Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / સમ્મોહવિનોદની-અટ્ઠકથા • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā

    નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

    Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

    અભિધમ્મપિટકે

    Abhidhammapiṭake

    સમ્મોહવિનોદની નામ

    Sammohavinodanī nāma

    વિભઙ્ગ-અટ્ઠકથા

    Vibhaṅga-aṭṭhakathā

    ૧. ખન્ધવિભઙ્ગો

    1. Khandhavibhaṅgo

    ૧. સુત્તન્તભાજનીયવણ્ણના

    1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā

    ચતુસચ્ચદસો નાથો, ચતુધા ધમ્મસઙ્ગણિં;

    Catusaccadaso nātho, catudhā dhammasaṅgaṇiṃ;

    પકાસયિત્વા સમ્બુદ્ધો, તસ્સેવ સમનન્તરં.

    Pakāsayitvā sambuddho, tasseva samanantaraṃ.

    ઉપેતો બુદ્ધધમ્મેહિ, અટ્ઠારસહિ નાયકો;

    Upeto buddhadhammehi, aṭṭhārasahi nāyako;

    અટ્ઠારસન્નં ખન્ધાદિ-વિભઙ્ગાનં વસેન યં.

    Aṭṭhārasannaṃ khandhādi-vibhaṅgānaṃ vasena yaṃ.

    વિભઙ્ગં દેસયી સત્થા, તસ્સ સંવણ્ણનાક્કમો;

    Vibhaṅgaṃ desayī satthā, tassa saṃvaṇṇanākkamo;

    ઇદાનિ યસ્મા સમ્પત્તો, તસ્મા તસ્સત્થવણ્ણનં.

    Idāni yasmā sampatto, tasmā tassatthavaṇṇanaṃ.

    કરિસ્સામિ વિગાહેત્વા, પોરાણટ્ઠકથાનયં;

    Karissāmi vigāhetvā, porāṇaṭṭhakathānayaṃ;

    સદ્ધમ્મે ગારવં કત્વા, તં સુણાથ સમાહિતાતિ.

    Saddhamme gāravaṃ katvā, taṃ suṇātha samāhitāti.

    ૧. પઞ્ચક્ખન્ધા – રૂપક્ખન્ધો…પે॰… વિઞ્ઞાણક્ખન્ધોતિ ઇદં વિભઙ્ગપ્પકરણસ્સ આદિભૂતે ખન્ધવિભઙ્ગે સુત્તન્તભાજનીયં નામ. તત્થ પઞ્ચાતિ ગણનપરિચ્છેદો. તેન ન તતો હેટ્ઠા ન ઉદ્ધન્તિ દસ્સેતિ. ખન્ધાતિ પરિચ્છિન્નધમ્મનિદસ્સનં. તત્રાયં ખન્ધ-સદ્દો સમ્બહુલેસુ ઠાનેસુ દિસ્સતિ – રાસિમ્હિ, ગુણે, પણ્ણત્તિયં, રુળ્હિયન્તિ. ‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, મહાસમુદ્દે ન સુકરં ઉદકસ્સ પમાણં ગહેતું – એત્તકાનિ ઉદકાળ્હકાનીતિ વા એત્તકાનિ ઉદકાળ્હકસતાનીતિ વા એત્તકાનિ ઉદકાળ્હકસહસ્સાનીતિ વા એત્તકાનિ ઉદકાળ્હકસતસહસ્સાનીતિ વા, અથ ખો અસઙ્ખ્યેય્યો અપ્પમેય્યો મહાઉદકક્ખન્ધોત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતી’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૪.૫૧; ૬.૩૭) હિ રાસિતો ખન્ધો નામ. નહિ પરિત્તકં ઉદકં ઉદકક્ખન્ધોતિ વુચ્ચતિ, બહુકમેવ વુચ્ચતિ. તથા ન પરિત્તકો રજો રજક્ખન્ધો, ન અપ્પમત્તકા ગાવો ગવક્ખન્ધો, ન અપ્પમત્તકં બલં બલક્ખન્ધો, ન અપ્પમત્તકં પુઞ્ઞં પુઞ્ઞક્ખન્ધોતિ વુચ્ચતિ. બહુકમેવ હિ રજો રજક્ખન્ધો, બહુકાવ ગવાદયો ગવક્ખન્ધો, બલક્ખન્ધો, પુઞ્ઞક્ખન્ધોતિ વુચ્ચન્તિ. ‘‘સીલક્ખન્ધો સમાધિક્ખન્ધો’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૩.૩૫૫) પન ગુણતો ખન્ધો નામ. ‘‘અદ્દસા ખો ભગવા મહન્તં દારુક્ખન્ધં ગઙ્ગાય નદિયા સોતેન વુય્હમાન’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૪.૨૪૧). એત્થ પણ્ણત્તિતો ખન્ધો નામ. ‘‘યં ચિત્તં મનો માનસં…પે॰… વિઞ્ઞાણં વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો’’તિઆદીસુ (ધ॰ સ॰ ૬૩, ૬૫) રુળ્હિતો ખન્ધો નામ. સ્વાયમિધ રાસિતો અધિપ્પેતો. અયઞ્હિ ખન્ધટ્ઠો નામ પિણ્ડટ્ઠો પૂગટ્ઠો ઘટટ્ઠો રાસટ્ઠો. તસ્મા ‘રાસિલક્ખણા ખન્ધા’તિ વેદિતબ્બા. કોટ્ઠાસટ્ઠોતિપિ વત્તું વટ્ટતિ; લોકસ્મિઞ્હિ ઇણં ગહેત્વા ચોદિયમાના ‘દ્વીહિ ખન્ધેહિ દસ્સામ, તીહિ ખન્ધેહિ દસ્સામા’તિ વદન્તિ. ઇતિ ‘કોટ્ઠાસલક્ખણા ખન્ધા’તિપિ વત્તું વટ્ટતિ. એવમેત્થ રૂપક્ખન્ધોતિ રૂપરાસિ રૂપકોટ્ઠાસો, વેદનાક્ખન્ધોતિ વેદનારાસિ વેદનાકોટ્ઠાસોતિ ઇમિના નયેન સઞ્ઞાક્ખન્ધાદીનં અત્થો વેદિતબ્બો.

    1. Pañcakkhandhā – rūpakkhandho…pe… viññāṇakkhandhoti idaṃ vibhaṅgappakaraṇassa ādibhūte khandhavibhaṅge suttantabhājanīyaṃ nāma. Tattha pañcāti gaṇanaparicchedo. Tena na tato heṭṭhā na uddhanti dasseti. Khandhāti paricchinnadhammanidassanaṃ. Tatrāyaṃ khandha-saddo sambahulesu ṭhānesu dissati – rāsimhi, guṇe, paṇṇattiyaṃ, ruḷhiyanti. ‘‘Seyyathāpi, bhikkhave, mahāsamudde na sukaraṃ udakassa pamāṇaṃ gahetuṃ – ettakāni udakāḷhakānīti vā ettakāni udakāḷhakasatānīti vā ettakāni udakāḷhakasahassānīti vā ettakāni udakāḷhakasatasahassānīti vā, atha kho asaṅkhyeyyo appameyyo mahāudakakkhandhotveva saṅkhyaṃ gacchatī’’tiādīsu (a. ni. 4.51; 6.37) hi rāsito khandho nāma. Nahi parittakaṃ udakaṃ udakakkhandhoti vuccati, bahukameva vuccati. Tathā na parittako rajo rajakkhandho, na appamattakā gāvo gavakkhandho, na appamattakaṃ balaṃ balakkhandho, na appamattakaṃ puññaṃ puññakkhandhoti vuccati. Bahukameva hi rajo rajakkhandho, bahukāva gavādayo gavakkhandho, balakkhandho, puññakkhandhoti vuccanti. ‘‘Sīlakkhandho samādhikkhandho’’tiādīsu (dī. ni. 3.355) pana guṇato khandho nāma. ‘‘Addasā kho bhagavā mahantaṃ dārukkhandhaṃ gaṅgāya nadiyā sotena vuyhamāna’’nti (saṃ. ni. 4.241). Ettha paṇṇattito khandho nāma. ‘‘Yaṃ cittaṃ mano mānasaṃ…pe… viññāṇaṃ viññāṇakkhandho’’tiādīsu (dha. sa. 63, 65) ruḷhito khandho nāma. Svāyamidha rāsito adhippeto. Ayañhi khandhaṭṭho nāma piṇḍaṭṭho pūgaṭṭho ghaṭaṭṭho rāsaṭṭho. Tasmā ‘rāsilakkhaṇā khandhā’ti veditabbā. Koṭṭhāsaṭṭhotipi vattuṃ vaṭṭati; lokasmiñhi iṇaṃ gahetvā codiyamānā ‘dvīhi khandhehi dassāma, tīhi khandhehi dassāmā’ti vadanti. Iti ‘koṭṭhāsalakkhaṇā khandhā’tipi vattuṃ vaṭṭati. Evamettha rūpakkhandhoti rūparāsi rūpakoṭṭhāso, vedanākkhandhoti vedanārāsi vedanākoṭṭhāsoti iminā nayena saññākkhandhādīnaṃ attho veditabbo.

    એત્તાવતા સમ્માસમ્બુદ્ધો ય્વાયં ‘‘ચત્તારો ચ મહાભૂતા ચતુન્નઞ્ચ મહાભૂતાનં ઉપાદાયરૂપ’’ન્તિ અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નાદીસુ એકાદસસુ ઓકાસેસુ વિભત્તો ‘પઞ્ચવીસતિ રૂપકોટ્ઠાસા’તિ ચ ‘છન્નવુતિ રૂપકોટ્ઠાસા’તિ ચ એવંપભેદો રૂપરાસિ, તં સબ્બં પરિપિણ્ડેત્વા રૂપક્ખન્ધો નામાતિ દસ્સેસિ. યો પનાયં ‘‘સુખા વેદના, દુક્ખા વેદના, અદુક્ખમસુખા વેદના’’તિ તેસુયેવ એકાદસસુ ઓકાસેસુ વિભત્તો ચતુભૂમિકવેદનારાસિ, તં સબ્બં પરિપિણ્ડેત્વા વેદનાક્ખન્ધો નામાતિ દસ્સેસિ. યો પનાયં ‘‘ચક્ખુસમ્ફસ્સજા સઞ્ઞા…પે॰… મનોસમ્ફસ્સજા સઞ્ઞા’’તિ તેસુયેવ એકાદસસુ ઓકાસેસુ વિભત્તો ચતુભૂમિકસઞ્ઞારાસિ , તં સબ્બં પરિપિણ્ડેત્વા સઞ્ઞાક્ખન્ધો નામાતિ દસ્સેસિ. યો પનાયં ‘‘ચક્ખુસમ્ફસ્સજા ચેતના…પે॰… મનોસમ્ફસ્સજા ચેતના’’તિ તેસુયેવ એકાદસસુ ઓકાસેસુ વિભત્તો ચતુભૂમિકચેતનારાસિ, તં સબ્બં પરિપિણ્ડેત્વા સઙ્ખારક્ખન્ધો નામાતિ દસ્સેસિ. યો પનાયં ‘‘ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, સોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણં, મનોધાતુ, મનોવિઞ્ઞાણધાતૂ’’તિ તેસુયેવ એકાદસસુ ઓકાસેસુ વિભત્તો ચતુભૂમિકચિત્તરાસિ, તં સબ્બં પરિપિણ્ડેત્વા વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો નામાતિ દસ્સેસિ.

    Ettāvatā sammāsambuddho yvāyaṃ ‘‘cattāro ca mahābhūtā catunnañca mahābhūtānaṃ upādāyarūpa’’nti atītānāgatapaccuppannādīsu ekādasasu okāsesu vibhatto ‘pañcavīsati rūpakoṭṭhāsā’ti ca ‘channavuti rūpakoṭṭhāsā’ti ca evaṃpabhedo rūparāsi, taṃ sabbaṃ paripiṇḍetvā rūpakkhandho nāmāti dassesi. Yo panāyaṃ ‘‘sukhā vedanā, dukkhā vedanā, adukkhamasukhā vedanā’’ti tesuyeva ekādasasu okāsesu vibhatto catubhūmikavedanārāsi, taṃ sabbaṃ paripiṇḍetvā vedanākkhandho nāmāti dassesi. Yo panāyaṃ ‘‘cakkhusamphassajā saññā…pe… manosamphassajā saññā’’ti tesuyeva ekādasasu okāsesu vibhatto catubhūmikasaññārāsi , taṃ sabbaṃ paripiṇḍetvā saññākkhandho nāmāti dassesi. Yo panāyaṃ ‘‘cakkhusamphassajā cetanā…pe… manosamphassajā cetanā’’ti tesuyeva ekādasasu okāsesu vibhatto catubhūmikacetanārāsi, taṃ sabbaṃ paripiṇḍetvā saṅkhārakkhandho nāmāti dassesi. Yo panāyaṃ ‘‘cakkhuviññāṇaṃ, sotaghānajivhākāyaviññāṇaṃ, manodhātu, manoviññāṇadhātū’’ti tesuyeva ekādasasu okāsesu vibhatto catubhūmikacittarāsi, taṃ sabbaṃ paripiṇḍetvā viññāṇakkhandho nāmāti dassesi.

    અપિચેત્થ સબ્બમ્પિ ચતુસમુટ્ઠાનિકં રૂપં રૂપક્ખન્ધો, કામાવચરઅટ્ઠકુસલચિત્તાદીહિ એકૂનનવુતિચિત્તેહિ સહજાતા વેદના વેદનાક્ખન્ધો, સઞ્ઞા સઞ્ઞાક્ખન્ધો, ફસ્સાદયો ધમ્મા સઙ્ખારક્ખન્ધો, એકૂનનવુતિ ચિત્તાનિ વિઞ્ઞાણક્ખન્ધોતિ. એવમ્પિ પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ ધમ્મપરિચ્છેદો વેદિતબ્બો.

    Apicettha sabbampi catusamuṭṭhānikaṃ rūpaṃ rūpakkhandho, kāmāvacaraaṭṭhakusalacittādīhi ekūnanavuticittehi sahajātā vedanā vedanākkhandho, saññā saññākkhandho, phassādayo dhammā saṅkhārakkhandho, ekūnanavuti cittāni viññāṇakkhandhoti. Evampi pañcasu khandhesu dhammaparicchedo veditabbo.

    ૧. રૂપક્ખન્ધનિદ્દેસો

    1. Rūpakkhandhaniddeso

    ૨. ઇદાનિ તે રૂપક્ખન્ધાદયો વિભજિત્વા દસ્સેતું તત્થ કતમો રૂપક્ખન્ધોતિઆદિમાહ. તત્થ તત્થાતિ તેસુ પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ. કતમોતિ કથેતુકમ્યતાપુચ્છા. રૂપક્ખન્ધોતિ પુચ્છિતધમ્મનિદસ્સનં. ઇદાનિ તં વિભજન્તો યં કિઞ્ચિ રૂપન્તિઆદિમાહ. તત્થ યં કિઞ્ચીતિ અનવસેસપરિયાદાનં. રૂપન્તિ અતિપ્પસઙ્ગનિયમનં. એવં પદદ્વયેનાપિ રૂપસ્સ અનવસેસપરિગ્ગહો કતો હોતિ.

    2. Idāni te rūpakkhandhādayo vibhajitvā dassetuṃ tattha katamo rūpakkhandhotiādimāha. Tattha tatthāti tesu pañcasu khandhesu. Katamoti kathetukamyatāpucchā. Rūpakkhandhoti pucchitadhammanidassanaṃ. Idāni taṃ vibhajanto yaṃ kiñci rūpantiādimāha. Tattha yaṃ kiñcīti anavasesapariyādānaṃ. Rūpanti atippasaṅganiyamanaṃ. Evaṃ padadvayenāpi rūpassa anavasesapariggaho kato hoti.

    તત્થ કેનટ્ઠેન રૂપન્તિ? રુપ્પનટ્ઠેન રૂપં. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

    Tattha kenaṭṭhena rūpanti? Ruppanaṭṭhena rūpaṃ. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘કિઞ્ચ , ભિક્ખવે, રૂપં વદેથ? રુપ્પતીતિ ખો, ભિક્ખવે, તસ્મા રૂપન્તિ વુચ્ચતિ. કેન રુપ્પતિ? સીતેનપિ રુપ્પતિ, ઉણ્હેનપિ રુપ્પતિ, જિઘચ્છાયપિ રુપ્પતિ, પિપાસાયપિ રુપ્પતિ, ડંસમકસવાતાતપસરિસપસમ્ફસ્સેનપિ રુપ્પતિ. રુપ્પતીતિ ખો, ભિક્ખવે, તસ્મા રૂપન્તિ વુચ્ચતી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૩.૭૯).

    ‘‘Kiñca , bhikkhave, rūpaṃ vadetha? Ruppatīti kho, bhikkhave, tasmā rūpanti vuccati. Kena ruppati? Sītenapi ruppati, uṇhenapi ruppati, jighacchāyapi ruppati, pipāsāyapi ruppati, ḍaṃsamakasavātātapasarisapasamphassenapi ruppati. Ruppatīti kho, bhikkhave, tasmā rūpanti vuccatī’’ti (saṃ. ni. 3.79).

    તત્થ કિન્તિ કારણપુચ્છા; કેન કારણેન રૂપં વદેથ, કેન કારણેન તં રૂપં નામાતિ અત્થો. રુપ્પતીતિ એત્થ ઇતીતિ કારણુદ્દેસો. યસ્મા રુપ્પતિ તસ્મા રૂપન્તિ વુચ્ચતીતિ અત્થો. રુપ્પતીતિ કુપ્પતિ ઘટ્ટીયતિ પીળિયતિ ભિજ્જતીતિ અત્થો. એવં ઇમિના એત્તકેન ઠાનેન રુપ્પનટ્ઠેન રૂપં વુત્તં. રુપ્પનલક્ખણેન રૂપન્તિપિ વત્તું વટ્ટતિ. રુપ્પનલક્ખણઞ્હેતં.

    Tattha kinti kāraṇapucchā; kena kāraṇena rūpaṃ vadetha, kena kāraṇena taṃ rūpaṃ nāmāti attho. Ruppatīti ettha itīti kāraṇuddeso. Yasmā ruppati tasmā rūpanti vuccatīti attho. Ruppatīti kuppati ghaṭṭīyati pīḷiyati bhijjatīti attho. Evaṃ iminā ettakena ṭhānena ruppanaṭṭhena rūpaṃ vuttaṃ. Ruppanalakkhaṇena rūpantipi vattuṃ vaṭṭati. Ruppanalakkhaṇañhetaṃ.

    સીતેનપિ રુપ્પતીતિઆદીસુ પન સીતેન તાવ રુપ્પનં લોકન્તરિકનિરયે પાકટં. તિણ્ણં તિણ્ણઞ્હિ ચક્કવાળાનં અન્તરે એકેકો લોકન્તરિકનિરયો નામ હોતિ અટ્ઠયોજનસહસ્સપ્પમાણો, યસ્સ નેવ હેટ્ઠા પથવી અત્થિ, ન ઉપરિ ચન્દિમસૂરિયદીપમણિઆલોકો, નિચ્ચન્ધકારો. તત્થ નિબ્બત્તસત્તાનં તિગાવુતો અત્તભાવો હોતિ. તે વગ્ગુલિયો વિય પબ્બતપાદે દીઘપુથુલેહિ નખેહિ લગ્ગિત્વા અવંસિરા ઓલમ્બન્તિ. યદા સંસપ્પન્તા અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ હત્થપાસગતા હોન્તિ અથ ‘ભક્ખો નો લદ્ધો’તિ મઞ્ઞમાના તત્થ બ્યાવટા વિપરિવત્તિત્વા લોકસન્ધારકે ઉદકે પતન્તિ, સીતવાતે પહરન્તેપિ પક્કમધુકફલાનિ વિય છિજ્જિત્વા ઉદકે પતન્તિ. પતિતમત્તાવ અચ્ચન્તખારેન સીતોદકેન છિન્નચમ્મન્હારુમંસઅટ્ઠીહિ ભિજ્જમાનેહિ તત્તતેલે પતિતપિટ્ઠપિણ્ડિ વિય પટપટાયમાના વિલીયન્તિ. એવં સીતેન રુપ્પનં લોકન્તરિકનિરયે પાકટં. મહિંસકરટ્ઠાદીસુપિ હિમપાતસીતલેસુ પદેસેસુ એતં પાકટમેવ. તત્થ હિ સત્તા સીતેન ભિન્નચ્છિન્નસરીરા જીવિતક્ખયમ્પિ પાપુણન્તિ.

    Sītenapiruppatītiādīsu pana sītena tāva ruppanaṃ lokantarikaniraye pākaṭaṃ. Tiṇṇaṃ tiṇṇañhi cakkavāḷānaṃ antare ekeko lokantarikanirayo nāma hoti aṭṭhayojanasahassappamāṇo, yassa neva heṭṭhā pathavī atthi, na upari candimasūriyadīpamaṇiāloko, niccandhakāro. Tattha nibbattasattānaṃ tigāvuto attabhāvo hoti. Te vagguliyo viya pabbatapāde dīghaputhulehi nakhehi laggitvā avaṃsirā olambanti. Yadā saṃsappantā aññamaññassa hatthapāsagatā honti atha ‘bhakkho no laddho’ti maññamānā tattha byāvaṭā viparivattitvā lokasandhārake udake patanti, sītavāte paharantepi pakkamadhukaphalāni viya chijjitvā udake patanti. Patitamattāva accantakhārena sītodakena chinnacammanhārumaṃsaaṭṭhīhi bhijjamānehi tattatele patitapiṭṭhapiṇḍi viya paṭapaṭāyamānā vilīyanti. Evaṃ sītena ruppanaṃ lokantarikaniraye pākaṭaṃ. Mahiṃsakaraṭṭhādīsupi himapātasītalesu padesesu etaṃ pākaṭameva. Tattha hi sattā sītena bhinnacchinnasarīrā jīvitakkhayampi pāpuṇanti.

    ઉણ્હેન રુપ્પનં અવીચિમહાનિરયે પાકટં. તત્થ હિ તત્તાય લોહપથવિયા નિપજ્જાપેત્વા પઞ્ચવિધબન્ધનાદિકરણકાલે સત્તા મહાદુક્ખં અનુભવન્તિ.

    Uṇhena ruppanaṃ avīcimahāniraye pākaṭaṃ. Tattha hi tattāya lohapathaviyā nipajjāpetvā pañcavidhabandhanādikaraṇakāle sattā mahādukkhaṃ anubhavanti.

    જિઘચ્છાય રુપ્પનં પેત્તિવિસયે ચેવ દુબ્ભિક્ખકાલે ચ પાકટં. પેત્તિવિસયસ્મિઞ્હિ સત્તા દ્વે તીણિ બુદ્ધન્તરાનિ કિઞ્ચિદેવ આમિસં હત્થેન ગહેત્વા મુખે પક્ખિપન્તા નામ ન હોન્તિ . અન્તોઉદરં આદિત્તસુસિરરુક્ખો વિય હોતિ. દુબ્ભિક્ખે કઞ્જિકમત્તમ્પિ અલભિત્વા મરણપ્પત્તાનં પમાણં નામ નત્થિ.

    Jighacchāya ruppanaṃ pettivisaye ceva dubbhikkhakāle ca pākaṭaṃ. Pettivisayasmiñhi sattā dve tīṇi buddhantarāni kiñcideva āmisaṃ hatthena gahetvā mukhe pakkhipantā nāma na honti . Antoudaraṃ ādittasusirarukkho viya hoti. Dubbhikkhe kañjikamattampi alabhitvā maraṇappattānaṃ pamāṇaṃ nāma natthi.

    પિપાસાય રુપ્પનં કાલકઞ્જિકાદીસુ પાકટં. તત્થ હિ સત્તા દ્વે તીણિ બુદ્ધન્તરાનિ હદયતેમનમત્તં વા જિવ્હાતેમનમત્તં વા ઉદકબિન્દું લદ્ધું ન સક્કોન્તિ. ‘પાનીયં પિવિસ્સામા’તિ નદિં ગતાનમ્પિ નદી વાલિકાતલં સમ્પજ્જતિ. મહાસમુદ્દં પક્ખન્તાનમ્પિ મહાસમુદ્દો પિટ્ઠિપાસાણો હોતિ. તે સુસ્સન્તા બલવદુક્ખપીળિતા વિચરન્તિ.

    Pipāsāya ruppanaṃ kālakañjikādīsu pākaṭaṃ. Tattha hi sattā dve tīṇi buddhantarāni hadayatemanamattaṃ vā jivhātemanamattaṃ vā udakabinduṃ laddhuṃ na sakkonti. ‘Pānīyaṃ pivissāmā’ti nadiṃ gatānampi nadī vālikātalaṃ sampajjati. Mahāsamuddaṃ pakkhantānampi mahāsamuddo piṭṭhipāsāṇo hoti. Te sussantā balavadukkhapīḷitā vicaranti.

    એકો કિર કાલકઞ્જિકઅસુરો પિપાસં અધિવાસેતું અસક્કોન્તો યોજનગમ્ભીરવિત્થારં મહાગઙ્ગં ઓતરિ. તસ્સ ગતગતટ્ઠાને ઉદકં છિજ્જતિ, ધૂમો ઉગ્ગચ્છતિ, તત્તે પિટ્ઠિપાસાણે ચઙ્કમનકાલો વિય હોતિ. તસ્સ ઉદકસદ્દં સુત્વા ઇતો ચિતો ચ વિચરન્તસ્સેવ રત્તિ વિભાયિ. અથ નં પાતોવ ભિક્ખાચારં ગચ્છન્તા તિંસમત્તા પિણ્ડચારિકભિક્ખૂ દિસ્વા – ‘‘કો નામ ત્વં, સપ્પુરિસા’’તિ પુચ્છિંસુ. ‘‘પેતોહમસ્મિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં પરિયેસસી’’તિ? ‘‘પાનીયં, ભન્તે’’તિ. ‘‘અયં ગઙ્ગા પરિપુણ્ણા, કિં ત્વં ન પસ્સસી’’તિ? ‘‘ન ઉપકપ્પતિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘તેન હિ ગઙ્ગાપિટ્ઠે નિપજ્જ, મુખે તે પાનીયં આસિઞ્ચિસ્સામા’’તિ. સો વાલિકાપુળિને ઉત્તાનો નિપજ્જિ. ભિક્ખૂ તિંસમત્તે પત્તે નીહરિત્વા ઉદકં આહરિત્વા આહરિત્વા તસ્સ મુખે આસિઞ્ચિંસુ. તેસં તથા કરોન્તાનંયેવ વેલા ઉપકટ્ઠા જાતા. તતો ‘‘ભિક્ખાચારકાલો અમ્હાકં, સપ્પુરિસ; કચ્ચિ તે અસ્સાદમત્તા લદ્ધા’’તિ આહંસુ. પેતો ‘‘સચે મે, ભન્તે, તિંસમત્તાનં અય્યાનં તિંસમત્તેહિ પત્તેહિ આસિત્તઉદકતો અડ્ઢપસતમત્તમ્પિ પરગલગતં, પેતત્તભાવતો મોક્ખો મા હોતૂ’’તિ આહ. એવં પિપાસાય રુપ્પનં પેત્તિવિસયે પાકટં.

    Eko kira kālakañjikaasuro pipāsaṃ adhivāsetuṃ asakkonto yojanagambhīravitthāraṃ mahāgaṅgaṃ otari. Tassa gatagataṭṭhāne udakaṃ chijjati, dhūmo uggacchati, tatte piṭṭhipāsāṇe caṅkamanakālo viya hoti. Tassa udakasaddaṃ sutvā ito cito ca vicarantasseva ratti vibhāyi. Atha naṃ pātova bhikkhācāraṃ gacchantā tiṃsamattā piṇḍacārikabhikkhū disvā – ‘‘ko nāma tvaṃ, sappurisā’’ti pucchiṃsu. ‘‘Petohamasmi, bhante’’ti. ‘‘Kiṃ pariyesasī’’ti? ‘‘Pānīyaṃ, bhante’’ti. ‘‘Ayaṃ gaṅgā paripuṇṇā, kiṃ tvaṃ na passasī’’ti? ‘‘Na upakappati, bhante’’ti. ‘‘Tena hi gaṅgāpiṭṭhe nipajja, mukhe te pānīyaṃ āsiñcissāmā’’ti. So vālikāpuḷine uttāno nipajji. Bhikkhū tiṃsamatte patte nīharitvā udakaṃ āharitvā āharitvā tassa mukhe āsiñciṃsu. Tesaṃ tathā karontānaṃyeva velā upakaṭṭhā jātā. Tato ‘‘bhikkhācārakālo amhākaṃ, sappurisa; kacci te assādamattā laddhā’’ti āhaṃsu. Peto ‘‘sace me, bhante, tiṃsamattānaṃ ayyānaṃ tiṃsamattehi pattehi āsittaudakato aḍḍhapasatamattampi paragalagataṃ, petattabhāvato mokkho mā hotū’’ti āha. Evaṃ pipāsāya ruppanaṃ pettivisaye pākaṭaṃ.

    ડંસાદીહિ રુપ્પનં ડંસમક્ખિકાદિસમ્બબહુલેસુ પદેસેસુ પાકટં. એત્થ ચ ડંસાતિ પિઙ્ગલમક્ખિકા, મકસાતિ મકસાવ વાતાતિ કુચ્છિવાતપિટ્ઠિવાતાદિવસેન વેદિતબ્બા. સરીરસ્મિઞ્હિ વાતરોગો ઉપ્પજ્જિત્વા હત્થપાદપિટ્ઠિઆદીનિ ભિન્દતિ, કાણં કરોતિ, ખુજ્જં કરોતિ, પીઠસપ્પિં કરોતિ. આતપોતિ સૂરિયાતપો. તેન રુપ્પનં મરુકન્તારાદીસુ પાકટં. એકા કિર ઇત્થી મરુકન્તારે રત્તિં સત્થતો ઓહીના દિવા સૂરિયે ઉગ્ગચ્છન્તે વાલિકાય તપ્પમાનાય પાદે ઠપેતું અસક્કોન્તી સીસતો પચ્છિં ઓતારેત્વા અક્કમિ. કમેન પચ્છિયા ઉણ્હાભિતત્તાય ઠાતું અસક્કોન્તી તસ્સા ઉપરિ સાટકં ઠપેત્વા અક્કમિ. તસ્મિમ્પિ સન્તત્તે અઙ્કેન ગહિતં પુત્તકં અધોમુખં નિપજ્જાપેત્વા કન્દન્તં કન્દન્તં અક્કમિત્વા સદ્ધિં તેન તસ્મિંયેવ ઠાને ઉણ્હાભિતત્તા કાલમકાસિ.

    Ḍaṃsādīhi ruppanaṃ ḍaṃsamakkhikādisambabahulesu padesesu pākaṭaṃ. Ettha ca ḍaṃsāti piṅgalamakkhikā, makasāti makasāva vātāti kucchivātapiṭṭhivātādivasena veditabbā. Sarīrasmiñhi vātarogo uppajjitvā hatthapādapiṭṭhiādīni bhindati, kāṇaṃ karoti, khujjaṃ karoti, pīṭhasappiṃ karoti. Ātapoti sūriyātapo. Tena ruppanaṃ marukantārādīsu pākaṭaṃ. Ekā kira itthī marukantāre rattiṃ satthato ohīnā divā sūriye uggacchante vālikāya tappamānāya pāde ṭhapetuṃ asakkontī sīsato pacchiṃ otāretvā akkami. Kamena pacchiyā uṇhābhitattāya ṭhātuṃ asakkontī tassā upari sāṭakaṃ ṭhapetvā akkami. Tasmimpi santatte aṅkena gahitaṃ puttakaṃ adhomukhaṃ nipajjāpetvā kandantaṃ kandantaṃ akkamitvā saddhiṃ tena tasmiṃyeva ṭhāne uṇhābhitattā kālamakāsi.

    સરીસપાતિ યે કેચિ દીઘજાતિકા સરન્તા ગચ્છન્તિ. તેસં સમ્ફસ્સેન રુપ્પનં આસીવિસદટ્ઠાદીનં વસેન વેદિતબ્બં.

    Sarīsapāti ye keci dīghajātikā sarantā gacchanti. Tesaṃ samphassena ruppanaṃ āsīvisadaṭṭhādīnaṃ vasena veditabbaṃ.

    ઇદાનિ ‘યં કિઞ્ચિ રૂપ’ન્તિ પદેન સંગહિતં પઞ્ચવીસતિકોટ્ઠાસછન્નવુતિકોટ્ઠાસપ્પભેદં સબ્બમ્પિ રૂપં અતીતાદિકોટ્ઠાસેસુ પક્ખિપિત્વા દસ્સેતું અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નન્તિ આહ. તતો પરં તદેવ અજ્ઝત્તદુકાદીસુ ચતૂસુ દુકેસુ પક્ખિપિત્વા દસ્સેતું અજ્ઝત્તં વા બહિદ્ધા વાતિઆદિ વુત્તં. તતો પરં સબ્બમ્પેતં એકાદસસુ પદેસેસુ પરિયાદિયિત્વા દસ્સિતં રૂપં એકતો પિણ્ડં કત્વા દસ્સેતું તદેકજ્ઝન્તિઆદિ વુત્તં.

    Idāni ‘yaṃ kiñci rūpa’nti padena saṃgahitaṃ pañcavīsatikoṭṭhāsachannavutikoṭṭhāsappabhedaṃ sabbampi rūpaṃ atītādikoṭṭhāsesu pakkhipitvā dassetuṃ atītānāgatapaccuppannanti āha. Tato paraṃ tadeva ajjhattadukādīsu catūsu dukesu pakkhipitvā dassetuṃ ajjhattaṃ vā bahiddhā vātiādi vuttaṃ. Tato paraṃ sabbampetaṃ ekādasasu padesesu pariyādiyitvā dassitaṃ rūpaṃ ekato piṇḍaṃ katvā dassetuṃ tadekajjhantiādi vuttaṃ.

    તત્થ તદેકજ્ઝન્તિ તં એકજ્ઝં; અભિસઞ્ઞૂહિત્વાતિ અભિસંહરિત્વા; અભિસઙ્ખિપિત્વાતિ સઙ્ખેપં કત્વા; ઇદં વુત્તં હોતિ – સબ્બમ્પેતં વુત્તપ્પકારં રૂપં રુપ્પનલક્ખણસઙ્ખાતે એકવિધભાવે પઞ્ઞાય રાસિં કત્વા રૂપક્ખન્ધો નામાતિ વુચ્ચતીતિ. એતેન સબ્બમ્પિ રૂપં રુપ્પનલક્ખણે રાસિભાવૂપગમનેન રૂપક્ખન્ધોતિ દસ્સિતં હોતિ. ન હિ રૂપતો અઞ્ઞો રૂપક્ખન્ધો નામ અત્થિ. યથા ચ રૂપં, એવં વેદનાદયોપિ વેદયિતલક્ખણાદીસુ રાસિભાવૂપગમનેન. ન હિ વેદનાદીહિ અઞ્ઞે વેદનાક્ખન્ધાદયો નામ અત્થિ.

    Tattha tadekajjhanti taṃ ekajjhaṃ; abhisaññūhitvāti abhisaṃharitvā; abhisaṅkhipitvāti saṅkhepaṃ katvā; idaṃ vuttaṃ hoti – sabbampetaṃ vuttappakāraṃ rūpaṃ ruppanalakkhaṇasaṅkhāte ekavidhabhāve paññāya rāsiṃ katvā rūpakkhandho nāmāti vuccatīti. Etena sabbampi rūpaṃ ruppanalakkhaṇe rāsibhāvūpagamanena rūpakkhandhoti dassitaṃ hoti. Na hi rūpato añño rūpakkhandho nāma atthi. Yathā ca rūpaṃ, evaṃ vedanādayopi vedayitalakkhaṇādīsu rāsibhāvūpagamanena. Na hi vedanādīhi aññe vedanākkhandhādayo nāma atthi.

    ૩. ઇદાનિ એકેકસ્મિં ઓકાસે પક્ખિત્તં રૂપં વિસું વિસું ભાજેત્વા દસ્સેન્તો તત્થ કતમં રૂપં અતીતન્તિઆદિમાહ. તત્થ તત્થાતિ એકાદસસુ ઓકાસેસુ પક્ખિપિત્વા ઠપિતમાતિકાય ભુમ્મં. ઇદં વુત્તં હોતિ – અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નન્તિઆદિના નયેન ઠપિતાય માતિકાય યં અતીતં રૂપન્તિ વુત્તં, તં કતમન્તિ? ઇમિના ઉપાયેન સબ્બપુચ્છાસુ અત્થો વેદિતબ્બો. અતીતં નિરુદ્ધન્તિઆદીનિ પદાનિ નિક્ખેપકણ્ડસ્સ અતીતત્તિકભાજનીયવણ્ણનાયં (ધ॰ સ॰ અટ્ઠ॰ ૧૦૪૪) વુત્તાનેવ. ચત્તારો ચ મહાભૂતાતિ ઇદં અતીતન્તિ વુત્તરૂપસ્સ સભાવદસ્સનં. યથા ચેત્થ એવં સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. ઇમિના ઇદં દસ્સેતિ – અતીતરૂપમ્પિ ભૂતાનિ ચેવ ભૂતાનિ ઉપાદાય નિબ્બત્તરૂપઞ્ચ, અનાગતમ્પિ…પે॰… દૂરસન્તિકમ્પિ . ન હિ ભૂતેહિ ચેવ ભૂતાનિ ઉપાદાય પવત્તરૂપતો ચ અઞ્ઞં રૂપં નામ અત્થીતિ.

    3. Idāni ekekasmiṃ okāse pakkhittaṃ rūpaṃ visuṃ visuṃ bhājetvā dassento tattha katamaṃ rūpaṃ atītantiādimāha. Tattha tatthāti ekādasasu okāsesu pakkhipitvā ṭhapitamātikāya bhummaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – atītānāgatapaccuppannantiādinā nayena ṭhapitāya mātikāya yaṃ atītaṃ rūpanti vuttaṃ, taṃ katamanti? Iminā upāyena sabbapucchāsu attho veditabbo. Atītaṃ niruddhantiādīni padāni nikkhepakaṇḍassa atītattikabhājanīyavaṇṇanāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 1044) vuttāneva. Cattāro ca mahābhūtāti idaṃ atītanti vuttarūpassa sabhāvadassanaṃ. Yathā cettha evaṃ sabbattha attho veditabbo. Iminā idaṃ dasseti – atītarūpampi bhūtāni ceva bhūtāni upādāya nibbattarūpañca, anāgatampi…pe… dūrasantikampi . Na hi bhūtehi ceva bhūtāni upādāya pavattarūpato ca aññaṃ rūpaṃ nāma atthīti.

    અપરો નયો – અતીતંસેન સઙ્ગહિતન્તિ અતીતકોટ્ઠાસેનેવ સઙ્ગહિતં, એત્થેવ ગણનં ગતં. કિન્તિ? ચત્તારો ચ મહાભૂતા ચતુન્નઞ્ચ મહાભૂતાનં ઉપાદાયરૂપન્તિ. એવં સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. અનાગતપચ્ચુપ્પન્નનિદ્દેસપદાનિપિ હેટ્ઠા વુત્તત્થાનેવ.

    Aparo nayo – atītaṃsena saṅgahitanti atītakoṭṭhāseneva saṅgahitaṃ, ettheva gaṇanaṃ gataṃ. Kinti? Cattāro ca mahābhūtā catunnañca mahābhūtānaṃ upādāyarūpanti. Evaṃ sabbattha attho veditabbo. Anāgatapaccuppannaniddesapadānipi heṭṭhā vuttatthāneva.

    ઇદં પન અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં નામ સુત્તન્તપરિયાયતો અભિધમ્મનિદ્દેસતોતિ દુવિધં. તં સુત્તન્તપરિયાયે ભવેન પરિચ્છિન્નં. પટિસન્ધિતો હિ પટ્ઠાય અતીતભવેસુ નિબ્બત્તં રૂપં, અનન્તરભવે વા નિબ્બત્તં હોતુ કપ્પકોટિસતસહસ્સમત્થકે વા, સબ્બં અતીતમેવ નામ. ચુતિતો પટ્ઠાય અનાગતભવેસુ નિબ્બત્તનકરૂપં, અનન્તરભવે વા નિબ્બત્તં હોતુ કપ્પકોટિસતસહસ્સમત્થકે વા, સબ્બં અનાગતમેવ નામ. ચુતિપટિસન્ધિઅનન્તરે પવત્તરૂપં પચ્ચુપ્પન્નં નામ. અભિધમ્મનિદ્દેસે પન ખણેન પરિચ્છિન્નં. તયો હિ રૂપસ્સ ખણા – ઉપ્પાદો, ઠિતિ, ભઙ્ગોતિ. ઇમે તયો ખણે પત્વા નિરુદ્ધં રૂપં, સમનન્તરનિરુદ્ધં વા હોતુ અતીતે કપ્પકોટિસતસહસ્સમત્થકે વા, સબ્બં અતીતમેવ નામ. તયો ખણે અસમ્પત્તં રૂપં, એકચિત્તક્ખણમત્તેન વા અસમ્પત્તં હોતુ અનાગતે કપ્પકોટિસતસહસ્સમત્થકે વા, સબ્બં અનાગતમેવ નામ. ઇમે તયો ખણે સમ્પત્તં રૂપં પન પચ્ચુપ્પન્નં નામ. તત્થ કિઞ્ચાપિ ઇદં સુત્તન્તભાજનીયં, એવં સન્તેપિ અભિધમ્મનિદ્દેસેનેવ અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નરૂપં નિદ્દિટ્ઠન્તિ વેદિતબ્બં.

    Idaṃ pana atītānāgatapaccuppannaṃ nāma suttantapariyāyato abhidhammaniddesatoti duvidhaṃ. Taṃ suttantapariyāye bhavena paricchinnaṃ. Paṭisandhito hi paṭṭhāya atītabhavesu nibbattaṃ rūpaṃ, anantarabhave vā nibbattaṃ hotu kappakoṭisatasahassamatthake vā, sabbaṃ atītameva nāma. Cutito paṭṭhāya anāgatabhavesu nibbattanakarūpaṃ, anantarabhave vā nibbattaṃ hotu kappakoṭisatasahassamatthake vā, sabbaṃ anāgatameva nāma. Cutipaṭisandhianantare pavattarūpaṃ paccuppannaṃ nāma. Abhidhammaniddese pana khaṇena paricchinnaṃ. Tayo hi rūpassa khaṇā – uppādo, ṭhiti, bhaṅgoti. Ime tayo khaṇe patvā niruddhaṃ rūpaṃ, samanantaraniruddhaṃ vā hotu atīte kappakoṭisatasahassamatthake vā, sabbaṃ atītameva nāma. Tayo khaṇe asampattaṃ rūpaṃ, ekacittakkhaṇamattena vā asampattaṃ hotu anāgate kappakoṭisatasahassamatthake vā, sabbaṃ anāgatameva nāma. Ime tayo khaṇe sampattaṃ rūpaṃ pana paccuppannaṃ nāma. Tattha kiñcāpi idaṃ suttantabhājanīyaṃ, evaṃ santepi abhidhammaniddeseneva atītānāgatapaccuppannarūpaṃ niddiṭṭhanti veditabbaṃ.

    અપરો નયો – ઇદઞ્હિ રૂપં અદ્ધાસન્તતિસમયખણવસેન ચતુધા અતીતં નામ હોતિ. તથા અનાગતપચ્ચુપ્પન્નં. અદ્ધાવસેન તાવ એકસ્સ એકસ્મિં ભવે પટિસન્ધિતો પુબ્બે અતીતં, ચુતિતો ઉદ્ધં અનાગતં, ઉભિન્નમન્તરે પચ્ચુપ્પન્નં. સન્તતિવસેન સભાગએકઉતુસમુટ્ઠાનં એકાહારસમુટ્ઠાનઞ્ચ પુબ્બાપરિયવસેન પવત્તમાનમ્પિ પચ્ચુપ્પન્નં. તતો પુબ્બે વિસભાગઉતુઆહારસમુટ્ઠાનં અતીતં, પચ્છા અનાગતં. ચિત્તજં એકવીથિએકજવનએકસમાપત્તિસમુટ્ઠાનં પચ્ચુપ્પન્નં. તતો પુબ્બે અતીતં, પચ્છા અનાગતં. કમ્મસમુટ્ઠાનસ્સ પાટિયેક્કં સન્તતિવસેન અતીતાદિભેદો નત્થિ. તેસઞ્ઞેવ પન ઉતુઆહારચિત્તસમુટ્ઠાનાનં ઉપત્થમ્ભકવસેન તસ્સ અતીતાદિભેદો વેદિતબ્બો. સમયવસેન એકમુહુત્તપુબ્બણ્હસાયન્હરત્તિદિવાદીસુ સમયેસુ સન્તાનવસેન પવત્તમાનં તં તં સમયં પચ્ચુપ્પન્નં નામ. તતો પુબ્બે અતીતં, પચ્છા અનાગતં. ખણવસેન ઉપ્પાદાદિક્ખણત્તયપરિયાપન્નં પચ્ચુપ્પન્નં નામ. તતો પુબ્બે અતીતં, પચ્છા અનાગતં.

    Aparo nayo – idañhi rūpaṃ addhāsantatisamayakhaṇavasena catudhā atītaṃ nāma hoti. Tathā anāgatapaccuppannaṃ. Addhāvasena tāva ekassa ekasmiṃ bhave paṭisandhito pubbe atītaṃ, cutito uddhaṃ anāgataṃ, ubhinnamantare paccuppannaṃ. Santativasena sabhāgaekautusamuṭṭhānaṃ ekāhārasamuṭṭhānañca pubbāpariyavasena pavattamānampi paccuppannaṃ. Tato pubbe visabhāgautuāhārasamuṭṭhānaṃ atītaṃ, pacchā anāgataṃ. Cittajaṃ ekavīthiekajavanaekasamāpattisamuṭṭhānaṃ paccuppannaṃ. Tato pubbe atītaṃ, pacchā anāgataṃ. Kammasamuṭṭhānassa pāṭiyekkaṃ santativasena atītādibhedo natthi. Tesaññeva pana utuāhāracittasamuṭṭhānānaṃ upatthambhakavasena tassa atītādibhedo veditabbo. Samayavasena ekamuhuttapubbaṇhasāyanharattidivādīsu samayesu santānavasena pavattamānaṃ taṃ taṃ samayaṃ paccuppannaṃ nāma. Tato pubbe atītaṃ, pacchā anāgataṃ. Khaṇavasena uppādādikkhaṇattayapariyāpannaṃ paccuppannaṃ nāma. Tato pubbe atītaṃ, pacchā anāgataṃ.

    અપિચ અતિક્કહેતુપચ્ચયકિચ્ચં અતીતં. નિટ્ઠિતહેતુકિચ્ચં અનિટ્ઠિતપચ્ચયકિચ્ચં પચ્ચુપ્પન્નં. ઉભયકિચ્ચમસમ્પત્તં અનાગતં. સકિચ્ચક્ખણે વા પચ્ચુપ્પન્નં. તતો પુબ્બે અતીતં, પચ્છા અનાગતં. એત્થ ચ ખણાદિકથાવ નિપ્પરિયાયા, સેસા સપરિયાયા. તાસુ નિપ્પરિયાયકથા ઇધ અધિપ્પેતા. અજ્ઝત્તદુકસ્સાપિ નિદ્દેસપદાનિ હેટ્ઠા અજ્ઝત્તત્તિકનિદ્દેસે (ધ॰ સ॰ અટ્ઠ॰ ૧૦૫૦) વુત્તત્થાનેવ. ઓળારિકાદીનિ રૂપકણ્ડવણ્ણનાયં (ધ॰ સ॰ અટ્ઠ॰ ૬૭૪) વુત્તત્થાનેવ.

    Apica atikkahetupaccayakiccaṃ atītaṃ. Niṭṭhitahetukiccaṃ aniṭṭhitapaccayakiccaṃ paccuppannaṃ. Ubhayakiccamasampattaṃ anāgataṃ. Sakiccakkhaṇe vā paccuppannaṃ. Tato pubbe atītaṃ, pacchā anāgataṃ. Ettha ca khaṇādikathāva nippariyāyā, sesā sapariyāyā. Tāsu nippariyāyakathā idha adhippetā. Ajjhattadukassāpi niddesapadāni heṭṭhā ajjhattattikaniddese (dha. sa. aṭṭha. 1050) vuttatthāneva. Oḷārikādīni rūpakaṇḍavaṇṇanāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 674) vuttatthāneva.

    ૬. હીનદુકનિદ્દેસે તેસં તેસં સત્તાનન્તિ બહૂસુ સત્તેસુ સામિવચનં. અપરસ્સાપિ અપરસ્સાપીતિ હિ વુચ્ચમાને દિવસમ્પિ કપ્પસતસહસ્સમ્પિ વદન્તો એત્તકમેવ વદેય્ય. ઇતિ સત્થા દ્વીહેવ પદેહિ અનવસેસે સત્તે પરિયાદિયન્તો ‘તેસં તેસં સત્તાન’ન્તિ આહ. એત્તકેન હિ સબ્બમ્પિ અપરદીપનં સિદ્ધં હોતિ. ઉઞ્ઞાતન્તિ અવમતં. અવઞ્ઞાતન્તિ વમ્ભેત્વા ઞાતં. રૂપન્તિપિ ન વિદિતં. હીળિતન્તિ અગહેતબ્બટ્ઠેન ખિત્તં છડ્ડિતં, જિગુચ્છિતન્તિપિ વદન્તિ. પરિભૂતન્તિ કિમેતેનાતિ વાચાય પરિભવિતં. અચિત્તીકતન્તિ ન ગરુકતં. હીનન્તિ લામકં. હીનમતન્તિ હીનન્તિ મતં, લામકં કત્વા ઞાતં. હીનસમ્મતન્તિ હીનન્તિ લોકે સમ્મતં, હીનેહિ વા સમ્મતં, ગૂથભક્ખેહિ ગૂથો વિય. અનિટ્ઠન્તિ અપ્પિયં, પટિલાભત્થાય વા અપરિયેસિતં. સચેપિ નં કોચિ પરિયેસેય્ય, પરિયેસતુ. એતસ્સ પન આરમ્મણસ્સ એતદેવ નામં. અકન્તન્તિ અકામિતં, નિસ્સિરિકં વા. અમનાપન્તિ મનસ્મિં ન અપ્પિતં. તાદિસઞ્હિ આરમ્મણં મનસ્મિં ન અપ્પીયતિ. અથ વા મનં અપ્પાયતિ વડ્ઢેતીતિ મનાપં, ન મનાપં અમનાપં.

    6. Hīnadukaniddese tesaṃ tesaṃ sattānanti bahūsu sattesu sāmivacanaṃ. Aparassāpi aparassāpīti hi vuccamāne divasampi kappasatasahassampi vadanto ettakameva vadeyya. Iti satthā dvīheva padehi anavasese satte pariyādiyanto ‘tesaṃ tesaṃ sattāna’nti āha. Ettakena hi sabbampi aparadīpanaṃ siddhaṃ hoti. Uññātanti avamataṃ. Avaññātanti vambhetvā ñātaṃ. Rūpantipi na viditaṃ. Hīḷitanti agahetabbaṭṭhena khittaṃ chaḍḍitaṃ, jigucchitantipi vadanti. Paribhūtanti kimetenāti vācāya paribhavitaṃ. Acittīkatanti na garukataṃ. Hīnanti lāmakaṃ. Hīnamatanti hīnanti mataṃ, lāmakaṃ katvā ñātaṃ. Hīnasammatanti hīnanti loke sammataṃ, hīnehi vā sammataṃ, gūthabhakkhehi gūtho viya. Aniṭṭhanti appiyaṃ, paṭilābhatthāya vā apariyesitaṃ. Sacepi naṃ koci pariyeseyya, pariyesatu. Etassa pana ārammaṇassa etadeva nāmaṃ. Akantanti akāmitaṃ, nissirikaṃ vā. Amanāpanti manasmiṃ na appitaṃ. Tādisañhi ārammaṇaṃ manasmiṃ na appīyati. Atha vā manaṃ appāyati vaḍḍhetīti manāpaṃ, na manāpaṃ amanāpaṃ.

    અપરો નયો – અનિટ્ઠં સમ્પત્તિવિરહતો. તં એકન્તેન કમ્મસમુટ્ઠાનેસુ અકુસલકમ્મસમુટ્ઠાનં. અકન્તં સુખસ્સ અહેતુભાવતો. અમનાપં દુક્ખસ્સ હેતુભાવતો. રૂપા સદ્દાતિ ઇદમસ્સ સભાવદીપનં. ઇમસ્મિઞ્હિ પદે અકુસલકમ્મજવસેન અનિટ્ઠા પઞ્ચ કામગુણા વિભત્તા. કુસલકમ્મજં પન અનિટ્ઠં નામ નત્થિ, સબ્બં ઇટ્ઠમેવ.

    Aparo nayo – aniṭṭhaṃ sampattivirahato. Taṃ ekantena kammasamuṭṭhānesu akusalakammasamuṭṭhānaṃ. Akantaṃ sukhassa ahetubhāvato. Amanāpaṃ dukkhassa hetubhāvato. Rūpā saddāti idamassa sabhāvadīpanaṃ. Imasmiñhi pade akusalakammajavasena aniṭṭhā pañca kāmaguṇā vibhattā. Kusalakammajaṃ pana aniṭṭhaṃ nāma natthi, sabbaṃ iṭṭhameva.

    પણીતપદનિદ્દેસો વુત્તપટિપક્ખનયેન વેદિતબ્બો. ઇમસ્મિં પન પદે કુસલકમ્મજવસેન ઇટ્ઠા પઞ્ચ કામગુણા વિભત્તા. કુસલકમ્મજઞ્હિ અનિટ્ઠં નામ નત્થિ, સબ્બં ઇટ્ઠમેવ. યથા ચ કમ્મજેસુ એવં ઉતુસમુટ્ઠાનાદીસુપિ ઇટ્ઠાનિટ્ઠતા અત્થિ એવાતિ ઇમસ્મિં દુકે ઇટ્ઠાનિટ્ઠારમ્મણં પટિવિભત્તન્તિ વેદિતબ્બં. અયં તાવ આચરિયાનં સમાનત્થકથા. વિતણ્ડવાદી પનાહ – ઇટ્ઠાનિટ્ઠં નામ પાટિયેક્કં પટિવિભત્તં નત્થિ, તેસં તેસં રુચિવસેન કથિતં.

    Paṇītapadaniddeso vuttapaṭipakkhanayena veditabbo. Imasmiṃ pana pade kusalakammajavasena iṭṭhā pañca kāmaguṇā vibhattā. Kusalakammajañhi aniṭṭhaṃ nāma natthi, sabbaṃ iṭṭhameva. Yathā ca kammajesu evaṃ utusamuṭṭhānādīsupi iṭṭhāniṭṭhatā atthi evāti imasmiṃ duke iṭṭhāniṭṭhārammaṇaṃ paṭivibhattanti veditabbaṃ. Ayaṃ tāva ācariyānaṃ samānatthakathā. Vitaṇḍavādī panāha – iṭṭhāniṭṭhaṃ nāma pāṭiyekkaṃ paṭivibhattaṃ natthi, tesaṃ tesaṃ rucivasena kathitaṃ.

    યથાહ –

    Yathāha –

    ‘‘મનાપપરિયન્તં ખ્વાહં, મહારાજ, પઞ્ચસુ કામગુણેસુ અગ્ગન્તિ વદામિ. તેવ, મહારાજ, રૂપા એકચ્ચસ્સ મનાપા હોન્તિ, એકચ્ચસ્સ અમનાપા હોન્તિ. તેવ, મહારાજ, સદ્દા, ગન્ધા, રસા, ફોટ્ઠબ્બા એકચ્ચસ્સ મનાપા હોન્તિ, એકચ્ચસ્સ અમનાપા હોન્તી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૧૨૩).

    ‘‘Manāpapariyantaṃ khvāhaṃ, mahārāja, pañcasu kāmaguṇesu agganti vadāmi. Teva, mahārāja, rūpā ekaccassa manāpā honti, ekaccassa amanāpā honti. Teva, mahārāja, saddā, gandhā, rasā, phoṭṭhabbā ekaccassa manāpā honti, ekaccassa amanāpā hontī’’ti (saṃ. ni. 1.123).

    એવં યસ્મા તેયેવ રૂપાદયો એકો અસ્સાદેતિ અભિનન્દતિ, તત્થ લોભં ઉપ્પાદેતિ. એકો કુજ્ઝતિ પટિહઞ્ઞતિ, તત્થ દોસં ઉપ્પાદેતિ. એકસ્સ ઇટ્ઠા હોન્તિ કન્તા મનાપા, એકસ્સ અનિટ્ઠા અકન્તા અમનાપા. એકો ચેતે ‘ઇટ્ઠા કન્તા મનાપા’તિ દક્ખિણતો ગણ્હાતિ, એકો ‘અનિટ્ઠા અકન્તા અમનાપા’તિ વામતો. તસ્મા ઇટ્ઠાનિટ્ઠં નામ પાટિયેક્કં પટિવિભત્તં નામ નત્થિ. પચ્ચન્તવાસીનઞ્હિ ગણ્ડુપ્પાદાપિ ઇટ્ઠા હોન્તિ કન્તા મનાપા, મજ્ઝિમદેસવાસીનં અતિજેગુચ્છા. તેસઞ્ચ મોરમંસાદીનિ ઇટ્ઠાનિ હોન્તિ, ઇતરેસં તાનિ અતિજેગુચ્છાનીતિ.

    Evaṃ yasmā teyeva rūpādayo eko assādeti abhinandati, tattha lobhaṃ uppādeti. Eko kujjhati paṭihaññati, tattha dosaṃ uppādeti. Ekassa iṭṭhā honti kantā manāpā, ekassa aniṭṭhā akantā amanāpā. Eko cete ‘iṭṭhā kantā manāpā’ti dakkhiṇato gaṇhāti, eko ‘aniṭṭhā akantā amanāpā’ti vāmato. Tasmā iṭṭhāniṭṭhaṃ nāma pāṭiyekkaṃ paṭivibhattaṃ nāma natthi. Paccantavāsīnañhi gaṇḍuppādāpi iṭṭhā honti kantā manāpā, majjhimadesavāsīnaṃ atijegucchā. Tesañca moramaṃsādīni iṭṭhāni honti, itaresaṃ tāni atijegucchānīti.

    સો વત્તબ્બો – ‘‘કિં પન ત્વં ઇટ્ઠાનિટ્ઠારમ્મણં પાટિયેક્કં પટિવિભત્તં નામ નત્થીતિ વદેસી’’તિ? ‘‘આમ નત્થી’’તિ વદામિ. પુન તથેવ યાવતતિયં પતિટ્ઠાપેત્વા પઞ્હો પુચ્છિતબ્બો – ‘‘નિબ્બાનં નામ ઇટ્ઠં ઉદાહુ અનિટ્ઠ’’ન્તિ? જાનમાનો ‘‘ઇટ્ઠ’’ન્તિ વક્ખતિ. સચેપિ ન વદેય્ય, મા વદતુ. નિબ્બાનં પન એકન્તઇટ્ઠમેવ. ‘‘નનુ એકો નિબ્બાનસ્સ વણ્ણે કથિયમાને કુજ્ઝિત્વા – ‘ત્વં નિબ્બાનસ્સ વણ્ણં કથેસિ, કિં તત્થ અન્નપાનમાલાગન્ધવિલેપનસયનચ્છાદનસમિદ્ધા પઞ્ચ કામગુણા અત્થી’તિ વત્વા ‘નત્થી’તિ વુત્તે ‘અલં તવ નિબ્બાનેના’તિ નિબ્બાનસ્સ વણ્ણે કથિયમાને કુજ્ઝિત્વા ઉભો કણ્ણે થકેતીતિ ઇટ્ઠેતં. એતસ્સ પન વસેન તવ વાદે નિબ્બાનં અનિટ્ઠં નામ હોતિ . ન પનેતં એવં ગહેતબ્બં. એસો હિ વિપરીતસઞ્ઞાય કથેતિ. સઞ્ઞાવિપલ્લાસેન ચ તદેવ આરમ્મણં એકસ્સ ઇટ્ઠં હોતિ, એકસ્સ અનિટ્ઠં’’.

    So vattabbo – ‘‘kiṃ pana tvaṃ iṭṭhāniṭṭhārammaṇaṃ pāṭiyekkaṃ paṭivibhattaṃ nāma natthīti vadesī’’ti? ‘‘Āma natthī’’ti vadāmi. Puna tatheva yāvatatiyaṃ patiṭṭhāpetvā pañho pucchitabbo – ‘‘nibbānaṃ nāma iṭṭhaṃ udāhu aniṭṭha’’nti? Jānamāno ‘‘iṭṭha’’nti vakkhati. Sacepi na vadeyya, mā vadatu. Nibbānaṃ pana ekantaiṭṭhameva. ‘‘Nanu eko nibbānassa vaṇṇe kathiyamāne kujjhitvā – ‘tvaṃ nibbānassa vaṇṇaṃ kathesi, kiṃ tattha annapānamālāgandhavilepanasayanacchādanasamiddhā pañca kāmaguṇā atthī’ti vatvā ‘natthī’ti vutte ‘alaṃ tava nibbānenā’ti nibbānassa vaṇṇe kathiyamāne kujjhitvā ubho kaṇṇe thaketīti iṭṭhetaṃ. Etassa pana vasena tava vāde nibbānaṃ aniṭṭhaṃ nāma hoti . Na panetaṃ evaṃ gahetabbaṃ. Eso hi viparītasaññāya katheti. Saññāvipallāsena ca tadeva ārammaṇaṃ ekassa iṭṭhaṃ hoti, ekassa aniṭṭhaṃ’’.

    ઇટ્ઠાનિટ્ઠારમ્મણં પન પાટિયેક્કં વિભત્તં અત્થીતિ. કસ્સ વસેન વિભત્તન્તિ? મજ્ઝિમકસત્તસ્સ. ઇદઞ્હિ ન અતિઇસ્સરાનં મહાસમ્મતમહાસુદસ્સનધમ્માસોકાદીનં વસેન વિભત્તં. તેસઞ્હિ દિબ્બકપ્પમ્પિ આરમ્મણં અમનાપં ઉપટ્ઠાતિ. ન અતિદુગ્ગતાનં દુલ્લભન્નપાનાનં વસેન વિભત્તં. તેસઞ્હિ કણાજકભત્તસિત્થાનિપિ પૂતિમંસરસોપિ અતિમધુરો અમતસદિસો ચ હોતિ. મજ્ઝિમકાનં પન ગણકમહામત્તસેટ્ઠિકુટુમ્બિકવાણિજાદીનં કાલેન ઇટ્ઠં કાલેન અનિટ્ઠં લભમાનાનં વસેન વિભત્તં. એવરૂપા હિ ઇટ્ઠાનિટ્ઠં પરિચ્છિન્દિતું સક્કોન્તીતિ.

    Iṭṭhāniṭṭhārammaṇaṃ pana pāṭiyekkaṃ vibhattaṃ atthīti. Kassa vasena vibhattanti? Majjhimakasattassa. Idañhi na atiissarānaṃ mahāsammatamahāsudassanadhammāsokādīnaṃ vasena vibhattaṃ. Tesañhi dibbakappampi ārammaṇaṃ amanāpaṃ upaṭṭhāti. Na atiduggatānaṃ dullabhannapānānaṃ vasena vibhattaṃ. Tesañhi kaṇājakabhattasitthānipi pūtimaṃsarasopi atimadhuro amatasadiso ca hoti. Majjhimakānaṃ pana gaṇakamahāmattaseṭṭhikuṭumbikavāṇijādīnaṃ kālena iṭṭhaṃ kālena aniṭṭhaṃ labhamānānaṃ vasena vibhattaṃ. Evarūpā hi iṭṭhāniṭṭhaṃ paricchindituṃ sakkontīti.

    તિપિટકચૂળનાગત્થેરો પનાહ – ‘‘ઇટ્ઠાનિટ્ઠં નામ વિપાકવસેનેવ પરિચ્છિન્નં, ન જવનવસેન. જવનં પન સઞ્ઞાવિપલ્લાસવસેન ઇટ્ઠસ્મિંયેવ રજ્જતિ, ઇટ્ઠસ્મિંયેવ દુસ્સતિ; અનિટ્ઠસ્મિંયેવ રજ્જતિ, અનિટ્ઠસ્મિંયેવ દુસ્સતી’’તિ. વિપાકવસેનેવ પનેતં એકન્તતો પરિચ્છિજ્જતિ. ન હિ સક્કા વિપાકચિત્તં વઞ્ચેતું. સચે આરમ્મણં ઇટ્ઠં હોતિ, કુસલવિપાકં ઉપ્પજ્જતિ. સચે અનિટ્ઠં, અકુસલવિપાકં ઉપ્પજ્જતિ. કિઞ્ચાપિ હિ મિચ્છાદિટ્ઠિકા બુદ્ધં વા સઙ્ઘં વા મહાચેતિયાદીનિ વા ઉળારાનિ આરમ્મણાનિ દિસ્વા અક્ખીનિ પિદહન્તિ, દોમનસ્સં આપજ્જન્તિ, ધમ્મસદ્દં સુત્વા કણ્ણે થકેન્તિ, ચક્ખુવિઞ્ઞાણસોતવિઞ્ઞાણાનિ પન નેસં કુસલવિપાકાનેવ હોન્તિ.

    Tipiṭakacūḷanāgatthero panāha – ‘‘iṭṭhāniṭṭhaṃ nāma vipākavaseneva paricchinnaṃ, na javanavasena. Javanaṃ pana saññāvipallāsavasena iṭṭhasmiṃyeva rajjati, iṭṭhasmiṃyeva dussati; aniṭṭhasmiṃyeva rajjati, aniṭṭhasmiṃyeva dussatī’’ti. Vipākavaseneva panetaṃ ekantato paricchijjati. Na hi sakkā vipākacittaṃ vañcetuṃ. Sace ārammaṇaṃ iṭṭhaṃ hoti, kusalavipākaṃ uppajjati. Sace aniṭṭhaṃ, akusalavipākaṃ uppajjati. Kiñcāpi hi micchādiṭṭhikā buddhaṃ vā saṅghaṃ vā mahācetiyādīni vā uḷārāni ārammaṇāni disvā akkhīni pidahanti, domanassaṃ āpajjanti, dhammasaddaṃ sutvā kaṇṇe thakenti, cakkhuviññāṇasotaviññāṇāni pana nesaṃ kusalavipākāneva honti.

    કિઞ્ચાપિ ગૂથસૂકરાદયો ગૂથગન્ધં ઘાયિત્વા ‘ખાદિતું લભિસ્સામા’તિ સોમનસ્સજાતા હોન્તિ, ગૂથદસ્સને પન તેસં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, તસ્સ ગન્ધઘાયને ઘાનવિઞ્ઞાણં, રસસાયને જિવ્હાવિઞ્ઞાણઞ્ચ અકુસલવિપાકમેવ હોતિ. બન્ધિત્વા વરસયને સયાપિતસૂકરો ચ કિઞ્ચાપિ વિરવતિ, સઞ્ઞાવિપલ્લાસેન પનસ્સ જવનસ્મિંયેવ દોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ, કાયવિઞ્ઞાણં કુસલવિપાકમેવ. કસ્મા? આરમ્મણસ્સ ઇટ્ઠતાય.

    Kiñcāpi gūthasūkarādayo gūthagandhaṃ ghāyitvā ‘khādituṃ labhissāmā’ti somanassajātā honti, gūthadassane pana tesaṃ cakkhuviññāṇaṃ, tassa gandhaghāyane ghānaviññāṇaṃ, rasasāyane jivhāviññāṇañca akusalavipākameva hoti. Bandhitvā varasayane sayāpitasūkaro ca kiñcāpi viravati, saññāvipallāsena panassa javanasmiṃyeva domanassaṃ uppajjati, kāyaviññāṇaṃ kusalavipākameva. Kasmā? Ārammaṇassa iṭṭhatāya.

    અપિચ દ્વારવસેનાપિ ઇટ્ઠાનિટ્ઠતા વેદિતબ્બા. સુખસમ્ફસ્સઞ્હિ ગૂથકલલં ચક્ખુદ્વારઘાનદ્વારેસુ અનિટ્ઠં, કાયદ્વારે ઇટ્ઠં હોતિ. ચક્કવત્તિનો મણિરતનેન પોથિયમાનસ્સ, સુવણ્ણસૂલે ઉત્તાસિતસ્સ ચ મણિરતનસુવણ્ણસૂલાનિ ચક્ખુદ્વારે ઇટ્ઠાનિ હોન્તિ, કાયદ્વારે અનિટ્ઠાનિ. કસ્મા? મહાદુક્ખસ્સ ઉપ્પાદનતો. એવં ઇટ્ઠાનિટ્ઠં એકન્તતો વિપાકેનેવ પરિચ્છિજ્જતીતિ વેદિતબ્બં.

    Apica dvāravasenāpi iṭṭhāniṭṭhatā veditabbā. Sukhasamphassañhi gūthakalalaṃ cakkhudvāraghānadvāresu aniṭṭhaṃ, kāyadvāre iṭṭhaṃ hoti. Cakkavattino maṇiratanena pothiyamānassa, suvaṇṇasūle uttāsitassa ca maṇiratanasuvaṇṇasūlāni cakkhudvāre iṭṭhāni honti, kāyadvāre aniṭṭhāni. Kasmā? Mahādukkhassa uppādanato. Evaṃ iṭṭhāniṭṭhaṃ ekantato vipākeneva paricchijjatīti veditabbaṃ.

    તં તં વા પનાતિ એત્થ ન હેટ્ઠિમનયો ઓલોકેતબ્બો. ન હિ ભગવા સમ્મુતિમનાપં ભિન્દતિ, પુગ્ગલમનાપં પન ભિન્દતિ. તસ્મા તંતંવાપનવસેનેવ ઉપાદાયુપાદાય હીનપ્પણીતતા વેદિતબ્બા. નેરયિકાનઞ્હિ રૂપં કોટિપ્પત્તં હીનં નામ; તં ઉપાદાય તિરચ્છાનેસુ નાગસુપણ્ણાનં રૂપં પણીતં નામ. તેસં રૂપં હીનં; તં ઉપાદાય પેતાનં રૂપં પણીતં નામ. તેસમ્પિ હીનં; તં ઉપાદાય જાનપદાનં રૂપં પણીતં નામ. તેસમ્પિ હીનં; તં ઉપાદાય ગામભોજકાનં રૂપં પણીતં નામ. તેસમ્પિ હીનં; તં ઉપાદાય જનપદસામિકાનં રૂપં પણીતં નામ. તેસમ્પિ હીનં; તં ઉપાદાય પદેસરાજૂનં રૂપં પણીતં નામ. તેસમ્પિ હીનં; તં ઉપાદાય ચક્કવત્તિરઞ્ઞો રૂપં પણીતં નામ. તસ્સાપિ હીનં; તં ઉપાદાય ભુમ્મદેવાનં રૂપં પણીતં નામ. તેસમ્પિ હીનં; તં ઉપાદાય ચાતુમહારાજિકાનં દેવાનં રૂપં પણીતં નામ. તેસમ્પિ હીનં; તં ઉપાદાય તાવતિંસાનં દેવાનં રૂપં પણીતં નામ…પે॰… અકનિટ્ઠદેવાનં પન રૂપં મત્થકપ્પત્તં પણીતં નામ.

    Taṃ taṃ vā panāti ettha na heṭṭhimanayo oloketabbo. Na hi bhagavā sammutimanāpaṃ bhindati, puggalamanāpaṃ pana bhindati. Tasmā taṃtaṃvāpanavaseneva upādāyupādāya hīnappaṇītatā veditabbā. Nerayikānañhi rūpaṃ koṭippattaṃ hīnaṃ nāma; taṃ upādāya tiracchānesu nāgasupaṇṇānaṃ rūpaṃ paṇītaṃ nāma. Tesaṃ rūpaṃ hīnaṃ; taṃ upādāya petānaṃ rūpaṃ paṇītaṃ nāma. Tesampi hīnaṃ; taṃ upādāya jānapadānaṃ rūpaṃ paṇītaṃ nāma. Tesampi hīnaṃ; taṃ upādāya gāmabhojakānaṃ rūpaṃ paṇītaṃ nāma. Tesampi hīnaṃ; taṃ upādāya janapadasāmikānaṃ rūpaṃ paṇītaṃ nāma. Tesampi hīnaṃ; taṃ upādāya padesarājūnaṃ rūpaṃ paṇītaṃ nāma. Tesampi hīnaṃ; taṃ upādāya cakkavattirañño rūpaṃ paṇītaṃ nāma. Tassāpi hīnaṃ; taṃ upādāya bhummadevānaṃ rūpaṃ paṇītaṃ nāma. Tesampi hīnaṃ; taṃ upādāya cātumahārājikānaṃ devānaṃ rūpaṃ paṇītaṃ nāma. Tesampi hīnaṃ; taṃ upādāya tāvatiṃsānaṃ devānaṃ rūpaṃ paṇītaṃ nāma…pe… akaniṭṭhadevānaṃ pana rūpaṃ matthakappattaṃ paṇītaṃ nāma.

    ૭. દૂરદુકનિદ્દેસે ઇત્થિન્દ્રિયાદીનિ હેટ્ઠા વિભત્તાનેવ. ઇમસ્મિં પન દુકે દુપ્પરિગ્ગહટ્ઠેન લક્ખણદુપ્પટિવિજ્ઝતાય સુખુમરૂપં દૂરેતિ કથિતં. સુખપરિગ્ગહટ્ઠેન લક્ખણસુપ્પટિવિજ્ઝતાય ઓળારિકરૂપં સન્તિકેતિ. કબળીકારાહારપરિયોસાને ચ નિય્યાતનટ્ઠાનેપિ ‘ઇદં વુચ્ચતિ રૂપં દૂરે’તિ ન નીય્યાતિતં. કસ્મા? દુવિધઞ્હિ દૂરે નામ – લક્ખણતો ચ ઓકાસતો ચાતિ. તત્થ લક્ખણતો દૂરેતિ ન કથિતં, તં ઓકાસતો કથેતબ્બં. તસ્મા દૂરેતિ અકથિતં. ઓળારિકરૂપં ઓકાસતો દૂરેતિ દસ્સેતું અનિય્યાતેત્વાવ યં વા પનઞ્ઞમ્પીતિઆદિમાહ. સન્તિકપદનિદ્દેસેપિ એસેવ નયો. તત્થ અનાસન્નેતિ ન આસન્ને, અનુપકટ્ઠેતિ નિસ્સટે, દૂરેતિ દૂરમ્હિ, અસન્તિકેતિ ન સન્તિકે. ઇદં વુચ્ચતિ રૂપં દૂરેતિ ઇદં પણ્ણરસવિધં સુખુમરૂપં લક્ખણતો દૂરે, દસવિધં પન ઓળારિકરૂપં યેવાપનકવસેન ઓકાસતો દૂરેતિ વુચ્ચતિ. સન્તિકપદનિદ્દેસો ઉત્તાનત્થોયેવ.

    7. Dūradukaniddese itthindriyādīni heṭṭhā vibhattāneva. Imasmiṃ pana duke duppariggahaṭṭhena lakkhaṇaduppaṭivijjhatāya sukhumarūpaṃ dūreti kathitaṃ. Sukhapariggahaṭṭhena lakkhaṇasuppaṭivijjhatāya oḷārikarūpaṃ santiketi. Kabaḷīkārāhārapariyosāne ca niyyātanaṭṭhānepi ‘idaṃ vuccati rūpaṃ dūre’ti na nīyyātitaṃ. Kasmā? Duvidhañhi dūre nāma – lakkhaṇato ca okāsato cāti. Tattha lakkhaṇato dūreti na kathitaṃ, taṃ okāsato kathetabbaṃ. Tasmā dūreti akathitaṃ. Oḷārikarūpaṃ okāsato dūreti dassetuṃ aniyyātetvāva yaṃ vā panaññampītiādimāha. Santikapadaniddesepi eseva nayo. Tattha anāsanneti na āsanne, anupakaṭṭheti nissaṭe, dūreti dūramhi, asantiketi na santike. Idaṃ vuccati rūpaṃ dūreti idaṃ paṇṇarasavidhaṃ sukhumarūpaṃ lakkhaṇato dūre, dasavidhaṃ pana oḷārikarūpaṃ yevāpanakavasena okāsato dūreti vuccati. Santikapadaniddeso uttānatthoyeva.

    ઇદં વુચ્ચતિ રૂપં સન્તિકેતિ ઇદં દસવિધં ઓળારિકરૂપં લક્ખણતો સન્તિકે, પઞ્ચદસવિધં પન સુખુમરૂપં યેવાપનકવસેન ઓકાસતો સન્તિકેતિ વુચ્ચતિ. કિત્તકતો પટ્ઠાય પન રૂપં ઓકાસવસેન સન્તિકે નામ? કિત્તકતો પટ્ઠાય દૂરે નામાતિ? પકતિકથાય કથેન્તાનં દ્વાદસહત્થો સવનૂપચારો નામ હોતિ. તસ્સ ઓરતો રૂપં સન્તિકે, પરતો દૂરે. તત્થ સુખુમરૂપં દૂરે હોન્તં લક્ખણતોપિ ઓકાસતોપિ દૂરે હોતિ; સન્તિકે હોન્તં પન ઓકાસતોવ સન્તિકે હોતિ, ન લક્ખણતો. ઓળારિકરૂપં સન્તિકે હોન્તં લક્ખણતોપિ ઓકાસતોપિ સન્તિકે હોતિ; દૂરે હોન્તં ઓકાસતોવ દૂરે હોતિ, ન લક્ખણતો.

    Idaṃvuccati rūpaṃ santiketi idaṃ dasavidhaṃ oḷārikarūpaṃ lakkhaṇato santike, pañcadasavidhaṃ pana sukhumarūpaṃ yevāpanakavasena okāsato santiketi vuccati. Kittakato paṭṭhāya pana rūpaṃ okāsavasena santike nāma? Kittakato paṭṭhāya dūre nāmāti? Pakatikathāya kathentānaṃ dvādasahattho savanūpacāro nāma hoti. Tassa orato rūpaṃ santike, parato dūre. Tattha sukhumarūpaṃ dūre hontaṃ lakkhaṇatopi okāsatopi dūre hoti; santike hontaṃ pana okāsatova santike hoti, na lakkhaṇato. Oḷārikarūpaṃ santike hontaṃ lakkhaṇatopi okāsatopi santike hoti; dūre hontaṃ okāsatova dūre hoti, na lakkhaṇato.

    તં તં વા પનાતિ એત્થ ન હેટ્ઠિમનયો ઓલોકેતબ્બો. હેટ્ઠા હિ ભિન્દમાનો ગતો. ઇધ પન ન લક્ખણતો દૂરં ભિન્દતિ, ઓકાસતો દૂરમેવ ભિન્દતિ. ઉપાદાયુપાદાય દૂરસન્તિકઞ્હિ એત્થ દસ્સિતં. અત્તનો હિ રૂપં સન્તિકે નામ; અન્તોકુચ્છિગતસ્સાપિ પરસ્સ દૂરે. અન્તોકુચ્છિગતસ્સ સન્તિકે; બહિઠિતસ્સ દૂરે. એકમઞ્ચે સયિતસ્સ સન્તિકે; બહિપમુખે ઠિતસ્સ દૂરે. અન્તોપરિવેણે રૂપં સન્તિકે; બહિપરિવેણે દૂરે. અન્તોસઙ્ઘારામે રૂપં સન્તિકે; બહિસઙ્ઘારામે દૂરે. અન્તોસીમાય રૂપં સન્તિકે; બહિસીમાય દૂરે. અન્તોગામખેત્તે રૂપં સન્તિકે; બહિગામક્ખેત્તે દૂરે. અન્તોજનપદે રૂપં સન્તિકે; બહિજનપદે દૂરે. અન્તોરજ્જસીમાય રૂપં સન્તિકે; બહિરજ્જસીમાય દૂરે. અન્તોસમુદ્દે રૂપં સન્તિકે; બહિસમુદ્દેરૂપં દૂરે. અન્તોચક્કવાળે રૂપં સન્તિકે; બહિચક્કવાળે દૂરેતિ.

    Taṃ taṃ vā panāti ettha na heṭṭhimanayo oloketabbo. Heṭṭhā hi bhindamāno gato. Idha pana na lakkhaṇato dūraṃ bhindati, okāsato dūrameva bhindati. Upādāyupādāya dūrasantikañhi ettha dassitaṃ. Attano hi rūpaṃ santike nāma; antokucchigatassāpi parassa dūre. Antokucchigatassa santike; bahiṭhitassa dūre. Ekamañce sayitassa santike; bahipamukhe ṭhitassa dūre. Antopariveṇe rūpaṃ santike; bahipariveṇe dūre. Antosaṅghārāme rūpaṃ santike; bahisaṅghārāme dūre. Antosīmāya rūpaṃ santike; bahisīmāya dūre. Antogāmakhette rūpaṃ santike; bahigāmakkhette dūre. Antojanapade rūpaṃ santike; bahijanapade dūre. Antorajjasīmāya rūpaṃ santike; bahirajjasīmāya dūre. Antosamudde rūpaṃ santike; bahisamudderūpaṃ dūre. Antocakkavāḷe rūpaṃ santike; bahicakkavāḷe dūreti.

    અયં રૂપક્ખન્ધનિદ્દેસો.

    Ayaṃ rūpakkhandhaniddeso.

    ૨. વેદનાક્ખન્ધનિદ્દેસો

    2. Vedanākkhandhaniddeso

    ૮. વેદનાક્ખન્ધનિદ્દેસાદીસુ હેટ્ઠા વુત્તસદિસં પહાય અપુબ્બમેવ વણ્ણયિસ્સામ. યા કાચિ વેદનાતિ ચતુભૂમિકવેદનં પરિયાદિયતિ. સુખા વેદનાતિઆદીનિ અતીતાદિવસેન નિદ્દિટ્ઠવેદનં સભાવતો દસ્સેતું વુત્તાનિ. તત્થ સુખા વેદના અત્થિ કાયિકા, અત્થિ ચેતસિકા . તથા દુક્ખા વેદના. અદુક્ખમસુખા પન ચક્ખાદયો પસાદકાયે સન્ધાય પરિયાયેન ‘અત્થિ કાયિકા, અત્થિ ચેતસિકા’. તત્થ સબ્બાપિ કાયિકા કામાવચરા. તથા ચેતસિકા દુક્ખા વેદના . ચેતસિકા સુખા પન તેભૂમિકા. અદુક્ખમસુખા ચતુભૂમિકા. તસ્સા સબ્બપ્પકારાયપિ સન્તતિવસેન, ખણાદિવસેન ચ અતીતાદિભાવો વેદિતબ્બો.

    8. Vedanākkhandhaniddesādīsu heṭṭhā vuttasadisaṃ pahāya apubbameva vaṇṇayissāma. Yā kāci vedanāti catubhūmikavedanaṃ pariyādiyati. Sukhā vedanātiādīni atītādivasena niddiṭṭhavedanaṃ sabhāvato dassetuṃ vuttāni. Tattha sukhā vedanā atthi kāyikā, atthi cetasikā . Tathā dukkhā vedanā. Adukkhamasukhā pana cakkhādayo pasādakāye sandhāya pariyāyena ‘atthi kāyikā, atthi cetasikā’. Tattha sabbāpi kāyikā kāmāvacarā. Tathā cetasikā dukkhā vedanā . Cetasikā sukhā pana tebhūmikā. Adukkhamasukhā catubhūmikā. Tassā sabbappakārāyapi santativasena, khaṇādivasena ca atītādibhāvo veditabbo.

    તત્થ સન્તતિવસેન એકવીથિએકજવનએકસમાપત્તિપરિયાપન્ના, એકવિધવિસયસમાયોગપ્પવત્તા ચ પચ્ચુપ્પન્ના. તતો પુબ્બે અતીતા, પચ્છા અનાગતા. ખણાદિવસેન ખણત્તયપરિયાપન્ના પુબ્બન્તાપરન્તમજ્ઝગતા સકિચ્ચઞ્ચ કુરુમાના વેદના પચ્ચુપ્પન્ના. તતો પુબ્બે અતીતા, પચ્છા અનાગતા. તત્થ ખણાદિવસેન અતીતાદિભાવં સન્ધાય અયં નિદ્દેસો કતોતિ વેદિતબ્બો.

    Tattha santativasena ekavīthiekajavanaekasamāpattipariyāpannā, ekavidhavisayasamāyogappavattā ca paccuppannā. Tato pubbe atītā, pacchā anāgatā. Khaṇādivasena khaṇattayapariyāpannā pubbantāparantamajjhagatā sakiccañca kurumānā vedanā paccuppannā. Tato pubbe atītā, pacchā anāgatā. Tattha khaṇādivasena atītādibhāvaṃ sandhāya ayaṃ niddeso katoti veditabbo.

    ૧૧. ઓળારિકસુખુમનિદ્દેસે અકુસલા વેદનાતિઆદીનિ જાતિતો ઓળારિકસુખુમભાવં દસ્સેતું વુત્તાનિ. દુક્ખા વેદના ઓળારિકાતિઆદીનિ સભાવતો. અસમાપન્નસ્સ વેદનાતિઆદીનિ પુગ્ગલતો. સાસવાતિઆદીનિ લોકિયલોકુત્તરતો ઓળારિકસુખુમભાવં દસ્સેતું વુત્તાનિ. તત્થ અકુસલા તાવ સદરથટ્ઠેન દુક્ખવિપાકટ્ઠેન ચ ઓળારિકા. કુસલા નિદ્દરથટ્ઠેન સુખવિપાકટ્ઠેન ચ સુખુમા. અબ્યાકતા નિરુસ્સાહટ્ઠેન અવિપાકટ્ઠેન ચ સુખુમા. કુસલાકુસલા સઉસ્સાહટ્ઠેન સવિપાકટ્ઠેન ચ ઓળારિકા. અબ્યાકતા વુત્તનયેનેવ સુખુમા.

    11. Oḷārikasukhumaniddese akusalā vedanātiādīni jātito oḷārikasukhumabhāvaṃ dassetuṃ vuttāni. Dukkhā vedanā oḷārikātiādīni sabhāvato. Asamāpannassa vedanātiādīni puggalato. Sāsavātiādīni lokiyalokuttarato oḷārikasukhumabhāvaṃ dassetuṃ vuttāni. Tattha akusalā tāva sadarathaṭṭhena dukkhavipākaṭṭhena ca oḷārikā. Kusalā niddarathaṭṭhena sukhavipākaṭṭhena ca sukhumā. Abyākatā nirussāhaṭṭhena avipākaṭṭhena ca sukhumā. Kusalākusalā saussāhaṭṭhena savipākaṭṭhena ca oḷārikā. Abyākatā vuttanayeneva sukhumā.

    દુક્ખા અસાતટ્ઠેન દુક્ખટ્ઠેન ચ ઓળારિકા. સુખા સાતટ્ઠેન સુખટ્ઠેન ચ સુખુમા. અદુક્ખમસુખા સન્તટ્ઠેન પણીતટ્ઠેન ચ સુખુમા. સુખદુક્ખા ખોભનટ્ઠેન ફરણટ્ઠેન ચ ઓળારિકા. સુખવેદનાપિ હિ ખોભેતિ ફરતિ. તથા દુક્ખવેદનાપિ. સુખઞ્હિ ઉપ્પજ્જમાનં સકલસરીરં ખોભેન્તં આલુળેન્તં અભિસન્દયમાનં મદ્દયમાનં છાદયમાનં સીતોદકઘટેન આસિઞ્ચયમાનં વિય ઉપ્પજ્જતિ. દુક્ખં ઉપ્પજ્જમાનં તત્તફાલં અન્તો પવેસન્તં વિય તિણુક્કાય બહિ ઝાપયમાનં વિય ઉપ્પજ્જતિ. અદુક્ખમસુખા પન વુત્તનયેનેવ સુખુમા. અસમાપન્નસ્સ વેદના નાનારમ્મણે વિક્ખિત્તભાવતો ઓળારિકા . સમાપન્નસ્સ વેદના એકત્તનિમિત્તેયેવ ચરતીતિ સુખુમા. સાસવા આસવુપ્પત્તિહેતુતો ઓળારિકા. આસવચારો નામ એકન્તઓળારિકો. અનાસવા વુત્તવિપરિયાયેન સુખુમા.

    Dukkhā asātaṭṭhena dukkhaṭṭhena ca oḷārikā. Sukhā sātaṭṭhena sukhaṭṭhena ca sukhumā. Adukkhamasukhā santaṭṭhena paṇītaṭṭhena ca sukhumā. Sukhadukkhā khobhanaṭṭhena pharaṇaṭṭhena ca oḷārikā. Sukhavedanāpi hi khobheti pharati. Tathā dukkhavedanāpi. Sukhañhi uppajjamānaṃ sakalasarīraṃ khobhentaṃ āluḷentaṃ abhisandayamānaṃ maddayamānaṃ chādayamānaṃ sītodakaghaṭena āsiñcayamānaṃ viya uppajjati. Dukkhaṃ uppajjamānaṃ tattaphālaṃ anto pavesantaṃ viya tiṇukkāya bahi jhāpayamānaṃ viya uppajjati. Adukkhamasukhā pana vuttanayeneva sukhumā. Asamāpannassa vedanā nānārammaṇe vikkhittabhāvato oḷārikā . Samāpannassa vedanā ekattanimitteyeva caratīti sukhumā. Sāsavā āsavuppattihetuto oḷārikā. Āsavacāro nāma ekantaoḷāriko. Anāsavā vuttavipariyāyena sukhumā.

    તત્થ એકો નેવ કુસલત્તિકે કોવિદો હોતિ, ન વેદનાત્તિકે. સો ‘કુસલત્તિકં રક્ખામી’તિ વેદનાત્તિકં ભિન્દતિ; ‘વેદનાત્તિકં રક્ખામી’તિ કુસલત્તિકં ભિન્દતિ. એકો ‘તિકં રક્ખામી’તિ ભૂમન્તરં ભિન્દતિ. એકો ન ભિન્દતિ. કથં? ‘‘સુખદુક્ખા વેદના ઓળારિકા, અદુક્ખમસુખા વેદના સુખુમા’’તિ હિ વેદનાત્તિકે વુત્તં. તં એકો પટિક્ખિપતિ – ન સબ્બા અદુક્ખમસુખા સુખુમા. સા હિ કુસલાપિ અત્થિ અકુસલાપિ અબ્યાકતાપિ. તત્થ કુસલાકુસલા ઓળારિકા, અબ્યાકતા સુખુમા. કસ્મા? કુસલત્તિકે પાળિયં આગતત્તાતિ. એવં કુસલત્તિકો રક્ખિતો હોતિ, વેદનાત્તિકો પન ભિન્નો.

    Tattha eko neva kusalattike kovido hoti, na vedanāttike. So ‘kusalattikaṃ rakkhāmī’ti vedanāttikaṃ bhindati; ‘vedanāttikaṃ rakkhāmī’ti kusalattikaṃ bhindati. Eko ‘tikaṃ rakkhāmī’ti bhūmantaraṃ bhindati. Eko na bhindati. Kathaṃ? ‘‘Sukhadukkhā vedanā oḷārikā, adukkhamasukhā vedanā sukhumā’’ti hi vedanāttike vuttaṃ. Taṃ eko paṭikkhipati – na sabbā adukkhamasukhā sukhumā. Sā hi kusalāpi atthi akusalāpi abyākatāpi. Tattha kusalākusalā oḷārikā, abyākatā sukhumā. Kasmā? Kusalattike pāḷiyaṃ āgatattāti. Evaṃ kusalattiko rakkhito hoti, vedanāttiko pana bhinno.

    કુસલાકુસલા વેદના ઓળારિકા, અબ્યાકતા વેદના સુખુમા’’તિ યં પન કુસલત્તિકે વુત્તં, તં એકો પટિક્ખિપતિ – ન સબ્બા અબ્યાકતા સુખુમા. સા હિ સુખાપિ અત્થિ દુક્ખાપિ અદુક્ખમસુખાપિ. તત્થ સુખદુક્ખા ઓળારિકા, અદુક્ખમસુખા સુખુમા. કસ્મા? વેદનાત્તિકે પાળિયં આગતત્તાતિ. એવં વેદનાત્તિકો રક્ખિતો હોતિ, કુસલત્તિકો પન ભિન્નો. કુસલત્તિકસ્સ પન આગતટ્ઠાને વેદનાત્તિકં અનોલોકેત્વા વેદનાત્તિકસ્સ આગતટ્ઠાને કુસલત્તિકં અનોલોકેત્વા કુસલાદીનં કુસલત્તિકલક્ખણેન, સુખાદીનં વેદનાત્તિકલક્ખણેન ઓળારિકસુખુમતં કથેન્તો ન ભિન્દતિ નામ.

    Kusalākusalā vedanā oḷārikā, abyākatā vedanā sukhumā’’ti yaṃ pana kusalattike vuttaṃ, taṃ eko paṭikkhipati – na sabbā abyākatā sukhumā. Sā hi sukhāpi atthi dukkhāpi adukkhamasukhāpi. Tattha sukhadukkhā oḷārikā, adukkhamasukhā sukhumā. Kasmā? Vedanāttike pāḷiyaṃ āgatattāti. Evaṃ vedanāttiko rakkhito hoti, kusalattiko pana bhinno. Kusalattikassa pana āgataṭṭhāne vedanāttikaṃ anoloketvā vedanāttikassa āgataṭṭhāne kusalattikaṃ anoloketvā kusalādīnaṃ kusalattikalakkhaṇena, sukhādīnaṃ vedanāttikalakkhaṇena oḷārikasukhumataṃ kathento na bhindati nāma.

    યમ્પિ ‘‘કુસલાકુસલા વેદના ઓળારિકા, અબ્યાકતા વેદના સુખુમા’’તિ કુસલત્તિકે વુત્તં, તત્થેકો ‘કુસલા લોકુત્તરવેદનાપિ સમાના ઓળારિકા નામ, વિપાકા અન્તમસો દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણસહજાતાપિ સમાના સુખુમા નામ હોતી’તિ વદતિ. સો એવરૂપં સન્તં પણીતં લોકુત્તરવેદનં ઓળારિકં નામ કરોન્તો, દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તં અહેતુકં હીનં જળં વેદનં સુખુમં નામ કરોન્તો ‘તિકં રક્ખિસ્સામી’તિ ભૂમન્તરં ભિન્દતિ નામ. તત્થ તત્થ ભૂમિયં કુસલં પન તંતંભૂમિવિપાકેનેવ સદ્ધિં યોજેત્વા કથેન્તો ન ભિન્દતિ નામ. તત્રાયં નયો – કામાવચરકુસલા હિ ઓળારિકા; કામાવચરવિપાકા સુખુમા . રૂપાવચરારૂપાવચરલોકુત્તરકુસલા ઓળારિકા; રૂપાવચરારૂપાવચરલોકુત્તરવિપાકા સુખુમાતિ. ઇમિના નીહારેન કથેન્તો ન ભિન્દતિ નામ.

    Yampi ‘‘kusalākusalā vedanā oḷārikā, abyākatā vedanā sukhumā’’ti kusalattike vuttaṃ, tattheko ‘kusalā lokuttaravedanāpi samānā oḷārikā nāma, vipākā antamaso dvipañcaviññāṇasahajātāpi samānā sukhumā nāma hotī’ti vadati. So evarūpaṃ santaṃ paṇītaṃ lokuttaravedanaṃ oḷārikaṃ nāma karonto, dvipañcaviññāṇasampayuttaṃ ahetukaṃ hīnaṃ jaḷaṃ vedanaṃ sukhumaṃ nāma karonto ‘tikaṃ rakkhissāmī’ti bhūmantaraṃ bhindati nāma. Tattha tattha bhūmiyaṃ kusalaṃ pana taṃtaṃbhūmivipākeneva saddhiṃ yojetvā kathento na bhindati nāma. Tatrāyaṃ nayo – kāmāvacarakusalā hi oḷārikā; kāmāvacaravipākā sukhumā . Rūpāvacarārūpāvacaralokuttarakusalā oḷārikā; rūpāvacarārūpāvacaralokuttaravipākā sukhumāti. Iminā nīhārena kathento na bhindati nāma.

    તિપિટકચૂળનાગત્થેરો પનાહ – ‘‘અકુસલે ઓળારિકસુખુમતા નામ ન ઉદ્ધરિતબ્બા. તઞ્હિ એકન્તઓળારિકમેવ. લોકુત્તરેપિ ઓળારિકસુખુમતા ન ઉદ્ધરિતબ્બા. તઞ્હિ એકન્તસુખુમ’’ન્તિ . ઇમં કથં આહરિત્વા તિપિટકચૂળાભયત્થેરસ્સ કથયિંસુ – એવં થેરેન કથિતન્તિ. તિપિટકચૂળાભયત્થેરો આહ – ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધેન અભિધમ્મં પત્વા એકપદસ્સાપિ દ્વિન્નમ્પિ પદાનં આગતટ્ઠાને નયં દાતું યુત્તટ્ઠાને નયો અદિન્નો નામ નત્થિ, નયં કાતું યુત્તટ્ઠાને નયો અકતો નામ નત્થિ. ઇધ પનેકચ્ચો ‘આચરિયો અસ્મી’તિ વિચરન્તો અકુસલે ઓળારિકસુખુમતં ઉદ્ધરમાનો કુક્કુચ્ચાયતિ. સમ્માસમ્બુદ્ધેન પન લોકુત્તરેપિ ઓળારિકસુખુમતા ઉદ્ધરિતા’’તિ. એવઞ્ચ પન વત્વા ઇદં સુત્તં આહરિ – ‘‘તત્ર, ભન્તે, યાયં પટિપદા દુક્ખા દન્ધાભિઞ્ઞા, અયં, ભન્તે, પટિપદા ઉભયેનેવ હીના અક્ખાયતિ – દુક્ખત્તા દન્ધત્તા ચા’’તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૧૫૨). એત્થ હિ ચતસ્સો પટિપદા લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકા કથિતા.

    Tipiṭakacūḷanāgatthero panāha – ‘‘akusale oḷārikasukhumatā nāma na uddharitabbā. Tañhi ekantaoḷārikameva. Lokuttarepi oḷārikasukhumatā na uddharitabbā. Tañhi ekantasukhuma’’nti . Imaṃ kathaṃ āharitvā tipiṭakacūḷābhayattherassa kathayiṃsu – evaṃ therena kathitanti. Tipiṭakacūḷābhayatthero āha – ‘‘sammāsambuddhena abhidhammaṃ patvā ekapadassāpi dvinnampi padānaṃ āgataṭṭhāne nayaṃ dātuṃ yuttaṭṭhāne nayo adinno nāma natthi, nayaṃ kātuṃ yuttaṭṭhāne nayo akato nāma natthi. Idha panekacco ‘ācariyo asmī’ti vicaranto akusale oḷārikasukhumataṃ uddharamāno kukkuccāyati. Sammāsambuddhena pana lokuttarepi oḷārikasukhumatā uddharitā’’ti. Evañca pana vatvā idaṃ suttaṃ āhari – ‘‘tatra, bhante, yāyaṃ paṭipadā dukkhā dandhābhiññā, ayaṃ, bhante, paṭipadā ubhayeneva hīnā akkhāyati – dukkhattā dandhattā cā’’ti (dī. ni. 3.152). Ettha hi catasso paṭipadā lokiyalokuttaramissakā kathitā.

    તં તં વા પનાતિ એત્થ ન હેટ્ઠિમનયો ઓલોકેતબ્બો. તંતંવાપનવસેનેવ કથેતબ્બં. દુવિધા હિ અકુસલા – લોભસહગતા દોસસહગતા ચ. તત્થ દોસસહગતા ઓળારિકા, લોભસહગતા સુખુમા. દોસસહગતાપિ દુવિધા – નિયતા અનિયતા ચ. તત્થ નિયતા ઓળારિકા, અનિયતા સુખુમા. નિયતાપિ કપ્પટ્ઠિતિકા ઓળારિકા, નોકપ્પટ્ઠિતિકા સુખુમા. કપ્પટ્ઠિતિકાપિ અસઙ્ખારિકા ઓળારિકા, સસઙ્ખારિકા સુખુમા. લોભસહગતાપિ દ્વિધા – દિટ્ઠિસમ્પયુત્તા દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તા ચ. તત્થ દિટ્ઠિસમ્પયુત્તા ઓળારિકા, દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તા સુખુમા. દિટ્ઠિસમ્પયુત્તાપિ નિયતા ઓળારિકા, અનિયતા સુખુમા. સાપિ અસઙ્ખારિકા ઓળારિકા, સસઙ્ખારિકા સુખુમા.

    Taṃ taṃ vā panāti ettha na heṭṭhimanayo oloketabbo. Taṃtaṃvāpanavaseneva kathetabbaṃ. Duvidhā hi akusalā – lobhasahagatā dosasahagatā ca. Tattha dosasahagatā oḷārikā, lobhasahagatā sukhumā. Dosasahagatāpi duvidhā – niyatā aniyatā ca. Tattha niyatā oḷārikā, aniyatā sukhumā. Niyatāpi kappaṭṭhitikā oḷārikā, nokappaṭṭhitikā sukhumā. Kappaṭṭhitikāpi asaṅkhārikā oḷārikā, sasaṅkhārikā sukhumā. Lobhasahagatāpi dvidhā – diṭṭhisampayuttā diṭṭhivippayuttā ca. Tattha diṭṭhisampayuttā oḷārikā, diṭṭhivippayuttā sukhumā. Diṭṭhisampayuttāpi niyatā oḷārikā, aniyatā sukhumā. Sāpi asaṅkhārikā oḷārikā, sasaṅkhārikā sukhumā.

    સઙ્ખેપતો અકુસલં પત્વા યા વિપાકં બહું દેતિ સા ઓળારિકા, યા અપ્પં સા સુખુમા. કુસલં પત્વા પન અપ્પવિપાકા ઓળારિકા, બહુવિપાકા સુખુમા. ચતુબ્બિધે કુસલે કામાવચરકુસલા ઓળારિકા, રૂપાવચરકુસલા સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા, અરૂપાવચરકુસલા સુખુમા . સાપિ ઓળારિકા, લોકુત્તરકુસલા સુખુમા. અયં તાવ ભૂમીસુ અભેદતો નયો.

    Saṅkhepato akusalaṃ patvā yā vipākaṃ bahuṃ deti sā oḷārikā, yā appaṃ sā sukhumā. Kusalaṃ patvā pana appavipākā oḷārikā, bahuvipākā sukhumā. Catubbidhe kusale kāmāvacarakusalā oḷārikā, rūpāvacarakusalā sukhumā. Sāpi oḷārikā, arūpāvacarakusalā sukhumā . Sāpi oḷārikā, lokuttarakusalā sukhumā. Ayaṃ tāva bhūmīsu abhedato nayo.

    ભેદતો પન કામાવચરા દાનસીલભાવનામયવસેન તિવિધા. તત્થ દાનમયા ઓળારિકા, સીલમયા સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા, ભાવનામયા સુખુમા. સાપિ દુહેતુકા તિહેતુકાતિ દુવિધા. તત્થ દુહેતુકા ઓળારિકા, તિહેતુકા સુખુમા. તિહેતુકાપિ સસઙ્ખારિકઅસઙ્ખારિકભેદતો દુવિધા. તત્થ સસઙ્ખારિકા ઓળારિકા, અસઙ્ખારિકા સુખુમા. રૂપાવચરે પઠમજ્ઝાનકુસલવેદના ઓળારિકા, દુતિયજ્ઝાનકુસલવેદના સુખુમા…પે॰… ચતુત્થજ્ઝાનકુસલવેદના સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા, આકાસાનઞ્ચાયતનકુસલવેદના સુખુમા આકાસાનઞ્ચાયતનકુસલવેદના ઓળારિકા…પે॰…. નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનકુસલવેદના સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા, વિપસ્સનાસહજાતા સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા, સોતાપત્તિમગ્ગસહજાતા સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા…પે॰… અરહત્તમગ્ગસહજાતા સુખુમા.

    Bhedato pana kāmāvacarā dānasīlabhāvanāmayavasena tividhā. Tattha dānamayā oḷārikā, sīlamayā sukhumā. Sāpi oḷārikā, bhāvanāmayā sukhumā. Sāpi duhetukā tihetukāti duvidhā. Tattha duhetukā oḷārikā, tihetukā sukhumā. Tihetukāpi sasaṅkhārikaasaṅkhārikabhedato duvidhā. Tattha sasaṅkhārikā oḷārikā, asaṅkhārikā sukhumā. Rūpāvacare paṭhamajjhānakusalavedanā oḷārikā, dutiyajjhānakusalavedanā sukhumā…pe… catutthajjhānakusalavedanā sukhumā. Sāpi oḷārikā, ākāsānañcāyatanakusalavedanā sukhumā ākāsānañcāyatanakusalavedanā oḷārikā…pe…. Nevasaññānāsaññāyatanakusalavedanā sukhumā. Sāpi oḷārikā, vipassanāsahajātā sukhumā. Sāpi oḷārikā, sotāpattimaggasahajātā sukhumā. Sāpi oḷārikā…pe… arahattamaggasahajātā sukhumā.

    ચતુબ્બિધે વિપાકે કામાવચરવિપાકવેદના ઓળારિકા, રૂપાવચરવિપાકવેદના સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા…પે॰… લોકુત્તરવિપાકવેદના સુખુમા. એવં તાવ અભેદતો.

    Catubbidhe vipāke kāmāvacaravipākavedanā oḷārikā, rūpāvacaravipākavedanā sukhumā. Sāpi oḷārikā…pe… lokuttaravipākavedanā sukhumā. Evaṃ tāva abhedato.

    ભેદતો પન કામાવચરવિપાકા અત્થિ અહેતુકા, અત્થિ સહેતુકા. સહેતુકાપિ અત્થિ દુહેતુકા, અત્થિ તિહેતુકા. તત્થ અહેતુકા ઓળારિકા, સહેતુકા સુખુમા. સાપિ દુહેતુકા ઓળારિકા, તિહેતુકા સુખુમા. તત્થાપિ સસઙ્ખારિકા ઓળારિકા, અસઙ્ખારિકા સુખુમા. પઠમજ્ઝાનવિપાકા ઓળારિકા, દુતિયજ્ઝાનવિપાકા સુખુમા…પે॰… ચતુત્થજ્ઝાનવિપાકા સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા, આકાસાનઞ્ચાયતનવિપાકા સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા…પે॰… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનવિપાકા સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા, સોતાપત્તિફલવેદના સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા, સકદાગામિ…પે॰… અરહત્તફલવેદના સુખુમા.

    Bhedato pana kāmāvacaravipākā atthi ahetukā, atthi sahetukā. Sahetukāpi atthi duhetukā, atthi tihetukā. Tattha ahetukā oḷārikā, sahetukā sukhumā. Sāpi duhetukā oḷārikā, tihetukā sukhumā. Tatthāpi sasaṅkhārikā oḷārikā, asaṅkhārikā sukhumā. Paṭhamajjhānavipākā oḷārikā, dutiyajjhānavipākā sukhumā…pe… catutthajjhānavipākā sukhumā. Sāpi oḷārikā, ākāsānañcāyatanavipākā sukhumā. Sāpi oḷārikā…pe… nevasaññānāsaññāyatanavipākā sukhumā. Sāpi oḷārikā, sotāpattiphalavedanā sukhumā. Sāpi oḷārikā, sakadāgāmi…pe… arahattaphalavedanā sukhumā.

    તીસુ કિરિયાસુ કામાવચરકિરિયવેદના ઓળારિકા, રૂપાવચરકિરિયવેદના સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા, અરૂપાવચરકિરિયવેદના સુખુમા. એવં તાવ અભેદતો. ભેદતો પન અહેતુકાદિવસેન ભિન્નાય કામાવચરકિરિયાય અહેતુકકિરિયવેદના ઓળારિકા, સહેતુકા સુખુમા. સાપિ દુહેતુકા ઓળારિકા, તિહેતુકા સુખુમા. તત્થાપિ સસઙ્ખારિકા ઓળારિકા, અસઙ્ખારિકા સુખુમા. પઠમજ્ઝાને કિરિયવેદના ઓળારિકા, દુતિયજ્ઝાને સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા, તતિયે…પે॰… ચતુત્થે સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા, આકાસાનઞ્ચાયતનકિરિયવેદના સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા, વિઞ્ઞાણઞ્ચા…પે॰… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનકિરિયવેદના સુખુમા. યા ઓળારિકા સા હીના. યા સુખુમા સા પણીતા.

    Tīsu kiriyāsu kāmāvacarakiriyavedanā oḷārikā, rūpāvacarakiriyavedanā sukhumā. Sāpi oḷārikā, arūpāvacarakiriyavedanā sukhumā. Evaṃ tāva abhedato. Bhedato pana ahetukādivasena bhinnāya kāmāvacarakiriyāya ahetukakiriyavedanā oḷārikā, sahetukā sukhumā. Sāpi duhetukā oḷārikā, tihetukā sukhumā. Tatthāpi sasaṅkhārikā oḷārikā, asaṅkhārikā sukhumā. Paṭhamajjhāne kiriyavedanā oḷārikā, dutiyajjhāne sukhumā. Sāpi oḷārikā, tatiye…pe… catutthe sukhumā. Sāpi oḷārikā, ākāsānañcāyatanakiriyavedanā sukhumā. Sāpi oḷārikā, viññāṇañcā…pe… nevasaññānāsaññāyatanakiriyavedanā sukhumā. Yā oḷārikā sā hīnā. Yā sukhumā sā paṇītā.

    ૧૩. દૂરદુકનિદ્દેસે અકુસલવેદના વિસભાગટ્ઠેન વિસંસટ્ઠેન ચ કુસલાબ્યાકતાહિ દૂરે. ઇમિના નયેન સબ્બપદેસુ દૂરતા વેદિતબ્બા. સચેપિ હિ અકુસલાદિવેદનાસમઙ્ગિનો દુક્ખાદિવેદનાસમઙ્ગિનો ચ તયો તયો જના એકમઞ્ચે નિસિન્ના હોન્તિ, તેસમ્પિ તા વેદના વિસભાગટ્ઠેન વિસંસટ્ઠેન ચ દૂરેયેવ નામ. સમાપન્નવેદનાદિસમઙ્ગીસુપિ એસેવ નયો. અકુસલા પન અકુસલાય સભાગટ્ઠેન સરિક્ખટ્ઠેન ચ સન્તિકે નામ. ઇમિના નયેન સબ્બપદેસુ સન્તિકતા વેદિતબ્બા. સચેપિ હિ અકુસલાદિવેદનાસમઙ્ગીસુ તીસુ જનેસુ એકો કામભવે, એકો રૂપભવે, એકો અરૂપભવે, તેસમ્પિ તા વેદના સભાગટ્ઠેન સરિક્ખટ્ઠેન ચ સન્તિકેયેવ નામ. કુસલાદિવેદનાસમઙ્ગીસુપિ એસેવ નયો.

    13. Dūradukaniddese akusalavedanā visabhāgaṭṭhena visaṃsaṭṭhena ca kusalābyākatāhi dūre. Iminā nayena sabbapadesu dūratā veditabbā. Sacepi hi akusalādivedanāsamaṅgino dukkhādivedanāsamaṅgino ca tayo tayo janā ekamañce nisinnā honti, tesampi tā vedanā visabhāgaṭṭhena visaṃsaṭṭhena ca dūreyeva nāma. Samāpannavedanādisamaṅgīsupi eseva nayo. Akusalā pana akusalāya sabhāgaṭṭhena sarikkhaṭṭhena ca santike nāma. Iminā nayena sabbapadesu santikatā veditabbā. Sacepi hi akusalādivedanāsamaṅgīsu tīsu janesu eko kāmabhave, eko rūpabhave, eko arūpabhave, tesampi tā vedanā sabhāgaṭṭhena sarikkhaṭṭhena ca santikeyeva nāma. Kusalādivedanāsamaṅgīsupi eseva nayo.

    તં તં વા પનાતિ એત્થ હેટ્ઠિમનયં અનોલોકેત્વા તં તં વાપનવસેનેવ કથેતબ્બં. કથેન્તેન ચ ન દૂરતો સન્તિકં ઉદ્ધરિતબ્બં, સન્તિકતો પન દૂરં ઉદ્ધરિતબ્બં. દુવિધા હિ અકુસલા – લોભસહગતા દોસસહગતા ચ. તત્થ લોભસહગતા લોભસહગતાય સન્તિકે નામ, દોસસહગતાય દૂરે નામ. દોસસહગતા દોસસહગતાય સન્તિકે નામ, લોભસહગતાય દૂરે નામ. દોસસહગતાપિ નિયતા નિયતાય સન્તિકે નામાતિ. એવં અનિયતા. કપ્પટ્ઠિતિકઅસઙ્ખારિકસસઙ્ખારિકભેદં લોભસહગતાદીસુ ચ દિટ્ઠિસમ્પયુત્તાદિભેદં સબ્બં ઓળારિકદુકનિદ્દેસે વિત્થારિતવસેન અનુગન્ત્વા એકેકકોટ્ઠાસવેદના તંતંકોટ્ઠાસવેદનાય એવ સન્તિકે, ઇતરા ઇતરાય દૂરેતિ વેદિતબ્બાતિ.

    Taṃ taṃ vā panāti ettha heṭṭhimanayaṃ anoloketvā taṃ taṃ vāpanavaseneva kathetabbaṃ. Kathentena ca na dūrato santikaṃ uddharitabbaṃ, santikato pana dūraṃ uddharitabbaṃ. Duvidhā hi akusalā – lobhasahagatā dosasahagatā ca. Tattha lobhasahagatā lobhasahagatāya santike nāma, dosasahagatāya dūre nāma. Dosasahagatā dosasahagatāya santike nāma, lobhasahagatāya dūre nāma. Dosasahagatāpi niyatā niyatāya santike nāmāti. Evaṃ aniyatā. Kappaṭṭhitikaasaṅkhārikasasaṅkhārikabhedaṃ lobhasahagatādīsu ca diṭṭhisampayuttādibhedaṃ sabbaṃ oḷārikadukaniddese vitthāritavasena anugantvā ekekakoṭṭhāsavedanā taṃtaṃkoṭṭhāsavedanāya eva santike, itarā itarāya dūreti veditabbāti.

    અયં વેદનાક્ખન્ધનિદ્દેસો.

    Ayaṃ vedanākkhandhaniddeso.

    ૩. સઞ્ઞાક્ખન્ધનિદ્દેસો

    3. Saññākkhandhaniddeso

    ૧૪. સઞ્ઞાક્ખન્ધનિદ્દેસે યા કાચિ સઞ્ઞાતિ ચતુભૂમિકસઞ્ઞં પરિયાદિયતિ. ચક્ખુસમ્ફસ્સજા સઞ્ઞાતિઆદીનિ અતીતાદિવસેન નિદ્દિટ્ઠસઞ્ઞં સભાવતો દસ્સેતું વુત્તાનિ. તત્થ ચક્ખુસમ્ફસ્સતો ચક્ખુસમ્ફસ્સસ્મિં વા જાતા ચક્ખુસમ્ફસ્સજા નામ. સેસાસુપિ એસેવ નયો . એત્થ ચ પુરિમા પઞ્ચ ચક્ખુપસાદાદિવત્થુકાવ. મનોસમ્ફસ્સજા હદયવત્થુકાપિ અવત્થુકાપિ. સબ્બા ચતુભૂમિકસઞ્ઞા.

    14. Saññākkhandhaniddese yā kāci saññāti catubhūmikasaññaṃ pariyādiyati. Cakkhusamphassajā saññātiādīni atītādivasena niddiṭṭhasaññaṃ sabhāvato dassetuṃ vuttāni. Tattha cakkhusamphassato cakkhusamphassasmiṃ vā jātā cakkhusamphassajā nāma. Sesāsupi eseva nayo . Ettha ca purimā pañca cakkhupasādādivatthukāva. Manosamphassajā hadayavatthukāpi avatthukāpi. Sabbā catubhūmikasaññā.

    ૧૭. ઓળારિકદુકનિદ્દેસે પટિઘસમ્ફસ્સજાતિ સપ્પટિઘે ચક્ખુપસાદાદયો વત્થું કત્વા સપ્પટિઘે રૂપાદયો આરબ્ભ ઉપ્પન્નો ફસ્સો પટિઘસમ્ફસ્સો નામ. તતો તસ્મિં વા જાતા પટિઘસમ્ફસ્સજા નામ. ચક્ખુસમ્ફસ્સજા સઞ્ઞા…પે॰… કાયસમ્ફસ્સજા સઞ્ઞાતિપિ તસ્સાયેવ વત્થુતો નામં. રૂપસઞ્ઞા…પે॰… ફોટ્ઠબ્બસઞ્ઞાતિપિ તસ્સાયેવ આરમ્મણતો નામં. ઇદં પન વત્થારમ્મણતો નામં. સપ્પટિઘાનિ હિ વત્થૂનિ નિસ્સાય, સપ્પટિઘાનિ ચ આરમ્મણાનિ આરબ્ભ ઉપ્પત્તિતો એસા પટિઘસમ્ફસ્સજા સઞ્ઞાતિ વુત્તા. મનોસમ્ફસ્સજાતિપિ પરિયાયેન એતિસ્સા નામં હોતિયેવ. ચક્ખુવિઞ્ઞાણઞ્હિ મનો નામ. તેન સહજાતો ફસ્સો મનોસમ્ફસ્સો નામ. તસ્મિં મનોસમ્ફસ્સે, તસ્મા વા મનોસમ્ફસ્સા જાતાતિ મનોસમ્ફસ્સજા. તથા સોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણં મનો નામ. તેન સહજાતો ફસ્સો મનોસમ્ફસ્સો નામ. તસ્મિં મનોસમ્ફસ્સે, તસ્મા વા મનોસમ્ફસ્સા જાતાતિ મનોસમ્ફસ્સજા.

    17. Oḷārikadukaniddese paṭighasamphassajāti sappaṭighe cakkhupasādādayo vatthuṃ katvā sappaṭighe rūpādayo ārabbha uppanno phasso paṭighasamphasso nāma. Tato tasmiṃ vā jātā paṭighasamphassajā nāma. Cakkhusamphassajā saññā…pe… kāyasamphassajā saññātipi tassāyeva vatthuto nāmaṃ. Rūpasaññā…pe… phoṭṭhabbasaññātipi tassāyeva ārammaṇato nāmaṃ. Idaṃ pana vatthārammaṇato nāmaṃ. Sappaṭighāni hi vatthūni nissāya, sappaṭighāni ca ārammaṇāni ārabbha uppattito esā paṭighasamphassajā saññāti vuttā. Manosamphassajātipi pariyāyena etissā nāmaṃ hotiyeva. Cakkhuviññāṇañhi mano nāma. Tena sahajāto phasso manosamphasso nāma. Tasmiṃ manosamphasse, tasmā vā manosamphassā jātāti manosamphassajā. Tathā sotaghānajivhākāyaviññāṇaṃ mano nāma. Tena sahajāto phasso manosamphasso nāma. Tasmiṃ manosamphasse, tasmā vā manosamphassā jātāti manosamphassajā.

    અધિવચનસમ્ફસ્સજા સઞ્ઞાતિપિ પરિયાયેન એતિસ્સા નામં હોતિયેવ. તયો હિ અરૂપિનો ખન્ધા સયં પિટ્ઠિવટ્ટકા હુત્વા અત્તના સહજાતાય સઞ્ઞાય અધિવચનસમ્ફસ્સજા સઞ્ઞાતિપિ નામં કરોન્તિ. નિપ્પરિયાયેન પન પટિઘસમ્ફસ્સજા સઞ્ઞા નામ પઞ્ચદ્વારિકસઞ્ઞા , અધિવચનસમ્ફસ્સજા સઞ્ઞા નામ મનોદ્વારિકસઞ્ઞા. તત્થ પઞ્ચદ્વારિકસઞ્ઞા ઓલોકેત્વાપિ જાનિતું સક્કાતિ ઓળારિકા. રજ્જિત્વા ઉપનિજ્ઝાયન્તઞ્હિ ‘રજ્જિત્વા ઉપનિજ્ઝાયતી’તિ, કુજ્ઝિત્વા ઉપનિજ્ઝાયન્તં ‘કુજ્ઝિત્વા ઉપનિજ્ઝાયતી’તિ ઓલોકેત્વાવ જાનન્તિ.

    Adhivacanasamphassajā saññātipi pariyāyena etissā nāmaṃ hotiyeva. Tayo hi arūpino khandhā sayaṃ piṭṭhivaṭṭakā hutvā attanā sahajātāya saññāya adhivacanasamphassajā saññātipi nāmaṃ karonti. Nippariyāyena pana paṭighasamphassajā saññā nāma pañcadvārikasaññā , adhivacanasamphassajā saññā nāma manodvārikasaññā. Tattha pañcadvārikasaññā oloketvāpi jānituṃ sakkāti oḷārikā. Rajjitvā upanijjhāyantañhi ‘rajjitvā upanijjhāyatī’ti, kujjhitvā upanijjhāyantaṃ ‘kujjhitvā upanijjhāyatī’ti oloketvāva jānanti.

    તત્રિદં વત્થુ – દ્વે કિર ઇત્થિયો નિસીદિત્વા સુત્તં કન્તન્તિ. દ્વીસુ દહરેસુ ગામે ચરન્તેસુ એકો પુરતો ગચ્છન્તો એકં ઇત્થિં ઓલોકેસિ. ઇતરા તં પુચ્છિ ‘કસ્મા નુ ખો તં એસો ઓલોકેસી’તિ? ‘ન એસો ભિક્ખુ મં વિસભાગચિત્તેન ઓલોકેસિ, કનિટ્ઠભગિનીસઞ્ઞાય પન ઓલોકેસી’તિ. તેસુપિ ગામે ચરિત્વા આસનસાલાય નિસિન્નેસુ ઇતરો ભિક્ખુ તં ભિક્ખું પુચ્છિ – ‘તયા સા ઇત્થી ઓલોકિતા’તિ? ‘આમ ઓલોકિતા’. ‘કિમત્થાયા’તિ? ‘મય્હં ભગિનીસરિક્ખત્તા તં ઓલોકેસિ’ન્તિ આહ. એવં પઞ્ચદ્વારિકસઞ્ઞા ઓલોકેત્વાપિ જાનિતું સક્કાતિ વેદિતબ્બા. સા પનેસા પસાદવત્થુકા એવ. કેચિ પન જવનપ્પવત્તાતિ દીપેન્તિ. મનોદ્વારિકસઞ્ઞા પન એકમઞ્ચે વા એકપીઠે વા નિસીદિત્વાપિ અઞ્ઞં ચિન્તેન્તં વિતક્કેન્તઞ્ચ ‘કિં ચિન્તેસિ, કિં વિતક્કેસી’તિ પુચ્છિત્વા તસ્સ વચનવસેનેવ જાનિતબ્બતો સુખુમા. સેસં વેદનાક્ખન્ધસદિસમેવાતિ.

    Tatridaṃ vatthu – dve kira itthiyo nisīditvā suttaṃ kantanti. Dvīsu daharesu gāme carantesu eko purato gacchanto ekaṃ itthiṃ olokesi. Itarā taṃ pucchi ‘kasmā nu kho taṃ eso olokesī’ti? ‘Na eso bhikkhu maṃ visabhāgacittena olokesi, kaniṭṭhabhaginīsaññāya pana olokesī’ti. Tesupi gāme caritvā āsanasālāya nisinnesu itaro bhikkhu taṃ bhikkhuṃ pucchi – ‘tayā sā itthī olokitā’ti? ‘Āma olokitā’. ‘Kimatthāyā’ti? ‘Mayhaṃ bhaginīsarikkhattā taṃ olokesi’nti āha. Evaṃ pañcadvārikasaññā oloketvāpi jānituṃ sakkāti veditabbā. Sā panesā pasādavatthukā eva. Keci pana javanappavattāti dīpenti. Manodvārikasaññā pana ekamañce vā ekapīṭhe vā nisīditvāpi aññaṃ cintentaṃ vitakkentañca ‘kiṃ cintesi, kiṃ vitakkesī’ti pucchitvā tassa vacanavaseneva jānitabbato sukhumā. Sesaṃ vedanākkhandhasadisamevāti.

    અયં સઞ્ઞાક્ખન્ધનિદ્દેસો.

    Ayaṃ saññākkhandhaniddeso.

    ૪. સઙ્ખારક્ખન્ધનિદ્દેસો

    4. Saṅkhārakkhandhaniddeso

    ૨૦. સઙ્ખારક્ખન્ધનિદ્દેસે યે કેચિ સઙ્ખારાતિ ચતુભૂમિકસઙ્ખારે પરિયાદિયતિ. ચક્ખુસમ્ફસ્સજા ચેતનાતિઆદીનિ અતીતાદિવસેન નિદ્દિટ્ઠસઙ્ખારે સભાવતો દસ્સેતું વુત્તાનિ. ચક્ખુસમ્ફસ્સજાતિઆદીનિ વુત્તત્થાનેવ. ચેતનાતિ હેટ્ઠિમકોટિયા પધાનસઙ્ખારવસેન વુત્તં. હેટ્ઠિમકોટિયા હિ અન્તમસો ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન સદ્ધિં પાળિયં આગતા ચત્તારો સઙ્ખારા ઉપ્પજ્જન્તિ. તેસુ ચેતના પધાના આયૂહનટ્ઠેન પાકટત્તા. તસ્મા અયમેવ ગહિતા. તંસમ્પયુત્તસઙ્ખારા પન તાય ગહિતાય ગહિતાવ હોન્તિ. ઇધાપિ પુરિમા પઞ્ચ ચક્ખુપસાદાદિવત્થુકાવ. મનોસમ્ફસ્સજા હદયવત્થુકાપિ અવત્થુકાપિ. સબ્બા ચતુભૂમિકચેતના. સેસં વેદનાક્ખન્ધસદિસમેવાતિ.

    20. Saṅkhārakkhandhaniddese ye keci saṅkhārāti catubhūmikasaṅkhāre pariyādiyati. Cakkhusamphassajā cetanātiādīni atītādivasena niddiṭṭhasaṅkhāre sabhāvato dassetuṃ vuttāni. Cakkhusamphassajātiādīni vuttatthāneva. Cetanāti heṭṭhimakoṭiyā padhānasaṅkhāravasena vuttaṃ. Heṭṭhimakoṭiyā hi antamaso cakkhuviññāṇena saddhiṃ pāḷiyaṃ āgatā cattāro saṅkhārā uppajjanti. Tesu cetanā padhānā āyūhanaṭṭhena pākaṭattā. Tasmā ayameva gahitā. Taṃsampayuttasaṅkhārā pana tāya gahitāya gahitāva honti. Idhāpi purimā pañca cakkhupasādādivatthukāva. Manosamphassajā hadayavatthukāpi avatthukāpi. Sabbā catubhūmikacetanā. Sesaṃ vedanākkhandhasadisamevāti.

    અયં સઙ્ખારક્ખન્ધનિદ્દેસો.

    Ayaṃ saṅkhārakkhandhaniddeso.

    ૫. વિઞ્ઞાણક્ખન્ધનિદ્દેસો

    5. Viññāṇakkhandhaniddeso

    ૨૬. વિઞ્ઞાણક્ખન્ધનિદ્દેસે યં કિઞ્ચિ વિઞ્ઞાણન્તિ ચતુભૂમકવિઞ્ઞાણં પરિયાદિયતિ. ચક્ખુવિઞ્ઞાણન્તિઆદીનિ અતીતાદિવસેન નિદ્દિટ્ઠવિઞ્ઞાણં સભાવતો દસ્સેતું વુત્તાનિ. તત્થ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ પઞ્ચ ચક્ખુપસાદાદિવત્થુકાનેવ, મનોવિઞ્ઞાણં હદયવત્થુકમ્પિ અવત્થુકમ્પિ. સબ્બં ચતુભૂમકવિઞ્ઞાણં. સેસં વેદનાક્ખન્ધસદિસમેવાતિ.

    26. Viññāṇakkhandhaniddese yaṃ kiñci viññāṇanti catubhūmakaviññāṇaṃ pariyādiyati. Cakkhuviññāṇantiādīni atītādivasena niddiṭṭhaviññāṇaṃ sabhāvato dassetuṃ vuttāni. Tattha cakkhuviññāṇādīni pañca cakkhupasādādivatthukāneva, manoviññāṇaṃ hadayavatthukampi avatthukampi. Sabbaṃ catubhūmakaviññāṇaṃ. Sesaṃ vedanākkhandhasadisamevāti.

    અયં વિઞ્ઞાણક્ખન્ધનિદ્દેસો.

    Ayaṃ viññāṇakkhandhaniddeso.

    પકિણ્ણકકથા

    Pakiṇṇakakathā

    ઇદાનિ પઞ્ચસુપિ ખન્ધેસુ સમુગ્ગમતો, પુબ્બાપરતો, અદ્ધાનપરિચ્છેદતો, એકુપ્પાદનાનાનિરોધતો, નાનુપ્પાદએકનિરોધતો, એકુપ્પાદએકનિરોધતો, નાનુપ્પાદનાનાનિરોધતો, અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નતો, અજ્ઝત્તિકબાહિરતો, ઓળારિકસુખુમતો, હીનપણીતતો, દૂરસન્તિકતો, પચ્ચયતો, સમુટ્ઠાનતો, પરિનિપ્ફન્નતો, સઙ્ખતતોતિ સોળસહાકારેહિ પકિણ્ણકં વેદિતબ્બં.

    Idāni pañcasupi khandhesu samuggamato, pubbāparato, addhānaparicchedato, ekuppādanānānirodhato, nānuppādaekanirodhato, ekuppādaekanirodhato, nānuppādanānānirodhato, atītānāgatapaccuppannato, ajjhattikabāhirato, oḷārikasukhumato, hīnapaṇītato, dūrasantikato, paccayato, samuṭṭhānato, parinipphannato, saṅkhatatoti soḷasahākārehi pakiṇṇakaṃ veditabbaṃ.

    તત્થ દુવિધો સમુગ્ગમો – ગબ્ભસેય્યકસમુગ્ગમો, ઓપપાતિકસમુગ્ગમોતિ. તત્થ ગબ્ભસેય્યકસમુગ્ગમો એવં વેદિતબ્બો – ગબ્ભસેય્યકસત્તાનઞ્હિ પટિસન્ધિક્ખણે પઞ્ચક્ખન્ધા અપચ્છાઅપુરે એકતો પાતુભવન્તિ. તસ્મિં ખણે પાતુભૂતા કલલસઙ્ખાતા રૂપસન્તતિ પરિત્તા હોતિ. ખુદ્દકમક્ખિકાય એકવાયામેન પાતબ્બમત્તાતિ વત્વા પુન ‘અતિબહું એતં, સણ્હસૂચિયા તેલે પક્ખિપિત્વા ઉક્ખિત્તાય પગ્ઘરિત્વા અગ્ગે ઠિતબિન્દુમત્ત’ન્તિ વુત્તં. તમ્પિ પટિક્ખિપિત્વા ‘એકકેસે તેલતો ઉદ્ધરિત્વા ગહિતે તસ્સ પગ્ઘરિત્વા અગ્ગે ઠિતબિન્દુમત્ત’ન્તિ વુત્તં. તમ્પિ પટિક્ખિપિત્વા ‘ઇમસ્મિં જનપદે મનુસ્સાનં કેસે અટ્ઠધા ફાલિતે તતો એકકોટ્ઠાસપ્પમાણો ઉત્તરકુરુકાનં કેસો; તસ્સ પસન્નતિલતેલતો ઉદ્ધટસ્સ અગ્ગે ઠિતબિન્દુમત્ત’ન્તિ વુત્તં. તમ્પિ પટિક્ખિપિત્વા ‘એતં બહુ, જાતિઉણ્ણા નામ સુખુમા; તસ્સા એકઅંસુનો પસન્નતિલતેલે પક્ખિપિત્વા ઉદ્ધટસ્સ પગ્ઘરિત્વા અગ્ગે ઠિતબિન્દુમત્ત’ન્તિ વુત્તં. તં પનેતં અચ્છં હોતિ વિપ્પસન્નં અનાવિલં પરિસુદ્ધં પસન્નતિલતેલબિન્દુસમાનવણ્ણં . વુત્તમ્પિ ચેતં –

    Tattha duvidho samuggamo – gabbhaseyyakasamuggamo, opapātikasamuggamoti. Tattha gabbhaseyyakasamuggamo evaṃ veditabbo – gabbhaseyyakasattānañhi paṭisandhikkhaṇe pañcakkhandhā apacchāapure ekato pātubhavanti. Tasmiṃ khaṇe pātubhūtā kalalasaṅkhātā rūpasantati parittā hoti. Khuddakamakkhikāya ekavāyāmena pātabbamattāti vatvā puna ‘atibahuṃ etaṃ, saṇhasūciyā tele pakkhipitvā ukkhittāya paggharitvā agge ṭhitabindumatta’nti vuttaṃ. Tampi paṭikkhipitvā ‘ekakese telato uddharitvā gahite tassa paggharitvā agge ṭhitabindumatta’nti vuttaṃ. Tampi paṭikkhipitvā ‘imasmiṃ janapade manussānaṃ kese aṭṭhadhā phālite tato ekakoṭṭhāsappamāṇo uttarakurukānaṃ keso; tassa pasannatilatelato uddhaṭassa agge ṭhitabindumatta’nti vuttaṃ. Tampi paṭikkhipitvā ‘etaṃ bahu, jātiuṇṇā nāma sukhumā; tassā ekaaṃsuno pasannatilatele pakkhipitvā uddhaṭassa paggharitvā agge ṭhitabindumatta’nti vuttaṃ. Taṃ panetaṃ acchaṃ hoti vippasannaṃ anāvilaṃ parisuddhaṃ pasannatilatelabindusamānavaṇṇaṃ . Vuttampi cetaṃ –

    તિલતેલસ્સ યથા બિન્દુ, સપ્પિમણ્ડો અનાવિલો;

    Tilatelassa yathā bindu, sappimaṇḍo anāvilo;

    એવં વણ્ણપટિભાગં, કલલન્તિ પવુચ્ચતીતિ.

    Evaṃ vaṇṇapaṭibhāgaṃ, kalalanti pavuccatīti.

    એવં પરિત્તાય રૂપસન્તતિયા તીણિ સન્તતિસીસાનિ હોન્તિ – વત્થુદસકં, કાયદસકં, ઇત્થિયા ઇત્થિન્દ્રિયવસેન પુરિસસ્સ પુરિસિન્દ્રિયવસેન ભાવદસકન્તિ. તત્થ વત્થુરૂપં, તસ્સ નિસ્સયાનિ ચત્તારિ મહાભૂતાનિ, તંનિસ્સિતા વણ્ણગન્ધરસોજા, જીવિતન્તિ – ઇદં વત્થુદસકં નામ. કાયપસાદો, તસ્સ નિસ્સયાનિ ચત્તારિ મહાભૂતાનિ, તન્નિસ્સિતા વણ્ણગન્ધરસોજા, જીવિતન્તિ – ઇદં કાયદસકં નામ. ઇત્થિયા ઇત્થિભાવો, પુરિસસ્સ પુરિસભાવો, તસ્સ નિસ્સયાનિ ચત્તારિ મહાભૂતાનિ, તન્નિસ્સિતા વણ્ણગન્ધરસોજા, જીવિતન્તિ – ઇદં ભાવદસકં નામ.

    Evaṃ parittāya rūpasantatiyā tīṇi santatisīsāni honti – vatthudasakaṃ, kāyadasakaṃ, itthiyā itthindriyavasena purisassa purisindriyavasena bhāvadasakanti. Tattha vatthurūpaṃ, tassa nissayāni cattāri mahābhūtāni, taṃnissitā vaṇṇagandharasojā, jīvitanti – idaṃ vatthudasakaṃ nāma. Kāyapasādo, tassa nissayāni cattāri mahābhūtāni, tannissitā vaṇṇagandharasojā, jīvitanti – idaṃ kāyadasakaṃ nāma. Itthiyā itthibhāvo, purisassa purisabhāvo, tassa nissayāni cattāri mahābhūtāni, tannissitā vaṇṇagandharasojā, jīvitanti – idaṃ bhāvadasakaṃ nāma.

    એવં ગબ્ભસેય્યકાનં પટિસન્ધિયં ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદેન સમતિંસ કમ્મજરૂપાનિ રૂપક્ખન્ધો નામ હોતિ. પટિસન્ધિચિત્તેન પન સહજાતા વેદના વેદનાક્ખન્ધો, સઞ્ઞા સઞ્ઞાક્ખન્ધો, સઙ્ખારા સઙ્ખારક્ખન્ધો, પટિસન્ધિચિત્તં વિઞ્ઞાણક્ખન્ધોતિ. એવં ગબ્ભસેય્યકાનં પટિસન્ધિક્ખણે પઞ્ચક્ખન્ધા પરિપુણ્ણા હોન્તિ. સચે પન નપુંસકપટિસન્ધિ હોતિ, ભાવદસકં હાયતિ. દ્વિન્નં દસકાનં વસેન સમવીસતિ કમ્મજરૂપાનિ રૂપક્ખન્ધો નામ હોતિ. વેદનાક્ખન્ધાદયો વુત્તપ્પકારા એવાતિ. એવમ્પિ ગબ્ભસેય્યકાનં પટિસન્ધિક્ખણે પઞ્ચક્ખન્ધા પરિપુણ્ણા હોન્તિ.

    Evaṃ gabbhaseyyakānaṃ paṭisandhiyaṃ ukkaṭṭhaparicchedena samatiṃsa kammajarūpāni rūpakkhandho nāma hoti. Paṭisandhicittena pana sahajātā vedanā vedanākkhandho, saññā saññākkhandho, saṅkhārā saṅkhārakkhandho, paṭisandhicittaṃ viññāṇakkhandhoti. Evaṃ gabbhaseyyakānaṃ paṭisandhikkhaṇe pañcakkhandhā paripuṇṇā honti. Sace pana napuṃsakapaṭisandhi hoti, bhāvadasakaṃ hāyati. Dvinnaṃ dasakānaṃ vasena samavīsati kammajarūpāni rūpakkhandho nāma hoti. Vedanākkhandhādayo vuttappakārā evāti. Evampi gabbhaseyyakānaṃ paṭisandhikkhaṇe pañcakkhandhā paripuṇṇā honti.

    ઇમસ્મિં ઠાને તિસમુટ્ઠાનિકપ્પવેણી કથેતબ્બા ભવેય્ય. તં પન અકથેત્વા ‘ઓપપાતિકસમુગ્ગમો’ નામ દસ્સિતો. ઓપપાતિકાનઞ્હિ પરિપુણ્ણાયતનાનં પટિસન્ધિક્ખણે હેટ્ઠા વુત્તાનિ તીણિ, ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાદસકાનિ ચાતિ સત્ત રૂપસન્તતિસીસાનિ પાતુભવન્તિ. તત્થ ચક્ખુદસકાદીનિ કાયદસકસદિસાનેવ. નપુંસકસ્સ પન ભાવદસકં નત્થિ. એવં પરિપુણ્ણાયતનાનં ઓપપાતિકાનં સમસત્તતિ ચેવ સમસટ્ઠિ ચ કમ્મજરૂપાનિ રૂપક્ખન્ધો નામ. વેદનાક્ખન્ધાદયો વુત્તપ્પકારા એવાતિ. એવં ઓપપાતિકાનં પટિસન્ધિક્ખણે પઞ્ચક્ખન્ધા પરિપુણ્ણા હોન્તિ. અયં ‘ઓપપાતિકસમુગ્ગમો’ નામ. એવં તાવ પઞ્ચક્ખન્ધા ‘સમુગ્ગમતો’ વેદિતબ્બા.

    Imasmiṃ ṭhāne tisamuṭṭhānikappaveṇī kathetabbā bhaveyya. Taṃ pana akathetvā ‘opapātikasamuggamo’ nāma dassito. Opapātikānañhi paripuṇṇāyatanānaṃ paṭisandhikkhaṇe heṭṭhā vuttāni tīṇi, cakkhusotaghānajivhādasakāni cāti satta rūpasantatisīsāni pātubhavanti. Tattha cakkhudasakādīni kāyadasakasadisāneva. Napuṃsakassa pana bhāvadasakaṃ natthi. Evaṃ paripuṇṇāyatanānaṃ opapātikānaṃ samasattati ceva samasaṭṭhi ca kammajarūpāni rūpakkhandho nāma. Vedanākkhandhādayo vuttappakārā evāti. Evaṃ opapātikānaṃ paṭisandhikkhaṇe pañcakkhandhā paripuṇṇā honti. Ayaṃ ‘opapātikasamuggamo’ nāma. Evaṃ tāva pañcakkhandhā ‘samuggamato’ veditabbā.

    ‘પુબ્બાપરતો’તિ એવં પન ગબ્ભસેય્યકાનં અપચ્છાઅપુરે ઉપ્પન્નેસુ પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ કિં રૂપં પઠમં રૂપં સમુટ્ઠાપેતિ ઉદાહુ અરૂપન્તિ? રૂપં રૂપમેવ સમુટ્ઠાપેતિ, ન અરૂપં. કસ્મા? પટિસન્ધિચિત્તસ્સ ન રૂપજનકત્તા. સબ્બસત્તાનઞ્હિ પટિસન્ધિચિત્તં, ખીણાસવસ્સ ચુતિચિત્તં, દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણાનિ, ચત્તારિ અરૂપ્પવિપાકાનીતિ સોળસ ચિત્તાનિ રૂપં ન સમુટ્ઠાપેન્તિ. તત્થ પટિસન્ધિચિત્તં તાવ વત્થુનો દુબ્બલતાય અપ્પતિટ્ઠિતતાય પચ્ચયવેકલ્લતાય આગન્તુકતાય ચ રૂપં ન સમુટ્ઠાપેતિ. તત્થ હિ સહજાતં વત્થુ ઉપ્પાદક્ખણે દુબ્બલં હોતીતિ વત્થુનો દુબ્બલતાય રૂપં ન સમુટ્ઠાપેતિ. યથા ચ પપાતે પતન્તો પુરિસો અઞ્ઞસ્સ નિસ્સયો ભવિતું ન સક્કોતિ, એવં એતમ્પિ કમ્મવેગક્ખિત્તત્તા પપાતે પતમાનં વિય અપ્પતિટ્ઠિતં. ઇતિ કમ્મવેગક્ખિત્તત્તા, અપ્પતિટ્ઠિતતાયપિ રૂપં ન સમુટ્ઠાપેતિ.

    ‘Pubbāparato’ti evaṃ pana gabbhaseyyakānaṃ apacchāapure uppannesu pañcasu khandhesu kiṃ rūpaṃ paṭhamaṃ rūpaṃ samuṭṭhāpeti udāhu arūpanti? Rūpaṃ rūpameva samuṭṭhāpeti, na arūpaṃ. Kasmā? Paṭisandhicittassa na rūpajanakattā. Sabbasattānañhi paṭisandhicittaṃ, khīṇāsavassa cuticittaṃ, dvipañcaviññāṇāni, cattāri arūppavipākānīti soḷasa cittāni rūpaṃ na samuṭṭhāpenti. Tattha paṭisandhicittaṃ tāva vatthuno dubbalatāya appatiṭṭhitatāya paccayavekallatāya āgantukatāya ca rūpaṃ na samuṭṭhāpeti. Tattha hi sahajātaṃ vatthu uppādakkhaṇe dubbalaṃ hotīti vatthuno dubbalatāya rūpaṃ na samuṭṭhāpeti. Yathā ca papāte patanto puriso aññassa nissayo bhavituṃ na sakkoti, evaṃ etampi kammavegakkhittattā papāte patamānaṃ viya appatiṭṭhitaṃ. Iti kammavegakkhittattā, appatiṭṭhitatāyapi rūpaṃ na samuṭṭhāpeti.

    પટિસન્ધિચિત્તઞ્ચ વત્થુના સદ્ધિં અપચ્છાઅપુરે ઉપ્પન્નં. તસ્સ વત્થુ પુરેજાતં હુત્વા પચ્ચયો ભવિતું ન સક્કોતિ. સચે સક્કુણેય્ય, રૂપં સમુટ્ઠાપેય્ય. યત્રાપિ વત્થુ પુરેજાતં હુત્વા પચ્ચયો ભવિતું સક્કોતિ, પવેણી ઘટિયતિ, તત્રાપિ ચિત્તં અઙ્ગતો અપરિહીનંયેવ રૂપં સમુટ્ઠાપેતિ. યદિ હિ ચિત્તં ઠાનક્ખણે વા ભઙ્ગક્ખણે વા રૂપં સમુટ્ઠાપેય્ય, પટિસન્ધિચિત્તમ્પિ રૂપં સમુટ્ઠાપેય્ય. ન પન ચિત્તં તસ્મિં ખણદ્વયે રૂપં સમુટ્ઠાપેતિ. યથા પન અહિચ્છત્તકમકુલં પથવિતો ઉટ્ઠહન્તં પંસુચુણ્ણં ગહેત્વાવ ઉટ્ઠહતિ, એવં ચિત્તં પુરેજાતં વત્થું નિસ્સાય ઉપ્પાદક્ખણે અટ્ઠ રૂપાનિ ગહેત્વાવ ઉટ્ઠહતિ. પટિસન્ધિક્ખણે ચ વત્થુ પુરેજાતં હુત્વા પચ્ચયો ભવિતું ન સક્કોતીતિ પચ્ચયવેકલ્લતાયપિ પટિસન્ધિચિત્તં રૂપં ન સમુટ્ઠાપેતિ.

    Paṭisandhicittañca vatthunā saddhiṃ apacchāapure uppannaṃ. Tassa vatthu purejātaṃ hutvā paccayo bhavituṃ na sakkoti. Sace sakkuṇeyya, rūpaṃ samuṭṭhāpeyya. Yatrāpi vatthu purejātaṃ hutvā paccayo bhavituṃ sakkoti, paveṇī ghaṭiyati, tatrāpi cittaṃ aṅgato aparihīnaṃyeva rūpaṃ samuṭṭhāpeti. Yadi hi cittaṃ ṭhānakkhaṇe vā bhaṅgakkhaṇe vā rūpaṃ samuṭṭhāpeyya, paṭisandhicittampi rūpaṃ samuṭṭhāpeyya. Na pana cittaṃ tasmiṃ khaṇadvaye rūpaṃ samuṭṭhāpeti. Yathā pana ahicchattakamakulaṃ pathavito uṭṭhahantaṃ paṃsucuṇṇaṃ gahetvāva uṭṭhahati, evaṃ cittaṃ purejātaṃ vatthuṃ nissāya uppādakkhaṇe aṭṭha rūpāni gahetvāva uṭṭhahati. Paṭisandhikkhaṇe ca vatthu purejātaṃ hutvā paccayo bhavituṃ na sakkotīti paccayavekallatāyapi paṭisandhicittaṃ rūpaṃ na samuṭṭhāpeti.

    યથા ચ આગન્તુકપુરિસો અગતપુબ્બં પદેસં ગતો અઞ્ઞેસં – ‘એથ ભો, અન્તોગામે વો અન્નપાનગન્ધમાલાદીનિ દસ્સામી’તિ વત્તું ન સક્કોતિ, અત્તનો અવિસયતાય અપ્પહુતતાય, એવમેવ પટિસન્ધિચિત્તં આગન્તુકન્તિ અત્તનો આગન્તુકતાયપિ રૂપં ન સમુટ્ઠાપેતિ. અપિચ સમતિંસ કમ્મજરૂપાનિ ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપાનં ઠાનં ગહેત્વા ઠિતાનીતિપિ પટિસન્ધિચિત્તં રૂપં ન સમુટ્ઠાપેતિ.

    Yathā ca āgantukapuriso agatapubbaṃ padesaṃ gato aññesaṃ – ‘etha bho, antogāme vo annapānagandhamālādīni dassāmī’ti vattuṃ na sakkoti, attano avisayatāya appahutatāya, evameva paṭisandhicittaṃ āgantukanti attano āgantukatāyapi rūpaṃ na samuṭṭhāpeti. Apica samatiṃsa kammajarūpāni cittasamuṭṭhānarūpānaṃ ṭhānaṃ gahetvā ṭhitānītipi paṭisandhicittaṃ rūpaṃ na samuṭṭhāpeti.

    ખીણાસવસ્સ પન ચુતિચિત્તં વટ્ટમૂલસ્સ વૂપસન્તત્તા ન સમુટ્ઠાપેતિ. તસ્સ હિ સબ્બભવેસુ વટ્ટમૂલં વૂપસન્તં અભબ્બુપ્પત્તિકં પુનબ્ભવે પવેણી નામ નત્થિ. સોતાપન્નસ્સ પન સત્ત ભવે ઠપેત્વા અટ્ઠમેવ વટ્ટમૂલં વૂપસન્તં. તસ્મા તસ્સ ચુતિચિત્તં સત્તસુ ભવેસુ રૂપં સમુટ્ઠાપેતિ , સકદાગામિનો દ્વીસુ, અનાગામિનો એકસ્મિં. ખીણાસવસ્સ સબ્બભવેસુ વટ્ટમૂલસ્સ વૂપસન્તત્તા નેવ સમુટ્ઠાપેતિ.

    Khīṇāsavassa pana cuticittaṃ vaṭṭamūlassa vūpasantattā na samuṭṭhāpeti. Tassa hi sabbabhavesu vaṭṭamūlaṃ vūpasantaṃ abhabbuppattikaṃ punabbhave paveṇī nāma natthi. Sotāpannassa pana satta bhave ṭhapetvā aṭṭhameva vaṭṭamūlaṃ vūpasantaṃ. Tasmā tassa cuticittaṃ sattasu bhavesu rūpaṃ samuṭṭhāpeti , sakadāgāmino dvīsu, anāgāmino ekasmiṃ. Khīṇāsavassa sabbabhavesu vaṭṭamūlassa vūpasantattā neva samuṭṭhāpeti.

    દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણેસુ પન ઝાનઙ્ગં નત્થિ, મગ્ગઙ્ગં નત્થિ, હેતુ નત્થીતિ ચિત્તઙ્ગં દુબ્બલં હોતીતિ ચિત્તઙ્ગદુબ્બલતાય તાનિ રૂપં ન સમુટ્ઠાપેન્તિ. ચત્તારિ અરૂપવિપાકાનિ તસ્મિં ભવે રૂપસ્સ નત્થિતાય રૂપં ન સમુટ્ઠાપેન્તિ. ન કેવલઞ્ચ તાનેવ, યાનિ અઞ્ઞાનિપિ તસ્મિં ભવે અટ્ઠ કામાવચરકુસલાનિ, દસ અકુસલાનિ, નવ કિરિયચિત્તાનિ, ચત્તારિ આરુપ્પકુસલાનિ, ચતસ્સો આરુપ્પકિરિયા, તીણિ મગ્ગચિત્તાનિ, ચત્તારિ ફલચિત્તાનીતિ દ્વેચત્તાલીસ ચિત્તાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ, તાનિપિ તત્થ રૂપસ્સ નત્થિતાય એવ રૂપં ન સમુટ્ઠાપેન્તિ. એવં પટિસન્ધિચિત્તં રૂપં ન સમુટ્ઠાપેતિ.

    Dvipañcaviññāṇesu pana jhānaṅgaṃ natthi, maggaṅgaṃ natthi, hetu natthīti cittaṅgaṃ dubbalaṃ hotīti cittaṅgadubbalatāya tāni rūpaṃ na samuṭṭhāpenti. Cattāri arūpavipākāni tasmiṃ bhave rūpassa natthitāya rūpaṃ na samuṭṭhāpenti. Na kevalañca tāneva, yāni aññānipi tasmiṃ bhave aṭṭha kāmāvacarakusalāni, dasa akusalāni, nava kiriyacittāni, cattāri āruppakusalāni, catasso āruppakiriyā, tīṇi maggacittāni, cattāri phalacittānīti dvecattālīsa cittāni uppajjanti, tānipi tattha rūpassa natthitāya eva rūpaṃ na samuṭṭhāpenti. Evaṃ paṭisandhicittaṃ rūpaṃ na samuṭṭhāpeti.

    ઉતુ પન પઠમં રૂપં સમુટ્ઠાપેતિ. કો એસ ઉતુ નામાતિ? પટિસન્ધિક્ખણે ઉપ્પન્નાનં સમતિંસકમ્મજરૂપાનં અબ્ભન્તરા તેજોધાતુ. સા ઠાનં પત્વા અટ્ઠ રૂપાનિ સમુટ્ઠાપેતિ. ઉતુ નામ ચેસ દન્ધનિરોધો; ચિત્તં ખિપ્પનિરોધં. તસ્મિં ધરન્તેયેવ સોળસ ચિત્તાનિ ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝન્તિ. તેસુ પટિસન્ધિઅનન્તરં પઠમભવઙ્ગચિત્તં ઉપ્પાદક્ખણેયેવ અટ્ઠ રૂપાનિ સમુટ્ઠાપેતિ. યદા પન સદ્દસ્સ ઉપ્પત્તિકાલો ભવિસ્સતિ, તદા ઉતુચિત્તાનિ સદ્દનવકં નામ સમુટ્ઠાપેસ્સન્તિ. કબળીકારાહારોપિ ઠાનં પત્વા અટ્ઠ રૂપાનિ સમુટ્ઠાપેતિ. કુતો પનસ્સ કબળીકારાહારોતિ? માતિતો. વુત્તમ્પિ ચેતં –

    Utu pana paṭhamaṃ rūpaṃ samuṭṭhāpeti. Ko esa utu nāmāti? Paṭisandhikkhaṇe uppannānaṃ samatiṃsakammajarūpānaṃ abbhantarā tejodhātu. Sā ṭhānaṃ patvā aṭṭha rūpāni samuṭṭhāpeti. Utu nāma cesa dandhanirodho; cittaṃ khippanirodhaṃ. Tasmiṃ dharanteyeva soḷasa cittāni uppajjitvā nirujjhanti. Tesu paṭisandhianantaraṃ paṭhamabhavaṅgacittaṃ uppādakkhaṇeyeva aṭṭha rūpāni samuṭṭhāpeti. Yadā pana saddassa uppattikālo bhavissati, tadā utucittāni saddanavakaṃ nāma samuṭṭhāpessanti. Kabaḷīkārāhāropi ṭhānaṃ patvā aṭṭha rūpāni samuṭṭhāpeti. Kuto panassa kabaḷīkārāhāroti? Mātito. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘યઞ્ચસ્સ ભુઞ્જતી માતા, અન્નં પાનઞ્ચ ભોજનં;

    ‘‘Yañcassa bhuñjatī mātā, annaṃ pānañca bhojanaṃ;

    તેન સો તત્થ યાપેતિ, માતુકુચ્છિગતો નરો’’તિ. (સં॰ નિ॰ ૧.૨૩૫);

    Tena so tattha yāpeti, mātukucchigato naro’’ti. (saṃ. ni. 1.235);

    એવં કુચ્છિગતો દારકો માતરા અજ્ઝોહટઅન્નપાનઓજાય યાપેતિ. સાવ ઠાનપ્પત્તા અટ્ઠ રૂપાનિ સમુટ્ઠાપેતિ. નનુ ચ સા ઓજા ખરા? વત્થુ સુખુમં? કથં તત્થ પતિટ્ઠાતીતિ? પઠમં તાવ ન પતિટ્ઠાતિ; એકસ્સ વા દ્વિન્નં વા સત્તાહાનં ગતકાલે પતિટ્ઠાતિ. તતો પન પુરે વા પતિટ્ઠાતુ પચ્છા વા; યદા માતરા અજ્ઝોહટઅન્નપાનઓજા દારકસ્સ સરીરે પતિટ્ઠાતિ, તદા અટ્ઠ રૂપાનિ સમુટ્ઠાપેતિ.

    Evaṃ kucchigato dārako mātarā ajjhohaṭaannapānaojāya yāpeti. Sāva ṭhānappattā aṭṭha rūpāni samuṭṭhāpeti. Nanu ca sā ojā kharā? Vatthu sukhumaṃ? Kathaṃ tattha patiṭṭhātīti? Paṭhamaṃ tāva na patiṭṭhāti; ekassa vā dvinnaṃ vā sattāhānaṃ gatakāle patiṭṭhāti. Tato pana pure vā patiṭṭhātu pacchā vā; yadā mātarā ajjhohaṭaannapānaojā dārakassa sarīre patiṭṭhāti, tadā aṭṭha rūpāni samuṭṭhāpeti.

    ઓપપાતિકસ્સાપિ પકતિપટિયત્તાનં ખાદનીયભોજનીયાનં અત્થિટ્ઠાને નિબ્બત્તસ્સ તાનિ ગહેત્વા અજ્ઝોહરતો ઠાનપ્પત્તા ઓજા રૂપં સમુટ્ઠાપેતિ. એકો અન્નપાનરહિતે અરઞ્ઞે નિબ્બત્તતિ, મહાછાતકો હોતિ, અત્તનોવ જિવ્હાય ખેળં પરિવત્તેત્વા ગિલતિ. તત્રાપિસ્સ ઠાનપ્પત્તા ઓજા રૂપં સમુટ્ઠાપેતિ.

    Opapātikassāpi pakatipaṭiyattānaṃ khādanīyabhojanīyānaṃ atthiṭṭhāne nibbattassa tāni gahetvā ajjhoharato ṭhānappattā ojā rūpaṃ samuṭṭhāpeti. Eko annapānarahite araññe nibbattati, mahāchātako hoti, attanova jivhāya kheḷaṃ parivattetvā gilati. Tatrāpissa ṭhānappattā ojā rūpaṃ samuṭṭhāpeti.

    એવં પઞ્ચવીસતિયા કોટ્ઠાસેસુ દ્વેવ રૂપાનિ રૂપં સમુટ્ઠાપેન્તિ – તેજોધાતુ ચ કબળીકારાહારો ચ. અરૂપેપિ દ્વેયેવ ધમ્મા રૂપં સમુટ્ઠાપેન્તિ – ચિત્તઞ્ચેવ કમ્મચેતના ચ. તત્થ રૂપં ઉપ્પાદક્ખણે ચ ભઙ્ગક્ખણે ચ દુબ્બલં, ઠાનક્ખણે બલવન્તિ ઠાનક્ખણે રૂપં સમુટ્ઠાપેતિ. ચિત્તં ઠાનક્ખણે ચ ભઙ્ગક્ખણે ચ દુબ્બલં, ઉપ્પાદક્ખણેયેવ બલવન્તિ ઉપ્પાદક્ખણેયેવ રૂપં સમુટ્ઠાપેતિ. કમ્મચેતના નિરુદ્ધાવ પચ્ચયો હોતિ. અતીતે કપ્પકોટિસતસહસ્સમત્થકેપિ હિ આયૂહિતં કમ્મં એતરહિ પચ્ચયો હોતિ. એતરહિ આયૂહિતં અનાગતે કપ્પકોટિસતસહસ્સપરિયોસાનેપિ પચ્ચયો હોતીતિ. એવં ‘પુબ્બાપરતો’ વેદિતબ્બા.

    Evaṃ pañcavīsatiyā koṭṭhāsesu dveva rūpāni rūpaṃ samuṭṭhāpenti – tejodhātu ca kabaḷīkārāhāro ca. Arūpepi dveyeva dhammā rūpaṃ samuṭṭhāpenti – cittañceva kammacetanā ca. Tattha rūpaṃ uppādakkhaṇe ca bhaṅgakkhaṇe ca dubbalaṃ, ṭhānakkhaṇe balavanti ṭhānakkhaṇe rūpaṃ samuṭṭhāpeti. Cittaṃ ṭhānakkhaṇe ca bhaṅgakkhaṇe ca dubbalaṃ, uppādakkhaṇeyeva balavanti uppādakkhaṇeyeva rūpaṃ samuṭṭhāpeti. Kammacetanā niruddhāva paccayo hoti. Atīte kappakoṭisatasahassamatthakepi hi āyūhitaṃ kammaṃ etarahi paccayo hoti. Etarahi āyūhitaṃ anāgate kappakoṭisatasahassapariyosānepi paccayo hotīti. Evaṃ ‘pubbāparato’ veditabbā.

    ‘અદ્ધાનપરિચ્છેદતો’તિ રૂપં કિત્તકં અદ્ધાનં તિટ્ઠતિ? અરૂપં કિત્તકન્તિ? રૂપં ગરુપરિણામં દન્ધનિરોધં. અરૂપં લહુપરિણામં ખિપ્પનિરોધં. રૂપે ધરન્તેયેવ સોળસ ચિત્તાનિ ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝન્તિ. તં પન સત્તરસમેન ચિત્તેન સદ્ધિં નિરુજ્ઝતિ. યથા હિ પુરિસો ‘ફલં પાતેસ્સામી’તિ મુગ્ગરેન રુક્ખસાખં પહરેય્ય, ફલાનિ ચ પત્તાનિ ચ એકક્ખણેયેવ વણ્ટતો મુચ્ચેય્યું. તત્થ ફલાનિ અત્તનો ભારિકતાય પઠમતરં પથવિયં પતન્તિ, પત્તાનિ લહુકતાય પચ્છા. એવમેવ મુગ્ગરપ્પહારેન પત્તાનઞ્ચ ફલાનઞ્ચ એકક્ખણે વણ્ટતો મુત્તકાલો વિય પટિસન્ધિક્ખણે રૂપારૂપધમ્માનં એકક્ખણે પાતુભાવો; ફલાનં ભારિકતાય પઠમતરં પથવિયં પતનં વિય રૂપે ધરન્તેયેવ સોળસન્નં ચિત્તાનં ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝનં; પત્તાનં લહુકતાય પચ્છા પથવિયં પતનં વિય રૂપસ્સ સત્તરસમેન ચિત્તેન સહ નિરુજ્ઝનં.

    ‘Addhānaparicchedato’ti rūpaṃ kittakaṃ addhānaṃ tiṭṭhati? Arūpaṃ kittakanti? Rūpaṃ garupariṇāmaṃ dandhanirodhaṃ. Arūpaṃ lahupariṇāmaṃ khippanirodhaṃ. Rūpe dharanteyeva soḷasa cittāni uppajjitvā nirujjhanti. Taṃ pana sattarasamena cittena saddhiṃ nirujjhati. Yathā hi puriso ‘phalaṃ pātessāmī’ti muggarena rukkhasākhaṃ pahareyya, phalāni ca pattāni ca ekakkhaṇeyeva vaṇṭato mucceyyuṃ. Tattha phalāni attano bhārikatāya paṭhamataraṃ pathaviyaṃ patanti, pattāni lahukatāya pacchā. Evameva muggarappahārena pattānañca phalānañca ekakkhaṇe vaṇṭato muttakālo viya paṭisandhikkhaṇe rūpārūpadhammānaṃ ekakkhaṇe pātubhāvo; phalānaṃ bhārikatāya paṭhamataraṃ pathaviyaṃ patanaṃ viya rūpe dharanteyeva soḷasannaṃ cittānaṃ uppajjitvā nirujjhanaṃ; pattānaṃ lahukatāya pacchā pathaviyaṃ patanaṃ viya rūpassa sattarasamena cittena saha nirujjhanaṃ.

    તત્થ કિઞ્ચાપિ રૂપં દન્ધનિરોધં ગરુપરિણામં, ચિત્તં ખિપ્પનિરોધં લહુપરિણામં, રૂપં પન અરૂપં અરૂપં વા રૂપં ઓહાય પવત્તિતું ન સક્કોન્તિ. દ્વિન્નમ્પિ એકપ્પમાણાવ પવત્તિ. તત્રાયં ઉપમા – એકો પુરિસો લકુણ્ટકપાદો, એકો દીઘપાદો. તેસુ એકતો મગ્ગં ગચ્છન્તેસુ યાવ દીઘપાદો એકપદવારં અક્કમતિ, તાવ ઇતરો પદે પદં અક્કમિત્વા સોળસપદવારેન ગચ્છતિ. દીઘપાદો લકુણ્ટકપાદસ્સ સોળસ પદવારે અત્તનો પાદં અઞ્છિત્વા આકડ્ઢિત્વા એકમેવ પદવારં કરોતિ. ઇતિ એકોપિ એકં અતિક્કમિતું ન સક્કોતિ. દ્વિન્નમ્પિ ગમનં એકપ્પમાણમેવ હોતિ. એવંસમ્પદમિદં દટ્ઠબ્બં. લકુણ્ટકપાદપુરિસો વિય અરૂપં; દીઘપાદપુરિસો વિય રૂપં; દીઘપાદસ્સ એકં પદવારં અક્કમણકાલે ઇતરસ્સ સોળસપદવારઅક્કમનં વિય રૂપે ધરન્તેયેવ અરૂપધમ્મેસુ સોળસન્નં ચિત્તાનં ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝનં; દ્વિન્નં પુરિસાનં લકુણ્ટકપાદપુરિસસ્સ સોળસ પદવારે ઇતરસ્સ અત્તનો પાદં અઞ્છિત્વા આકડ્ઢિત્વા એકપદવારકરણં વિય રૂપસ્સ સત્તરસમેન ચિત્તેન સદ્ધિં નિરુજ્ઝનં; દ્વિન્નં પુરિસાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં અનોહાય એકપ્પમાણેનેવ ગમનં વિય અરૂપસ્સ રૂપં રૂપસ્સ અરૂપં અનોહાય એકપ્પમાણેનેવ પવત્તનન્તિ. એવં ‘અદ્ધાનપરિચ્છેદતો’ વેદિતબ્બા.

    Tattha kiñcāpi rūpaṃ dandhanirodhaṃ garupariṇāmaṃ, cittaṃ khippanirodhaṃ lahupariṇāmaṃ, rūpaṃ pana arūpaṃ arūpaṃ vā rūpaṃ ohāya pavattituṃ na sakkonti. Dvinnampi ekappamāṇāva pavatti. Tatrāyaṃ upamā – eko puriso lakuṇṭakapādo, eko dīghapādo. Tesu ekato maggaṃ gacchantesu yāva dīghapādo ekapadavāraṃ akkamati, tāva itaro pade padaṃ akkamitvā soḷasapadavārena gacchati. Dīghapādo lakuṇṭakapādassa soḷasa padavāre attano pādaṃ añchitvā ākaḍḍhitvā ekameva padavāraṃ karoti. Iti ekopi ekaṃ atikkamituṃ na sakkoti. Dvinnampi gamanaṃ ekappamāṇameva hoti. Evaṃsampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ. Lakuṇṭakapādapuriso viya arūpaṃ; dīghapādapuriso viya rūpaṃ; dīghapādassa ekaṃ padavāraṃ akkamaṇakāle itarassa soḷasapadavāraakkamanaṃ viya rūpe dharanteyeva arūpadhammesu soḷasannaṃ cittānaṃ uppajjitvā nirujjhanaṃ; dvinnaṃ purisānaṃ lakuṇṭakapādapurisassa soḷasa padavāre itarassa attano pādaṃ añchitvā ākaḍḍhitvā ekapadavārakaraṇaṃ viya rūpassa sattarasamena cittena saddhiṃ nirujjhanaṃ; dvinnaṃ purisānaṃ aññamaññaṃ anohāya ekappamāṇeneva gamanaṃ viya arūpassa rūpaṃ rūpassa arūpaṃ anohāya ekappamāṇeneva pavattananti. Evaṃ ‘addhānaparicchedato’ veditabbā.

    ‘એકુપ્પાદનાનાનિરોધતો’તિ ઇદં પચ્છિમકમ્મજં ઠપેત્વા દીપેતબ્બં. પઠમઞ્હિ પટિસન્ધિચિત્તં, દુતિયં ભવઙ્ગં, તતિયં ભવઙ્ગં…પે॰… સોળસમં ભવઙ્ગં. તેસુ એકેકસ્સ ઉપ્પાદટ્ઠિતિભઙ્ગવસેન તયો તયો ખણા. તત્થ એકેકસ્સ ચિત્તસ્સ તીસુ તીસુ ખણેસુ સમતિંસ સમતિંસ કમ્મજરૂપાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. તેસુ પટિસન્ધિચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે સમુટ્ઠિતં કમ્મજરૂપં સત્તરસમસ્સ ભવઙ્ગચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણેયેવ નિરુજ્ઝતિ; ઠિતિક્ખણે સમુટ્ઠિતં ઠિતિક્ખણેયેવ; ભઙ્ગક્ખણે સમુટ્ઠિતં ભઙ્ગક્ખણેયેવ નિરુજ્ઝતિ. એવં દુતિયભવઙ્ગચિત્તં આદિં કત્વા અત્તનો અત્તનો સત્તરસમેન ચિત્તેન સદ્ધિં યોજેત્વા નયો નેતબ્બો. ઇતિ સોળસ તિકા અટ્ઠચત્તાલીસ હોન્તિ. અયં અટ્ઠચત્તાલીસકમ્મજરૂપપવેણી નામ. સા પનેસા રત્તિઞ્ચ દિવા ચ ખાદન્તાનમ્પિ ભુઞ્જન્તાનમ્પિ સુત્તાનમ્પિ પમત્તાનમ્પિ નદીસોતો વિય એકન્તં પવત્તતિ યેવાતિ. એવં ‘એકુપ્પાદનાનાનિરોધતો’ વેદિતબ્બા.

    ‘Ekuppādanānānirodhato’ti idaṃ pacchimakammajaṃ ṭhapetvā dīpetabbaṃ. Paṭhamañhi paṭisandhicittaṃ, dutiyaṃ bhavaṅgaṃ, tatiyaṃ bhavaṅgaṃ…pe… soḷasamaṃ bhavaṅgaṃ. Tesu ekekassa uppādaṭṭhitibhaṅgavasena tayo tayo khaṇā. Tattha ekekassa cittassa tīsu tīsu khaṇesu samatiṃsa samatiṃsa kammajarūpāni uppajjanti. Tesu paṭisandhicittassa uppādakkhaṇe samuṭṭhitaṃ kammajarūpaṃ sattarasamassa bhavaṅgacittassa uppādakkhaṇeyeva nirujjhati; ṭhitikkhaṇe samuṭṭhitaṃ ṭhitikkhaṇeyeva; bhaṅgakkhaṇe samuṭṭhitaṃ bhaṅgakkhaṇeyeva nirujjhati. Evaṃ dutiyabhavaṅgacittaṃ ādiṃ katvā attano attano sattarasamena cittena saddhiṃ yojetvā nayo netabbo. Iti soḷasa tikā aṭṭhacattālīsa honti. Ayaṃ aṭṭhacattālīsakammajarūpapaveṇī nāma. Sā panesā rattiñca divā ca khādantānampi bhuñjantānampi suttānampi pamattānampi nadīsoto viya ekantaṃ pavattati yevāti. Evaṃ ‘ekuppādanānānirodhato’ veditabbā.

    ‘નાનુપ્પાદએકનિરોધતા’ પચ્છિમકમ્મજેન દીપેતબ્બા. તત્થ આયુસંખારપરિયોસાને સોળસન્નં ચિત્તાનં વારે સતિ હેટ્ઠાસોળસકં ઉપરિસોળસકન્તિ દ્વે એકતો યોજેતબ્બાનિ. હેટ્ઠાસોળસકસ્મિઞ્હિ પઠમચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે સમુટ્ઠિતં સમતિંસકમ્મજરૂપં ઉપરિસોળસકસ્મિં પઠમચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણેયેવ નિરુજ્ઝતિ; ઠિતિક્ખણે સમુટ્ઠિતં તસ્સ ઠિતિક્ખણેયેવ ભઙ્ગક્ખણે સમુટ્ઠિતં તસ્સ ભઙ્ગક્ખણેયેવ નિરુજ્ઝતિ. હેટ્ઠિમસોળસકસ્મિં પન દુતિયચિત્તસ્સ…પે॰… સોળસમચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે સમુટ્ઠિતં સમતિંસકમ્મજરૂપં ચુતિચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણેયેવ નિરુજ્ઝતિ; તસ્સ ઠિતિક્ખણે સમુટ્ઠિતં ચુતિચિત્તસ્સ ઠિતિક્ખણેયેવ; ભઙ્ગક્ખણે સમુટ્ઠિતં ચુતિચિત્તસ્સ ભઙ્ગક્ખણેયેવ નિરુજ્ઝતિ. તતો પટ્ઠાય કમ્મજરૂપપવેણી ન પવત્તતિ. યદિ પવત્તેય્ય, સત્તા અક્ખયા અવયા અજરા અમરા નામ ભવેય્યું.

    ‘Nānuppādaekanirodhatā’ pacchimakammajena dīpetabbā. Tattha āyusaṃkhārapariyosāne soḷasannaṃ cittānaṃ vāre sati heṭṭhāsoḷasakaṃ uparisoḷasakanti dve ekato yojetabbāni. Heṭṭhāsoḷasakasmiñhi paṭhamacittassa uppādakkhaṇe samuṭṭhitaṃ samatiṃsakammajarūpaṃ uparisoḷasakasmiṃ paṭhamacittassa uppādakkhaṇeyeva nirujjhati; ṭhitikkhaṇe samuṭṭhitaṃ tassa ṭhitikkhaṇeyeva bhaṅgakkhaṇe samuṭṭhitaṃ tassa bhaṅgakkhaṇeyeva nirujjhati. Heṭṭhimasoḷasakasmiṃ pana dutiyacittassa…pe… soḷasamacittassa uppādakkhaṇe samuṭṭhitaṃ samatiṃsakammajarūpaṃ cuticittassa uppādakkhaṇeyeva nirujjhati; tassa ṭhitikkhaṇe samuṭṭhitaṃ cuticittassa ṭhitikkhaṇeyeva; bhaṅgakkhaṇe samuṭṭhitaṃ cuticittassa bhaṅgakkhaṇeyeva nirujjhati. Tato paṭṭhāya kammajarūpapaveṇī na pavattati. Yadi pavatteyya, sattā akkhayā avayā ajarā amarā nāma bhaveyyuṃ.

    એત્થ પન યદેતં ‘સત્તરસમસ્સ ભવઙ્ગચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણેયેવ નિરુજ્ઝતી’તિઆદિના નયેન ‘એકસ્સ ચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે ઉપ્પન્નં રૂપં અઞ્ઞસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે નિરુજ્ઝતી’તિ અટ્ઠકથાયં આગતત્તા વુત્તં, તં ‘‘યસ્સ કાયસઙ્ખારો નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ ચિત્તસઙ્ખારો નિરુજ્ઝતી’’તિ? ‘‘આમન્તા’’તિ (યમ॰ ૨.સઙ્ખારયમક.૭૯) ઇમાય પાળિયા વિરુજ્ઝતિ. કથં? કાયસઙ્ખારો હિ ચિત્તસમુટ્ઠાનો અસ્સાસપસ્સાસવાતો. ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપઞ્ચ ચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે ઉપ્પજ્જિત્વા યાવ અઞ્ઞાનિ સોળસ ચિત્તાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ તાવ તિટ્ઠતિ. તેસં સોળસન્નં સબ્બપચ્છિમેન સદ્ધિં નિરુજ્ઝતિ. ઇતિ યેન ચિત્તેન સદ્ધિં ઉપ્પજ્જતિ, તતો પટ્ઠાય સત્તરસમેન સદ્ધિં નિરુજ્ઝતિ; ન કસ્સચિ ચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે વા ઠિતિક્ખણે વા નિરુજ્ઝતિ, નાપિ ઠિતિક્ખણે વા ભઙ્ગક્ખણે વા ઉપ્પજ્જતિ. એસા ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપસ્સ ધમ્મતાતિ નિયમતો ચિત્તસઙ્ખારેન સદ્ધિં એકક્ખણે નિરુજ્ઝનતો ‘‘આમન્તા’’તિ વુત્તં.

    Ettha pana yadetaṃ ‘sattarasamassa bhavaṅgacittassa uppādakkhaṇeyeva nirujjhatī’tiādinā nayena ‘ekassa cittassa uppādakkhaṇe uppannaṃ rūpaṃ aññassa uppādakkhaṇe nirujjhatī’ti aṭṭhakathāyaṃ āgatattā vuttaṃ, taṃ ‘‘yassa kāyasaṅkhāro nirujjhati, tassa cittasaṅkhāro nirujjhatī’’ti? ‘‘Āmantā’’ti (yama. 2.saṅkhārayamaka.79) imāya pāḷiyā virujjhati. Kathaṃ? Kāyasaṅkhāro hi cittasamuṭṭhāno assāsapassāsavāto. Cittasamuṭṭhānarūpañca cittassa uppādakkhaṇe uppajjitvā yāva aññāni soḷasa cittāni uppajjanti tāva tiṭṭhati. Tesaṃ soḷasannaṃ sabbapacchimena saddhiṃ nirujjhati. Iti yena cittena saddhiṃ uppajjati, tato paṭṭhāya sattarasamena saddhiṃ nirujjhati; na kassaci cittassa uppādakkhaṇe vā ṭhitikkhaṇe vā nirujjhati, nāpi ṭhitikkhaṇe vā bhaṅgakkhaṇe vā uppajjati. Esā cittasamuṭṭhānarūpassa dhammatāti niyamato cittasaṅkhārena saddhiṃ ekakkhaṇe nirujjhanato ‘‘āmantā’’ti vuttaṃ.

    યો ચાયં ચિત્તસમુટ્ઠાનસ્સ ખણનિયમો વુત્તો કમ્માદિસમુટ્ઠાનસ્સાપિ અયમેવ ખણનિયમો. તસ્મા પટિસન્ધિચિત્તેન સહુપ્પન્નં કમ્મજરૂપં તતો પટ્ઠાય સત્તરસમેન સદ્ધિં નિરુજ્ઝતિ. પટિસન્ધિચિત્તસ્સ ઠિતિક્ખણે ઉપ્પન્નં અટ્ઠારસમસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે નિરુજ્ઝતિ. પટિસન્ધિચિત્તસ્સ ભઙ્ગક્ખણે ઉપ્પન્નં અટ્ઠારસમસ્સ ઠાનક્ખણે નિરુજ્ઝતીતિ ઇમિના નયેનેત્થ યોજના કાતબ્બા. તતો પરં પન ઉતુસમુટ્ઠાનિકપવેણીયેવ તિટ્ઠતિ. ‘નીહરિત્વા ઝાપેથા’તિ વત્તબ્બં હોતિ. એવં ‘નાનુપ્પાદએકનિરોધતો’ વેદિતબ્બા.

    Yo cāyaṃ cittasamuṭṭhānassa khaṇaniyamo vutto kammādisamuṭṭhānassāpi ayameva khaṇaniyamo. Tasmā paṭisandhicittena sahuppannaṃ kammajarūpaṃ tato paṭṭhāya sattarasamena saddhiṃ nirujjhati. Paṭisandhicittassa ṭhitikkhaṇe uppannaṃ aṭṭhārasamassa uppādakkhaṇe nirujjhati. Paṭisandhicittassa bhaṅgakkhaṇe uppannaṃ aṭṭhārasamassa ṭhānakkhaṇe nirujjhatīti iminā nayenettha yojanā kātabbā. Tato paraṃ pana utusamuṭṭhānikapaveṇīyeva tiṭṭhati. ‘Nīharitvā jhāpethā’ti vattabbaṃ hoti. Evaṃ ‘nānuppādaekanirodhato’ veditabbā.

    ‘એકુપ્પાદએકનિરોધતો’તિ રૂપં પન રૂપેન સહ એકુપ્પાદં એકનિરોધં. અરૂપં અરૂપેન સહ એકુપ્પાદં એકનિરોધં. એવં ‘એકુપ્પાદએકનિરોધતો’ વેદિતબ્બા.

    ‘Ekuppādaekanirodhato’ti rūpaṃ pana rūpena saha ekuppādaṃ ekanirodhaṃ. Arūpaṃ arūpena saha ekuppādaṃ ekanirodhaṃ. Evaṃ ‘ekuppādaekanirodhato’ veditabbā.

    ‘નાનુપ્પાદનાનાનિરોધતા’ પન ચતુસન્તતિરૂપેન દીપેતબ્બા. ઇમસ્સ હિ ઉદ્ધં પાદતલા અધો કેસમત્થકા તચપરિયન્તસ્સ સરીરસ્સ તત્થ તત્થ ચતુસન્તતિરૂપં ઘનપુઞ્જભાવેન વત્તતિ. એવં વત્તમાનસ્સાપિસ્સ ન એકુપ્પાદાદિતા સલ્લક્ખેતબ્બા. યથા પન ઉપચિકરાજિ વા કિપિલ્લિકરાજિ વા ઓલોકિયમાના એકાબદ્ધા વિય હોતિ, ન પન એકાબદ્ધા. અઞ્ઞિસ્સા હિ સીસસન્તિકે અઞ્ઞિસ્સા સીસમ્પિ ઉદરમ્પિ પાદાપિ, અઞ્ઞિસ્સા ઉદરસન્તિકે અઞ્ઞિસ્સા સીસમ્પિ ઉદરમ્પિ પાદાપિ, અઞ્ઞિસ્સા પાદસન્તિકે અઞ્ઞિસ્સા સીસમ્પિ ઉદરમ્પિ પાદાપિ હોન્તિ. એવમેવ ચતુસન્તતિરૂપાનમ્પિ અઞ્ઞસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે અઞ્ઞસ્સ ઉપ્પાદોપિ હોતિ ઠિતિપિ ભઙ્ગોપિ, અઞ્ઞસ્સ ઠિતિક્ખણે અઞ્ઞસ્સ ઉપ્પાદોપિ હોતિ ઠિતિપિ ભઙ્ગોપિ, અઞ્ઞસ્સ ભઙ્ગક્ખણે અઞ્ઞસ્સ ઉપ્પાદોપિ હોતિ ઠિતિપિ ભઙ્ગોપિ. એવમેત્થ ‘નાનુપ્પાદનાનાનિરોધતા’ વેદિતબ્બા.

    ‘Nānuppādanānānirodhatā’ pana catusantatirūpena dīpetabbā. Imassa hi uddhaṃ pādatalā adho kesamatthakā tacapariyantassa sarīrassa tattha tattha catusantatirūpaṃ ghanapuñjabhāvena vattati. Evaṃ vattamānassāpissa na ekuppādāditā sallakkhetabbā. Yathā pana upacikarāji vā kipillikarāji vā olokiyamānā ekābaddhā viya hoti, na pana ekābaddhā. Aññissā hi sīsasantike aññissā sīsampi udarampi pādāpi, aññissā udarasantike aññissā sīsampi udarampi pādāpi, aññissā pādasantike aññissā sīsampi udarampi pādāpi honti. Evameva catusantatirūpānampi aññassa uppādakkhaṇe aññassa uppādopi hoti ṭhitipi bhaṅgopi, aññassa ṭhitikkhaṇe aññassa uppādopi hoti ṭhitipi bhaṅgopi, aññassa bhaṅgakkhaṇe aññassa uppādopi hoti ṭhitipi bhaṅgopi. Evamettha ‘nānuppādanānānirodhatā’ veditabbā.

    ‘અતીતાદીનિ’ પન દૂરદુકપરિયોસાનાનિ પાળિયં આગતાનેવ. ‘પચ્ચયસમુટ્ઠાનાનિ’પિ ‘‘કમ્મજં, કમ્મપચ્ચયં, કમ્મપચ્ચયઉતુસમુટ્ઠાન’’ન્તિઆદિના (ધ॰ સ॰ અટ્ઠ॰ ૯૭૫) નયેન હેટ્ઠા કથિતાનિયેવ. પઞ્ચપિ પન ખન્ધા પરિનિપ્ફન્નાવ હોન્તિ, નો અપરિનિપ્ફન્ના; સઙ્ખતાવ નો અસઙ્ખતા; અપિચ નિપ્ફન્નાપિ હોન્તિયેવ. સભાવધમ્મેસુ હિ નિબ્બાનમેવેકં અપરિનિપ્ફન્નં અનિપ્ફન્નઞ્ચ. નિરોધસમાપત્તિ પન નામપઞ્ઞત્તિ ચ કથન્તિ? નિરોધસમાપત્તિ લોકિયલોકુત્તરાતિ વા સઙ્ખતાસઙ્ખતાતિ વા પરિનિપ્ફન્નાપરિનિપ્ફન્નાતિ વા ન વત્તબ્બા. નિપ્ફન્ના પન હોતિ સમાપજ્જન્તેન સમાપજ્જિતબ્બતો. તથા નામપઞ્ઞત્તિ. સાપિ હિ લોકિયાદિભેદં ન લભતિ; નિપ્ફન્ના પન હોતિ નો અનિપ્ફન્ના; નામગ્ગહણઞ્હિ ગણ્હન્તોવ ગણ્હાતીતિ.

    ‘Atītādīni’ pana dūradukapariyosānāni pāḷiyaṃ āgatāneva. ‘Paccayasamuṭṭhānāni’pi ‘‘kammajaṃ, kammapaccayaṃ, kammapaccayautusamuṭṭhāna’’ntiādinā (dha. sa. aṭṭha. 975) nayena heṭṭhā kathitāniyeva. Pañcapi pana khandhā parinipphannāva honti, no aparinipphannā; saṅkhatāva no asaṅkhatā; apica nipphannāpi hontiyeva. Sabhāvadhammesu hi nibbānamevekaṃ aparinipphannaṃ anipphannañca. Nirodhasamāpatti pana nāmapaññatti ca kathanti? Nirodhasamāpatti lokiyalokuttarāti vā saṅkhatāsaṅkhatāti vā parinipphannāparinipphannāti vā na vattabbā. Nipphannā pana hoti samāpajjantena samāpajjitabbato. Tathā nāmapaññatti. Sāpi hi lokiyādibhedaṃ na labhati; nipphannā pana hoti no anipphannā; nāmaggahaṇañhi gaṇhantova gaṇhātīti.

    કમાદિવિનિચ્છયકથા

    Kamādivinicchayakathā

    એવં પકિણ્ણકતો ખન્ધે વિદિત્વા પુન એતેસુયેવ –

    Evaṃ pakiṇṇakato khandhe viditvā puna etesuyeva –

    ખન્ધેસુ ઞાણભેદત્થં, કમતોથ વિસેસતો;

    Khandhesu ñāṇabhedatthaṃ, kamatotha visesato;

    અનૂનાધિકતો ચેવ, ઉપમાતો તથેવ ચ.

    Anūnādhikato ceva, upamāto tatheva ca.

    દટ્ઠબ્બતો દ્વિધા એવં, પસ્સન્તસ્સત્થસિદ્ધિતો;

    Daṭṭhabbato dvidhā evaṃ, passantassatthasiddhito;

    વિનિચ્છયનયો સમ્મા, વિઞ્ઞાતબ્બો વિભાવિના.

    Vinicchayanayo sammā, viññātabbo vibhāvinā.

    તત્થ ‘કમતો’તિ ઇધ ઉપ્પત્તિક્કમો, પહાનક્કમો, પટિપત્તિક્કમો, ભૂમિક્કમો, દેસનાક્કમોતિ બહુવિધો કમો.

    Tattha ‘kamato’ti idha uppattikkamo, pahānakkamo, paṭipattikkamo, bhūmikkamo, desanākkamoti bahuvidho kamo.

    તત્થ ‘‘પઠમં કલલં હોતિ, કલલા હોતિ અબ્બુદ’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૨૩૫) એવમાદિ ઉપ્પત્તિક્કમો. ‘‘દસ્સનેન પહાતબ્બા ધમ્મા, ભાવનાય પહાતબ્બા ધમ્મા’’તિ (ધ॰ સ॰ તિકમાતિકા ૮) એવમાદિ પહાનક્કમો. ‘‘સીલવિસુદ્ધિ, ચિત્તવિસુદ્ધી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૫૯; પટિ॰ મ॰ ૩.૪૧) એવમાદિ પટિપત્તિક્કમો. ‘‘કામાવચરા , રૂપાવચરા’’તિ એવમાદિ ભૂમિક્કમો. ‘‘ચત્તારો સતિપટ્ઠાના, ચત્તારો સમ્મપ્પધાના’’તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૧૪૫) વા ‘‘દાનકથં સીલકથ’’ન્તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૬૯; દી॰ નિ॰ ૧.૨૯૮) વા એવમાદિ દેસનાક્કમો. તેસુ ઇધ ઉપ્પત્તિક્કમો તાવ ન યુજ્જતિ, કલલાદીનં વિય ખન્ધાનં પુબ્બાપરિયવવત્થાનેન અનુપ્પત્તિતો; ન પહાનક્કમો કુસલાબ્યાકતાનં અપ્પહાતબ્બતો; ન પટિપત્તિક્કમો અકુસલાનં અપ્પટિપજ્જનીયતો; ન ભૂમિક્કમો વેદનાદીનં ચતુભૂમકપરિયાપન્નત્તા.

    Tattha ‘‘paṭhamaṃ kalalaṃ hoti, kalalā hoti abbuda’’nti (saṃ. ni. 1.235) evamādi uppattikkamo. ‘‘Dassanena pahātabbā dhammā, bhāvanāya pahātabbā dhammā’’ti (dha. sa. tikamātikā 8) evamādi pahānakkamo. ‘‘Sīlavisuddhi, cittavisuddhī’’ti (ma. ni. 1.259; paṭi. ma. 3.41) evamādi paṭipattikkamo. ‘‘Kāmāvacarā , rūpāvacarā’’ti evamādi bhūmikkamo. ‘‘Cattāro satipaṭṭhānā, cattāro sammappadhānā’’ti (dī. ni. 3.145) vā ‘‘dānakathaṃ sīlakatha’’nti (ma. ni. 2.69; dī. ni. 1.298) vā evamādi desanākkamo. Tesu idha uppattikkamo tāva na yujjati, kalalādīnaṃ viya khandhānaṃ pubbāpariyavavatthānena anuppattito; na pahānakkamo kusalābyākatānaṃ appahātabbato; na paṭipattikkamo akusalānaṃ appaṭipajjanīyato; na bhūmikkamo vedanādīnaṃ catubhūmakapariyāpannattā.

    દેસનાક્કમો પન યુજ્જતિ. અભેદેન હિ યં પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ અત્તગ્ગાહપતિતં વેનેય્યજનં સમૂહઘનવિનિબ્ભોગદસ્સનેન અત્તગ્ગાહતો મોચેતુકામો ભગવા હિતકામો તસ્સ જનસ્સ સુખગ્ગહણત્થં ચક્ખુઆદીનમ્પિ વિસયભૂતં ઓળારિકં પઠમં રૂપક્ખન્ધં દેસેસિ. તતો ઇટ્ઠાનિટ્ઠરૂપસંવેદિતં વેદનં, યં વેદયતિ તં સઞ્જાનાતીતિ એવં વેદનાવિસયસ્સ આકારગ્ગાહિકં સઞ્ઞં, સઞ્ઞાવસેન અભિસઙ્ખારકે સઙ્ખારે, તેસં વેદનાદીનં નિસ્સયં અધિપતિભૂતઞ્ચ વિઞ્ઞાણન્તિ એવં તાવ ‘કમતો’ વિનિચ્છયનયો વિઞ્ઞાતબ્બો.

    Desanākkamo pana yujjati. Abhedena hi yaṃ pañcasu khandhesu attaggāhapatitaṃ veneyyajanaṃ samūhaghanavinibbhogadassanena attaggāhato mocetukāmo bhagavā hitakāmo tassa janassa sukhaggahaṇatthaṃ cakkhuādīnampi visayabhūtaṃ oḷārikaṃ paṭhamaṃ rūpakkhandhaṃ desesi. Tato iṭṭhāniṭṭharūpasaṃveditaṃ vedanaṃ, yaṃ vedayati taṃ sañjānātīti evaṃ vedanāvisayassa ākāraggāhikaṃ saññaṃ, saññāvasena abhisaṅkhārake saṅkhāre, tesaṃ vedanādīnaṃ nissayaṃ adhipatibhūtañca viññāṇanti evaṃ tāva ‘kamato’ vinicchayanayo viññātabbo.

    ‘વિસેસતો’તિ ખન્ધાનઞ્ચ ઉપાદાનક્ખન્ધાનઞ્ચ વિસેસતો. કો પન તેસં વિસેસો? ખન્ધા તાવ અવિસેસતો વુત્તા, ઉપાદાનક્ખન્ધા સાસવઉપાદાનીયભાવેન વિસેસેત્વા. યથાહ –

    ‘Visesato’ti khandhānañca upādānakkhandhānañca visesato. Ko pana tesaṃ viseso? Khandhā tāva avisesato vuttā, upādānakkhandhā sāsavaupādānīyabhāvena visesetvā. Yathāha –

    ‘‘પઞ્ચ, ભિક્ખવે, ખન્ધે દેસેસ્સામિ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધે ચ, તં સુણાથ. કતમે ચ, ભિક્ખવે, પઞ્ચક્ખન્ધા? યં કિઞ્ચિ, ભિક્ખવે, રૂપં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં…પે॰… સન્તિકે વા – અયં વુચ્ચતિ, રૂપક્ખન્ધો. યા કાચિ વેદના…પે॰… યા કાચિ સઞ્ઞા…પે॰… યે કેચિ સઙ્ખારા…પે॰… યં કિઞ્ચિ વિઞ્ઞાણં …પે॰… સન્તિકે વા – અયં વુચ્ચતિ, વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો. ઇમે વુચ્ચન્તિ, ભિક્ખવે, પઞ્ચક્ખન્ધા. કતમે ચ, ભિક્ખવે, પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા? યં કિઞ્ચિ, ભિક્ખવે, રૂપં…પે॰… સન્તિકે વા સાસવં ઉપાદાનિયં – અયં વુચ્ચતિ, રૂપૂપાદાનક્ખન્ધો. યા કાચિ વેદના…પે॰… યં કિઞ્ચિ વિઞ્ઞાણં…પે॰… સન્તિકે વા સાસવં ઉપાદાનિયં – અયં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, વિઞ્ઞાણુપાદાનક્ખન્ધો. ઇમે વુચ્ચન્તિ, ભિક્ખવે, પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા’’તિ (સં॰ નિ॰ ૩.૪૮).

    ‘‘Pañca, bhikkhave, khandhe desessāmi pañcupādānakkhandhe ca, taṃ suṇātha. Katame ca, bhikkhave, pañcakkhandhā? Yaṃ kiñci, bhikkhave, rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ…pe… santike vā – ayaṃ vuccati, rūpakkhandho. Yā kāci vedanā…pe… yā kāci saññā…pe… ye keci saṅkhārā…pe… yaṃ kiñci viññāṇaṃ …pe… santike vā – ayaṃ vuccati, viññāṇakkhandho. Ime vuccanti, bhikkhave, pañcakkhandhā. Katame ca, bhikkhave, pañcupādānakkhandhā? Yaṃ kiñci, bhikkhave, rūpaṃ…pe… santike vā sāsavaṃ upādāniyaṃ – ayaṃ vuccati, rūpūpādānakkhandho. Yā kāci vedanā…pe… yaṃ kiñci viññāṇaṃ…pe… santike vā sāsavaṃ upādāniyaṃ – ayaṃ vuccati, bhikkhave, viññāṇupādānakkhandho. Ime vuccanti, bhikkhave, pañcupādānakkhandhā’’ti (saṃ. ni. 3.48).

    એત્થ ચ યથા વેદનાદયો અનાસવાપિ સાસવાપિ અત્થિ, ન એવં રૂપં. યસ્મા પનસ્સ રાસટ્ઠેન ખન્ધભાવો યુજ્જતિ તસ્મા ખન્ધેસુ વુત્તં. યસ્મા રાસટ્ઠેન ચ સાસવટ્ઠેન ચ ઉપાદાનક્ખન્ધભાવો યુજ્જતિ તસ્મા ઉપાદાનક્ખન્ધેસુ વુત્તં. વેદનાદયો પન અનાસવાવ ખન્ધેસુ વુત્તા, સાસવા ઉપાદાનક્ખન્ધેસુ. ‘ઉપાદાનક્ખન્ધા’તિ એત્થ ચ ઉપાદાનગોચરા ખન્ધા ઉપાદાનક્ખન્ધાતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. ઇધ પન સબ્બેપેતે એકજ્ઝં કત્વા ખન્ધાતિ અધિપ્પેતા.

    Ettha ca yathā vedanādayo anāsavāpi sāsavāpi atthi, na evaṃ rūpaṃ. Yasmā panassa rāsaṭṭhena khandhabhāvo yujjati tasmā khandhesu vuttaṃ. Yasmā rāsaṭṭhena ca sāsavaṭṭhena ca upādānakkhandhabhāvo yujjati tasmā upādānakkhandhesu vuttaṃ. Vedanādayo pana anāsavāva khandhesu vuttā, sāsavā upādānakkhandhesu. ‘Upādānakkhandhā’ti ettha ca upādānagocarā khandhā upādānakkhandhāti evamattho daṭṭhabbo. Idha pana sabbepete ekajjhaṃ katvā khandhāti adhippetā.

    ‘અનૂનાધિકતો’તિ કસ્મા પન ભગવતા પઞ્ચેવ ખન્ધા વુત્તા અનૂના અનધિકાતિ? સબ્બસઙ્ખતસભાગેકસઙ્ગહતો, અત્તત્તનિયગ્ગાહવત્થુસ્સ એતપ્પરમતો, અઞ્ઞેસઞ્ચ તદવરોધતો. અનેકપ્પભેદેસુ હિ સઙ્ખતધમ્મેસુ સભાગવસેન સઙ્ગય્હમાનેસુ રૂપં રૂપસભાગસઙ્ગહવસેન એકો ખન્ધો હોતિ, વેદના વેદનાસભાગસઙ્ગહવસેન એકો ખન્ધો હોતિ. એસ નયો સઞ્ઞાદીસુપિ. તસ્મા સબ્બસઙ્ખતસભાગસઙ્ગહતો પઞ્ચેવ વુત્તા. એતપરમઞ્ચેતં અત્તત્તનિયગ્ગાહવત્થુ યદિદં રૂપાદયો પઞ્ચ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘રૂપે ખો, ભિક્ખવે, સતિ રૂપં ઉપાદાય રૂપં અભિનિવિસ્સ એવં દિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જતિ – ‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’તિ (સં॰ નિ॰ ૩.૨૦૭). વેદનાય… સઞ્ઞાય… સઙ્ખારેસુ…. વિઞ્ઞાણે સતિ વિઞ્ઞાણં ઉપાદાય વિઞ્ઞાણં અભિનિવિસ્સ એવં દિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જતિ – ‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’’’તિ. તસ્મા અત્તત્તનિયગ્ગાહવત્થુસ્સ એતપરમતોપિ પઞ્ચેવ વુત્તા. યેપિ ચઞ્ઞે સીલાદયો પઞ્ચ ધમ્મક્ખન્ધા વુત્તા, તેપિ સઙ્ખારક્ખન્ધપરિયાપન્નત્તા એત્થેવ અવરોધં ગચ્છન્તિ. તસ્મા અઞ્ઞેસં તદવરોધતોપિ પઞ્ચેવ વુત્તાતિ. એવં ‘અનૂનાધિકતો’ વિનિચ્છયનયો વિઞ્ઞાતબ્બો.

    ‘Anūnādhikato’ti kasmā pana bhagavatā pañceva khandhā vuttā anūnā anadhikāti? Sabbasaṅkhatasabhāgekasaṅgahato, attattaniyaggāhavatthussa etapparamato, aññesañca tadavarodhato. Anekappabhedesu hi saṅkhatadhammesu sabhāgavasena saṅgayhamānesu rūpaṃ rūpasabhāgasaṅgahavasena eko khandho hoti, vedanā vedanāsabhāgasaṅgahavasena eko khandho hoti. Esa nayo saññādīsupi. Tasmā sabbasaṅkhatasabhāgasaṅgahato pañceva vuttā. Etaparamañcetaṃ attattaniyaggāhavatthu yadidaṃ rūpādayo pañca. Vuttañhetaṃ – ‘‘rūpe kho, bhikkhave, sati rūpaṃ upādāya rūpaṃ abhinivissa evaṃ diṭṭhi uppajjati – ‘etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’ti (saṃ. ni. 3.207). Vedanāya… saññāya… saṅkhāresu…. Viññāṇe sati viññāṇaṃ upādāya viññāṇaṃ abhinivissa evaṃ diṭṭhi uppajjati – ‘etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’’’ti. Tasmā attattaniyaggāhavatthussa etaparamatopi pañceva vuttā. Yepi caññe sīlādayo pañca dhammakkhandhā vuttā, tepi saṅkhārakkhandhapariyāpannattā ettheva avarodhaṃ gacchanti. Tasmā aññesaṃ tadavarodhatopi pañceva vuttāti. Evaṃ ‘anūnādhikato’ vinicchayanayo viññātabbo.

    ‘ઉપમાતો’તિ એત્થ હિ ગિલાનસાલૂપમો રૂપુપાદાનક્ખન્ધો ગિલાનૂપમસ્સ વિઞ્ઞાણુપાદાનક્ખન્ધસ્સ વત્થુદ્વારારમ્મણવસેન નિવાસનટ્ઠાનતો, ગેલઞ્ઞૂપમો વેદનુપાદાનક્ખન્ધો આબાધકત્તા, ગેલઞ્ઞસમુટ્ઠાનૂપમો સઞ્ઞુપાદાનક્ખન્ધો કામસઞ્ઞાદિવસેન રાગાદિસમ્પયુત્તવેદનાસમ્ભવા, અસપ્પાયસેવનૂપમો સઙ્ખારુપાદાનક્ખન્ધો વેદનાગેલઞ્ઞસ્સ નિદાનત્તા. ‘‘વેદનં વેદનત્તાય સઙ્ખતમભિસઙ્ખરોન્તી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૩.૭૯) હિ વુત્તં. તથા ‘‘અકુસલસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા ઉપચિતત્તા વિપાકં કાયવિઞ્ઞાણં ઉપ્પન્નં હોતિ દુક્ખસહગત’’ન્તિ (ધ॰ સ॰ ૫૫૬). ગિલાનૂપમો વિઞ્ઞાણુપાદાનક્ખન્ધો વેદનાગેલઞ્ઞેન અપરિમુત્તત્તા. અપિચ ચારકકારણઅપરાધકારણકારકઅપરાધિકૂપમા એતે ભાજનભોજનબ્યઞ્જનપરિવેસકભુઞ્જકૂપમા ચાતિ, એવં ‘ઉપમાતો’ વિનિચ્છયનયો વિઞ્ઞાતબ્બો.

    ‘Upamāto’ti ettha hi gilānasālūpamo rūpupādānakkhandho gilānūpamassa viññāṇupādānakkhandhassa vatthudvārārammaṇavasena nivāsanaṭṭhānato, gelaññūpamo vedanupādānakkhandho ābādhakattā, gelaññasamuṭṭhānūpamo saññupādānakkhandho kāmasaññādivasena rāgādisampayuttavedanāsambhavā, asappāyasevanūpamo saṅkhārupādānakkhandho vedanāgelaññassa nidānattā. ‘‘Vedanaṃ vedanattāya saṅkhatamabhisaṅkharontī’’ti (saṃ. ni. 3.79) hi vuttaṃ. Tathā ‘‘akusalassa kammassa katattā upacitattā vipākaṃ kāyaviññāṇaṃ uppannaṃ hoti dukkhasahagata’’nti (dha. sa. 556). Gilānūpamo viññāṇupādānakkhandho vedanāgelaññena aparimuttattā. Apica cārakakāraṇaaparādhakāraṇakārakaaparādhikūpamā ete bhājanabhojanabyañjanaparivesakabhuñjakūpamā cāti, evaṃ ‘upamāto’ vinicchayanayo viññātabbo.

    ‘દટ્ઠબ્બતો દ્વિધા’તિ સઙ્ખેપતો વિત્થારતો ચાતિ એવં દ્વિધા દટ્ઠબ્બતો પેત્થ વિનિચ્છયનયો વિઞ્ઞાતબ્બો. સઙ્ખેપતો હિ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા આસિવિસૂપમે (સં॰ નિ॰ ૪.૨૩૮) વુત્તનયેન ઉક્ખિત્તાસિકપચ્ચત્થિકતો, ભારસુત્તવસેન (સં॰ નિ॰ ૩.૨૨) ભારતો, ખજ્જનીયપરિયાયવસેન (સં॰ નિ॰ ૩.૭૯) ખાદકતો, યમકસુત્તવસેન (સં॰ નિ॰ ૩.૮૫) અનિચ્ચદુક્ખાનત્તસઙ્ખતવધકતો દટ્ઠબ્બા.

    ‘Daṭṭhabbato dvidhā’ti saṅkhepato vitthārato cāti evaṃ dvidhā daṭṭhabbato pettha vinicchayanayo viññātabbo. Saṅkhepato hi pañcupādānakkhandhā āsivisūpame (saṃ. ni. 4.238) vuttanayena ukkhittāsikapaccatthikato, bhārasuttavasena (saṃ. ni. 3.22) bhārato, khajjanīyapariyāyavasena (saṃ. ni. 3.79) khādakato, yamakasuttavasena (saṃ. ni. 3.85) aniccadukkhānattasaṅkhatavadhakato daṭṭhabbā.

    વિત્થારતો પનેત્થ ફેણપિણ્ડો વિય રૂપં દટ્ઠબ્બં, ઉદકપુબ્બુળો વિય વેદના, મરીચિકા વિય સઞ્ઞા, કદલિક્ખન્ધો વિય સઙ્ખારા, માયા વિય વિઞ્ઞાણં. વુત્તઞ્હેતં –

    Vitthārato panettha pheṇapiṇḍo viya rūpaṃ daṭṭhabbaṃ, udakapubbuḷo viya vedanā, marīcikā viya saññā, kadalikkhandho viya saṅkhārā, māyā viya viññāṇaṃ. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ફેણપિણ્ડૂપમં રૂપં, વેદના પુબ્બુળૂપમા;

    ‘‘Pheṇapiṇḍūpamaṃ rūpaṃ, vedanā pubbuḷūpamā;

    મરીચિકૂપમા સઞ્ઞા, સઙ્ખારા કદલૂપમા;

    Marīcikūpamā saññā, saṅkhārā kadalūpamā;

    માયૂપમઞ્ચ વિઞ્ઞાણં, દેસિતાદિચ્ચબન્ધુના’’તિ. (સં॰ નિ॰ ૩.૯૫);

    Māyūpamañca viññāṇaṃ, desitādiccabandhunā’’ti. (saṃ. ni. 3.95);

    તત્થ રૂપાદીનં ફેણપિણ્ડાદીહિ એવં સદિસતા વેદિતબ્બા – યથા હિ ફેણપિણ્ડો નિસ્સારોવ એવં રૂપમ્પિ નિચ્ચસારધુવસારઅત્તસારવિરહેન નિસ્સારમેવ. યથા ચ સો ‘ઇમિના પત્તં વા થાલકં વા કરિસ્સામી’તિ ગહેતું ન સક્કા, ગહિતોપિ તમત્થં ન સાધેતિ ભિજ્જતેવ; એવં રૂપમ્પિ ‘નિચ્ચ’ન્તિ વા ‘ધુવ’ન્તિ વા ‘અહ’ન્તિ વા ‘મમ’ન્તિ વા ગહેતું ન સક્કા, ગહિતમ્પિ ન તથા તિટ્ઠતિ, અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તા અસુભઞ્ઞેવ હોતીતિ. એવં ‘ફેણપિણ્ડસદિસમેવ’ હોતિ.

    Tattha rūpādīnaṃ pheṇapiṇḍādīhi evaṃ sadisatā veditabbā – yathā hi pheṇapiṇḍo nissārova evaṃ rūpampi niccasāradhuvasāraattasāravirahena nissārameva. Yathā ca so ‘iminā pattaṃ vā thālakaṃ vā karissāmī’ti gahetuṃ na sakkā, gahitopi tamatthaṃ na sādheti bhijjateva; evaṃ rūpampi ‘nicca’nti vā ‘dhuva’nti vā ‘aha’nti vā ‘mama’nti vā gahetuṃ na sakkā, gahitampi na tathā tiṭṭhati, aniccaṃ dukkhaṃ anattā asubhaññeva hotīti. Evaṃ ‘pheṇapiṇḍasadisameva’ hoti.

    યથા વા પન ફેણપિણ્ડો છિદ્દાવછિદ્દો અનેકસન્ધિઘટિતો બહૂન્નં ઉદકસપ્પાદીનં પાણાનં આવાસો, એવં રૂપમ્પિ છિદ્દાવછિદ્દં અનેકસન્ધિઘટિતં. કુલવસેન ચેત્થ અસીતિ કિમિકુલાનિ વસન્તિ. તદેવ તેસં સૂતિઘરમ્પિ વચ્ચકુટિપિ ગિલાનસાલાપિ સુસાનમ્પિ. ન તે અઞ્ઞત્થ ગન્ત્વા ગબ્ભવુટ્ઠાનાદીનિ કરોન્તિ. એવમ્પિ ફેણપિણ્ડસદિસં. યથા ચ ફેણપિણ્ડો આદિતોવ બદરપક્કમત્તો હુત્વા અનુપુબ્બેન પબ્બતકૂટમત્તોપિ હોતિ, એવં રૂપમ્પિ આદિતો કલલમત્તં હુત્વા અનુપુબ્બેન બ્યામમત્તમ્પિ ગોમહિંસહત્થિઆદીનં વસેન પબ્બતકૂટમત્તમ્પિ હોતિ, મચ્છકચ્છપાદીનં વસેન અનેકયોજનસતપ્પમાણમ્પિ. એવમ્પિ ફેણપિણ્ડસદિસં. યથા ચ ફેણપિણ્ડો ઉટ્ઠિતમત્તોપિ ભિજ્જતિ, થોકં ગન્ત્વાપિ, સમુદ્દં પત્વા પન અવસ્સમેવ ભિજ્જતિ; એવમેવ રૂપમ્પિ કલલભાવેપિ ભિજ્જતિ, અબ્બુદાદિભાવે, અન્તરા પન અભેજ્જમાનમ્પિ વસ્સસતાયુકાનં વસ્સસતં પત્વા અવસ્સમેવ ભિજ્જતિ, મરણમુખે ચુણ્ણવિચુણ્ણં હોતિ. એવમ્પિ ફેણપિણ્ડસદિસં.

    Yathā vā pana pheṇapiṇḍo chiddāvachiddo anekasandhighaṭito bahūnnaṃ udakasappādīnaṃ pāṇānaṃ āvāso, evaṃ rūpampi chiddāvachiddaṃ anekasandhighaṭitaṃ. Kulavasena cettha asīti kimikulāni vasanti. Tadeva tesaṃ sūtigharampi vaccakuṭipi gilānasālāpi susānampi. Na te aññattha gantvā gabbhavuṭṭhānādīni karonti. Evampi pheṇapiṇḍasadisaṃ. Yathā ca pheṇapiṇḍo āditova badarapakkamatto hutvā anupubbena pabbatakūṭamattopi hoti, evaṃ rūpampi ādito kalalamattaṃ hutvā anupubbena byāmamattampi gomahiṃsahatthiādīnaṃ vasena pabbatakūṭamattampi hoti, macchakacchapādīnaṃ vasena anekayojanasatappamāṇampi. Evampi pheṇapiṇḍasadisaṃ. Yathā ca pheṇapiṇḍo uṭṭhitamattopi bhijjati, thokaṃ gantvāpi, samuddaṃ patvā pana avassameva bhijjati; evameva rūpampi kalalabhāvepi bhijjati, abbudādibhāve, antarā pana abhejjamānampi vassasatāyukānaṃ vassasataṃ patvā avassameva bhijjati, maraṇamukhe cuṇṇavicuṇṇaṃ hoti. Evampi pheṇapiṇḍasadisaṃ.

    યથા પન પુબ્બુળો અસારો, એવં વેદનાપિ. યથા ચ સો અબલો, અગય્હુપગો, ન સક્કા તં ગહેત્વા ફલકં વા આસનં વા કાતું, ગહિતગ્ગહિતોપિ ભિજ્જતેવ; એવં વેદનાપિ અબલા, અગય્હુપગા, ન સક્કા ‘નિચ્ચા’તિ વા ‘ધુવા’તિ વા ગહેતું, ગહિતાપિ ન તથા તિટ્ઠતિ. એવં અગય્હુપગતાયપિ વેદના ‘પુબ્બુળસદિસા’. યથા પન તસ્મિં તસ્મિં ઉદકબિન્દુમ્હિ પુબ્બુળો ઉપ્પજ્જતિ ચેવ નિરુજ્ઝતિ ચ, ન ચિરટ્ઠિતિકો હોતિ; એવં વેદનાપિ ઉપ્પજ્જતિ ચેવ નિરુજ્ઝતિ ચ, ન ચિરટ્ઠિતિકા હોતિ, એકચ્છરક્ખણે કોટિસતસહસ્સસઙ્ખ્યા ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝતિ. યથા ચ પુબ્બુળો ઉદકતલં, ઉદકબિન્દું , ઉદકજલ્લકં સઙ્કડ્ઢિત્વા પુટં કત્વા ગહણવાતઞ્ચાતિ ચત્તારિ કારણાનિ પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ; એવં વેદનાપિ વત્થું, આરમ્મણં, કિલેસજાલં, ફસ્સસઙ્ઘટ્ટનઞ્ચાતિ ચત્તારિ કારણાનિ પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ. એવમ્પિ વેદના પુબ્બુળસદિસા.

    Yathā pana pubbuḷo asāro, evaṃ vedanāpi. Yathā ca so abalo, agayhupago, na sakkā taṃ gahetvā phalakaṃ vā āsanaṃ vā kātuṃ, gahitaggahitopi bhijjateva; evaṃ vedanāpi abalā, agayhupagā, na sakkā ‘niccā’ti vā ‘dhuvā’ti vā gahetuṃ, gahitāpi na tathā tiṭṭhati. Evaṃ agayhupagatāyapi vedanā ‘pubbuḷasadisā’. Yathā pana tasmiṃ tasmiṃ udakabindumhi pubbuḷo uppajjati ceva nirujjhati ca, na ciraṭṭhitiko hoti; evaṃ vedanāpi uppajjati ceva nirujjhati ca, na ciraṭṭhitikā hoti, ekaccharakkhaṇe koṭisatasahassasaṅkhyā uppajjitvā nirujjhati. Yathā ca pubbuḷo udakatalaṃ, udakabinduṃ , udakajallakaṃ saṅkaḍḍhitvā puṭaṃ katvā gahaṇavātañcāti cattāri kāraṇāni paṭicca uppajjati; evaṃ vedanāpi vatthuṃ, ārammaṇaṃ, kilesajālaṃ, phassasaṅghaṭṭanañcāti cattāri kāraṇāni paṭicca uppajjati. Evampi vedanā pubbuḷasadisā.

    સઞ્ઞાપિ અસારકટ્ઠેન ‘મરીચિસદિસા’. તથા અગય્હુપગટ્ઠેન; ન હિ સક્કા તં ગહેત્વા પિવિતું વા ન્હાયિતું વા ભાજનં વા પૂરેતું. અપિચ યથા મરીચિ વિપ્ફન્દતિ, સઞ્જાતૂમિવેગો વિય ખાયતિ; એવં નીલસઞ્ઞાદિભેદા સઞ્ઞાપિ નીલાદિઅનુભવનત્થાય ફન્દતિ વિપ્ફન્દતિ. યથા ચ મરીચિ મહાજનં વિપ્પલમ્ભેતિ , ‘પરિપુણ્ણવાપી વિય પરિપુણ્ણનદી વિય દિસ્સતી’તિ વદાપેતિ; એવં સઞ્ઞાપિ વિપ્પલમ્ભેતિ, ‘ઇદં નીલકં સુભં સુખં નિચ્ચ’ન્તિ વદાપેતિ. પીતકાદીસુપિ એસેવ નયો. એવં વિપ્પલમ્ભનેનાપિ મરીચિસદિસા.

    Saññāpi asārakaṭṭhena ‘marīcisadisā’. Tathā agayhupagaṭṭhena; na hi sakkā taṃ gahetvā pivituṃ vā nhāyituṃ vā bhājanaṃ vā pūretuṃ. Apica yathā marīci vipphandati, sañjātūmivego viya khāyati; evaṃ nīlasaññādibhedā saññāpi nīlādianubhavanatthāya phandati vipphandati. Yathā ca marīci mahājanaṃ vippalambheti , ‘paripuṇṇavāpī viya paripuṇṇanadī viya dissatī’ti vadāpeti; evaṃ saññāpi vippalambheti, ‘idaṃ nīlakaṃ subhaṃ sukhaṃ nicca’nti vadāpeti. Pītakādīsupi eseva nayo. Evaṃ vippalambhanenāpi marīcisadisā.

    સઙ્ખારાપિ અસારકટ્ઠેન ‘કદલિક્ખન્ધસદિસા’. તથા અગય્હુપગટ્ઠેન. યથેવ હિ કદલિક્ખન્ધતો કિઞ્ચિ ગહેત્વા ન સક્કા ગોપાનસીઆદીનમત્થાય ઉપનેતું, ઉપનીતમ્પિ ન તથા હોતિ; એવં સઙ્ખારાપિ ન સક્કા નિચ્ચાદિવસેન ગહેતું, ગહિતાપિ ન તથા હોન્તિ. યથા ચ કદલિક્ખન્ધો બહુવટ્ટિસમોધાનો હોતિ, એવં સઙ્ખારક્ખન્ધોપિ બહુધમ્મસમોધાનો. યથા ચ કદલિક્ખન્ધો નાનાલક્ખણો, અઞ્ઞોયેવ હિ બાહિરાય પત્તવટ્ટિયા વણ્ણો, અઞ્ઞો તતો અબ્ભન્તરબ્ભન્તરાનં; એવમેવ સઙ્ખારક્ખન્ધોપિ અઞ્ઞદેવ ફસ્સસ્સ લક્ખણં, અઞ્ઞં ચેતનાદીનં. સમોધાનેત્વા પન સઙ્ખારક્ખન્ધોત્વેવ વુચ્ચતીતિ. એવમ્પિ સઙ્ખારક્ખન્ધો કદલિક્ખન્ધસદિસો.

    Saṅkhārāpi asārakaṭṭhena ‘kadalikkhandhasadisā’. Tathā agayhupagaṭṭhena. Yatheva hi kadalikkhandhato kiñci gahetvā na sakkā gopānasīādīnamatthāya upanetuṃ, upanītampi na tathā hoti; evaṃ saṅkhārāpi na sakkā niccādivasena gahetuṃ, gahitāpi na tathā honti. Yathā ca kadalikkhandho bahuvaṭṭisamodhāno hoti, evaṃ saṅkhārakkhandhopi bahudhammasamodhāno. Yathā ca kadalikkhandho nānālakkhaṇo, aññoyeva hi bāhirāya pattavaṭṭiyā vaṇṇo, añño tato abbhantarabbhantarānaṃ; evameva saṅkhārakkhandhopi aññadeva phassassa lakkhaṇaṃ, aññaṃ cetanādīnaṃ. Samodhānetvā pana saṅkhārakkhandhotveva vuccatīti. Evampi saṅkhārakkhandho kadalikkhandhasadiso.

    વિઞ્ઞાણમ્પિ અસારકટ્ઠેન ‘માયાસદિસં’. તથા અગય્હુપગટ્ઠેન. યથા ચ માયા ઇત્તરા લહુપચ્ચુપટ્ઠાના, એવં વિઞ્ઞાણં. તઞ્હિ તતોપિ ઇત્તરતરઞ્ચેવ લહુપચ્ચુપટ્ઠાનતરઞ્ચ. તેનેવ હિ ચિત્તેન પુરિસો આગતો વિય, ગતો વિય, ઠિતો વિય, નિસિન્નો વિય હોતિ. અઞ્ઞદેવ ચાગમનકાલે ચિત્તં, અઞ્ઞં ગમનકાલાદીસુ. એવમ્પિ વિઞ્ઞાણં માયાસદિસં. માયા ચ મહાજનં વઞ્ચેતિ, યં કિઞ્ચિદેવ ‘ઇદં સુવણ્ણં રજતં મુત્તા’તિપિ ગહાપેતિ. વિઞ્ઞાણમ્પિ મહાજનં વઞ્ચેતિ, તેનેવ ચિત્તેન આગચ્છન્તં વિય, ગચ્છન્તં વિય, ઠિતં વિય, નિસિન્નં વિય કત્વા ગાહાપેતિ. અઞ્ઞદેવ ચ આગમને ચિત્તં, અઞ્ઞં ગમનાદીસુ. એવમ્પિ વિઞ્ઞાણં માયાસદિસં. વિસેસતો ચ સુભારમ્મણમ્પિ ઓળારિકમ્પિ અજ્ઝત્તિકરૂપં અસુભન્તિ દટ્ઠબ્બં. વેદના તીહિ દુક્ખતાહિ અવિનિમુત્તતો દુક્ખાતિ સઞ્ઞાસઙ્ખારા અવિધેય્યતો અનત્તાતિ વિઞ્ઞાણં ઉદયબ્બયધમ્મતો અનિચ્ચન્તિ દટ્ઠબ્બં.

    Viññāṇampi asārakaṭṭhena ‘māyāsadisaṃ’. Tathā agayhupagaṭṭhena. Yathā ca māyā ittarā lahupaccupaṭṭhānā, evaṃ viññāṇaṃ. Tañhi tatopi ittaratarañceva lahupaccupaṭṭhānatarañca. Teneva hi cittena puriso āgato viya, gato viya, ṭhito viya, nisinno viya hoti. Aññadeva cāgamanakāle cittaṃ, aññaṃ gamanakālādīsu. Evampi viññāṇaṃ māyāsadisaṃ. Māyā ca mahājanaṃ vañceti, yaṃ kiñcideva ‘idaṃ suvaṇṇaṃ rajataṃ muttā’tipi gahāpeti. Viññāṇampi mahājanaṃ vañceti, teneva cittena āgacchantaṃ viya, gacchantaṃ viya, ṭhitaṃ viya, nisinnaṃ viya katvā gāhāpeti. Aññadeva ca āgamane cittaṃ, aññaṃ gamanādīsu. Evampi viññāṇaṃ māyāsadisaṃ. Visesato ca subhārammaṇampi oḷārikampi ajjhattikarūpaṃ asubhanti daṭṭhabbaṃ. Vedanā tīhi dukkhatāhi avinimuttato dukkhāti saññāsaṅkhārā avidheyyato anattāti viññāṇaṃ udayabbayadhammato aniccanti daṭṭhabbaṃ.

    ‘એવં પસ્સન્તસ્સત્થસિદ્ધિતો’તિ એવઞ્ચ સઙ્ખેપવિત્થારવસેન દ્વિધા પસ્સતો યા અત્થસિદ્ધિ હોતિ, તતોપિ વિનિચ્છયનયો વિઞ્ઞાતબ્બો, સેય્યથિદં – સઙ્ખેપતો તાવ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધેસુ ઉક્ખિત્તાસિકપચ્ચત્થિકાદિભાવેન પસ્સન્તો ખન્ધેહિ ન વિહઞ્ઞતિ. વિત્થારતો પન રૂપાદીનિ ફેણપિણ્ડાદિસદિસભાવેન પસ્સન્તો ન અસારેસુ સારદસ્સી હોતિ. વિસેસતો ચ અજ્ઝત્તિકરૂપં અસુભતો પસ્સન્તો કબળીકારાહારં પરિજાનાતિ , અસુભે સુભન્તિ વિપલ્લાસં પજહતિ, કામોઘં ઉત્તરતિ, કામયોગેન વિસંયુજ્જતિ, કામાસવેન અનાસવો હોતિ, અભિજ્ઝાકાયગન્થં ભિન્દતિ, કામુપાદાનં ન ઉપાદિયતિ. વેદનં દુક્ખતો પસ્સન્તો ફસ્સાહારં પરિજાનાતિ, દુક્ખે સુખન્તિ વિપલ્લાસં પજહતિ, ભવોઘં ઉત્તરતિ, ભવયોગેન વિસંયુજ્જતિ, ભવાસવેન અનાસવો હોતિ, બ્યાપાદકાયગન્થં ભિન્દતિ, સીલબ્બતુપાદાનં ન ઉપાદિયતિ. સઞ્ઞં સઙ્ખારે ચ અનત્તતો પસ્સન્તો મનોસઞ્ચેતનાહારં પરિજાનાતિ, અનત્તનિ અત્તાતિ વિપલ્લાસં પજહતિ, દિટ્ઠોઘં ઉત્તરતિ, દિટ્ઠિયોગેન વિસંયુજ્જતિ, દિટ્ઠાસવેન અનાસવો હોતિ, ઇદં સચ્ચાભિનિવેસકાયગન્થં ભિન્દતિ, અત્તવાદુપાદાનં ન ઉપાદિયતિ. વિઞ્ઞાણં અનિચ્ચતો પસ્સન્તો વિઞ્ઞાણાહારં પરિજાનાતિ, અનિચ્ચે નિચ્ચન્તિ વિપલ્લાસં પજહતિ, અવિજ્જોઘં ઉત્તરતિ, અવિજ્જાયોગેન વિસંયુજ્જતિ, અવિજ્જાસવેન અનાસવો હોતિ, સીલબ્બતપરામાસકાયગન્થં ભિન્દતિ, દિટ્ઠુપાદાનં ન ઉપાદિયતિ.

    ‘Evaṃ passantassatthasiddhito’ti evañca saṅkhepavitthāravasena dvidhā passato yā atthasiddhi hoti, tatopi vinicchayanayo viññātabbo, seyyathidaṃ – saṅkhepato tāva pañcupādānakkhandhesu ukkhittāsikapaccatthikādibhāvena passanto khandhehi na vihaññati. Vitthārato pana rūpādīni pheṇapiṇḍādisadisabhāvena passanto na asāresu sāradassī hoti. Visesato ca ajjhattikarūpaṃ asubhato passanto kabaḷīkārāhāraṃ parijānāti , asubhe subhanti vipallāsaṃ pajahati, kāmoghaṃ uttarati, kāmayogena visaṃyujjati, kāmāsavena anāsavo hoti, abhijjhākāyaganthaṃ bhindati, kāmupādānaṃ na upādiyati. Vedanaṃ dukkhato passanto phassāhāraṃ parijānāti, dukkhe sukhanti vipallāsaṃ pajahati, bhavoghaṃ uttarati, bhavayogena visaṃyujjati, bhavāsavena anāsavo hoti, byāpādakāyaganthaṃ bhindati, sīlabbatupādānaṃ na upādiyati. Saññaṃ saṅkhāre ca anattato passanto manosañcetanāhāraṃ parijānāti, anattani attāti vipallāsaṃ pajahati, diṭṭhoghaṃ uttarati, diṭṭhiyogena visaṃyujjati, diṭṭhāsavena anāsavo hoti, idaṃ saccābhinivesakāyaganthaṃ bhindati, attavādupādānaṃ na upādiyati. Viññāṇaṃ aniccato passanto viññāṇāhāraṃ parijānāti, anicce niccanti vipallāsaṃ pajahati, avijjoghaṃ uttarati, avijjāyogena visaṃyujjati, avijjāsavena anāsavo hoti, sīlabbataparāmāsakāyaganthaṃ bhindati, diṭṭhupādānaṃ na upādiyati.

    એવં મહાનિસંસં, વધકાદિવસેન દસ્સનં યસ્મા;

    Evaṃ mahānisaṃsaṃ, vadhakādivasena dassanaṃ yasmā;

    તસ્મા ખન્ધે ધીરો, વધકાદિવસેન પસ્સેય્યાતિ.

    Tasmā khandhe dhīro, vadhakādivasena passeyyāti.

    સુત્તન્તભાજનીયવણ્ણના.

    Suttantabhājanīyavaṇṇanā.




    Next: ૨. અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના • 2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā




    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / વિભઙ્ગપાળિ • Vibhaṅgapāḷi / ૧. ખન્ધવિભઙ્ગો • 1. Khandhavibhaṅgo

    ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / વિભઙ્ગ-મૂલટીકા • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / ૧. ખન્ધવિભઙ્ગો • 1. Khandhavibhaṅgo

    ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / વિભઙ્ગ-અનુટીકા • Vibhaṅga-anuṭīkā / ૧. ખન્ધવિભઙ્ગો • 1. Khandhavibhaṅgo


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact