Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / સમ્મોહવિનોદની-અટ્ઠકથા • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā

    ૨. આયતનવિભઙ્ગો

    2. Āyatanavibhaṅgo

    ૧. સુત્તન્તભાજનીયવણ્ણના

    1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā

    ૧૫૪. ઇદાનિ તદનન્તરે આયતનવિભઙ્ગનિદ્દેસે સુત્તન્તભાજનીયં તાવ દસ્સેન્તો દ્વાદસાયતનાનિ ચક્ખાયતનં રૂપાયતનન્તિઆદિમાહ. તત્થ પાળિમુત્તકેન તાવ નયેન –

    154. Idāni tadanantare āyatanavibhaṅganiddese suttantabhājanīyaṃ tāva dassento dvādasāyatanāni cakkhāyatanaṃ rūpāyatanantiādimāha. Tattha pāḷimuttakena tāva nayena –

    અત્થલક્ખણતાવત્વ, કમસઙ્ખેપવિત્થારા;

    Atthalakkhaṇatāvatva, kamasaṅkhepavitthārā;

    તથા દટ્ઠબ્બતો ચેવ, વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

    Tathā daṭṭhabbato ceva, viññātabbo vinicchayo.

    તત્થ વિસેસતો તાવ ચક્ખતીતિ ચક્ખુ; રૂપં અસ્સાદેતિ, વિભાવેતિ ચાતિ અત્થો. રૂપયતીતિ રૂપં; વણ્ણવિકારં આપજ્જમાનં હદયઙ્ગતભાવં પકાસેતીતિ અત્થો. સુણાતીતિ સોતં. સપ્પતીતિ સદ્દો; ઉદાહરિયતીતિ અત્થો. ઘાયતીતિ ઘાનં. ગન્ધયતીતિ ગન્ધો; અત્તનો વત્થું સૂચયતીતિ અત્થો. જીવિતં અવ્હાયતીતિ જિવ્હા. રસન્તિ તં સત્તાતિ રસો; અસ્સાદેન્તીતિ અત્થો. કુચ્છિતાનં સાસવધમ્માનં આયોતિ કાયો. આયોતિ ઉપ્પત્તિદેસો. ફુસીયતીતિ ફોટ્ઠબ્બં. મનતીતિ મનો. અત્તનો લક્ખણં ધારયન્તીતિ ધમ્મા.

    Tattha visesato tāva cakkhatīti cakkhu; rūpaṃ assādeti, vibhāveti cāti attho. Rūpayatīti rūpaṃ; vaṇṇavikāraṃ āpajjamānaṃ hadayaṅgatabhāvaṃ pakāsetīti attho. Suṇātīti sotaṃ. Sappatīti saddo; udāhariyatīti attho. Ghāyatīti ghānaṃ. Gandhayatīti gandho; attano vatthuṃ sūcayatīti attho. Jīvitaṃ avhāyatīti jivhā. Rasanti taṃ sattāti raso; assādentīti attho. Kucchitānaṃ sāsavadhammānaṃ āyoti kāyo. Āyoti uppattideso. Phusīyatīti phoṭṭhabbaṃ. Manatīti mano. Attano lakkhaṇaṃ dhārayantīti dhammā.

    અવિસેસતો પન આયતનતો, આયાનં તનનતો, આયતસ્સ ચ નયનતો આયતનન્તિ વેદિતબ્બં. ચક્ખુરૂપાદીસુ હિ તંતંદ્વારારમ્મણા ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા સેન સેન અનુભવનાદિના કિચ્ચેન આયતન્તિ ઉટ્ઠહન્તિ ઘટ્ટેન્તિ વાયમન્તીતિ વુત્તં હોતિ. તે ચ પન આયભૂતે ધમ્મે એતાનિ તનોન્તિ વિત્થારેન્તીતિ વુત્તં હોતિ. ઇદઞ્ચ અનમતગ્ગે સંસારે પવત્તં અતીવ આયતં સંસારદુક્ખં યાવ ન નિવત્તતિ તાવ નયન્તેવ, પવત્તયન્તીતિ વુત્તં હોતિ. ઇતિ સબ્બેપિ મે ધમ્મા આયતનતો આયાનં તનનતો આયતસ્સ ચ નયનતો ‘આયતનં આયતન’ન્તિ વુચ્ચન્તિ.

    Avisesato pana āyatanato, āyānaṃ tananato, āyatassa ca nayanato āyatananti veditabbaṃ. Cakkhurūpādīsu hi taṃtaṃdvārārammaṇā cittacetasikā dhammā sena sena anubhavanādinā kiccena āyatanti uṭṭhahanti ghaṭṭenti vāyamantīti vuttaṃ hoti. Te ca pana āyabhūte dhamme etāni tanonti vitthārentīti vuttaṃ hoti. Idañca anamatagge saṃsāre pavattaṃ atīva āyataṃ saṃsāradukkhaṃ yāva na nivattati tāva nayanteva, pavattayantīti vuttaṃ hoti. Iti sabbepi me dhammā āyatanato āyānaṃ tananato āyatassa ca nayanato ‘āyatanaṃ āyatana’nti vuccanti.

    અપિચ નિવાસટ્ઠાનટ્ઠેન, આકરટ્ઠેન, સમોસરણટ્ઠાનટ્ઠેન , સઞ્જાતિદેસટ્ઠેન, કારણટ્ઠેન ચ આયતનં વેદિતબ્બં. તથા હિ લોકે ‘‘ઇસ્સરાયતનં વાસુદેવાયતન’’ન્તિઆદીસુ નિવાસટ્ઠાનં આયતનન્તિ વુચ્ચતિ . ‘‘સુવણ્ણાયતનં રજતાયતન’’ન્તિઆદીસુ આકરો. સાસને પન ‘‘મનોરમે આયતને સેવન્તિ નં વિહઙ્ગમા’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૫.૩૮) સમોસરણટ્ઠાનં. ‘‘દક્ખિણાપથો ગુન્નં આયતન’’ન્તિઆદીસુ સઞ્જાતિદેસો. ‘‘તત્ર તત્રેવ સક્ખિભબ્બતં પાપુણાતિ સતિ સતિઆયતને’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૫.૨૩) કારણં.

    Apica nivāsaṭṭhānaṭṭhena, ākaraṭṭhena, samosaraṇaṭṭhānaṭṭhena , sañjātidesaṭṭhena, kāraṇaṭṭhena ca āyatanaṃ veditabbaṃ. Tathā hi loke ‘‘issarāyatanaṃ vāsudevāyatana’’ntiādīsu nivāsaṭṭhānaṃ āyatananti vuccati . ‘‘Suvaṇṇāyatanaṃ rajatāyatana’’ntiādīsu ākaro. Sāsane pana ‘‘manorame āyatane sevanti naṃ vihaṅgamā’’tiādīsu (a. ni. 5.38) samosaraṇaṭṭhānaṃ. ‘‘Dakkhiṇāpatho gunnaṃ āyatana’’ntiādīsu sañjātideso. ‘‘Tatra tatreva sakkhibhabbataṃ pāpuṇāti sati satiāyatane’’tiādīsu (a. ni. 5.23) kāraṇaṃ.

    ચક્ખુરૂપાદીસુ ચાપિ તે તે ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા નિવસન્તિ તદાયત્તવુત્તિતાયાતિ ચક્ખાદયો નેસં નિવાસનટ્ઠાનં. ચક્ખાદીસુ ચ તે આકિણ્ણા તં નિસ્સિતત્તા તદારમ્મણત્તા ચાતિ ચક્ખાદયો નેસં આકરો. ચક્ખાદયો ચ નેસં સમોસરણટ્ઠાનં, તત્થ તત્થ વત્થુદ્વારારમ્મણવસેન સમોસરણતો. ચક્ખાદયો ચ નેસં સઞ્જાતિદેસો; તં નિસ્સયારમ્મણભાવેન તત્થેવ ઉપ્પત્તિતો. ચક્ખાદયો ચ નેસં કારણં, તેસં અભાવે અભાવતોતિ. ઇતિ નિવાસટ્ઠાનટ્ઠેન, આકરટ્ઠેન, સમોસરણટ્ઠાનટ્ઠેન, સઞ્જાતિદેસટ્ઠેન, કારણટ્ઠેનાતિ ઇમેહિ કારણેહિ એતે ધમ્મા ‘આયતનં આયતન’ન્તિ વુચ્ચન્તિ. તસ્મા યથાવુત્તેનત્થેન ચક્ખુ ચ તં આયતનઞ્ચાતિ ચક્ખાયતનં…પે॰… ધમ્મા ચ તે આયતનઞ્ચાતિ ધમ્માયતનન્તિ એવં તાવેત્થ ‘અત્થતો’ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

    Cakkhurūpādīsu cāpi te te cittacetasikā dhammā nivasanti tadāyattavuttitāyāti cakkhādayo nesaṃ nivāsanaṭṭhānaṃ. Cakkhādīsu ca te ākiṇṇā taṃ nissitattā tadārammaṇattā cāti cakkhādayo nesaṃ ākaro. Cakkhādayo ca nesaṃ samosaraṇaṭṭhānaṃ, tattha tattha vatthudvārārammaṇavasena samosaraṇato. Cakkhādayo ca nesaṃ sañjātideso; taṃ nissayārammaṇabhāvena tattheva uppattito. Cakkhādayo ca nesaṃ kāraṇaṃ, tesaṃ abhāve abhāvatoti. Iti nivāsaṭṭhānaṭṭhena, ākaraṭṭhena, samosaraṇaṭṭhānaṭṭhena, sañjātidesaṭṭhena, kāraṇaṭṭhenāti imehi kāraṇehi ete dhammā ‘āyatanaṃ āyatana’nti vuccanti. Tasmā yathāvuttenatthena cakkhu ca taṃ āyatanañcāti cakkhāyatanaṃ…pe… dhammā ca te āyatanañcāti dhammāyatananti evaṃ tāvettha ‘atthato’ viññātabbo vinicchayo.

    ‘લક્ખણતો’તિ ચક્ખાદીનં લક્ખણતોપેત્થ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો. તાનિ ચ પન નેસં લક્ખણાનિ હેટ્ઠા રૂપકણ્ડનિદ્દેસે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ.

    ‘Lakkhaṇato’ti cakkhādīnaṃ lakkhaṇatopettha viññātabbo vinicchayo. Tāni ca pana nesaṃ lakkhaṇāni heṭṭhā rūpakaṇḍaniddese vuttanayeneva veditabbāni.

