbo vinicchayo.

    ‘સાત્થતો’તિ યથા ચ ભવનિદ્દેસે તથેવ કામઞ્ચ સઙ્ખારનિદ્દેસેપિ પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારાદયોવ વુત્તા, એવં સન્તેપિ પુરિમા અતીતકમ્મવસેન ઇધ પટિસન્ધિયા પચ્ચયત્તા વુત્તા. ઇમે પચ્ચુપ્પન્નકમ્મવસેન આયતિં પટિસન્ધિયા પચ્ચયત્તાતિ પુનવચનં સાત્થકમેવ. પુબ્બે વા ‘‘તત્થ કતમો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો? કુસલચેતના કામાવચરા’’તિ એવમાદિના નયેન ચેતનાવ સઙ્ખારાતિ વુત્તા. ઇધ પન ‘‘સબ્બમ્પિ ભવગામિકમ્મ’’ન્તિ વચનતો ચેતનાસમ્પયુત્તાપિ. પુબ્બે ચ વિઞ્ઞાણપચ્ચયમેવ કમ્મં સઙ્ખારાતિ વુત્તં, ઇદાનિ અસઞ્ઞાભવનિબ્બત્તકમ્પિ. કિં વા બહુના? ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિ એત્થ પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારાદયોવ કુસલાકુસલધમ્મા વુત્તા. ‘‘ઉપાદાનપચ્ચયા ભવો’’તિ ઇધ પન ઉપપત્તિભવસ્સાપિ સઙ્ગહિતત્તા કુસલાકુસલાબ્યાકતા ધમ્મા વુત્તા. તસ્મા સબ્બથાપિ સાત્થકમેવિદં પુનવચનન્તિ. એવમેત્થ ‘સાત્થતો’પિ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

    ‘Sātthato’ti yathā ca bhavaniddese tatheva kāmañca saṅkhāraniddesepi puññābhisaṅkhārādayova vuttā, evaṃ santepi purimā atītakammavasena idha paṭisandhiyā paccayattā vuttā. Ime paccuppannakammavasena āyatiṃ paṭisandhiyā paccayattāti punavacanaṃ sātthakameva. Pubbe vā ‘‘tattha katamo puññābhisaṅkhāro? Kusalacetanā kāmāvacarā’’ti evamādinā nayena cetanāva saṅkhārāti vuttā. Idha pana ‘‘sabbampi bhavagāmikamma’’nti vacanato cetanāsampayuttāpi. Pubbe ca viññāṇapaccayameva kammaṃ saṅkhārāti vuttaṃ, idāni asaññābhavanibbattakampi. Kiṃ vā bahunā? ‘‘Avijjāpaccayā saṅkhārā’’ti ettha puññābhisaṅkhārādayova kusalākusaladhammā vuttā. ‘‘Upādānapaccayā bhavo’’ti idha pana upapattibhavassāpi saṅgahitattā kusalākusalābyākatā dhammā vuttā. Tasmā sabbathāpi sātthakamevidaṃ punavacananti. Evamettha ‘sātthato’pi viññātabbo vinicchayo.

    ‘ભેદસઙ્ગહા’તિ ઉપાદાનપચ્ચયા ભવસ્સ ભેદતો ચેવ સઙ્ગહતો ચ. યઞ્હિ કામુપાદાનપચ્ચયા કામભવનિબ્બત્તકં કમ્મં કરિયતિ, સો કમ્મભવો. તદભિનિબ્બત્તા ખન્ધા ઉપપત્તિભવો. એસ નયો રૂપારૂપભવેસુ. એવં કામુપાદાનપચ્ચયા દ્વે કામભવા, તદન્તોગધાવ સઞ્ઞાભવપઞ્ચવોકારભવા; દ્વે રૂપભવા, તદન્તોગધાવ સઞ્ઞાભવઅસઞ્ઞાભવએકવોકારભવપઞ્ચવોકારભવા; દ્વે અરૂપભવા, તદન્તોગધાવ સઞ્ઞાભવનેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાભવચતુવોકારભવાતિ સદ્ધિં અન્તોગધેહિ છ ભવા. યથા ચ કામુપાદાનપચ્ચયા સદ્ધિં અન્તોગધેહિ છ ભવા તથા સેસુપાદાનપચ્ચયાપીતિ એવં ઉપાદાનપચ્ચયા ભેદતો સદ્ધિં અન્તોગધેહિ ચતુવીસતિ ભવા.

    ‘Bhedasaṅgahā’ti upādānapaccayā bhavassa bhedato ceva saṅgahato ca. Yañhi kāmupādānapaccayā kāmabhavanibbattakaṃ kammaṃ kariyati, so kammabhavo. Tadabhinibbattā khandhā upapattibhavo. Esa nayo rūpārūpabhavesu. Evaṃ kāmupādānapaccayā dve kāmabhavā, tadantogadhāva saññābhavapañcavokārabhavā; dve rūpabhavā, tadantogadhāva saññābhavaasaññābhavaekavokārabhavapañcavokārabhavā; dve arūpabhavā, tadantogadhāva saññābhavanevasaññānāsaññābhavacatuvokārabhavāti saddhiṃ antogadhehi cha bhavā. Yathā ca kāmupādānapaccayā saddhiṃ antogadhehi cha bhavā tathā sesupādānapaccayāpīti evaṃ upādānapaccayā bhedato saddhiṃ antogadhehi catuvīsati bhavā.

    સઙ્ગહતો પન કમ્મભવં ઉપપત્તિભવઞ્ચ એકતો કત્વા કામુપાદાનપચ્ચયા સદ્ધિં અન્તોગધેહિ એકો કામભવો, તથા રૂપારૂપભવાતિ તયો ભવા. તથા સેસુપાદાનપચ્ચયાપીતિ એવં ઉપાદાનપચ્ચયા સઙ્ગહતો સદ્ધિં અન્તોગધેહિ દ્વાદસ ભવા. અપિચ અવિસેસેન ઉપાદાનપચ્ચયા કામભવૂપગં કમ્મં કમ્મભવો. તદભિનિબ્બત્તા ખન્ધા ઉપપત્તિભવો. એસ નયો રૂપારૂપભવેસુ. એવં ઉપાદાનપચ્ચયા સદ્ધિં અન્તોગધેહિ દ્વે કામભવા, દ્વે રૂપભવા, દ્વે અરૂપભવાતિ અપરેનપિ પરિયાયેન સઙ્ગહતો છ ભવા. કમ્મભવઉપપત્તિભવભેદં વા અનુપગમ્મ સદ્ધિં અન્તોગધેહિ કામભવાદિવસેન તયો ભવા હોન્તિ. કામભવાદિભેદઞ્ચાપિ અનુપગમ્મ કમ્મભવઉપપત્તિભવવસેન દ્વે ભવા હોન્તિ. કમ્મુપપત્તિભેદઞ્ચ અનુપગમ્મ ઉપાદાનપચ્ચયા ભવોતિ ભવવસેન એકો ભવો હોતીતિ. એવમેત્થ ઉપાદાનપચ્ચયસ્સ ભવસ્સ ભેદસઙ્ગહાપિ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

    Saṅgahato pana kammabhavaṃ upapattibhavañca ekato katvā kāmupādānapaccayā saddhiṃ antogadhehi eko kāmabhavo, tathā rūpārūpabhavāti tayo bhavā. Tathā sesupādānapaccayāpīti evaṃ upādānapaccayā saṅgahato saddhiṃ antogadhehi dvādasa bhavā. Apica avisesena upādānapaccayā kāmabhavūpagaṃ kammaṃ kammabhavo. Tadabhinibbattā khandhā upapattibhavo. Esa nayo rūpārūpabhavesu. Evaṃ upādānapaccayā saddhiṃ antogadhehi dve kāmabhavā, dve rūpabhavā, dve arūpabhavāti aparenapi pariyāyena saṅgahato cha bhavā. Kammabhavaupapattibhavabhedaṃ vā anupagamma saddhiṃ antogadhehi kāmabhavādivasena tayo bhavā honti. Kāmabhavādibhedañcāpi anupagamma kammabhavaupapattibhavavasena dve bhavā honti. Kammupapattibhedañca anupagamma upādānapaccayā bhavoti bhavavasena eko bhavo hotīti. Evamettha upādānapaccayassa bhavassa bhedasaṅgahāpi viññātabbo vinicchayo.

    ‘યં યસ્સ પચ્ચયો ચેવા’તિ યઞ્ચેત્થ ઉપાદાનં યસ્સ પચ્ચયો હોતિ, તતોપિ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયોતિ અત્થો. કિં પનેત્થ કસ્સ પચ્ચયો હોતિ? યં કિઞ્ચિ યસ્સ કસ્સચિ પચ્ચયો હોતિયેવ. ઉમ્મત્તકો વિય હિ પુથુજ્જનો. સો ‘ઇદં યુત્તં, ઇદં અયુત્ત’ન્તિ અવિચારેત્વા યસ્સ કસ્સચિ ઉપાદાનસ્સ વસેન યં કિઞ્ચિ ભવં પત્થેત્વા યં કિઞ્ચિ કમ્મં કરોતિયેવ. તસ્મા યદેકચ્ચે ‘‘સીલબ્બતુપાદાનેન રૂપારૂપભવા ન હોન્તી’’તિ વદન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં. સબ્બેન પન સબ્બો હોતીતિ ગહેતબ્બં, સેય્યથિદં – ઇધેકચ્ચો અનુસ્સવવસેન વા દિટ્ઠાનુસારેન વા ‘‘કામા નામેતે મનુસ્સલોકે ચેવ ખત્તિયમહાસાલકુલાદીસુ છકામાવચરદેવલોકે ચ સમિદ્ધા’’તિ ચિન્તેત્વા તેસં અધિગમત્થં અસદ્ધમ્મસવનાદીહિ વઞ્ચિતો ‘ઇમિના કમ્મેન કામા સમ્પજ્જન્તી’તિ મઞ્ઞમાનો કામુપાદાનવસેન કાયદુચ્ચરિતાદીનિપિ કરોતિ. સો દુચ્ચરિતપારિપૂરિયા અપાયે ઉપ્પજ્જતિ; સન્દિટ્ઠિકે વા પન કામે પત્થયમાનો પટિલદ્ધે વા ગોપયમાનો કામુપાદાનવસેન કાયદુચ્ચરિતાદીનિપિ કરોતિ. સો દુચ્ચરિતપારિપૂરિયા અપાયે ઉપ્પજ્જતિ. તત્રાસ્સ ઉપપત્તિહેતુભૂતં કમ્મં કમ્મભવો, કમ્માભિનિબ્બત્તા ખન્ધા ઉપપત્તિભવો સઞ્ઞાભવપઞ્ચવોકારભવા પન તદન્તોગધા એવ.

    ‘Yaṃ yassa paccayo cevā’ti yañcettha upādānaṃ yassa paccayo hoti, tatopi viññātabbo vinicchayoti attho. Kiṃ panettha kassa paccayo hoti? Yaṃ kiñci yassa kassaci paccayo hotiyeva. Ummattako viya hi puthujjano. So ‘idaṃ yuttaṃ, idaṃ ayutta’nti avicāretvā yassa kassaci upādānassa vasena yaṃ kiñci bhavaṃ patthetvā yaṃ kiñci kammaṃ karotiyeva. Tasmā yadekacce ‘‘sīlabbatupādānena rūpārūpabhavā na hontī’’ti vadanti, taṃ na gahetabbaṃ. Sabbena pana sabbo hotīti gahetabbaṃ, seyyathidaṃ – idhekacco anussavavasena vā diṭṭhānusārena vā ‘‘kāmā nāmete manussaloke ceva khattiyamahāsālakulādīsu chakāmāvacaradevaloke ca samiddhā’’ti cintetvā tesaṃ adhigamatthaṃ asaddhammasavanādīhi vañcito ‘iminā kammena kāmā sampajjantī’ti maññamāno kāmupādānavasena kāyaduccaritādīnipi karoti. So duccaritapāripūriyā apāye uppajjati; sandiṭṭhike vā pana kāme patthayamāno paṭiladdhe vā gopayamāno kāmupādānavasena kāyaduccaritādīnipi karoti. So duccaritapāripūriyā apāye uppajjati. Tatrāssa upapattihetubhūtaṃ kammaṃ kammabhavo, kammābhinibbattā khandhā upapattibhavo saññābhavapañcavokārabhavā pana tadantogadhā eva.

    અપરો પન સદ્ધમ્મસવનાદીહિ ઉપબ્રૂહિતઞાણો ‘‘ઇમિના કમ્મેન કામા સમ્પજ્જન્તી’’તિ મઞ્ઞમાનો કામુપાદાનવસેન કાયસુચરિતાદીનિ કરોતિ. સો સુચરિતપારિપૂરિયા દેવેસુ વા મનુસ્સેસુ વા ઉપ્પજ્જતિ. તત્રાસ્સ ઉપપત્તિહેતુભૂતં કમ્મં કમ્મભવો, કમ્માભિનિબ્બત્તા ખન્ધા ઉપપત્તિભવો. સઞ્ઞાભવપઞ્ચવોકારભવા પન તદન્તોગધા એવ. ઇતિ કામુપાદાનં સપ્પભેદસ્સ સાન્તોગધસ્સ કામભવસ્સ પચ્ચયો હોતિ.

    Aparo pana saddhammasavanādīhi upabrūhitañāṇo ‘‘iminā kammena kāmā sampajjantī’’ti maññamāno kāmupādānavasena kāyasucaritādīni karoti. So sucaritapāripūriyā devesu vā manussesu vā uppajjati. Tatrāssa upapattihetubhūtaṃ kammaṃ kammabhavo, kammābhinibbattā khandhā upapattibhavo. Saññābhavapañcavokārabhavā pana tadantogadhā eva. Iti kāmupādānaṃ sappabhedassa sāntogadhassa kāmabhavassa paccayo hoti.

    અપરો ‘‘રૂપારૂપભવેસુ તતો સમિદ્ધતરા કામા’’તિ સુત્વા વા પરિકપ્પેત્વા વા કામુપાદાનવસેનેવ રૂપારૂપસમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા સમાપત્તિબલેન રૂપારૂપબ્રહ્મલોકે ઉપ્પજ્જતિ. તત્રાસ્સ ઉપપત્તિહેતુભૂતં કમ્મં કમ્મભવો, કમ્માભિનિબ્બત્તા ખન્ધા ઉપપત્તિભવો. સઞ્ઞાઅસઞ્ઞા નેવસઞ્ઞા નાસઞ્ઞાએકવોકારચતુવોકારપઞ્ચવોકારભવા પન તદન્તોગધા એવ. ઇતિ કામુપાદાનં સપ્પભેદાનં સાન્તોગધાનં રૂપારૂપભવાનમ્પિ પચ્ચયો હોતિ .

    Aparo ‘‘rūpārūpabhavesu tato samiddhatarā kāmā’’ti sutvā vā parikappetvā vā kāmupādānavaseneva rūpārūpasamāpattiyo nibbattetvā samāpattibalena rūpārūpabrahmaloke uppajjati. Tatrāssa upapattihetubhūtaṃ kammaṃ kammabhavo, kammābhinibbattā khandhā upapattibhavo. Saññāasaññā nevasaññā nāsaññāekavokāracatuvokārapañcavokārabhavā pana tadantogadhā eva. Iti kāmupādānaṃ sappabhedānaṃ sāntogadhānaṃ rūpārūpabhavānampi paccayo hoti .

    અપરો ‘‘અયં અત્તા નામ કામાવચરસમ્પત્તિભવે વા રૂપારૂપભવાનં વા અઞ્ઞતરસ્મિં ઉચ્છિન્નો સુઉચ્છિન્નો હોતી’’તિ ઉચ્છેદદિટ્ઠિં ઉપાદાય તદુપગં કમ્મં કરોતિ. તસ્સ તં કમ્મં કમ્મભવો, કમ્માભિનિબ્બત્તા ખન્ધા ઉપપત્તિભવો. સઞ્ઞાભવાદયો પન તદન્તોગધા એવ. ઇતિ દિટ્ઠુપાદાનં સપ્પભેદાનં સાન્તોગધાનં તિણ્ણમ્પિ કામરૂપારૂપભવાનં પચ્ચયો હોતિ.

    Aparo ‘‘ayaṃ attā nāma kāmāvacarasampattibhave vā rūpārūpabhavānaṃ vā aññatarasmiṃ ucchinno suucchinno hotī’’ti ucchedadiṭṭhiṃ upādāya tadupagaṃ kammaṃ karoti. Tassa taṃ kammaṃ kammabhavo, kammābhinibbattā khandhā upapattibhavo. Saññābhavādayo pana tadantogadhā eva. Iti diṭṭhupādānaṃ sappabhedānaṃ sāntogadhānaṃ tiṇṇampi kāmarūpārūpabhavānaṃ paccayo hoti.

    અપરો ‘‘અયં અત્તા નામ કામાવચરસમ્પત્તિભવે વા રૂપારૂપભવાનં વા અઞ્ઞતરસ્મિં સુખી હોતિ, વિગતપરિળાહો હોતી’’તિ અત્તવાદુપાદાનેન તદુપગં કમ્મં કરોતિ. તસ્સ તં કમ્મં કમ્મભવો, તદભિનિબ્બત્તા ખન્ધા ઉપપત્તિભવો. સઞ્ઞાભવાદયો પન તદન્તોગધા એવ . ઇતિ અત્તવાદુપાદાનં સપ્પભેદાનં સાન્તોગધાનં તિણ્ણં ભવાનં પચ્ચયો હોતિ.

    Aparo ‘‘ayaṃ attā nāma kāmāvacarasampattibhave vā rūpārūpabhavānaṃ vā aññatarasmiṃ sukhī hoti, vigatapariḷāho hotī’’ti attavādupādānena tadupagaṃ kammaṃ karoti. Tassa taṃ kammaṃ kammabhavo, tadabhinibbattā khandhā upapattibhavo. Saññābhavādayo pana tadantogadhā eva . Iti attavādupādānaṃ sappabhedānaṃ sāntogadhānaṃ tiṇṇaṃ bhavānaṃ paccayo hoti.

    અપરો ‘‘ઇદં સીલબ્બતં નામ કામાવચરસમ્પત્તિભવે વા રૂપારૂપભવાનં વા અઞ્ઞતરસ્મિં પરિપૂરેન્તસ્સ સુખં પારિપૂરિં ગચ્છતી’’તિ સીલબ્બતુપાદાનવસેન તદુપગં કમ્મં કરોતિ. તસ્સ તં કમ્મં કમ્મભવો, તદભિનિબ્બત્તા ખન્ધા ઉપપત્તિભવો. સઞ્ઞાભવાદયો પન તદન્તોગધા એવ. ઇતિ સીલબ્બતુપાદાનમ્પિ સપ્પભેદાનં સાન્તોગધાનં તિણ્ણં ભવાનં પચ્ચયો હોતીતિ એવમેત્થ યં યસ્સ પચ્ચયો હોતિ તતોપિ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

    Aparo ‘‘idaṃ sīlabbataṃ nāma kāmāvacarasampattibhave vā rūpārūpabhavānaṃ vā aññatarasmiṃ paripūrentassa sukhaṃ pāripūriṃ gacchatī’’ti sīlabbatupādānavasena tadupagaṃ kammaṃ karoti. Tassa taṃ kammaṃ kammabhavo, tadabhinibbattā khandhā upapattibhavo. Saññābhavādayo pana tadantogadhā eva. Iti sīlabbatupādānampi sappabhedānaṃ sāntogadhānaṃ tiṇṇaṃ bhavānaṃ paccayo hotīti evamettha yaṃ yassa paccayo hoti tatopi viññātabbo vinicchayo.

    કિં પનેત્થ કસ્સ ભવસ્સ કથં પચ્ચયો હોતીતિ ચે?

    Kiṃ panettha kassa bhavassa kathaṃ paccayo hotīti ce?

    રૂપારૂપભવાનં, ઉપનિસ્સયપચ્ચયો ઉપાદાનં;

    Rūpārūpabhavānaṃ, upanissayapaccayo upādānaṃ;

    સહજાતાદીહિપિ તં, કામભવસ્સાતિ વિઞ્ઞેય્યં.

    Sahajātādīhipi taṃ, kāmabhavassāti viññeyyaṃ.

    રૂપારૂપભવાનઞ્હિ કામભવપરિયાપન્નસ્સ ચ કામભવે કુસલકમ્મસ્સેવ ઉપપત્તિભવસ્સ ચેતં ચતુબ્બિધમ્પિ ઉપાદાનં ઉપનિસ્સયપચ્ચયેન એકધા પચ્ચયો હોતિ. કામભવે અત્તના સમ્પયુત્તઅકુસલકમ્મભવસ્સ સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતહેતુપચ્ચયપ્પભેદેહિ સહજાતાદીહિ પચ્ચયો હોતિ. વિપ્પયુત્તસ્સ પન ઉપનિસ્સયપચ્ચયેનેવાતિ.

    Rūpārūpabhavānañhi kāmabhavapariyāpannassa ca kāmabhave kusalakammasseva upapattibhavassa cetaṃ catubbidhampi upādānaṃ upanissayapaccayena ekadhā paccayo hoti. Kāmabhave attanā sampayuttaakusalakammabhavassa sahajātaaññamaññanissayasampayuttaatthiavigatahetupaccayappabhedehi sahajātādīhi paccayo hoti. Vippayuttassa pana upanissayapaccayenevāti.

    ઉપાદાનપચ્ચયા ભવપદનિદ્દેસો.

    Upādānapaccayā bhavapadaniddeso.

    જાતિજરામરણાદિપદનિદ્દેસો

    Jātijarāmaraṇādipadaniddeso

    ૨૩૫. ભવપચ્ચયા જાતિનિદ્દેસાદીસુ જાતિઆદીનં વિનિચ્છયો સચ્ચવિભઙ્ગે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. ભવોતિ પનેત્થ કમ્મભવોવ અધિપ્પેતો. સો હિ જાતિયા પચ્ચયો, ન ઉપપત્તિભવો. સો પન કમ્મપચ્ચયઉપનિસ્સયપચ્ચયવસેન દ્વિધાવ પચ્ચયો હોતીતિ.

    235. Bhavapaccayā jātiniddesādīsu jātiādīnaṃ vinicchayo saccavibhaṅge vuttanayeneva veditabbo. Bhavoti panettha kammabhavova adhippeto. So hi jātiyā paccayo, na upapattibhavo. So pana kammapaccayaupanissayapaccayavasena dvidhāva paccayo hotīti.

    તત્થ સિયા – કથં પનેતં જાનિતબ્બં ‘‘ભવો જાતિયા પચ્ચયો’’તિ ચે? બાહિરપચ્ચયસમત્તેપિ હીનપણીતતાદિવિસેસદસ્સનતો. બાહિરાનઞ્હિ જનકજનેત્તિસુક્કસોણિતાહારાદીનં પચ્ચયાનં સમત્તેપિ સત્તાનં યમકાનમ્પિ સતં હીનપણીતતાદિવિસેસો દિસ્સતિ. સો ચ ન અહેતુકો , સબ્બદા ચ સબ્બેસઞ્ચ અભાવતો; ન કમ્મભવતો અઞ્ઞહેતુકો, તદભિનિબ્બત્તકસત્તાનં અજ્ઝત્તસન્તાને અઞ્ઞસ્સ કારણસ્સ અભાવતોતિ કમ્મભવહેતુકોવ. કમ્મઞ્હિ સત્તાનં હીનપણીતાદિવિસેસહેતુ. તેનાહ ભગવા – ‘‘કમ્મં સત્તે વિભજતિ યદિદં હીનપ્પણીતતાયા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૨૮૯). તસ્મા જાનિતબ્બમેતં – ‘‘ભવો જાતિયા પચ્ચયો’’તિ.

    Tattha siyā – kathaṃ panetaṃ jānitabbaṃ ‘‘bhavo jātiyā paccayo’’ti ce? Bāhirapaccayasamattepi hīnapaṇītatādivisesadassanato. Bāhirānañhi janakajanettisukkasoṇitāhārādīnaṃ paccayānaṃ samattepi sattānaṃ yamakānampi sataṃ hīnapaṇītatādiviseso dissati. So ca na ahetuko , sabbadā ca sabbesañca abhāvato; na kammabhavato aññahetuko, tadabhinibbattakasattānaṃ ajjhattasantāne aññassa kāraṇassa abhāvatoti kammabhavahetukova. Kammañhi sattānaṃ hīnapaṇītādivisesahetu. Tenāha bhagavā – ‘‘kammaṃ satte vibhajati yadidaṃ hīnappaṇītatāyā’’ti (ma. ni. 3.289). Tasmā jānitabbametaṃ – ‘‘bhavo jātiyā paccayo’’ti.

    યસ્મા ચ અસતિ જાતિયા જરામરણં નામ ન હોતિ, સોકાદયો ચ ધમ્મા ન હોન્તિ, જાતિયા પન સતિ જરામરણઞ્ચેવ જરામરણસઙ્ખાતદુક્ખધમ્મફુટ્ઠસ્સ ચ બાલસ્સ જરામરણાભિસમ્બન્ધા વા તેન તેન દુક્ખધમ્મેન ફુટ્ઠસ્સ અનભિસમ્બન્ધા વા સોકાદયો ચ ધમ્મા હોન્તિ, તસ્મા અયં જાતિજરામરણસ્સ ચેવ સોકાદીનઞ્ચ પચ્ચયો હોતીતિ વેદિતબ્બા. સા પન ઉપનિસ્સયકોટિયા એકધાવ પચ્ચયો હોતીતિ.

    Yasmā ca asati jātiyā jarāmaraṇaṃ nāma na hoti, sokādayo ca dhammā na honti, jātiyā pana sati jarāmaraṇañceva jarāmaraṇasaṅkhātadukkhadhammaphuṭṭhassa ca bālassa jarāmaraṇābhisambandhā vā tena tena dukkhadhammena phuṭṭhassa anabhisambandhā vā sokādayo ca dhammā honti, tasmā ayaṃ jātijarāmaraṇassa ceva sokādīnañca paccayo hotīti veditabbā. Sā pana upanissayakoṭiyā ekadhāva paccayo hotīti.

    ભવપચ્ચયા જાતિઆદિપદનિદ્દેસો.

    Bhavapaccayā jātiādipadaniddeso.

    ૨૪૨. એવમેતસ્સાતિઆદીનં અત્થો ઉદ્દેસવારે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. સઙ્ગતિઆદીનિ સમુદયવેવચનાનેવ.

    242. Evametassātiādīnaṃ attho uddesavāre vuttanayeneva veditabbo. Saṅgatiādīni samudayavevacanāneva.

    યસ્મા પનેત્થ સોકાદયો અવસાને વુત્તા, તસ્મા યા સા અવિજ્જા ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિ એવમેતસ્સ ભવચક્કસ્સ આદિમ્હિ વુત્તા, સા –

    Yasmā panettha sokādayo avasāne vuttā, tasmā yā sā avijjā ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’ti evametassa bhavacakkassa ādimhi vuttā, sā –

    સોકાદીહિ અવિજ્જા, સિદ્ધા ભવચક્કમવિદિતાદિમિદં;

    Sokādīhi avijjā, siddhā bhavacakkamaviditādimidaṃ;

    કારકવેદકરહિતં, દ્વાદસવિધસુઞ્ઞતાસુઞ્ઞં.

    Kārakavedakarahitaṃ, dvādasavidhasuññatāsuññaṃ.

    સતતં સમિતં પવત્તતીતિ વેદિતબ્બં. કથં પનેત્થ સોકાદીહિ અવિજ્જા સિદ્ધા? કથમિદં ભવચક્કં અવિદિતાદિ? કથં કારકવેદકરહિતં? કથં દ્વાદસવિધસુઞ્ઞતાસુઞ્ઞન્તિ ચે? એત્થ હિ સોકદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસા અવિજ્જાય અવિયોગિનો, પરિદેવો ચ નામ મૂળ્હસ્સાતિ તેસુ તાવ સિદ્ધેસુ સિદ્ધાવ હોતિ અવિજ્જા. અપિચ ‘‘આસવસમુદયા અવિજ્જાસમુદયો’’તિ હિ વુત્તં. આસવસમુદયા ચેતે સોકાદયો હોન્તિ. કથં? વત્થુકામવિયોગે તાવ સોકો કામાસવસમુદયો હોતિ? યથાહ –

    Satataṃ samitaṃ pavattatīti veditabbaṃ. Kathaṃ panettha sokādīhi avijjā siddhā? Kathamidaṃ bhavacakkaṃ aviditādi? Kathaṃ kārakavedakarahitaṃ? Kathaṃ dvādasavidhasuññatāsuññanti ce? Ettha hi sokadukkhadomanassupāyāsā avijjāya aviyogino, paridevo ca nāma mūḷhassāti tesu tāva siddhesu siddhāva hoti avijjā. Apica ‘‘āsavasamudayā avijjāsamudayo’’ti hi vuttaṃ. Āsavasamudayā cete sokādayo honti. Kathaṃ? Vatthukāmaviyoge tāva soko kāmāsavasamudayo hoti? Yathāha –

    ‘‘તસ્સ ચે કામયાનસ્સ, છન્દજાતસ્સ જન્તુનો;

    ‘‘Tassa ce kāmayānassa, chandajātassa jantuno;

    તે કામા પરિહાયન્તિ, સલ્લવિદ્ધોવ રુપ્પતી’’તિ. (સુ॰ નિ॰ ૭૭૩);

    Te kāmā parihāyanti, sallaviddhova ruppatī’’ti. (su. ni. 773);

    યથા ચાહ – ‘‘કામતો જાયતી સોકો’’તિ (ધ॰ પ॰ ૨૧૫). સબ્બેપિ ચેતે દિટ્ઠાસવસમુદયા હોન્તિ, યથાહ – ‘‘તસ્સ અહં રૂપં, મમ રૂપન્તિ પરિયુટ્ઠટ્ઠાયિનો તં રૂપં વિપરિણમતિ અઞ્ઞથા હોતિ. તસ્સ રૂપવિપરિણામઞ્ઞથાભાવા ઉપ્પજ્જન્તિ સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસા’’તિ (સં॰ નિ॰ ૩.૧). યથા ચ દિટ્ઠાસવસમુદયા એવં ભવાસવસમુદયાપિ, યથાહ – ‘‘યેપિ તે દેવા દીઘાયુકા વણ્ણવન્તો સુખબહુલા ઉચ્ચેસુ વિમાનેસુ ચિરટ્ઠિતિકા તેપિ તથાગતસ્સ ધમ્મદેસનં સુત્વા યેભુય્યેન ભયં સંવેગં સન્તાસં આપજ્જ’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૩.૭૮; અ॰ નિ॰ ૪.૩૩) પઞ્ચ પુબ્બનિમિત્તાનિ દિસ્વા મરણભયેન સન્તજ્જિતાનં દેવાનં વિયાતિ. યથા ચ ભવાસવસમુદયા એવં અવિજ્જાસવસમુદયાપિ , યથાહ – ‘‘સ ખો સો, ભિક્ખવે, બાલો દિટ્ઠેવ ધમ્મે તિવિધં દુક્ખદોમનસ્સં પટિસંવેદેતી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૨૪૬).

    Yathā cāha – ‘‘kāmato jāyatī soko’’ti (dha. pa. 215). Sabbepi cete diṭṭhāsavasamudayā honti, yathāha – ‘‘tassa ahaṃ rūpaṃ, mama rūpanti pariyuṭṭhaṭṭhāyino taṃ rūpaṃ vipariṇamati aññathā hoti. Tassa rūpavipariṇāmaññathābhāvā uppajjanti sokaparidevadukkhadomanassupāyāsā’’ti (saṃ. ni. 3.1). Yathā ca diṭṭhāsavasamudayā evaṃ bhavāsavasamudayāpi, yathāha – ‘‘yepi te devā dīghāyukā vaṇṇavanto sukhabahulā uccesu vimānesu ciraṭṭhitikā tepi tathāgatassa dhammadesanaṃ sutvā yebhuyyena bhayaṃ saṃvegaṃ santāsaṃ āpajja’’nti (saṃ. ni. 3.78; a. ni. 4.33) pañca pubbanimittāni disvā maraṇabhayena santajjitānaṃ devānaṃ viyāti. Yathā ca bhavāsavasamudayā evaṃ avijjāsavasamudayāpi , yathāha – ‘‘sa kho so, bhikkhave, bālo diṭṭheva dhamme tividhaṃ dukkhadomanassaṃ paṭisaṃvedetī’’ti (ma. ni. 3.246).

    ઇતિ યસ્મા આસવસમુદયા એતે હોન્તિ, તસ્મા એતે સિજ્ઝમાના અવિજ્જાય હેતુભૂતે આસવે સાધેન્તિ. આસવેસુ ચ સિદ્ધેસુ પચ્ચયભાવે ભાવતો અવિજ્જાપિ સિદ્ધાવ હોતીતિ. એવં તાવેત્થ ‘સોકાદીહિ અવિજ્જા સિદ્ધા’ હોતીતિ વેદિતબ્બા.

    Iti yasmā āsavasamudayā ete honti, tasmā ete sijjhamānā avijjāya hetubhūte āsave sādhenti. Āsavesu ca siddhesu paccayabhāve bhāvato avijjāpi siddhāva hotīti. Evaṃ tāvettha ‘sokādīhi avijjā siddhā’ hotīti veditabbā.

    યસ્મા પન એવં પચ્ચયભાવે ભાવતો અવિજ્જાય સિદ્ધાય પુન ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા, સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ એવં હેતુફલપરમ્પરાય પરિયોસાનં નત્થિ, તસ્મા તં હેતુફલસમ્બન્ધવસેન પવત્તં દ્વાદસઙ્ગં ‘ભવચક્કં અવિદિતાદી’તિ સિદ્ધં હોતિ.

    Yasmā pana evaṃ paccayabhāve bhāvato avijjāya siddhāya puna ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā, saṅkhārapaccayā viññāṇa’’nti evaṃ hetuphalaparamparāya pariyosānaṃ natthi, tasmā taṃ hetuphalasambandhavasena pavattaṃ dvādasaṅgaṃ ‘bhavacakkaṃ aviditādī’ti siddhaṃ hoti.

    એવં સતિ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિ ઇદં આદિમત્તકથનં વિરુજ્ઝતીતિ ચે? નયિદં આદિમત્તકથનં, પધાનધમ્મકથનં પનેતં. તિણ્ણઞ્હિ વટ્ટાનં અવિજ્જા પધાના. અવિજ્જાગ્ગહણેન હિ અવસેસં કિલેસવટ્ટઞ્ચ કમ્માદીનિ ચ બાલં પલિવેઠેન્તિ, સપ્પસિરગ્ગહણેન સેસં સપ્પસરીરં વિય બાહં. અવિજ્જાસમુચ્છેદે પન કતે તેહિ વિમોક્ખો હોતિ, સપ્પસિરચ્છેદે કતે પલિવેઠિતબાહાવિમોક્ખો વિય. યથાહ – ‘‘અવિજ્જાયત્વેવ અસેસવિરાગનિરોધા સઙ્ખારનિરોધો’’તિઆદિ (સં॰ નિ॰ ૨.૧; મહાવ॰ ૧). ઇતિ યં ગણ્હતો બન્ધો મુઞ્ચતો ચ મોક્ખો હોતિ, તસ્સ પધાનધમ્મસ્સ કથનમિદં, ન આદિમત્તકથનન્તિ એવમિદં ભવચક્કં અવિદિતાદીતિ વેદિતબ્બં. તયિદં યસ્મા અવિજ્જાદીહિ કારણેહિ સઙ્ખારાદીનં પવત્તિ, તસ્મા તતો અઞ્ઞેન ‘‘બ્રહ્મા મહાબ્રહ્મા સેટ્ઠો સજિતા’’તિ એવં પરિકપ્પિતેન બ્રહ્માદિના વા સંસારસ્સ કારકેન ‘‘સો ખો પન મે અયં અત્તા વદો વેદેય્યો’’તિ એવં પરિકપ્પિતેન અત્તના વા સુખદુક્ખાનં વેદકેન રહિતં. ઇતિ ‘કારકવેદકરહિત’ન્તિ વેદિતબ્બં.

    Evaṃ sati ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’ti idaṃ ādimattakathanaṃ virujjhatīti ce? Nayidaṃ ādimattakathanaṃ, padhānadhammakathanaṃ panetaṃ. Tiṇṇañhi vaṭṭānaṃ avijjā padhānā. Avijjāggahaṇena hi avasesaṃ kilesavaṭṭañca kammādīni ca bālaṃ paliveṭhenti, sappasiraggahaṇena sesaṃ sappasarīraṃ viya bāhaṃ. Avijjāsamucchede pana kate tehi vimokkho hoti, sappasiracchede kate paliveṭhitabāhāvimokkho viya. Yathāha – ‘‘avijjāyatveva asesavirāganirodhā saṅkhāranirodho’’tiādi (saṃ. ni. 2.1; mahāva. 1). Iti yaṃ gaṇhato bandho muñcato ca mokkho hoti, tassa padhānadhammassa kathanamidaṃ, na ādimattakathananti evamidaṃ bhavacakkaṃ aviditādīti veditabbaṃ. Tayidaṃ yasmā avijjādīhi kāraṇehi saṅkhārādīnaṃ pavatti, tasmā tato aññena ‘‘brahmā mahābrahmā seṭṭho sajitā’’ti evaṃ parikappitena brahmādinā vā saṃsārassa kārakena ‘‘so kho pana me ayaṃ attā vado vedeyyo’’ti evaṃ parikappitena attanā vā sukhadukkhānaṃ vedakena rahitaṃ. Iti ‘kārakavedakarahita’nti veditabbaṃ.

    યસ્મા પનેત્થ અવિજ્જા ઉદયબ્બયધમ્મકત્તા ધુવભાવેન, સંકિલિટ્ઠત્તા સંકિલેસિકત્તા ચ સુભભાવેન, ઉદયબ્બયપટિપીળિતત્તા સુખભાવેન, પચ્ચયાયત્તવુત્તિત્તા વસવત્તનભૂતેન અત્તભાવેન ચ સુઞ્ઞા, તથા સઙ્ખારાદીનિપિ અઙ્ગાનિ; યસ્મા વા અવિજ્જા ન અત્તા, ન અત્તનો , ન અત્તનિ, ન અત્તવતી, તથા સઙ્ખારાદીનિપિ અઙ્ગાનિ; તસ્મા ‘દ્વાદસવિધસુઞ્ઞતાસુઞ્ઞમિદં’ ભવચક્કન્તિ વેદિતબ્બં.

    Yasmā panettha avijjā udayabbayadhammakattā dhuvabhāvena, saṃkiliṭṭhattā saṃkilesikattā ca subhabhāvena, udayabbayapaṭipīḷitattā sukhabhāvena, paccayāyattavuttittā vasavattanabhūtena attabhāvena ca suññā, tathā saṅkhārādīnipi aṅgāni; yasmā vā avijjā na attā, na attano , na attani, na attavatī, tathā saṅkhārādīnipi aṅgāni; tasmā ‘dvādasavidhasuññatāsuññamidaṃ’ bhavacakkanti veditabbaṃ.

    એવઞ્ચ વિદિત્વા પુન –

    Evañca viditvā puna –

    તસ્સ અવિજ્જાતણ્હા, મૂલમતીતાદયો તયો કાલા;

    Tassa avijjātaṇhā, mūlamatītādayo tayo kālā;

    દ્વે અટ્ઠ દ્વે એવ ચ, સરૂપતો તેસુ અઙ્ગાનિ.

    Dve aṭṭha dve eva ca, sarūpato tesu aṅgāni.

    તસ્સ ખો પનેતસ્સ ભવચક્કસ્સ અવિજ્જા તણ્હા ચાતિ દ્વે ધમ્મા મૂલન્તિ વેદિતબ્બા. તદેતં પુબ્બન્તાહરણતો અવિજ્જામૂલં વેદનાવસાનં, અપરન્તસન્તાનતો તણ્હામૂલં જરામરણાવસાનન્તિ દુવિધં હોતિ. તત્થ પુરિમં દિટ્ઠિચરિતવસેન વુત્તં, પચ્છિમં તણ્હાચરિતવસેન. દિટ્ઠિચરિતાનઞ્હિ અવિજ્જા, તણ્હાચરિતાનં તણ્હા સંસારનાયિકા. ઉચ્છેદદિટ્ઠિસમુગ્ઘાતાય વા પઠમં, ફલુપ્પત્તિયા હેતૂનં અનુપચ્છેદપકાસનતો; સસ્સતદિટ્ઠિસમુગ્ઘાતાય દુતિયં, ઉપ્પન્નાનં જરામરણપકાસનતો; ગબ્ભસેય્યકવસેન વા પુરિમં, અનુપુબ્બપવત્તિદીપનતો; ઓપપાતિકવસેન પચ્છિમં સહુપ્પત્તિદીપનતો.

    Tassa kho panetassa bhavacakkassa avijjā taṇhā cāti dve dhammā mūlanti veditabbā. Tadetaṃ pubbantāharaṇato avijjāmūlaṃ vedanāvasānaṃ, aparantasantānato taṇhāmūlaṃ jarāmaraṇāvasānanti duvidhaṃ hoti. Tattha purimaṃ diṭṭhicaritavasena vuttaṃ, pacchimaṃ taṇhācaritavasena. Diṭṭhicaritānañhi avijjā, taṇhācaritānaṃ taṇhā saṃsāranāyikā. Ucchedadiṭṭhisamugghātāya vā paṭhamaṃ, phaluppattiyā hetūnaṃ anupacchedapakāsanato; sassatadiṭṭhisamugghātāya dutiyaṃ, uppannānaṃ jarāmaraṇapakāsanato; gabbhaseyyakavasena vā purimaṃ, anupubbapavattidīpanato; opapātikavasena pacchimaṃ sahuppattidīpanato.

    અતીતપચ્ચુપ્પન્નાનાગતા ચસ્સ તયો કાલા. તેસુ પાળિયં સરૂપતો આગતવસેન અવિજ્જા સઙ્ખારા ચાતિ દ્વે અઙ્ગાનિ અતીતકાલાનિ , વિઞ્ઞાણાદીનિ ભવાવસાનાનિ અટ્ઠ પચ્ચુપ્પન્નકાલાનિ, જાતિ ચેવ જરામરણઞ્ચ દ્વે અનાગતકાલાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. પુન –

    Atītapaccuppannānāgatā cassa tayo kālā. Tesu pāḷiyaṃ sarūpato āgatavasena avijjā saṅkhārā cāti dve aṅgāni atītakālāni , viññāṇādīni bhavāvasānāni aṭṭha paccuppannakālāni, jāti ceva jarāmaraṇañca dve anāgatakālānīti veditabbāni. Puna –

    હેતુફલહેતુપુબ્બક-તિસન્ધિચતુભેદસઙ્ગહઞ્ચેતં;

    Hetuphalahetupubbaka-tisandhicatubhedasaṅgahañcetaṃ;

    વીસતિઆકારારં, તિવટ્ટમનવટ્ઠિતં ભમતિ.

    Vīsatiākārāraṃ, tivaṭṭamanavaṭṭhitaṃ bhamati.

    ઇતિપિ વેદિતબ્બં. તત્થ સઙ્ખારાનઞ્ચ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણસ્સ ચ અન્તરા એકો હેતુફલસન્ધિ નામ. વેદનાય ચ તણ્હાય ચ અન્તરા એકો ફલહેતુસન્ધિ નામ. ભવસ્સ ચ જાતિયા ચ અન્તરા એકો હેતુફલસન્ધીતિ. એવમિદં હેતુફલહેતુપુબ્બકતિસન્ધીતિ વેદિતબ્બં. સન્ધીનં આદિપરિયોસાનવવત્થિતા પનસ્સ ચત્તારો સઙ્ગહા હોન્તિ, સેય્યથિદં – અવિજ્જાસઙ્ખારા એકો સઙ્ગહો, વિઞ્ઞાણનામરૂપસળાયતનફસ્સવેદના દુતિયો, તણ્હુપાદાનભવા તતિયો, જાતિજરામરણં ચતુત્થોતિ. એવમિદં ચતુભેદસઙ્ગહન્તિ વેદિતબ્બં.

    Itipi veditabbaṃ. Tattha saṅkhārānañca paṭisandhiviññāṇassa ca antarā eko hetuphalasandhi nāma. Vedanāya ca taṇhāya ca antarā eko phalahetusandhi nāma. Bhavassa ca jātiyā ca antarā eko hetuphalasandhīti. Evamidaṃ hetuphalahetupubbakatisandhīti veditabbaṃ. Sandhīnaṃ ādipariyosānavavatthitā panassa cattāro saṅgahā honti, seyyathidaṃ – avijjāsaṅkhārā eko saṅgaho, viññāṇanāmarūpasaḷāyatanaphassavedanā dutiyo, taṇhupādānabhavā tatiyo, jātijarāmaraṇaṃ catutthoti. Evamidaṃ catubhedasaṅgahanti veditabbaṃ.

    અતીતે હેતવો પઞ્ચ, ઇદાનિ ફલપઞ્ચકં;

    Atīte hetavo pañca, idāni phalapañcakaṃ;

    ઇદાનિ હેતવો પઞ્ચ, આયતિં ફલપઞ્ચકન્તિ.

    Idāni hetavo pañca, āyatiṃ phalapañcakanti.

    એતેહિ પન વીસતિયા આકારેહિ અરેહિ વીસતિઆકારારન્તિ વેદિતબ્બં. તત્થ ‘અતીતે હેતવો પઞ્ચા’તિ અવિજ્જા સઙ્ખારા ચાતિ ઇમે તાવ દ્વે વુત્તા એવ. યસ્મા પન અવિદ્વા પરિતસ્સતિ, પરિતસિતો ઉપાદિયતિ, તસ્સ ઉપાદાનપચ્ચયા ભવો, તસ્મા તણ્હુપાદાનભવાપિ ગહિતા હોન્તિ. તેનાહ ‘‘પુરિમકમ્મભવસ્મિં મોહો અવિજ્જા, આયૂહના સઙ્ખારા, નિકન્તિ તણ્હા, ઉપગમનં ઉપાદાનં, ચેતના ભવો, ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા પુરિમકમ્મભવસ્મિં ઇધ પટિસન્ધિયા પચ્ચયા’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૪૭).

    Etehi pana vīsatiyā ākārehi arehi vīsatiākārāranti veditabbaṃ. Tattha ‘atīte hetavo pañcā’ti avijjā saṅkhārā cāti ime tāva dve vuttā eva. Yasmā pana avidvā paritassati, paritasito upādiyati, tassa upādānapaccayā bhavo, tasmā taṇhupādānabhavāpi gahitā honti. Tenāha ‘‘purimakammabhavasmiṃ moho avijjā, āyūhanā saṅkhārā, nikanti taṇhā, upagamanaṃ upādānaṃ, cetanā bhavo, ime pañca dhammā purimakammabhavasmiṃ idha paṭisandhiyā paccayā’’ti (paṭi. ma. 1.47).

    તત્થ પુરિમકમ્મભવસ્મિન્તિ પુરિમે કમ્મભવે, અતીતજાતિયં કમ્મભવે કરિયમાનેતિ અત્થો. મોહો અવિજ્જાતિ યો તદા દુક્ખાદીસુ મોહો, યેન મૂળ્હો કમ્મં કરોતિ, સા અવિજ્જા. આયૂહના સઙ્ખારાતિ તં કમ્મં કરોતો પુરિમચેતનાયો, યથા ‘દાનં દસ્સામી’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા માસમ્પિ સંવચ્છરમ્પિ દાનૂપકરણાનિ સજ્જેન્તસ્સ ઉપ્પન્ના પુરિમચેતનાયો. પટિગ્ગાહકાનં પન હત્થે દક્ખિણં પતિટ્ઠાપયતો ચેતના ભવોતિ વુચ્ચતિ. એકાવજ્જનેસુ વા છસુ જવનેસુ ચેતના આયૂહનસઙ્ખારા નામ. સત્તમા ચેતના ભવો. યા કાચિ વા પન ચેતના ભવો, તંસમ્પયુત્તા આયૂહનસઙ્ખારા નામ. નિકન્તિ તણ્હાતિ યા કમ્મં કરોન્તસ્સ તસ્સ ફલે ઉપ્પત્તિભવે નિકામના પત્થના સા તણ્હા નામ. ઉપગમનં ઉપાદાનન્તિ યં કમ્મં ભવસ્સ પચ્ચયભૂતં; ‘ઇદં કત્વા અસુકસ્મિં નામ ઠાને કામે સેવિસ્સામિ ઉચ્છિજ્જિસ્સામી’તિઆદિના નયેન પવત્તં ઉપગમનં ગહણં પરામસનં – ઇદં ઉપાદાનં નામ. ચેતના ભવોતિ આયૂહનાવસાને વુત્તચેતના ભવોતિ એવમત્થો વેદિતબ્બો.

    Tattha purimakammabhavasminti purime kammabhave, atītajātiyaṃ kammabhave kariyamāneti attho. Moho avijjāti yo tadā dukkhādīsu moho, yena mūḷho kammaṃ karoti, sā avijjā. Āyūhanā saṅkhārāti taṃ kammaṃ karoto purimacetanāyo, yathā ‘dānaṃ dassāmī’ti cittaṃ uppādetvā māsampi saṃvaccharampi dānūpakaraṇāni sajjentassa uppannā purimacetanāyo. Paṭiggāhakānaṃ pana hatthe dakkhiṇaṃ patiṭṭhāpayato cetanā bhavoti vuccati. Ekāvajjanesu vā chasu javanesu cetanā āyūhanasaṅkhārā nāma. Sattamā cetanā bhavo. Yā kāci vā pana cetanā bhavo, taṃsampayuttā āyūhanasaṅkhārā nāma. Nikanti taṇhāti yā kammaṃ karontassa tassa phale uppattibhave nikāmanā patthanā sā taṇhā nāma. Upagamanaṃ upādānanti yaṃ kammaṃ bhavassa paccayabhūtaṃ; ‘idaṃ katvā asukasmiṃ nāma ṭhāne kāme sevissāmi ucchijjissāmī’tiādinā nayena pavattaṃ upagamanaṃ gahaṇaṃ parāmasanaṃ – idaṃ upādānaṃ nāma. Cetanā bhavoti āyūhanāvasāne vuttacetanā bhavoti evamattho veditabbo.

    ‘ઇદાનિ ફલપઞ્ચક’ન્તિ વિઞ્ઞાણાદિ વેદનાવસાનં પાળિયં આગતમેવ. યથાહ ‘‘ઇધ પટિસન્ધિ વિઞ્ઞાણં, ઓક્કન્તિ નામરૂપં, પસાદો આયતનં, ફુટ્ઠો ફસ્સો, વેદયિતં વેદના ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા ઇધૂપપત્તિભવસ્મિં પુરેકતસ્સ કમ્મસ્સ પચ્ચયા’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૪૭). તત્થ પટિસન્ધિ વિઞ્ઞાણન્તિ યં ભવન્તરપટિસન્ધાનવસેન ઉપ્પન્નત્તા પટિસન્ધીતિ વુચ્ચતિ, તં વિઞ્ઞાણં. ઓક્કન્તિ નામરૂપન્તિ યા ગબ્ભે રૂપારૂપધમ્માનં ઓક્કન્તિ, આગન્ત્વા પવિસનં વિય – ઇદં નામરૂપં. પસાદો આયતનન્તિ ઇદં ચક્ખાદિપઞ્ચાયતનવસેન વુત્તં. ફુટ્ઠો ફસ્સોતિ યો આરમ્મણં ફુટ્ઠો ફુસન્તો ઉપ્પન્નો – અયં ફસ્સો. વેદયિતં વેદનાતિ યં પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણેન વા સળાયતનપચ્ચયેન વા ફસ્સેન સહુપ્પન્નં વિપાકવેદયિતં, સા વેદનાતિ એવમત્થો વેદિતબ્બો.

    ‘Idāni phalapañcaka’nti viññāṇādi vedanāvasānaṃ pāḷiyaṃ āgatameva. Yathāha ‘‘idha paṭisandhi viññāṇaṃ, okkanti nāmarūpaṃ, pasādo āyatanaṃ, phuṭṭho phasso, vedayitaṃ vedanā ime pañca dhammā idhūpapattibhavasmiṃ purekatassa kammassa paccayā’’ti (paṭi. ma. 1.47). Tattha paṭisandhi viññāṇanti yaṃ bhavantarapaṭisandhānavasena uppannattā paṭisandhīti vuccati, taṃ viññāṇaṃ. Okkanti nāmarūpanti yā gabbhe rūpārūpadhammānaṃ okkanti, āgantvā pavisanaṃ viya – idaṃ nāmarūpaṃ. Pasādo āyatananti idaṃ cakkhādipañcāyatanavasena vuttaṃ. Phuṭṭho phassoti yo ārammaṇaṃ phuṭṭho phusanto uppanno – ayaṃ phasso. Vedayitaṃ vedanāti yaṃ paṭisandhiviññāṇena vā saḷāyatanapaccayena vā phassena sahuppannaṃ vipākavedayitaṃ, sā vedanāti evamattho veditabbo.

    ‘ઇદાનિ હેતવો પઞ્ચા’તિ તણ્હાદયો પાળિયં આગતાવ તણ્હુપાદાનભવા. ભવે પન ગહિતે તસ્સ પુબ્બભાગા તંસમ્પયુત્તા વા સઙ્ખારા ગહિતાવ હોન્તિ, તણ્હુપાદાનગ્ગહણેન ચ તંસમ્પયુત્તા, યાય વા મૂળ્હો કમ્મં કરોતિ સા અવિજ્જા ગહિતાવ હોતીતિ એવં પઞ્ચ. તેનાહ ‘‘ઇધ પરિપક્કત્તા આયતનાનં મોહો અવિજ્જા, આયૂહના સઙ્ખારા, નિકન્તિ તણ્હા, ઉપગમનં ઉપાદાનં, ચેતના ભવો. ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા ઇધ કમ્મભવસ્મિં આયતિં પટિસન્ધિયા પચ્ચયા’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૪૭). તત્થ ઇધ પરિપક્કત્તા આયતનાનન્તિ પરિપક્કાયતનસ્સ કમ્મકરણકાલે સમ્મોહો દસ્સિતો. સેસં ઉત્તાનમેવ.

    ‘Idāni hetavo pañcā’ti taṇhādayo pāḷiyaṃ āgatāva taṇhupādānabhavā. Bhave pana gahite tassa pubbabhāgā taṃsampayuttā vā saṅkhārā gahitāva honti, taṇhupādānaggahaṇena ca taṃsampayuttā, yāya vā mūḷho kammaṃ karoti sā avijjā gahitāva hotīti evaṃ pañca. Tenāha ‘‘idha paripakkattā āyatanānaṃ moho avijjā, āyūhanā saṅkhārā, nikanti taṇhā, upagamanaṃ upādānaṃ, cetanā bhavo. Ime pañca dhammā idha kammabhavasmiṃ āyatiṃ paṭisandhiyā paccayā’’ti (paṭi. ma. 1.47). Tattha idha paripakkattā āyatanānanti paripakkāyatanassa kammakaraṇakāle sammoho dassito. Sesaṃ uttānameva.

    ‘આયતિં ફલપઞ્ચક’ન્તિ વિઞ્ઞાણાદીનિ પઞ્ચ. તાનિ જાતિગ્ગહણેન વુત્તાનિ. જરામરણં પન તેસંયેવ જરામરણં. તેનાહ ‘‘આયતિં પટિસન્ધિ વિઞ્ઞાણં, ઓક્કન્તિ નામરૂપં, પસાદો આયતનં, ફુટ્ઠો ફસ્સો, વેદયિતં વેદના. ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા આયતિં ઉપપત્તિભવસ્મિં ઇધ કતસ્સ કમ્મસ્સ પચ્ચયા’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૪૭). એવમિદં વીસતિઆકારારં હોતિ.

    ‘Āyatiṃ phalapañcaka’nti viññāṇādīni pañca. Tāni jātiggahaṇena vuttāni. Jarāmaraṇaṃ pana tesaṃyeva jarāmaraṇaṃ. Tenāha ‘‘āyatiṃ paṭisandhi viññāṇaṃ, okkanti nāmarūpaṃ, pasādo āyatanaṃ, phuṭṭho phasso, vedayitaṃ vedanā. Ime pañca dhammā āyatiṃ upapattibhavasmiṃ idha katassa kammassa paccayā’’ti (paṭi. ma. 1.47). Evamidaṃ vīsatiākārāraṃ hoti.

    તત્થ પુરિમભવસ્મિં પઞ્ચ કમ્મસમ્ભારા, એતરહિ પઞ્ચ વિપાકસમ્ભારા, એતરહિ પઞ્ચ કમ્મસમ્ભારા, અનાગતે પઞ્ચ વિપાકધમ્માતિ દસ ધમ્મા કમ્મં, દસ વિપાકોતિ. દ્વીસુ ઠાનેસુ કમ્મં કમ્મં નામ, દ્વીસુ ઠાનેસુ વિપાકો વિપાકો નામાતિ સબ્બમ્પેતં ભવચક્કં પચ્ચયાકારવટ્ટં કમ્મઞ્ચેવ કમ્મવિપાકો ચ. તથા દ્વીસુ ઠાનેસુ કમ્મં કમ્મસઙ્ખેપો, દ્વીસુ ઠાનેસુ વિપાકો વિપાકસઙ્ખેપોતિ સબ્બમ્પેતં કમ્મસઙ્ખેપો ચેવ વિપાકસઙ્ખેપો ચ. દ્વીસુ ઠાનેસુ કમ્મં કમ્મવટ્ટં, દ્વીસુ ઠાનેસુ વિપાકો વિપાકવટ્ટન્તિ સબ્બમ્પેતં કમ્મવટ્ટઞ્ચેવ વિપાકવટ્ટઞ્ચ. તથા દ્વીસુ ઠાનેસુ કમ્મં કમ્મભવો, દ્વીસુ ઠાનેસુ વિપાકો વિપાકભવોતિ સબ્બમ્પેતં કમ્મભવો ચેવ વિપાકભવો ચ. દ્વીસુ ઠાનેસુ કમ્મં કમ્મપવત્તં , દ્વીસુ ઠાનેસુ વિપાકો વિપાકપવત્તન્તિ સબ્બમ્પેતં કમ્મપવત્તઞ્ચેવ વિપાકપવત્તઞ્ચ. તથા દ્વીસુ ઠાનેસુ કમ્મં કમ્મસન્તતિ, દ્વીસુ વિપાકો વિપાકસન્તતીતિ સબ્બમ્પેતં કમ્મસન્તતિ ચેવ વિપાકસન્તતિ ચ. દ્વીસુ ઠાનેસુ કમ્મં કિરિયા નામ, દ્વીસુ વિપાકો કિરિયાફલં નામાતિ સબ્બમ્પેતં કિરિયા ચેવ કિરિયાફલઞ્ચાતિ.

    Tattha purimabhavasmiṃ pañca kammasambhārā, etarahi pañca vipākasambhārā, etarahi pañca kammasambhārā, anāgate pañca vipākadhammāti dasa dhammā kammaṃ, dasa vipākoti. Dvīsu ṭhānesu kammaṃ kammaṃ nāma, dvīsu ṭhānesu vipāko vipāko nāmāti sabbampetaṃ bhavacakkaṃ paccayākāravaṭṭaṃ kammañceva kammavipāko ca. Tathā dvīsu ṭhānesu kammaṃ kammasaṅkhepo, dvīsu ṭhānesu vipāko vipākasaṅkhepoti sabbampetaṃ kammasaṅkhepo ceva vipākasaṅkhepo ca. Dvīsu ṭhānesu kammaṃ kammavaṭṭaṃ, dvīsu ṭhānesu vipāko vipākavaṭṭanti sabbampetaṃ kammavaṭṭañceva vipākavaṭṭañca. Tathā dvīsu ṭhānesu kammaṃ kammabhavo, dvīsu ṭhānesu vipāko vipākabhavoti sabbampetaṃ kammabhavo ceva vipākabhavo ca. Dvīsu ṭhānesu kammaṃ kammapavattaṃ , dvīsu ṭhānesu vipāko vipākapavattanti sabbampetaṃ kammapavattañceva vipākapavattañca. Tathā dvīsu ṭhānesu kammaṃ kammasantati, dvīsu vipāko vipākasantatīti sabbampetaṃ kammasantati ceva vipākasantati ca. Dvīsu ṭhānesu kammaṃ kiriyā nāma, dvīsu vipāko kiriyāphalaṃ nāmāti sabbampetaṃ kiriyā ceva kiriyāphalañcāti.

    એવં સમુપ્પન્નમિદં સહેતુકં,

    Evaṃ samuppannamidaṃ sahetukaṃ,

    દુક્ખં અનિચ્ચં ચલમિત્તરદ્ધુવં;

    Dukkhaṃ aniccaṃ calamittaraddhuvaṃ;

    ધમ્મેહિ ધમ્મા પભવન્તિ હેતુસો,

    Dhammehi dhammā pabhavanti hetuso,

    ન હેત્થ અત્તાવ પરોવ વિજ્જતિ.

    Na hettha attāva parova vijjati.

    ધમ્મા ધમ્મે સઞ્જનેન્તિ, હેતુસમ્ભારપચ્ચયા;

    Dhammā dhamme sañjanenti, hetusambhārapaccayā;

    હેતૂનઞ્ચ નિરોધાય, ધમ્મો બુદ્ધેન દેસિતો;

    Hetūnañca nirodhāya, dhammo buddhena desito;

    હેતૂસુ ઉપરુદ્ધેસુ, છિન્નં વટ્ટં ન વટ્ટતિ.

    Hetūsu uparuddhesu, chinnaṃ vaṭṭaṃ na vaṭṭati.

    એવં દુક્ખન્તકિરિયાય, બ્રહ્મચરિયીધ વિજ્જતિ;

    Evaṃ dukkhantakiriyāya, brahmacariyīdha vijjati;

    સત્તે ચ નૂપલબ્ભન્તે, નેવુચ્છેદો ન સસ્સતં.

    Satte ca nūpalabbhante, nevucchedo na sassataṃ.

    તિવટ્ટમનવટ્ઠિતં ભમતીતિ એત્થ પન સઙ્ખારભવા કમ્મવટ્ટં, અવિજ્જાતણ્હૂપાદાનાનિ કિલેસવટ્ટં, વિઞ્ઞાણનામરૂપસળાયતનફસ્સવેદના વિપાકવટ્ટન્તિ ઇમેહિ તીહિ વટ્ટેહિ તિવટ્ટમિદં ભવચક્કં યાવ કિલેસવટ્ટં ન ઉપચ્છિજ્જતિ તાવ અનુપચ્છિન્નપચ્ચયત્તા અનવટ્ઠિતં પુનપ્પુનં પરિવટ્ટનતો ભમતિયેવાતિ વેદિતબ્બં.

    Tivaṭṭamanavaṭṭhitaṃ bhamatīti ettha pana saṅkhārabhavā kammavaṭṭaṃ, avijjātaṇhūpādānāni kilesavaṭṭaṃ, viññāṇanāmarūpasaḷāyatanaphassavedanā vipākavaṭṭanti imehi tīhi vaṭṭehi tivaṭṭamidaṃ bhavacakkaṃ yāva kilesavaṭṭaṃ na upacchijjati tāva anupacchinnapaccayattā anavaṭṭhitaṃ punappunaṃ parivaṭṭanato bhamatiyevāti veditabbaṃ.

    તયિદમેવં ભમમાનં –

    Tayidamevaṃ bhamamānaṃ –

    સચ્ચપ્પભવતો કિચ્ચા, વારણા ઉપમાહિ ચ;

    Saccappabhavato kiccā, vāraṇā upamāhi ca;

    ગમ્ભીરનયભેદા ચ, વિઞ્ઞાતબ્બં યથારહં.

    Gambhīranayabhedā ca, viññātabbaṃ yathārahaṃ.

    તત્થ યસ્મા કુસલાકુસલકમ્મં અવિસેસેન સમુદયસચ્ચન્તિ સચ્ચવિભઙ્ગે વુત્તં, તસ્મા અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારાતિ અવિજ્જાય સઙ્ખારા દુતિયસચ્ચપ્પભવં દુતિયસચ્ચં, સઙ્ખારેહિ વિઞ્ઞાણં દુતિયસચ્ચપ્પભવં પઠમસચ્ચં, વિઞ્ઞાણાદીહિ નામરૂપાદીનિ વિપાકવેદનાપરિયોસાનાનિ પઠમસચ્ચપ્પભવં પઠમસચ્ચં, વેદનાય તણ્હા પઠમસચ્ચપ્પભવં દુતિયસચ્ચં, તણ્હાય ઉપાદાનં દુતિયસચ્ચપ્પભવં દુતિયસચ્ચં, ઉપાદાનતો ભવો દુતિયસચ્ચપ્પભવં પઠમદુતિયસચ્ચદ્વયં, ભવતો જાતિ દુતિયસચ્ચપ્પભવં પઠમસચ્ચં, જાતિયા જરામરણં પઠમસચ્ચપ્પભવં પઠમસચ્ચન્તિ. એવં તાવિદં ‘સચ્ચપ્પભવતો’ વિઞ્ઞાતબ્બં યથારહં.

    Tattha yasmā kusalākusalakammaṃ avisesena samudayasaccanti saccavibhaṅge vuttaṃ, tasmā avijjāpaccayā saṅkhārāti avijjāya saṅkhārā dutiyasaccappabhavaṃ dutiyasaccaṃ, saṅkhārehi viññāṇaṃ dutiyasaccappabhavaṃ paṭhamasaccaṃ, viññāṇādīhi nāmarūpādīni vipākavedanāpariyosānāni paṭhamasaccappabhavaṃ paṭhamasaccaṃ, vedanāya taṇhā paṭhamasaccappabhavaṃ dutiyasaccaṃ, taṇhāya upādānaṃ dutiyasaccappabhavaṃ dutiyasaccaṃ, upādānato bhavo dutiyasaccappabhavaṃ paṭhamadutiyasaccadvayaṃ, bhavato jāti dutiyasaccappabhavaṃ paṭhamasaccaṃ, jātiyā jarāmaraṇaṃ paṭhamasaccappabhavaṃ paṭhamasaccanti. Evaṃ tāvidaṃ ‘saccappabhavato’ viññātabbaṃ yathārahaṃ.

    યસ્મા પનેત્થ અવિજ્જા વત્થૂસુ ચ સત્તે સમ્મોહેતિ પચ્ચયો ચ હોતિ સઙ્ખારાનં પાતુભાવાય, તથા સઙ્ખારા સઙ્ખતઞ્ચ અભિસઙ્ખરોન્તિ પચ્ચયા ચ હોન્તિ વિઞ્ઞાણસ્સ, વિઞ્ઞાણમ્પિ વત્થુઞ્ચ પટિજાનાતિ પચ્ચયો ચ હોતિ નામરૂપસ્સ, નામરૂપમ્પિ અઞ્ઞમઞ્ઞઞ્ચ ઉપત્થમ્ભેતિ પચ્ચયો ચ હોતિ સળાયતનસ્સ, સળાયતનમ્પિ સવિસયે ચ વત્તતિ પચ્ચયો ચ હોતિ ફસ્સસ્સ, ફસ્સોપિ આરમ્મણઞ્ચ ફુસતિ પચ્ચયો ચ હોતિ વેદનાય, વેદનાપિ આરમ્મણરસઞ્ચ અનુભવતિ પચ્ચયો ચ હોતિ તણ્હાય, તણ્હાપિ રજ્જનીયે ચ ધમ્મે રજ્જતિ પચ્ચયો ચ હોતિ ઉપાદાનસ્સ, ઉપાદાનમ્પિ ઉપાદાનીયે ચ ધમ્મે ઉપાદિયતિ પચ્ચયો ચ હોતિ ભવસ્સ, ભવોપિ નાનાગતીસુ ચ વિક્ખિપતિ પચ્ચયો ચ હોતિ જાતિયા, જાતિપિ ખન્ધે ચ જનેતિ તેસં અભિનિબ્બત્તિભાવેન પવત્તતા પચ્ચયો ચ હોતિ જરામરણસ્સ, જરામરણમ્પિ ખન્ધાનં પાકભેદભાવઞ્ચ અધિતિટ્ઠતિ પચ્ચયો ચ હોતિ ભવન્તરપાતુભાવાય સોકાદીનં અધિટ્ઠાનત્તા, તસ્મા સબ્બપદેસુ દ્વિધા પવત્ત‘કિચ્ચતો’પિ ઇદં વિઞ્ઞાતબ્બં યથારહં.

    Yasmā panettha avijjā vatthūsu ca satte sammoheti paccayo ca hoti saṅkhārānaṃ pātubhāvāya, tathā saṅkhārā saṅkhatañca abhisaṅkharonti paccayā ca honti viññāṇassa, viññāṇampi vatthuñca paṭijānāti paccayo ca hoti nāmarūpassa, nāmarūpampi aññamaññañca upatthambheti paccayo ca hoti saḷāyatanassa, saḷāyatanampi savisaye ca vattati paccayo ca hoti phassassa, phassopi ārammaṇañca phusati paccayo ca hoti vedanāya, vedanāpi ārammaṇarasañca anubhavati paccayo ca hoti taṇhāya, taṇhāpi rajjanīye ca dhamme rajjati paccayo ca hoti upādānassa, upādānampi upādānīye ca dhamme upādiyati paccayo ca hoti bhavassa, bhavopi nānāgatīsu ca vikkhipati paccayo ca hoti jātiyā, jātipi khandhe ca janeti tesaṃ abhinibbattibhāvena pavattatā paccayo ca hoti jarāmaraṇassa, jarāmaraṇampi khandhānaṃ pākabhedabhāvañca adhitiṭṭhati paccayo ca hoti bhavantarapātubhāvāya sokādīnaṃ adhiṭṭhānattā, tasmā sabbapadesu dvidhā pavatta‘kiccato’pi idaṃ viññātabbaṃ yathārahaṃ.

    યસ્મા ચેત્થ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિ ઇદં કારકદસ્સનનિવારણં, ‘‘સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ અત્તસઙ્કન્તિદસ્સનનિવારણં, ‘‘વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપ’’ન્તિ અત્તાતિપરિકપ્પિતવત્થુભેદદસ્સનતો ઘનસઞ્ઞાનિવારણં, ‘‘નામરૂપપચ્ચયા સળાયતન’’ન્તિઆદીસુ ‘‘અત્તા પસ્સતિ…પે॰… વિજાનાતિ ફુસતિ વેદયતિ તણ્હિયતિ ઉપાદિયતિ ભવતિ જાયતિ જીયતિ મીયતી’’તિ એવમાદિદસ્સનનિવારણં, તસ્મા મિચ્છાદસ્સનનિવારણતોપેતં ભવચક્કં ‘નિવારણતો’ વિઞ્ઞાતબ્બં યથારહં.

    Yasmā cettha ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’ti idaṃ kārakadassananivāraṇaṃ, ‘‘saṅkhārapaccayā viññāṇa’’nti attasaṅkantidassananivāraṇaṃ, ‘‘viññāṇapaccayā nāmarūpa’’nti attātiparikappitavatthubhedadassanato ghanasaññānivāraṇaṃ, ‘‘nāmarūpapaccayā saḷāyatana’’ntiādīsu ‘‘attā passati…pe… vijānāti phusati vedayati taṇhiyati upādiyati bhavati jāyati jīyati mīyatī’’ti evamādidassananivāraṇaṃ, tasmā micchādassananivāraṇatopetaṃ bhavacakkaṃ ‘nivāraṇato’ viññātabbaṃ yathārahaṃ.

    યસ્મા પનેત્થ સલક્ખણસામઞ્ઞલક્ખણવસેન ધમ્માનં અદસ્સનતો અન્ધો વિય અવિજ્જા , અન્ધસ્સ ઉપક્ખલનં વિય અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા, ઉપક્ખલિતસ્સ પતનં વિય સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણં, પતિતસ્સ ગણ્ડપાતુભાવો વિય વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપં, ગણ્ડભેદપીળકા વિય નામરૂપપચ્ચયા સળાયતનં, ગણ્ડપીળકાઘટ્ટનં વિય સળાયતનપચ્ચયા ફસ્સો, ઘટ્ટનદુક્ખં વિય ફસ્સપચ્ચયા વેદના, દુક્ખસ્સ પટિકારાભિલાસો વિય વેદનાપચ્ચયા તણ્હા, પટિકારાભિલાસેન અસપ્પાયગ્ગહણં વિય તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાનં, ઉપાદિન્નઅસપ્પાયાલેપનં વિય ઉપાદાનપચ્ચયા ભવો, અસપ્પાયાલેપનેન ગણ્ડવિકારપાતુભાવો વિય ભવપચ્ચયા જાતિ, ગણ્ડવિકારતો ગણ્ડભેદો વિય જાતિપચ્ચયા જરામરણં.

    Yasmā panettha salakkhaṇasāmaññalakkhaṇavasena dhammānaṃ adassanato andho viya avijjā , andhassa upakkhalanaṃ viya avijjāpaccayā saṅkhārā, upakkhalitassa patanaṃ viya saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ, patitassa gaṇḍapātubhāvo viya viññāṇapaccayā nāmarūpaṃ, gaṇḍabhedapīḷakā viya nāmarūpapaccayā saḷāyatanaṃ, gaṇḍapīḷakāghaṭṭanaṃ viya saḷāyatanapaccayā phasso, ghaṭṭanadukkhaṃ viya phassapaccayā vedanā, dukkhassa paṭikārābhilāso viya vedanāpaccayā taṇhā, paṭikārābhilāsena asappāyaggahaṇaṃ viya taṇhāpaccayā upādānaṃ, upādinnaasappāyālepanaṃ viya upādānapaccayā bhavo, asappāyālepanena gaṇḍavikārapātubhāvo viya bhavapaccayā jāti, gaṇḍavikārato gaṇḍabhedo viya jātipaccayā jarāmaraṇaṃ.

    યસ્મા વા પનેત્થ અવિજ્જા અપ્પટિપત્તિમિચ્છાપટિપત્તિભાવેન સત્તે અભિભવતિ પટલં વિય અક્ખીનિ, તદભિભૂતો ચ બાલો પોનોબ્ભવિકેહિ સઙ્ખારેહિ અત્તાનં વેઠેતિ કોસકારકિમિ વિય કોસપ્પદેસેહિ, સઙ્ખારપરિગ્ગહિતં વિઞ્ઞાણં ગતીસુ પતિટ્ઠં લભતિ પરિણાયકપરિગ્ગહિતો વિય રાજકુમારો રજ્જે, ઉપપત્તિનિમિત્તં પરિકપ્પનતો વિઞ્ઞાણં પટિસન્ધિયં અનેકપ્પકારં નામરૂપં અભિનિબ્બત્તેતિ માયાકારો વિય માયં, નામરૂપે પતિટ્ઠિતં સળાયતનં વુદ્ધિં વિરૂળ્હિં વેપુલ્લં પાપુણાતિ સુભૂમિયં પતિટ્ઠિતો વનપ્પગુમ્બો વિય, આયતનઘટ્ટનતો ફસ્સો જાયતિ અરણીસહિતાભિમદ્દનતો અગ્ગિ વિય, ફસ્સેન ફુટ્ઠસ્સ વેદના પાતુભવતિ અગ્ગિના ફુટ્ઠસ્સ ડાહો વિય, વેદયમાનસ્સ તણ્હા વડ્ઢતિ લોણૂદકં પિવતો પિપાસા વિય, તસિતો ભવેસુ અભિલાસં કરોતિ પિપાસિતો વિય પાનીયે, તદસ્સુપાદાનં ઉપાદાનેન ભવં ઉપાદિયતિ આમિસલોભેન મચ્છો બળિસં વિય, ભવે સતિ જાતિ હોતિ બીજે સતિ અઙ્કુરો વિય, જાતસ્સ અવસ્સં જરામરણં ઉપ્પન્નસ્સ રુક્ખસ્સ પતનં વિય, તસ્મા એવં ‘ઉપમાહિ’ પેતં ભવચક્કં વિઞ્ઞાતબ્બં યથારહં.

    Yasmā vā panettha avijjā appaṭipattimicchāpaṭipattibhāvena satte abhibhavati paṭalaṃ viya akkhīni, tadabhibhūto ca bālo ponobbhavikehi saṅkhārehi attānaṃ veṭheti kosakārakimi viya kosappadesehi, saṅkhārapariggahitaṃ viññāṇaṃ gatīsu patiṭṭhaṃ labhati pariṇāyakapariggahito viya rājakumāro rajje, upapattinimittaṃ parikappanato viññāṇaṃ paṭisandhiyaṃ anekappakāraṃ nāmarūpaṃ abhinibbatteti māyākāro viya māyaṃ, nāmarūpe patiṭṭhitaṃ saḷāyatanaṃ vuddhiṃ virūḷhiṃ vepullaṃ pāpuṇāti subhūmiyaṃ patiṭṭhito vanappagumbo viya, āyatanaghaṭṭanato phasso jāyati araṇīsahitābhimaddanato aggi viya, phassena phuṭṭhassa vedanā pātubhavati agginā phuṭṭhassa ḍāho viya, vedayamānassa taṇhā vaḍḍhati loṇūdakaṃ pivato pipāsā viya, tasito bhavesu abhilāsaṃ karoti pipāsito viya pānīye, tadassupādānaṃ upādānena bhavaṃ upādiyati āmisalobhena maccho baḷisaṃ viya, bhave sati jāti hoti bīje sati aṅkuro viya, jātassa avassaṃ jarāmaraṇaṃ uppannassa rukkhassa patanaṃ viya, tasmā evaṃ ‘upamāhi’ petaṃ bhavacakkaṃ viññātabbaṃ yathārahaṃ.

    યસ્મા ચ ભગવતા અત્થતોપિ ધમ્મતોપિ દેસનાતોપિ પટિવેધતોપિ ગમ્ભીરભાવં સન્ધાય ‘‘ગમ્ભીરો ચાયં, આનન્દ, પટિચ્ચસમુપ્પાદો ગમ્ભીરાવભાસો ચા’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૯૫; સં॰ નિ॰ ૨.૬૦) વુત્તં, તસ્મા ‘ગમ્ભીરભેદતો’પેતં ભવચક્કં વિઞ્ઞાતબ્બં યથારહં.

    Yasmā ca bhagavatā atthatopi dhammatopi desanātopi paṭivedhatopi gambhīrabhāvaṃ sandhāya ‘‘gambhīro cāyaṃ, ānanda, paṭiccasamuppādo gambhīrāvabhāso cā’’ti (dī. ni. 2.95; saṃ. ni. 2.60) vuttaṃ, tasmā ‘gambhīrabhedato’petaṃ bhavacakkaṃ viññātabbaṃ yathārahaṃ.

    તત્થ યસ્મા ન જાતિતો જરામરણં ન હોતિ, ન ચ જાતિં વિના અઞ્ઞતો હોતિ, ઇત્થઞ્ચ જાતિતો સમુદાગચ્છતીતિ એવં જાતિપચ્ચયસમુદાગતટ્ઠસ્સ દુરવબોધનીયતો જરામરણસ્સ જાતિપચ્ચયસમ્ભૂતસમુદાગતટ્ઠો ગમ્ભીરો, તથા જાતિયા ભવપચ્ચય…પે॰… સઙ્ખારાનં અવિજ્જાપચ્ચયસમ્ભૂતસમુદાગતટ્ઠો ગમ્ભીરો, તસ્મા ઇદં ભવચક્કં અત્થગમ્ભીરન્તિ. અયં તાવેત્થ ‘અત્થગમ્ભીરતા’ હેતુફલઞ્હિ અત્થોતિ વુચ્ચતિ, યથાહ ‘‘હેતુફલે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા’’તિ (વિભ॰ ૭૨૦).

    Tattha yasmā na jātito jarāmaraṇaṃ na hoti, na ca jātiṃ vinā aññato hoti, itthañca jātito samudāgacchatīti evaṃ jātipaccayasamudāgataṭṭhassa duravabodhanīyato jarāmaraṇassa jātipaccayasambhūtasamudāgataṭṭho gambhīro, tathā jātiyā bhavapaccaya…pe… saṅkhārānaṃ avijjāpaccayasambhūtasamudāgataṭṭho gambhīro, tasmā idaṃ bhavacakkaṃ atthagambhīranti. Ayaṃ tāvettha ‘atthagambhīratā’ hetuphalañhi atthoti vuccati, yathāha ‘‘hetuphale ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā’’ti (vibha. 720).

    યસ્મા પન યેનાકારેન યદવત્થા ચ અવિજ્જા તેસં તેસં સઙ્ખારાનં પચ્ચયો હોતિ, તસ્સ દુરવબોધનીયતો અવિજ્જાય સઙ્ખારાનં પચ્ચયટ્ઠો ગમ્ભીરો, તથા સઙ્ખારાનં…પે॰… જાતિયા જરામરણસ્સ પચ્ચયટ્ઠો ગમ્ભીરો, તસ્મા ઇદં ભવચક્કં ધમ્મગમ્ભીરન્તિ અયમેત્થ ‘ધમ્મગમ્ભીરતા’ હેતુનો હિ ધમ્મોતિ નામં, યથાહ ‘‘હેતુમ્હિ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા’’તિ.

    Yasmā pana yenākārena yadavatthā ca avijjā tesaṃ tesaṃ saṅkhārānaṃ paccayo hoti, tassa duravabodhanīyato avijjāya saṅkhārānaṃ paccayaṭṭho gambhīro, tathā saṅkhārānaṃ…pe… jātiyā jarāmaraṇassa paccayaṭṭho gambhīro, tasmā idaṃ bhavacakkaṃ dhammagambhīranti ayamettha ‘dhammagambhīratā’ hetuno hi dhammoti nāmaṃ, yathāha ‘‘hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā’’ti.

    યસ્મા ચસ્સ તેન તેન કારણેન તથા તથા પવત્તેતબ્બત્તા દેસનાપિ ગમ્ભીરા, ન તત્થ સબ્બઞ્ઞુતઞાણતો અઞ્ઞં ઞાણં પતિટ્ઠં લભતિ, તથા હેતં કત્થચિ સુત્તે અનુલોમતો, કત્થચિ પટિલોમતો; કત્થચિ અનુલોમપટિલોમતો, કત્થચિ વેમજ્ઝતો પટ્ઠાય અનુલોમતો વા પટિલોમતો વા, કત્થચિ તિસન્ધિચતુસઙ્ખેપં, કત્થચિ દ્વિસન્ધિતિસઙ્ખેપં, કત્થચિ એકસન્ધિદ્વિસઙ્ખેપં દેસિતં, તસ્મા ઇદં ભવચક્કં દેસનાગમ્ભીરન્તિ અયં દેસનાગમ્ભીરતા.

    Yasmā cassa tena tena kāraṇena tathā tathā pavattetabbattā desanāpi gambhīrā, na tattha sabbaññutañāṇato aññaṃ ñāṇaṃ patiṭṭhaṃ labhati, tathā hetaṃ katthaci sutte anulomato, katthaci paṭilomato; katthaci anulomapaṭilomato, katthaci vemajjhato paṭṭhāya anulomato vā paṭilomato vā, katthaci tisandhicatusaṅkhepaṃ, katthaci dvisandhitisaṅkhepaṃ, katthaci ekasandhidvisaṅkhepaṃ desitaṃ, tasmā idaṃ bhavacakkaṃ desanāgambhīranti ayaṃ desanāgambhīratā.

    યસ્મા પનેત્થ યો અવિજ્જાદીનં સભાવો, યેન પટિવિદ્ધેન અવિજ્જાદયો ધમ્મા સલક્ખણતો પટિવિદ્ધા હોન્તિ, સો દુપ્પરિયોગાહત્તા ગમ્ભીરો, તસ્મા ઇદં ભવચક્કં પટિવેધગમ્ભીરં. તથા હેત્થ અવિજ્જાય અઞ્ઞાણાદસ્સનસચ્ચાસમ્પટિવેધટ્ઠો ગમ્ભીરો, સઙ્ખારાનં અભિસઙ્ખરણાયૂહનસરાગવિરાગટ્ઠો, વિઞ્ઞાણસ્સ સુઞ્ઞતઅબ્યાપારઅસઙ્કન્તિપટિસન્ધિપાતુભાવટ્ઠો , નામરૂપસ્સ એકુપ્પાદવિનિબ્ભોગાવિનિબ્ભોગનમનરુપ્પનટ્ઠો, સળાયતનસ્સ અધિપતિલોકદ્વારખેત્તવિસયવિસયીભાવટ્ઠો, ફસ્સસ્સ ફુસનસઙ્ઘટ્ટનસઙ્ગતિસન્નિપાતટ્ઠો, વેદનાય આરમ્મણરસાનુભવનસુખદુક્ખમજ્ઝત્તભાવનિજ્જીવવેદયિતટ્ઠો, તણ્હાય અભિનન્દિતજ્ઝોસાનસરિતાલતાનદીતણ્હાસમુદ્દદુપ્પૂરણટ્ઠો, ઉપાદાનસ્સ આદાનગ્ગહણાભિનિવેસપરામાસદુરતિક્કમનટ્ઠો, ભવસ્સ આયૂહનાભિસઙ્ખરણયોનિગતિઠિતિનિવાસેસુ ખિપનટ્ઠો, જાતિયા જાતિસઞ્જાતિઓક્કન્તિનિબ્બત્તિપાતુભાવટ્ઠો, જરામરણસ્સ ખયવયભેદવિપરિણામટ્ઠો ગમ્ભીરોતિ અયમેત્થ પટિવેધગમ્ભીરતા.

    Yasmā panettha yo avijjādīnaṃ sabhāvo, yena paṭividdhena avijjādayo dhammā salakkhaṇato paṭividdhā honti, so duppariyogāhattā gambhīro, tasmā idaṃ bhavacakkaṃ paṭivedhagambhīraṃ. Tathā hettha avijjāya aññāṇādassanasaccāsampaṭivedhaṭṭho gambhīro, saṅkhārānaṃ abhisaṅkharaṇāyūhanasarāgavirāgaṭṭho, viññāṇassa suññataabyāpāraasaṅkantipaṭisandhipātubhāvaṭṭho , nāmarūpassa ekuppādavinibbhogāvinibbhoganamanaruppanaṭṭho, saḷāyatanassa adhipatilokadvārakhettavisayavisayībhāvaṭṭho, phassassa phusanasaṅghaṭṭanasaṅgatisannipātaṭṭho, vedanāya ārammaṇarasānubhavanasukhadukkhamajjhattabhāvanijjīvavedayitaṭṭho, taṇhāya abhinanditajjhosānasaritālatānadītaṇhāsamuddaduppūraṇaṭṭho, upādānassa ādānaggahaṇābhinivesaparāmāsaduratikkamanaṭṭho, bhavassa āyūhanābhisaṅkharaṇayonigatiṭhitinivāsesu khipanaṭṭho, jātiyā jātisañjātiokkantinibbattipātubhāvaṭṭho, jarāmaraṇassa khayavayabhedavipariṇāmaṭṭho gambhīroti ayamettha paṭivedhagambhīratā.

    યસ્મા પનેત્થ એકત્તનયો, નાનત્તનયો, અબ્યાપારનયો, એવંધમ્મતાનયોતિ ચત્તારો અત્થનયા હોન્તિ , તસ્મા ‘નયભેદતો’પેતં ભવચક્કં વિઞ્ઞાતબ્બં યથારહં. તત્થ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા, સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ એવં બીજસ્સ અઙ્કુરાદિભાવેન રુક્ખભાવપ્પત્તિ વિય સન્તાનાનુપચ્છેદો ‘એકત્તનયો’ નામ; યં સમ્મા પસ્સન્તો હેતુફલસમ્બન્ધેન પવત્તમાનસ્સ સન્તાનસ્સ અનુપચ્છેદાવબોધતો ઉચ્છેદદિટ્ઠિં પજહતિ, મિચ્છા પસ્સન્તો હેતુફલસમ્બન્ધેન પવત્તમાનસ્સ સન્તાનાનુપચ્છેદસ્સ એકત્તગ્ગહણતો સસ્સતદિટ્ઠિં ઉપાદિયતિ.

    Yasmā panettha ekattanayo, nānattanayo, abyāpāranayo, evaṃdhammatānayoti cattāro atthanayā honti , tasmā ‘nayabhedato’petaṃ bhavacakkaṃ viññātabbaṃ yathārahaṃ. Tattha ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā, saṅkhārapaccayā viññāṇa’’nti evaṃ bījassa aṅkurādibhāvena rukkhabhāvappatti viya santānānupacchedo ‘ekattanayo’ nāma; yaṃ sammā passanto hetuphalasambandhena pavattamānassa santānassa anupacchedāvabodhato ucchedadiṭṭhiṃ pajahati, micchā passanto hetuphalasambandhena pavattamānassa santānānupacchedassa ekattaggahaṇato sassatadiṭṭhiṃ upādiyati.

    અવિજ્જાદીનં પન યથાસકલક્ખણવવત્થાનં ‘નાનત્તનયો’ નામ; યં સમ્મા પસ્સન્તો નવનવાનં ઉપ્પાદદસ્સનતો સસ્સતદિટ્ઠિં પજહતિ, મિચ્છા પસ્સન્તો એકસન્તાનપતિતસ્સ ભિન્નસન્તાનસ્સેવ નાનત્તગ્ગહણતો ઉચ્છેદદિટ્ઠિં ઉપાદિયતિ.

    Avijjādīnaṃ pana yathāsakalakkhaṇavavatthānaṃ ‘nānattanayo’ nāma; yaṃ sammā passanto navanavānaṃ uppādadassanato sassatadiṭṭhiṃ pajahati, micchā passanto ekasantānapatitassa bhinnasantānasseva nānattaggahaṇato ucchedadiṭṭhiṃ upādiyati.

    અવિજ્જાય ‘સઙ્ખારા મયા ઉપ્પાદેતબ્બા’, સઙ્ખારાનં વા ‘વિઞ્ઞાણં અમ્હેહી’તિ એવમાદિબ્યાપારાભાવો ‘અબ્યાપારનયો’ નામ; યં સમ્મા પસ્સન્તો કારકસ્સ અભાવાવબોધતો અત્તદિટ્ઠિં પજહતિ, મિચ્છા પસ્સન્તો યો અસતિપિ બ્યાપારે અવિજ્જાદીનં સભાવનિયમસિદ્ધો હેતુભાવો તસ્સ અગ્ગહણતો અકિરિયદિટ્ઠિં ઉપાદિયતિ.

    Avijjāya ‘saṅkhārā mayā uppādetabbā’, saṅkhārānaṃ vā ‘viññāṇaṃ amhehī’ti evamādibyāpārābhāvo ‘abyāpāranayo’ nāma; yaṃ sammā passanto kārakassa abhāvāvabodhato attadiṭṭhiṃ pajahati, micchā passanto yo asatipi byāpāre avijjādīnaṃ sabhāvaniyamasiddho hetubhāvo tassa aggahaṇato akiriyadiṭṭhiṃ upādiyati.

    અવિજ્જાદીહિ પન કારણેહિ સઙ્ખારાદીનંયેવ સમ્ભવો ખીરાદીહિ દધિઆદીનં વિય, ન અઞ્ઞેસન્તિ અયં ‘એવંધમ્મતાનયો’ નામ; યં સમ્મા પસ્સન્તો પચ્ચયાનુરૂપતો ફલાવબોધતો અહેતુકદિટ્ઠિઞ્ચ અકિરિયદિટ્ઠિઞ્ચ પજહતિ, મિચ્છા પસ્સન્તો પચ્ચયાનુરૂપં ફલપ્પવત્તિં અગ્ગહેત્વા યતો કુતોચિ યસ્સ કસ્સચિ અસમ્ભવગ્ગહણતો અહેતુકદિટ્ઠિઞ્ચેવ નિયતવાદઞ્ચ ઉપાદિયતીતિ એવમિદં ભવચક્કં –

    Avijjādīhi pana kāraṇehi saṅkhārādīnaṃyeva sambhavo khīrādīhi dadhiādīnaṃ viya, na aññesanti ayaṃ ‘evaṃdhammatānayo’ nāma; yaṃ sammā passanto paccayānurūpato phalāvabodhato ahetukadiṭṭhiñca akiriyadiṭṭhiñca pajahati, micchā passanto paccayānurūpaṃ phalappavattiṃ aggahetvā yato kutoci yassa kassaci asambhavaggahaṇato ahetukadiṭṭhiñceva niyatavādañca upādiyatīti evamidaṃ bhavacakkaṃ –

    સચ્ચપ્પભવતો કિચ્ચા, વારણા ઉપમાહિ ચ;

    Saccappabhavato kiccā, vāraṇā upamāhi ca;

    ગમ્ભીરનયભેદા ચ, વિઞ્ઞાતબ્બં યથારહં.

    Gambhīranayabhedā ca, viññātabbaṃ yathārahaṃ.

    ઇદઞ્હિ ગમ્ભીરતો અગાધં નાનાનયગ્ગહણતો દુરભિયાનં ઞાણાસિના સમાધિપવરસિલાયં સુનિસિતેન –

    Idañhi gambhīrato agādhaṃ nānānayaggahaṇato durabhiyānaṃ ñāṇāsinā samādhipavarasilāyaṃ sunisitena –

    ભવચક્કમપદાલેત્વા ,

    Bhavacakkamapadāletvā ,

    અસનિવિચક્કમિવ નિચ્ચનિમ્મથનં;

    Asanivicakkamiva niccanimmathanaṃ;

    સંસારભયમતીતો,

    Saṃsārabhayamatīto,

    ન કોચિ સુપિનન્તરેપ્યત્થિ.

    Na koci supinantarepyatthi.

    વુત્તમ્પિ ચેતં ભગવતા – ‘‘ગમ્ભીરો ચાયં, આનન્દ, પટિચ્ચસમુપ્પાદો ગમ્ભીરાવભાસો ચ. એતસ્સ, આનન્દ, ધમ્મસ્સ અનનુબોધા અપ્પટિવેધા એવમયં પજા તન્તાકુલકજાતા કુલગણ્ઠિકજાતા મુઞ્જપબ્બજભૂતા અપાયં દુગ્ગતિં વિનિપાતં સંસારં નાતિવત્તતી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૯૫; સં॰ નિ॰ ૨.૬૦). તસ્મા અત્તનો વા પરેસં વા હિતાય સુખાય પટિપન્નો અવસેસકિચ્ચાનિ પહાય –

    Vuttampi cetaṃ bhagavatā – ‘‘gambhīro cāyaṃ, ānanda, paṭiccasamuppādo gambhīrāvabhāso ca. Etassa, ānanda, dhammassa ananubodhā appaṭivedhā evamayaṃ pajā tantākulakajātā kulagaṇṭhikajātā muñjapabbajabhūtā apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ saṃsāraṃ nātivattatī’’ti (dī. ni. 2.95; saṃ. ni. 2.60). Tasmā attano vā paresaṃ vā hitāya sukhāya paṭipanno avasesakiccāni pahāya –

    ગમ્ભીરે પચ્ચયાકાર-પ્પભેદે ઇધ પણ્ડિતો;

    Gambhīre paccayākāra-ppabhede idha paṇḍito;

    યથા ગાધં લભેથેવ-મનુયુઞ્જે સદા સતોતિ.

    Yathā gādhaṃ labhetheva-manuyuñje sadā satoti.

    સુત્તન્તભાજનીયવણ્ણના.

    Suttantabhājanīyavaṇṇanā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / વિભઙ્ગપાળિ • Vibhaṅgapāḷi / ૬. પટિચ્ચસમુપ્પાદવિભઙ્ગો • 6. Paṭiccasamuppādavibhaṅgo

    ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / વિભઙ્ગ-મૂલટીકા • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / ૬. પટિચ્ચસમુપ્પાદવિભઙ્ગો • 6. Paṭiccasamuppādavibhaṅgo

    ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / વિભઙ્ગ-અનુટીકા • Vibhaṅga-anuṭīkā / ૬. પટિચ્ચસમુપ્પાદવિભઙ્ગો • 6. Paṭiccasamuppādavibhaṅgo


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact