Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૯. તિસ્સત્થેરગાથાવણ્ણના
9. Tissattheragāthāvaṇṇanā
સત્તિયા વિય ઓમટ્ઠોતિ આયસ્મતો તિસ્સત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પતિ? અયમ્પિ કિર પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં પુઞ્ઞં ઉપચિનન્તો તિસ્સસ્સ ભગવતો બોધિયા મૂલે પુરાણપણ્ણાનિ નીહરિત્વા સોધેસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે કપિલવત્થુનગરે ભગવતો પિતુચ્છાપુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ તિસ્સો નામ નામેન. સો ભગવન્તં અનુપબ્બજિત્વા ઉપસમ્પન્નો હુત્વા અરઞ્ઞાયતને વિહરન્તો જાતિં પટિચ્ચ માનં કરોન્તો કોધૂપાયાસબહુલો ચ ઉજ્ઝાનબહુલો ચ હુત્વા વિચરતિ, સમણધમ્મે ઉસ્સુક્કં ન કરોતિ. અથ નં સત્થા એકદિવસં દિવાટ્ઠાને વિવટમુખં નિદ્દાયન્તં દિબ્બચક્ખુના ઓલોકેન્તો સાવત્થિતો આકાસેન ગન્ત્વા તસ્સ ઉપરિ આકાસેયેવ ઠત્વા ઓભાસં ફરિત્વા તેનોભાસેન પટિબુદ્ધસ્સ સતિં ઉપ્પાદેત્વા ઓવાદં દેન્તો ‘‘સત્તિયા વિય ઓમટ્ઠો’’તિ ગાથં અભાસિ.
Sattiyā viya omaṭṭhoti āyasmato tissattherassa gāthā. Kā uppati? Ayampi kira purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ puññaṃ upacinanto tissassa bhagavato bodhiyā mūle purāṇapaṇṇāni nīharitvā sodhesi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde kapilavatthunagare bhagavato pitucchāputto hutvā nibbatti tisso nāma nāmena. So bhagavantaṃ anupabbajitvā upasampanno hutvā araññāyatane viharanto jātiṃ paṭicca mānaṃ karonto kodhūpāyāsabahulo ca ujjhānabahulo ca hutvā vicarati, samaṇadhamme ussukkaṃ na karoti. Atha naṃ satthā ekadivasaṃ divāṭṭhāne vivaṭamukhaṃ niddāyantaṃ dibbacakkhunā olokento sāvatthito ākāsena gantvā tassa upari ākāseyeva ṭhatvā obhāsaṃ pharitvā tenobhāsena paṭibuddhassa satiṃ uppādetvā ovādaṃ dento ‘‘sattiyā viya omaṭṭho’’ti gāthaṃ abhāsi.
૩૯. તત્થ સત્તિયાતિ દેસનાસીસમેતં, એકતોધારાદિના સત્થેનાતિ અત્થો. ઓમટ્ઠોતિ પહતો. ચત્તારો હિ પહારા ઓમટ્ઠો ઉમ્મટ્ઠો મટ્ઠો વિમટ્ઠોતિ. તત્થ ઉપરિ ઠત્વા અધોમુખં દિન્નપહારો ઓમટ્ઠો નામ, હેટ્ઠા ઠત્વા ઉદ્ધમ્મુખં દિન્નપહારો ઉમ્મટ્ઠો નામ, અગ્ગળસૂચિ વિય વિનિવિજ્ઝિત્વા ગતો મટ્ઠો નામ, સેસો સબ્બોપિ વિમટ્ઠો નામ. ઇમસ્મિં પન ઠાને ઓમટ્ઠો ગહિતો. સો હિ સબ્બદારુણો દુરુદ્ધરણસલ્લો દુત્તિકિચ્છો અન્તોદોસો અન્તોપુબ્બલોહિતોવ હોતિ, પુબ્બલોહિતં અનિક્ખમિત્વા વણમુખં પરિયોનન્ધિત્વા તિટ્ઠતિ. પુબ્બલોહિતં નીહરિતુકામેહિ મઞ્ચેન સદ્ધિં બન્ધિત્વા અધોસિરો કાતબ્બો હોતિ, મરણં વા મરણમત્તં વા દુક્ખં પાપુણન્તિ. ડય્હમાનેતિ અગ્ગિના ઝાયમાને. મત્થકેતિ સીસે. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા સત્તિયા ઓમટ્ઠો પુરિસો સલ્લુબ્બાહનવણતિકિચ્છનાનં અત્થાય વીરિયં આરભતિ તાદિસં પયોગં કરોતિ પરક્કમતિ, યથા ચ ડય્હમાને મત્થકે આદિત્તસીસો પુરિસો તસ્સ નિબ્બાપનત્થં વીરિયં આરભતિ તાદિસં પયોગં કરોતિ, એવમેવં, ભિક્ખુ, કામરાગપ્પહાનાય સતો અપ્પમત્તો અતિવિય ઉસ્સાહજાતો હુત્વા વિહરેય્યાતિ.
39. Tattha sattiyāti desanāsīsametaṃ, ekatodhārādinā satthenāti attho. Omaṭṭhoti pahato. Cattāro hi pahārā omaṭṭho ummaṭṭho maṭṭho vimaṭṭhoti. Tattha upari ṭhatvā adhomukhaṃ dinnapahāro omaṭṭho nāma, heṭṭhā ṭhatvā uddhammukhaṃ dinnapahāro ummaṭṭho nāma, aggaḷasūci viya vinivijjhitvā gato maṭṭho nāma, seso sabbopi vimaṭṭho nāma. Imasmiṃ pana ṭhāne omaṭṭho gahito. So hi sabbadāruṇo duruddharaṇasallo duttikiccho antodoso antopubbalohitova hoti, pubbalohitaṃ anikkhamitvā vaṇamukhaṃ pariyonandhitvā tiṭṭhati. Pubbalohitaṃ nīharitukāmehi mañcena saddhiṃ bandhitvā adhosiro kātabbo hoti, maraṇaṃ vā maraṇamattaṃ vā dukkhaṃ pāpuṇanti. Ḍayhamāneti agginā jhāyamāne. Matthaketi sīse. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā sattiyā omaṭṭho puriso sallubbāhanavaṇatikicchanānaṃ atthāya vīriyaṃ ārabhati tādisaṃ payogaṃ karoti parakkamati, yathā ca ḍayhamāne matthake ādittasīso puriso tassa nibbāpanatthaṃ vīriyaṃ ārabhati tādisaṃ payogaṃ karoti, evamevaṃ, bhikkhu, kāmarāgappahānāya sato appamatto ativiya ussāhajāto hutvā vihareyyāti.
એવં ભગવા તસ્સ થેરસ્સ કોધૂપાયાસવૂપસમાય ઓવાદં દેન્તો તદેકટ્ઠતાય કામરાગપ્પહાનસીસેન દેસનં નિટ્ઠાપેસિ. થેરો ઇમં ગાથં સુત્વા સંવિગ્ગહદયો વિપસ્સનાય યુત્તપ્પયુત્તો વિહાસિ. તસ્સ અજ્ઝાસયં ઞત્વા સત્થા સંયુત્તકે તિસ્સત્થેરસુત્તં (સં॰ નિ॰ ૩.૮૪) દેસેસિ. સો દેસનાપરિયોસાને અરહત્તે પતિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૨.૫૩.૬૬-૭૩) –
Evaṃ bhagavā tassa therassa kodhūpāyāsavūpasamāya ovādaṃ dento tadekaṭṭhatāya kāmarāgappahānasīsena desanaṃ niṭṭhāpesi. Thero imaṃ gāthaṃ sutvā saṃviggahadayo vipassanāya yuttappayutto vihāsi. Tassa ajjhāsayaṃ ñatvā satthā saṃyuttake tissattherasuttaṃ (saṃ. ni. 3.84) desesi. So desanāpariyosāne arahatte patiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.53.66-73) –
‘‘દેવલોકે મનુસ્સે ચે, અનુભોત્વા ઉભો યસે;
‘‘Devaloke manusse ce, anubhotvā ubho yase;
અવસાને ચ નિબ્બાનં, સિવં પત્તો અનુત્તરં.
Avasāne ca nibbānaṃ, sivaṃ patto anuttaraṃ.
‘‘સમ્બુદ્ધં ઉદ્દિસિત્વાન, બોધિં વા તસ્સ સત્થુનો;
‘‘Sambuddhaṃ uddisitvāna, bodhiṃ vā tassa satthuno;
યો પુઞ્ઞં પસવી પોસો, તસ્સ કિં નામ દુલ્લભં.
Yo puññaṃ pasavī poso, tassa kiṃ nāma dullabhaṃ.
‘‘મગ્ગે ફલે આગમે ચ, ઝાનાભિઞ્ઞાગુણેસુ ચ;
‘‘Magge phale āgame ca, jhānābhiññāguṇesu ca;
અઞ્ઞેસં અધિકો હુત્વા, નિબ્બાયામિ અનાસવો.
Aññesaṃ adhiko hutvā, nibbāyāmi anāsavo.
‘‘પુરેહં બોધિયા પત્તં, છડ્ડેત્વા હટ્ઠમાનસો;
‘‘Purehaṃ bodhiyā pattaṃ, chaḍḍetvā haṭṭhamānaso;
ઇમેહિ વીસતઙ્ગેહિ, સમઙ્ગી હોમિ સબ્બથા.
Imehi vīsataṅgehi, samaṅgī homi sabbathā.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
અરહત્તં પન પત્વા થેરો અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો સત્થારં પૂજેતું તમેવ ગાથં અભાસિ.
Arahattaṃ pana patvā thero aññaṃ byākaronto satthāraṃ pūjetuṃ tameva gāthaṃ abhāsi.
તિસ્સત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Tissattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૯. તિસ્સત્થેરગાથા • 9. Tissattheragāthā