    ‘તાવત્વતો’તિ તાવભાવતો. ઇદં વુત્તં હોતિ – ચક્ખાદયોપિ હિ ધમ્મા એવ. એવં સતિ ધમ્માયતનમિચ્ચેવ અવત્વા કસ્મા દ્વાદસાયતનાનિ વુત્તાનીતિ ચે? છ વિઞ્ઞાણકાયુપ્પત્તિદ્વારારમ્મણવવત્થાનતો. ઇધ છન્નં વિઞ્ઞાણકાયાનં દ્વારભાવેન આરમ્મણભાવેન ચ વવત્થાનતો અયમેવ તેસં ભેદો હોતીતિ દ્વાદસ વુત્તાનિ. ચક્ખુવિઞ્ઞાણવીથિપરિયાપન્નસ્સ હિ વિઞ્ઞાણકાયસ્સ ચક્ખાયતનમેવ ઉપ્પત્તિદ્વારં, રૂપાયતનમેવ ચારમ્મણં . તથા ઇતરાનિ ઇતરેસં. છટ્ઠસ્સ પન ભવઙ્ગમનસઙ્ખાતો મનાયતનેકદેસોવ ઉપ્પત્તિદ્વારં, અસાધારણઞ્ચ ધમ્માયતનં આરમ્મણન્તિ . ઇતિ છન્નં વિઞ્ઞાણકાયાનં ઉપ્પત્તિદ્વારારમ્મણવવત્થાનતો દ્વાદસ વુત્તાનીતિ. એવમેત્થ ‘તાવત્વતો’ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

    ‘Tāvatvato’ti tāvabhāvato. Idaṃ vuttaṃ hoti – cakkhādayopi hi dhammā eva. Evaṃ sati dhammāyatanamicceva avatvā kasmā dvādasāyatanāni vuttānīti ce? Cha viññāṇakāyuppattidvārārammaṇavavatthānato. Idha channaṃ viññāṇakāyānaṃ dvārabhāvena ārammaṇabhāvena ca vavatthānato ayameva tesaṃ bhedo hotīti dvādasa vuttāni. Cakkhuviññāṇavīthipariyāpannassa hi viññāṇakāyassa cakkhāyatanameva uppattidvāraṃ, rūpāyatanameva cārammaṇaṃ . Tathā itarāni itaresaṃ. Chaṭṭhassa pana bhavaṅgamanasaṅkhāto manāyatanekadesova uppattidvāraṃ, asādhāraṇañca dhammāyatanaṃ ārammaṇanti . Iti channaṃ viññāṇakāyānaṃ uppattidvārārammaṇavavatthānato dvādasa vuttānīti. Evamettha ‘tāvatvato’ viññātabbo vinicchayo.

    ‘કમતો’તિ ઇધાપિ પુબ્બે વુત્તેસુ ઉપ્પત્તિક્કમાદીસુ દેસનાક્કમોવ યુજ્જતિ. અજ્ઝત્તિકેસુ હિ આયતનેસુ સનિદસ્સનસપ્પટિઘવિસયત્તા ચક્ખાયતનં પાકટન્તિ પઠમં દેસિતં. તતો અનિદસ્સનસપ્પટિઘવિસયાનિ સોતાયતનાદીનિ. અથ વા દસ્સનાનુત્તરિયસવનાનુત્તરિયહેતુભાવેન બહૂપકારત્તા અજ્ઝત્તિકેસુ ચક્ખાયતનસોતાયતનાનિ પઠમં દેસિતાનિ. તતો ઘાનાયતનાદીનિ તીણિ. પઞ્ચન્નમ્પિ ગોચરવિસયત્તા અન્તે મનાયતનં. ચક્ખાદીનં પન ગોચરત્તા તસ્સ તસ્સ અનન્તરાનિ બાહિરેસુ રૂપાયતનાદીનિ. અપિચ વિઞ્ઞાણુપ્પત્તિકારણવવત્થાનતોપિ અયમેવ તેસં કમો વેદિતબ્બો. વુત્તઞ્હેતં ‘‘ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પજ્જતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં…પે॰… મનઞ્ચ પટિચ્ચ ધમ્મે ચ ઉપ્પજ્જતિ મનોવિઞ્ઞાણ’’ન્તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૪૨૧) એવં ‘કમતો’પેત્થ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

    ‘Kamato’ti idhāpi pubbe vuttesu uppattikkamādīsu desanākkamova yujjati. Ajjhattikesu hi āyatanesu sanidassanasappaṭighavisayattā cakkhāyatanaṃ pākaṭanti paṭhamaṃ desitaṃ. Tato anidassanasappaṭighavisayāni sotāyatanādīni. Atha vā dassanānuttariyasavanānuttariyahetubhāvena bahūpakārattā ajjhattikesu cakkhāyatanasotāyatanāni paṭhamaṃ desitāni. Tato ghānāyatanādīni tīṇi. Pañcannampi gocaravisayattā ante manāyatanaṃ. Cakkhādīnaṃ pana gocarattā tassa tassa anantarāni bāhiresu rūpāyatanādīni. Apica viññāṇuppattikāraṇavavatthānatopi ayameva tesaṃ kamo veditabbo. Vuttañhetaṃ ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇaṃ…pe… manañca paṭicca dhamme ca uppajjati manoviññāṇa’’nti (ma. ni. 3.421) evaṃ ‘kamato’pettha viññātabbo vinicchayo.

    ‘સઙ્ખેપવિત્થારા’તિ સઙ્ખેપતો હિ મનાયતનસ્સ ચેવ ધમ્માયતનેકદેસસ્સ ચ નામેન, તદવસેસાનઞ્ચ આયતનાનં રૂપેન સઙ્ગહિતત્તા દ્વાદસાપિ આયતનાનિ નામરૂપમત્તમેવ હોન્તિ.

    ‘Saṅkhepavitthārā’ti saṅkhepato hi manāyatanassa ceva dhammāyatanekadesassa ca nāmena, tadavasesānañca āyatanānaṃ rūpena saṅgahitattā dvādasāpi āyatanāni nāmarūpamattameva honti.

    વિત્થારતો પન અજ્ઝત્તિકેસુ તાવ ચક્ખાયતનં જાતિવસેન ચક્ખુપસાદમત્તમેવ, પચ્ચયગતિનિકાયપુગ્ગલભેદતો પન અનન્તપ્પભેદં. તથા સોતાયતનાદીનિ ચત્તારિ. મનાયતનં તેભૂમકકુસલાકુસલવિપાકકિરિયવિઞ્ઞાણભેદેન એકાસીતિપ્પભેદં, વત્થુપટિપદાદિભેદતો પન અનન્તપ્પભેદં. રૂપગન્ધરસાયતનાનિ સમુટ્ઠાનભેદતો ચતુપ્પભેદાનિ, સદ્દાયતનં દ્વિપ્પભેદં. સભાગવિસભાગભેદતો પન સબ્બાનિપિ અનન્તપ્પભેદાનિ. ફોટ્ઠબ્બાયતનં પથવીધાતુતેજોધાતુવાયોધાતુવસેન તિપ્પભેદં, સમુટ્ઠાનતો ચતુપ્પભેદં, સભાગવિસભાગતો અનેકપ્પભેદં. ધમ્માયતનં તેભૂમકધમ્મારમ્મણવસેન અનેકપ્પભેદન્તિ. એવં સઙ્ખેપવિત્થારા વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

    Vitthārato pana ajjhattikesu tāva cakkhāyatanaṃ jātivasena cakkhupasādamattameva, paccayagatinikāyapuggalabhedato pana anantappabhedaṃ. Tathā sotāyatanādīni cattāri. Manāyatanaṃ tebhūmakakusalākusalavipākakiriyaviññāṇabhedena ekāsītippabhedaṃ, vatthupaṭipadādibhedato pana anantappabhedaṃ. Rūpagandharasāyatanāni samuṭṭhānabhedato catuppabhedāni, saddāyatanaṃ dvippabhedaṃ. Sabhāgavisabhāgabhedato pana sabbānipi anantappabhedāni. Phoṭṭhabbāyatanaṃ pathavīdhātutejodhātuvāyodhātuvasena tippabhedaṃ, samuṭṭhānato catuppabhedaṃ, sabhāgavisabhāgato anekappabhedaṃ. Dhammāyatanaṃ tebhūmakadhammārammaṇavasena anekappabhedanti. Evaṃ saṅkhepavitthārā viññātabbo vinicchayo.

    ‘દટ્ઠબ્બતો’તિ એત્થ પન સબ્બાનેવેતાનિ આયતનાનિ અનાગમનતો અનિગ્ગમનતો ચ દટ્ઠબ્બાનિ. ન હિ તાનિ પુબ્બે ઉદયા કુતોચિ આગચ્છન્તિ, નાપિ ઉદ્ધં વયા કુહિઞ્ચિ ગચ્છન્તિ; અથ ખો પુબ્બે ઉદયા અપ્પટિલદ્ધસભાવાનિ, ઉદ્ધં વયા પરિભિન્નસભાવાનિ, પુબ્બન્તાપરન્તવેમજ્ઝે પચ્ચયાયત્તવુત્તિતાય અવસાનિ પવત્તન્તિ. તસ્મા અનાગમનતો અનિગ્ગમનતો ચ દટ્ઠબ્બાનિ. તથા નિરીહતો અબ્યાપારતો ચ. ન હિ ચક્ખુરૂપાદીનં એવં હોતિ – ‘અહો વત અમ્હાકં સામગ્ગિયા વિઞ્ઞાણં નામ ઉપ્પજ્જેય્યા’તિ, ન ચ તાનિ વિઞ્ઞાણુપ્પાદનત્થં દ્વારભાવેન વત્થુભાવેન આરમ્મણભાવેન વા ઈહન્તિ, ન બ્યાપારમાપજ્જન્તિ; અથ ખો ધમ્મતાવેસા યં ચક્ખુરૂપાદીનં સામગ્ગિયં ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ સમ્ભવન્તિ. તસ્મા નિરીહતો અબ્યાપારતો ચ દટ્ઠબ્બાનિ. અપિચ અજ્ઝત્તિકાનિ સુઞ્ઞગામો વિય દટ્ઠબ્બાનિ ધુવસુભસુખત્તભાવવિરહિતત્તા, બાહિરાનિ ગામઘાતકચોરા વિય અજ્ઝત્તિકાનં અભિઘાતકત્તા. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘ચક્ખુ, ભિક્ખવે, હઞ્ઞતિ મનાપામનાપેહિ રૂપેહીતિ વિત્થારો. અપિચ અજ્ઝત્તિકાનિ છ પાણકા વિય દટ્ઠબ્બાનિ, બાહિરાનિ તેસં ગોચરા વિયાતિ. એવમ્પેત્થ ‘દટ્ઠબ્બતો’ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયોતિ.

    ‘Daṭṭhabbato’ti ettha pana sabbānevetāni āyatanāni anāgamanato aniggamanato ca daṭṭhabbāni. Na hi tāni pubbe udayā kutoci āgacchanti, nāpi uddhaṃ vayā kuhiñci gacchanti; atha kho pubbe udayā appaṭiladdhasabhāvāni, uddhaṃ vayā paribhinnasabhāvāni, pubbantāparantavemajjhe paccayāyattavuttitāya avasāni pavattanti. Tasmā anāgamanato aniggamanato ca daṭṭhabbāni. Tathā nirīhato abyāpārato ca. Na hi cakkhurūpādīnaṃ evaṃ hoti – ‘aho vata amhākaṃ sāmaggiyā viññāṇaṃ nāma uppajjeyyā’ti, na ca tāni viññāṇuppādanatthaṃ dvārabhāvena vatthubhāvena ārammaṇabhāvena vā īhanti, na byāpāramāpajjanti; atha kho dhammatāvesā yaṃ cakkhurūpādīnaṃ sāmaggiyaṃ cakkhuviññāṇādīni sambhavanti. Tasmā nirīhato abyāpārato ca daṭṭhabbāni. Apica ajjhattikāni suññagāmo viya daṭṭhabbāni dhuvasubhasukhattabhāvavirahitattā, bāhirāni gāmaghātakacorā viya ajjhattikānaṃ abhighātakattā. Vuttañhetaṃ – ‘‘cakkhu, bhikkhave, haññati manāpāmanāpehi rūpehīti vitthāro. Apica ajjhattikāni cha pāṇakā viya daṭṭhabbāni, bāhirāni tesaṃ gocarā viyāti. Evampettha ‘daṭṭhabbato’ viññātabbo vinicchayoti.

    ઇદાનિ તેસં વિપસ્સિતબ્બાકારં દસ્સેતું ચક્ખું અનિચ્ચન્તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ ચક્ખુ તાવ હુત્વા અભાવટ્ઠેન અનિચ્ચન્તિ વેદિતબ્બં. અપરેહિપિ ચતૂહિ કારણેહિ અનિચ્ચં – ઉપ્પાદવયવન્તતો, વિપરિણામતો, તાવકાલિકતો, નિચ્ચપટિક્ખેપતોતિ.

    Idāni tesaṃ vipassitabbākāraṃ dassetuṃ cakkhuṃ aniccantiādi āraddhaṃ. Tattha cakkhu tāva hutvā abhāvaṭṭhena aniccanti veditabbaṃ. Aparehipi catūhi kāraṇehi aniccaṃ – uppādavayavantato, vipariṇāmato, tāvakālikato, niccapaṭikkhepatoti.

    તદેવ પટિપીળનટ્ઠેન દુક્ખં. યસ્મા વા એતં ઉપ્પન્નં ઠિતિં પાપુણાતિ, ઠિતિયં જરાય કિલમતિ, જરં પત્વા અવસ્સં ભિજ્જતિ; તસ્મા અભિણ્હસમ્પટિપીળનતો, દુક્ખમતો, દુક્ખવત્થુતો, સુખપટિક્ખેપતોતિ ઇમેહિ ચતૂહિ કારણેહિ દુક્ખં.

    Tadeva paṭipīḷanaṭṭhena dukkhaṃ. Yasmā vā etaṃ uppannaṃ ṭhitiṃ pāpuṇāti, ṭhitiyaṃ jarāya kilamati, jaraṃ patvā avassaṃ bhijjati; tasmā abhiṇhasampaṭipīḷanato, dukkhamato, dukkhavatthuto, sukhapaṭikkhepatoti imehi catūhi kāraṇehi dukkhaṃ.

    અવસવત્તનટ્ઠેન પન અનત્તા. યસ્મા વા એતં ઉપ્પન્નં ઠિતિં મા પાપુણાતુ, ઠાનપ્પત્તં મા જિરતુ, જરપ્પતં મા ભિજ્જતૂતિ ઇમેસુ તીસુ ઠાનેસુ કસ્સચિ વસવત્તિભાવો નત્થિ, સુઞ્ઞં તેન વસવત્તનાકારેન; તસ્મા સુઞ્ઞતો, અસ્સામિકતો, અકામકારિયતો, અત્તપટિક્ખેપતોતિ ઇમેહિ ચતૂહિ કારણેહિ અનત્તા.

    Avasavattanaṭṭhena pana anattā. Yasmā vā etaṃ uppannaṃ ṭhitiṃ mā pāpuṇātu, ṭhānappattaṃ mā jiratu, jarappataṃ mā bhijjatūti imesu tīsu ṭhānesu kassaci vasavattibhāvo natthi, suññaṃ tena vasavattanākārena; tasmā suññato, assāmikato, akāmakāriyato, attapaṭikkhepatoti imehi catūhi kāraṇehi anattā.

    વિભવગતિકતો , પુબ્બાપરવસેન ભવસઙ્કન્તિગમનતો, પકતિભાવવિજહનતો ચ વિપરિણામધમ્મં. ઇદં અનિચ્ચવેવચનમેવ. રૂપા અનિચ્ચાતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. અપિચેત્થ ઠપેત્વા ચક્ખું તેભૂમકધમ્મા અનિચ્ચા, નો ચક્ખુ. ચક્ખુ પન ચક્ખુ ચેવ અનિચ્ચઞ્ચ. તથા સેસધમ્મા દુક્ખા, નો ચક્ખુ. ચક્ખુ પન ચક્ખુ ચેવ દુક્ખઞ્ચ. સેસધમ્મા અનત્તા, નો ચક્ખુ. ચક્ખુ પન ચક્ખુ ચેવ અનત્તા ચાતિ. રૂપાદીસુપિ એસેવ નયો.

    Vibhavagatikato , pubbāparavasena bhavasaṅkantigamanato, pakatibhāvavijahanato ca vipariṇāmadhammaṃ. Idaṃ aniccavevacanameva. Rūpā aniccātiādīsupi eseva nayo. Apicettha ṭhapetvā cakkhuṃ tebhūmakadhammā aniccā, no cakkhu. Cakkhu pana cakkhu ceva aniccañca. Tathā sesadhammā dukkhā, no cakkhu. Cakkhu pana cakkhu ceva dukkhañca. Sesadhammā anattā, no cakkhu. Cakkhu pana cakkhu ceva anattā cāti. Rūpādīsupi eseva nayo.

    ઇમસ્મિં પન સુત્તન્તભાજનીયે તથાગતેન કિં દસ્સિતન્તિ? દ્વાદસન્નં આયતનાનં અનત્તલક્ખણં. સમ્માસમ્બુદ્ધો હિ અનત્તલક્ખણં દસ્સેન્તો અનિચ્ચેન વા દસ્સેતિ, દુક્ખેન વા, અનિચ્ચદુક્ખેહિ વા. તત્થ ‘‘ચક્ખુ, અત્તાતિ યો વદેય્ય, તં ન ઉપપજ્જતિ. ચક્ખુસ્સ ઉપ્પાદોપિ વયોપિ પઞ્ઞાયતિ. યસ્સ ખો પન ઉપ્પાદોપિ વયોપિ પઞ્ઞાયતિ ‘અત્તા મે ઉપ્પજ્જતિ ચ વેતિ ચા’તિ ઇચ્ચસ્સ એવમાગતં હોતિ. તસ્મા તં ન ઉપપજ્જતિ – ચક્ખુ અત્તાતિ યો વદેય્ય ઇતિ ચક્ખુ અનત્તા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૪૨૨). ઇમસ્મિં સુત્તે અનિચ્ચેન અનત્તલક્ખણં દસ્સેસિ. ‘‘રૂપં, ભિક્ખવે, અનત્તા. રૂપઞ્ચ હિદં, ભિક્ખવે, અત્તા અભવિસ્સ, ન યિદં રૂપં આબાધાય સંવત્તેય્ય; લબ્ભેથ ચ રૂપે – એવં મે રૂપં હોતુ, એવં મે રૂપં મા અહોસીતિ. યસ્મા ચ ખો, ભિક્ખવે, રૂપં અનત્તા તસ્મા રૂપં આબાધાય સંવત્તતિ; ન ચ લબ્ભતિ રૂપે – એવં મે રૂપં હોતુ, એવં મે રૂપં મા અહોસી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૩.૫૯; મહાવ॰ ૨૦) ઇમસ્મિં સુત્તે દુક્ખેન અનત્તલક્ખણં દસ્સેસિ. ‘‘રૂપં, ભિક્ખવે, અનિચ્ચં, યદનિચ્ચં તં દુક્ખં, યં દુક્ખં તદનત્તા, યદનત્તા તં નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૩.૧૫) અનિચ્ચદુક્ખેહિ અનત્તલક્ખણં દસ્સેસિ. કસ્મા? અનિચ્ચદુક્ખાનં પાકટત્તા.

    Imasmiṃ pana suttantabhājanīye tathāgatena kiṃ dassitanti? Dvādasannaṃ āyatanānaṃ anattalakkhaṇaṃ. Sammāsambuddho hi anattalakkhaṇaṃ dassento aniccena vā dasseti, dukkhena vā, aniccadukkhehi vā. Tattha ‘‘cakkhu, attāti yo vadeyya, taṃ na upapajjati. Cakkhussa uppādopi vayopi paññāyati. Yassa kho pana uppādopi vayopi paññāyati ‘attā me uppajjati ca veti cā’ti iccassa evamāgataṃ hoti. Tasmā taṃ na upapajjati – cakkhu attāti yo vadeyya iti cakkhu anattā’’ti (ma. ni. 3.422). Imasmiṃ sutte aniccena anattalakkhaṇaṃ dassesi. ‘‘Rūpaṃ, bhikkhave, anattā. Rūpañca hidaṃ, bhikkhave, attā abhavissa, na yidaṃ rūpaṃ ābādhāya saṃvatteyya; labbhetha ca rūpe – evaṃ me rūpaṃ hotu, evaṃ me rūpaṃ mā ahosīti. Yasmā ca kho, bhikkhave, rūpaṃ anattā tasmā rūpaṃ ābādhāya saṃvattati; na ca labbhati rūpe – evaṃ me rūpaṃ hotu, evaṃ me rūpaṃ mā ahosī’’ti (saṃ. ni. 3.59; mahāva. 20) imasmiṃ sutte dukkhena anattalakkhaṇaṃ dassesi. ‘‘Rūpaṃ, bhikkhave, aniccaṃ, yadaniccaṃ taṃ dukkhaṃ, yaṃ dukkhaṃ tadanattā, yadanattā taṃ netaṃ mama, nesohamasmi, na meso attā’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.15) aniccadukkhehi anattalakkhaṇaṃ dassesi. Kasmā? Aniccadukkhānaṃ pākaṭattā.

    હત્થતો હિ તટ્ટકે વા સરકે વા કિસ્મિઞ્ચિદેવ વા પતિત્વા ભિન્ને ‘અહો અનિચ્ચ’ન્તિ વદન્તિ. એવં અનિચ્ચં પાકટં નામ. અત્તભાવસ્મિં પન ગણ્ડપિળકાદીસુ વા ઉટ્ઠિતાસુ ખાણુકણ્ટકાદીહિ વા વિદ્ધાસુ ‘અહો દુક્ખ’ન્તિ વદન્તિ. એવં દુક્ખં પાકટં નામ. અનત્તલક્ખણં અપાકટં અન્ધકારં અવિભૂતં દુપ્પટિવિજ્ઝં દુદ્દીપનં દુપ્પઞ્ઞાપનં . અનિચ્ચદુક્ખલક્ખણાનિ ઉપ્પાદા વા તથાગતાનં અનુપ્પાદા વા પઞ્ઞાયન્તિ. અનત્તલક્ખણં વિના બુદ્ધુપ્પાદા ન પઞ્ઞાયતિ, બુદ્ધુપ્પાદેયેવ પઞ્ઞાયતિ. મહિદ્ધિકા હિ મહાનુભાવા તાપસપરિબ્બાજકા સરભઙ્ગસત્થારાદયોપિ ‘અનિચ્ચં દુક્ખ’ન્તિ વત્તું સક્કોન્તિ, ‘અનત્તા’તિ વત્તું ન સક્કોન્તિ. સચે હિ તે સમ્પત્તપરિસાય અનત્તાતિ વત્તું સક્કુણેય્યું, સમ્પત્તપરિસાય મગ્ગફલપટિવેધો ભવેય્ય. અનત્તલક્ખણપઞ્ઞાપનઞ્હિ અઞ્ઞસ્સ કસ્સચિ અવિસયો, સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધાનમેવ વિસયો. એવમેતં અનત્તલક્ખણં અપાકટં. તસ્મા સત્થા અનત્તલક્ખણં દસ્સેન્તો અનિચ્ચેન વા દસ્સેસિ, દુક્ખેન વા, અનિચ્ચદુક્ખેહિ વા. ઇધ પન તં અનિચ્ચદુક્ખેહિ દસ્સેસીતિ વેદિતબ્બં.

    Hatthato hi taṭṭake vā sarake vā kismiñcideva vā patitvā bhinne ‘aho anicca’nti vadanti. Evaṃ aniccaṃ pākaṭaṃ nāma. Attabhāvasmiṃ pana gaṇḍapiḷakādīsu vā uṭṭhitāsu khāṇukaṇṭakādīhi vā viddhāsu ‘aho dukkha’nti vadanti. Evaṃ dukkhaṃ pākaṭaṃ nāma. Anattalakkhaṇaṃ apākaṭaṃ andhakāraṃ avibhūtaṃ duppaṭivijjhaṃ duddīpanaṃ duppaññāpanaṃ . Aniccadukkhalakkhaṇāni uppādā vā tathāgatānaṃ anuppādā vā paññāyanti. Anattalakkhaṇaṃ vinā buddhuppādā na paññāyati, buddhuppādeyeva paññāyati. Mahiddhikā hi mahānubhāvā tāpasaparibbājakā sarabhaṅgasatthārādayopi ‘aniccaṃ dukkha’nti vattuṃ sakkonti, ‘anattā’ti vattuṃ na sakkonti. Sace hi te sampattaparisāya anattāti vattuṃ sakkuṇeyyuṃ, sampattaparisāya maggaphalapaṭivedho bhaveyya. Anattalakkhaṇapaññāpanañhi aññassa kassaci avisayo, sabbaññubuddhānameva visayo. Evametaṃ anattalakkhaṇaṃ apākaṭaṃ. Tasmā satthā anattalakkhaṇaṃ dassento aniccena vā dassesi, dukkhena vā, aniccadukkhehi vā. Idha pana taṃ aniccadukkhehi dassesīti veditabbaṃ.

    ઇમાનિ પન લક્ખણાનિ કિસ્સ અમનસિકારા અપ્પટિવેધા, કેન પટિચ્છન્નત્તા, ન ઉપટ્ઠહન્તિ? અનિચ્ચલક્ખણં તાવ ઉદયબ્બયાનં અમનસિકારા અપ્પટિવેધા, સન્તતિયા પટિચ્છન્નત્તા, ન ઉપટ્ઠાતિ. દુક્ખલક્ખણં અભિણ્હસમ્પટિપીળનસ્સ અમનસિકારા અપ્પટિવેધા, ઇરિયાપથેહિ પટિચ્છન્નત્તા, ન ઉપટ્ઠાતિ. અનત્તલક્ખણં નાનાધાતુવિનિબ્ભોગસ્સ અમનસિકારા અપ્પટિવેધા, ઘનેન પટિચ્છન્નત્તા, ન ઉપટ્ઠાતિ. ઉદયબ્બયં પન પરિગ્ગહેત્વા સન્તતિયા વિકોપિતાય અનિચ્ચલક્ખણં યાથાવસરસતો ઉપટ્ઠાતિ. અભિણ્હસમ્પટિપીળનં મનસિકત્વા ઇરિયાપથે ઉગ્ઘાટિતે દુક્ખલક્ખણં યાથાવસરસતો ઉપટ્ઠાતિ. નાનાધાતુયો વિનિબ્ભુજિત્વા ઘનવિનિબ્ભોગે કતે અનત્તલક્ખણં યાથાવસરસતો ઉપટ્ઠાતિ.

    Imāni pana lakkhaṇāni kissa amanasikārā appaṭivedhā, kena paṭicchannattā, na upaṭṭhahanti? Aniccalakkhaṇaṃ tāva udayabbayānaṃ amanasikārā appaṭivedhā, santatiyā paṭicchannattā, na upaṭṭhāti. Dukkhalakkhaṇaṃ abhiṇhasampaṭipīḷanassa amanasikārā appaṭivedhā, iriyāpathehi paṭicchannattā, na upaṭṭhāti. Anattalakkhaṇaṃ nānādhātuvinibbhogassa amanasikārā appaṭivedhā, ghanena paṭicchannattā, na upaṭṭhāti. Udayabbayaṃ pana pariggahetvā santatiyā vikopitāya aniccalakkhaṇaṃ yāthāvasarasato upaṭṭhāti. Abhiṇhasampaṭipīḷanaṃ manasikatvā iriyāpathe ugghāṭite dukkhalakkhaṇaṃ yāthāvasarasato upaṭṭhāti. Nānādhātuyo vinibbhujitvā ghanavinibbhoge kate anattalakkhaṇaṃ yāthāvasarasato upaṭṭhāti.

    એત્થ ચ અનિચ્ચં અનિચ્ચલક્ખણં, દુક્ખં દુક્ખલક્ખણં, અનત્તા અનત્તલક્ખણન્તિ અયં વિભાગો વેદિતબ્બો. તત્થ અનિચ્ચન્તિ ખન્ધપઞ્ચકં. કસ્મા? ઉપ્પાદવયઞ્ઞથત્તભાવા, હુત્વા અભાવતો વા; ઉપ્પાદવયઞ્ઞથત્તં અનિચ્ચલક્ખણં, હુત્વા અભાવસઙ્ખાતો આકારવિકારો વા. ‘‘યદનિચ્ચં તં દુક્ખ’’ન્તિ વચનતો પન તદેવ ખન્ધપઞ્ચકં દુક્ખં. કસ્મા? અભિણ્હસમ્પટિપીળનતો; અભિણ્હસમ્પટિપીળનાકારો દુક્ખલક્ખણં. ‘‘યં દુક્ખં તં અનત્તા’’તિ પન વચનતો તદેવ ખન્ધપઞ્ચકં અનત્તા. કસ્મા? અવસવત્તનતો; અવસવત્તનાકારો અનત્તલક્ખણં. ઇતિ અઞ્ઞદેવ અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તા, અઞ્ઞાનિ અનિચ્ચદુક્ખાનત્તલક્ખણાનિ. પઞ્ચક્ખન્ધા, દ્વાદસાયતનાનિ, અટ્ઠારસ ધાતુયોતિ ઇદઞ્હિ સબ્બમ્પિ અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તા નામ. વુત્તપ્પકારાકારવિકારા અનિચ્ચદુક્ખાનત્તલક્ખણાનીતિ.

    Ettha ca aniccaṃ aniccalakkhaṇaṃ, dukkhaṃ dukkhalakkhaṇaṃ, anattā anattalakkhaṇanti ayaṃ vibhāgo veditabbo. Tattha aniccanti khandhapañcakaṃ. Kasmā? Uppādavayaññathattabhāvā, hutvā abhāvato vā; uppādavayaññathattaṃ aniccalakkhaṇaṃ, hutvā abhāvasaṅkhāto ākāravikāro vā. ‘‘Yadaniccaṃ taṃ dukkha’’nti vacanato pana tadeva khandhapañcakaṃ dukkhaṃ. Kasmā? Abhiṇhasampaṭipīḷanato; abhiṇhasampaṭipīḷanākāro dukkhalakkhaṇaṃ. ‘‘Yaṃ dukkhaṃ taṃ anattā’’ti pana vacanato tadeva khandhapañcakaṃ anattā. Kasmā? Avasavattanato; avasavattanākāro anattalakkhaṇaṃ. Iti aññadeva aniccaṃ dukkhaṃ anattā, aññāni aniccadukkhānattalakkhaṇāni. Pañcakkhandhā, dvādasāyatanāni, aṭṭhārasa dhātuyoti idañhi sabbampi aniccaṃ dukkhaṃ anattā nāma. Vuttappakārākāravikārā aniccadukkhānattalakkhaṇānīti.

    સઙ્ખેપતો પનેત્થ દસાયતનાનિ કામાવચરાનિ, દ્વે તેભૂમકાનિ. સબ્બેસુપિ સમ્મસનચારો કથિતોતિ વેદિતબ્બો.

    Saṅkhepato panettha dasāyatanāni kāmāvacarāni, dve tebhūmakāni. Sabbesupi sammasanacāro kathitoti veditabbo.

    સુત્તન્તભાજનીયવણ્ણના.

    Suttantabhājanīyavaṇṇanā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / વિભઙ્ગપાળિ • Vibhaṅgapāḷi / ૨. આયતનવિભઙ્ગો • 2. Āyatanavibhaṅgo

    ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / વિભઙ્ગ-અનુટીકા • Vibhaṅga-anuṭīkā / ૨. આયતનવિભઙ્ગો • 2. Āyatanavibhaṅgo


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact