Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / જાતક-અટ્ઠકથા • Jātaka-aṭṭhakathā

    [૫૪૨] ૫. ઉમઙ્ગજાતકવણ્ણના

    [542] 5. Umaṅgajātakavaṇṇanā

    પઞ્ચાલો સબ્બસેનાયાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પઞ્ઞાપારમિં આરબ્ભ કથેસિ. એકદિવસઞ્હિ ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં સન્નિસિન્ના તથાગતસ્સ પઞ્ઞાપારમિં વણ્ણયન્તા નિસીદિંસુ ‘‘મહાપઞ્ઞો, આવુસો, તથાગતો પુથુપઞ્ઞો ગમ્ભીરપઞ્ઞો હાસપઞ્ઞો જવનપઞ્ઞો તિક્ખપઞ્ઞો નિબ્બેધિકપઞ્ઞો પરપ્પવાદમદ્દનો, અત્તનો પઞ્ઞાનુભાવેન કૂટદન્તાદયો બ્રાહ્મણે, સભિયાદયો પરિબ્બાજકે, અઙ્ગુલિમાલાદયો ચોરે, આળવકાદયો યક્ખે, સક્કાદયો દેવે, બકાદયો બ્રહ્માનો ચ દમેત્વા નિબ્બિસેવને અકાસિ, બહુજનકાયે પબ્બજ્જં દત્વા મગ્ગફલેસુ પતિટ્ઠાપેસિ, એવં મહાપઞ્ઞો, આવુસો, સત્થા’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, તથાગતો ઇદાનેવ પઞ્ઞવા, અતીતેપિ અપરિપક્કે ઞાણે બોધિઞાણત્થાય ચરિયં ચરન્તોપિ પઞ્ઞવાયેવા’’તિ વત્વા તેહિ યાચિતો અતીતં આહરિ.

    Pañcālosabbasenāyāti idaṃ satthā jetavane viharanto paññāpāramiṃ ārabbha kathesi. Ekadivasañhi bhikkhū dhammasabhāyaṃ sannisinnā tathāgatassa paññāpāramiṃ vaṇṇayantā nisīdiṃsu ‘‘mahāpañño, āvuso, tathāgato puthupañño gambhīrapañño hāsapañño javanapañño tikkhapañño nibbedhikapañño parappavādamaddano, attano paññānubhāvena kūṭadantādayo brāhmaṇe, sabhiyādayo paribbājake, aṅgulimālādayo core, āḷavakādayo yakkhe, sakkādayo deve, bakādayo brahmāno ca dametvā nibbisevane akāsi, bahujanakāye pabbajjaṃ datvā maggaphalesu patiṭṭhāpesi, evaṃ mahāpañño, āvuso, satthā’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, tathāgato idāneva paññavā, atītepi aparipakke ñāṇe bodhiñāṇatthāya cariyaṃ carantopi paññavāyevā’’ti vatvā tehi yācito atītaṃ āhari.

    અતીતે વિદેહરટ્ઠે મિથિલાયં વેદેહો નામ રાજા રજ્જં કારેસિ. તસ્સ અત્થધમ્માનુસાસકા ચત્તારો પણ્ડિતા અહેસું સેનકો, પુક્કુસો, કામિન્દો, દેવિન્દો ચાતિ. તદા રાજા બોધિસત્તસ્સ પટિસન્ધિગ્ગહણદિવસે પચ્ચૂસકાલે એવરૂપં સુપિનં અદ્દસ – રાજઙ્ગણે ચતૂસુ કોણેસુ ચત્તારો અગ્ગિક્ખન્ધા મહાપાકારપ્પમાણા ઉટ્ઠાય પજ્જલન્તિ. તેસં મજ્ઝે ખજ્જોપનકપ્પમાણો અગ્ગિક્ખન્દો ઉટ્ઠહિત્વા તઙ્ખણઞ્ઞેવ ચત્તારો અગ્ગિક્ખન્ધે અતિક્કમિત્વા યાવ બ્રહ્મલોકા ઉટ્ઠાય સકલચક્કવાળં ઓભાસેત્વા ઠિતો, ભૂમિયં પતિતો સાસપબીજમત્તમ્પિ પઞ્ઞાયતિ. તં સદેવકા લોકા સમારકા સબ્રહ્મકા ગન્ધમાલાદીહિ પૂજેન્તિ, મહાજનો જાલન્તરેનેવ ચરતિ, લોમકૂપમત્તમ્પિ ઉણ્હં ન ગણ્હાતિ. રાજા ઇમં સુપિનં દિસ્વા ભીતતસિતો ઉટ્ઠાય ‘‘કિં નુ ખો મે ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેન્તો નિસિન્નકોવ અરુણં ઉટ્ઠાપેસિ.

    Atīte videharaṭṭhe mithilāyaṃ vedeho nāma rājā rajjaṃ kāresi. Tassa atthadhammānusāsakā cattāro paṇḍitā ahesuṃ senako, pukkuso, kāmindo, devindo cāti. Tadā rājā bodhisattassa paṭisandhiggahaṇadivase paccūsakāle evarūpaṃ supinaṃ addasa – rājaṅgaṇe catūsu koṇesu cattāro aggikkhandhā mahāpākārappamāṇā uṭṭhāya pajjalanti. Tesaṃ majjhe khajjopanakappamāṇo aggikkhando uṭṭhahitvā taṅkhaṇaññeva cattāro aggikkhandhe atikkamitvā yāva brahmalokā uṭṭhāya sakalacakkavāḷaṃ obhāsetvā ṭhito, bhūmiyaṃ patito sāsapabījamattampi paññāyati. Taṃ sadevakā lokā samārakā sabrahmakā gandhamālādīhi pūjenti, mahājano jālantareneva carati, lomakūpamattampi uṇhaṃ na gaṇhāti. Rājā imaṃ supinaṃ disvā bhītatasito uṭṭhāya ‘‘kiṃ nu kho me bhavissatī’’ti cintento nisinnakova aruṇaṃ uṭṭhāpesi.

    ચત્તારોપિ પણ્ડિતા પાતોવાગન્ત્વા ‘‘કચ્ચિ, દેવ, સુખં સયિત્થા’’તિ સુખસેય્યં પુચ્છિંસુ. સો ‘‘કુતો મે સુખસેય્યં લદ્ધ’’ન્તિ વત્વા ‘‘એવરૂપો મે સુપિનો દિટ્ઠો’’તિ સબ્બં કથેસિ. અથ નં સેનકપણ્ડિતો ‘‘મા ભાયિ, મહારાજ, મઙ્ગલસુપિનો એસ, વુદ્ધિ વો ભવિસ્સતી’’તિ વત્વા ‘‘કિં કારણા આચરિયા’’તિ વુત્તે ‘‘મહારાજ, અમ્હે ચત્તારો પણ્ડિતે અભિભવિત્વા અઞ્ઞો વો પઞ્ચમો પણ્ડિતો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, મયઞ્હિ ચત્તારો પણ્ડિતા ચત્તારો અગ્ગિક્ખન્ધા વિય, તેસં મજ્ઝે ઉપ્પન્નો અગ્ગિક્ખન્ધો વિય અઞ્ઞો પઞ્ચમો પણ્ડિતો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, સો સદેવકે લોકે અસદિસો ભવિસ્સતી’’તિ વત્વા ‘‘ઇદાનિ પનેસ કુહિ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘મહારાજ, અજ્જ તસ્સ પટિસન્ધિગ્ગહણેન વા માતુકુચ્છિતો નિક્ખમનેન વા ભવિતબ્બ’’ન્તિ અત્તનો સિપ્પબલેન દિબ્બચક્ખુના દિટ્ઠો વિય બ્યાકાસિ. રાજાપિ તતો પટ્ઠાય તં વચનં અનુસ્સરિ.

    Cattāropi paṇḍitā pātovāgantvā ‘‘kacci, deva, sukhaṃ sayitthā’’ti sukhaseyyaṃ pucchiṃsu. So ‘‘kuto me sukhaseyyaṃ laddha’’nti vatvā ‘‘evarūpo me supino diṭṭho’’ti sabbaṃ kathesi. Atha naṃ senakapaṇḍito ‘‘mā bhāyi, mahārāja, maṅgalasupino esa, vuddhi vo bhavissatī’’ti vatvā ‘‘kiṃ kāraṇā ācariyā’’ti vutte ‘‘mahārāja, amhe cattāro paṇḍite abhibhavitvā añño vo pañcamo paṇḍito uppajjissati, mayañhi cattāro paṇḍitā cattāro aggikkhandhā viya, tesaṃ majjhe uppanno aggikkhandho viya añño pañcamo paṇḍito uppajjissati, so sadevake loke asadiso bhavissatī’’ti vatvā ‘‘idāni panesa kuhi’’nti vutte ‘‘mahārāja, ajja tassa paṭisandhiggahaṇena vā mātukucchito nikkhamanena vā bhavitabba’’nti attano sippabalena dibbacakkhunā diṭṭho viya byākāsi. Rājāpi tato paṭṭhāya taṃ vacanaṃ anussari.

    મિથિલાયં પન ચતૂસુ દ્વારેસુ પાચીનયવમજ્ઝકો, દક્ખિણયવમજ્ઝકો, પચ્છિમયવમજ્ઝકો, ઉત્તરયવમજ્ઝકોતિ ચત્તારો ગામા અહેસું. તેસુ પાચીનયવમજ્ઝકે સિરિવડ્ઢનો નામ સેટ્ઠિ પટિવસતિ, સુમનદેવી નામસ્સ ભરિયા અહોસિ. મહાસત્તો તં દિવસં રઞ્ઞા સુપિનસ્સ દિટ્ઠવેલાય તાવતિંસભવનતો ચવિત્વા તસ્સા કુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં ગણ્હિ. તસ્મિંયેવ કાલે અપરેપિ દેવપુત્તસહસ્સા તાવતિંસભવનતો ચવિત્વા તસ્મિંયેવ ગામે સેટ્ઠાનુસેટ્ઠીનં કુલેસુ પટિસન્ધિં ગણ્હિંસુ. સુમનદેવીપિ દસમાસચ્ચયેન સુવણ્ણવણ્ણં પુત્તં વિજાયિ. તસ્મિં ખણે સક્કો મનુસ્સલોકં ઓલોકેન્તો મહાસત્તસ્સ માતુકુચ્છિતો નિક્ખમનભાવં ઞત્વા ‘‘ઇમં બુદ્ધઙ્કુરં સદેવકે લોકે પાકટં કાતું વટ્ટતી’’તિ મહાસત્તસ્સ માતુકુચ્છિતો નિક્ખન્તક્ખણે અદિસ્સમાનકાયેન ગન્ત્વા તસ્સ હત્થે એકં ઓસધઘટિકં ઠપેત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગતો. મહાસત્તો તં મુટ્ઠિં કત્વા ગણ્હિ. તસ્મિં પન માતુકુચ્છિતો નિક્ખન્તે માતુ અપ્પમત્તકમ્પિ દુક્ખં નાહોસિ, ધમકરણતો ઉદકમિવ સુખેન નિક્ખમિ.

    Mithilāyaṃ pana catūsu dvāresu pācīnayavamajjhako, dakkhiṇayavamajjhako, pacchimayavamajjhako, uttarayavamajjhakoti cattāro gāmā ahesuṃ. Tesu pācīnayavamajjhake sirivaḍḍhano nāma seṭṭhi paṭivasati, sumanadevī nāmassa bhariyā ahosi. Mahāsatto taṃ divasaṃ raññā supinassa diṭṭhavelāya tāvatiṃsabhavanato cavitvā tassā kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhi. Tasmiṃyeva kāle aparepi devaputtasahassā tāvatiṃsabhavanato cavitvā tasmiṃyeva gāme seṭṭhānuseṭṭhīnaṃ kulesu paṭisandhiṃ gaṇhiṃsu. Sumanadevīpi dasamāsaccayena suvaṇṇavaṇṇaṃ puttaṃ vijāyi. Tasmiṃ khaṇe sakko manussalokaṃ olokento mahāsattassa mātukucchito nikkhamanabhāvaṃ ñatvā ‘‘imaṃ buddhaṅkuraṃ sadevake loke pākaṭaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti mahāsattassa mātukucchito nikkhantakkhaṇe adissamānakāyena gantvā tassa hatthe ekaṃ osadhaghaṭikaṃ ṭhapetvā sakaṭṭhānameva gato. Mahāsatto taṃ muṭṭhiṃ katvā gaṇhi. Tasmiṃ pana mātukucchito nikkhante mātu appamattakampi dukkhaṃ nāhosi, dhamakaraṇato udakamiva sukhena nikkhami.

    સા તસ્સ હત્થે ઓસધઘટિકં દિસ્વા ‘‘તાત, કિં તે લદ્ધ’’ન્તિ આહ. ‘‘ઓસધં, અમ્મા’’તિ દિબ્બોસધં માતુ હત્થે ઠપેસિ. ઠપેત્વા ચ પન ‘‘અમ્મ, ઇદં ઓસધં યેન કેનચિ આબાધેન આબાધિકાનં દેથા’’તિ આહ. સા તુટ્ઠપહટ્ઠા સિરિવડ્ઢનસેટ્ઠિનો આરોચેસિ. તસ્સ પન સત્તવસ્સિકો સીસાબાધો અત્થિ. સો તુટ્ઠપહટ્ઠો હુત્વા ‘‘અયં માતુકુચ્છિતો જાયમાનો ઓસધં ગહેત્વા આગતો, જાતક્ખણેયેવ માતરા સદ્ધિં કથેસિ, એવરૂપેન પુઞ્ઞવતા દિન્નં ઓસધં મહાનુભાવં ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા તં ઓસધં ગહેત્વા નિસદાયં ઘંસિત્વા થોકં નલાટે મક્ખેસિ. તસ્મિં ખણે તસ્સ સત્તવસ્સિકો સીસાબાધો પદુમપત્તતો ઉદકં વિય નિવત્તિત્વા ગતો. સો ‘‘મહાનુભાવં ઓસધ’’ન્તિ સોમનસ્સપ્પત્તો અહોસિ. મહાસત્તસ્સ ઓસધં ગહેત્વા આગતભાવો સબ્બત્થ પાકટો જાતો. યે કેચિ આબાધિકા, સબ્બે સેટ્ઠિસ્સ ગેહં ગન્ત્વા ઓસધં યાચન્તિ. સબ્બેસં નિસદાયં ઘંસિત્વા થોકં ગહેત્વા ઉદકેન આળોલેત્વા દેતિ . દિબ્બોસધેન સરીરે મક્ખિતમત્તેયેવ સબ્બાબાધા વૂપસમ્મન્તિ. સુખિતા મનુસ્સા ‘‘સિરિવડ્ઢનસેટ્ઠિનો ગેહે ઓસધસ્સ મહન્તો આનુભાવો’’તિ વણ્ણયન્તા પક્કમિંસુ. મહાસત્તસ્સ પન નામગ્ગહણદિવસે મહાસેટ્ઠિ ‘‘મમ પુત્તસ્સ અય્યકાદીનં ન નામેન અત્થો અત્થિ, જાયમાનસ્સ ઓસધં ગહેત્વા આગતત્તા ઓસધનામકોવ હોતૂ’’તિ વત્વા ‘‘મહોસધકુમારો’’ત્વેવસ્સ નામમકાસિ.

    Sā tassa hatthe osadhaghaṭikaṃ disvā ‘‘tāta, kiṃ te laddha’’nti āha. ‘‘Osadhaṃ, ammā’’ti dibbosadhaṃ mātu hatthe ṭhapesi. Ṭhapetvā ca pana ‘‘amma, idaṃ osadhaṃ yena kenaci ābādhena ābādhikānaṃ dethā’’ti āha. Sā tuṭṭhapahaṭṭhā sirivaḍḍhanaseṭṭhino ārocesi. Tassa pana sattavassiko sīsābādho atthi. So tuṭṭhapahaṭṭho hutvā ‘‘ayaṃ mātukucchito jāyamāno osadhaṃ gahetvā āgato, jātakkhaṇeyeva mātarā saddhiṃ kathesi, evarūpena puññavatā dinnaṃ osadhaṃ mahānubhāvaṃ bhavissatī’’ti cintetvā taṃ osadhaṃ gahetvā nisadāyaṃ ghaṃsitvā thokaṃ nalāṭe makkhesi. Tasmiṃ khaṇe tassa sattavassiko sīsābādho padumapattato udakaṃ viya nivattitvā gato. So ‘‘mahānubhāvaṃ osadha’’nti somanassappatto ahosi. Mahāsattassa osadhaṃ gahetvā āgatabhāvo sabbattha pākaṭo jāto. Ye keci ābādhikā, sabbe seṭṭhissa gehaṃ gantvā osadhaṃ yācanti. Sabbesaṃ nisadāyaṃ ghaṃsitvā thokaṃ gahetvā udakena āḷoletvā deti . Dibbosadhena sarīre makkhitamatteyeva sabbābādhā vūpasammanti. Sukhitā manussā ‘‘sirivaḍḍhanaseṭṭhino gehe osadhassa mahanto ānubhāvo’’ti vaṇṇayantā pakkamiṃsu. Mahāsattassa pana nāmaggahaṇadivase mahāseṭṭhi ‘‘mama puttassa ayyakādīnaṃ na nāmena attho atthi, jāyamānassa osadhaṃ gahetvā āgatattā osadhanāmakova hotū’’ti vatvā ‘‘mahosadhakumāro’’tvevassa nāmamakāsi.

    ઇદઞ્ચસ્સ અહોસિ ‘‘મમ પુત્તો મહાપુઞ્ઞો, ન એકકોવ નિબ્બત્તિસ્સતિ, ઇમિના સદ્ધિં જાતદારકેહિ ભવિતબ્બ’’ન્તિ. સો ઓલોકાપેન્તો દારકસહસ્સાનં નિબ્બત્તભાવં સુત્વા સબ્બેસમ્પિ કુમારકાનં પિળન્ધનાનિ દત્વા ધાતિયો દાપેસિ ‘‘પુત્તસ્સ મે ઉપટ્ઠાકા ભવિસ્સન્તી’’તિ. બોધિસત્તેન સદ્ધિંયેવ તેસં મઙ્ગલટ્ઠાને મઙ્ગલં કારેસિ. દારકે અલઙ્કરિત્વા મહાસત્તસ્સ ઉપટ્ઠાતું આનેન્તિ. બોધિસત્તો તેહિ સદ્ધિં કીળન્તો વડ્ઢિત્વા સત્તવસ્સિકકાલે સુવણ્ણપટિમા વિય અભિરૂપો અહોસિ. અથસ્સ ગામમજ્ઝે તેહિ સદ્ધિં કીળન્તસ્સ હત્થિઅસ્સાદીસુ આગચ્છન્તેસુ કીળામણ્ડલં ભિજ્જતિ. વાતાતપપહરણકાલે દારકા કિલમન્તિ. એકદિવસઞ્ચ તેસં કીળન્તાનંયેવ અકાલમેઘો ઉટ્ઠહિ. તં દિસ્વા નાગબલો બોધિસત્તો ધાવિત્વા એકસાલં પાવિસિ. ઇતરે દારકા પચ્છતો ધાવન્તા અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ પાદેસુ પહરિત્વા ઉપક્ખલિત્વા પતિતા જણ્ણુકભેદાદીનિ પાપુણિંસુ. બોધિસત્તોપિ ‘‘ઇમસ્મિં ઠાને કીળાસાલં કાતું વટ્ટતિ, એવં વાતે વા વસ્સે વા આતપે વા આગતે ન કિલમિસ્સામા’’તિ ચિન્તેત્વા તે દારકે આહ – ‘‘સમ્મા, ઇમસ્મિં ઠાને વાતે વા વસ્સે વા આતપે વા આગતે ઠાનનિસજ્જસયનક્ખમં એકં સાલં કારેસ્સામ, એકેકં કહાપણં આહરથા’’તિ. તે તથા કરિંસુ.

    Idañcassa ahosi ‘‘mama putto mahāpuñño, na ekakova nibbattissati, iminā saddhiṃ jātadārakehi bhavitabba’’nti. So olokāpento dārakasahassānaṃ nibbattabhāvaṃ sutvā sabbesampi kumārakānaṃ piḷandhanāni datvā dhātiyo dāpesi ‘‘puttassa me upaṭṭhākā bhavissantī’’ti. Bodhisattena saddhiṃyeva tesaṃ maṅgalaṭṭhāne maṅgalaṃ kāresi. Dārake alaṅkaritvā mahāsattassa upaṭṭhātuṃ ānenti. Bodhisatto tehi saddhiṃ kīḷanto vaḍḍhitvā sattavassikakāle suvaṇṇapaṭimā viya abhirūpo ahosi. Athassa gāmamajjhe tehi saddhiṃ kīḷantassa hatthiassādīsu āgacchantesu kīḷāmaṇḍalaṃ bhijjati. Vātātapapaharaṇakāle dārakā kilamanti. Ekadivasañca tesaṃ kīḷantānaṃyeva akālamegho uṭṭhahi. Taṃ disvā nāgabalo bodhisatto dhāvitvā ekasālaṃ pāvisi. Itare dārakā pacchato dhāvantā aññamaññassa pādesu paharitvā upakkhalitvā patitā jaṇṇukabhedādīni pāpuṇiṃsu. Bodhisattopi ‘‘imasmiṃ ṭhāne kīḷāsālaṃ kātuṃ vaṭṭati, evaṃ vāte vā vasse vā ātape vā āgate na kilamissāmā’’ti cintetvā te dārake āha – ‘‘sammā, imasmiṃ ṭhāne vāte vā vasse vā ātape vā āgate ṭhānanisajjasayanakkhamaṃ ekaṃ sālaṃ kāressāma, ekekaṃ kahāpaṇaṃ āharathā’’ti. Te tathā kariṃsu.

    મહાસત્તો મહાવડ્ઢકિં પક્કોસાપેત્વા ‘‘ઇમસ્મિં ઠાને સાલં કરોહી’’તિ સહસ્સં અદાસિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા સહસ્સં ગહેત્વા ખાણુકણ્ટકે કોટ્ટેત્વા ભૂમિં સમં કારેત્વા સુત્તં પસારેસિ. મહાસત્તો તસ્સ સુત્તપસારણવિધાનં અનારાધેન્તો ‘‘આચરિય, એવં અપસારેત્વા સાધુકં પસારેહી’’તિ આહ. સામિ, અહં અત્તનો સિપ્પાનુરૂપેન પસારેસિં, ઇતો અઞ્ઞં ન જાનામીતિ. ‘એત્તકં અજાનન્તો ત્વં અમ્હાકં ધનં ગહેત્વા સાલં કથં કરિસ્સસિ, આહર, સુત્તં પસારેત્વા તે દસ્સામી’’તિ આહરાપેત્વા સયં સુત્તં પસારેસિ. તં વિસ્સકમ્મદેવપુત્તસ્સ પસારિતં વિય અહોસિ. તતો વડ્ઢકિં આહ ‘‘એવં પસારેતું સક્ખિસ્સસી’’તિ? ‘‘ન સક્ખિસ્સામી’’તિ. ‘‘મમ વિચારણાય પન કાતું સક્ખિસ્સસી’’તિ. ‘‘સક્ખિસ્સામિ, સામી’’તિ. મહાસત્તો યથા તસ્સા સાલાય એકસ્મિં પદેસે અનાથાનં વસનટ્ઠાનં હોતિ, એકસ્મિં અનાથાનં ઇત્થીનં વિજાયનટ્ઠાનં, એકસ્મિં આગન્તુકસમણબ્રાહ્મણાનં વસનટ્ઠાનં, એકસ્મિં આગન્તુકમનુસ્સાનં વસનટ્ઠાનં, એકસ્મિં આગન્તુકવાણિજાનં ભણ્ડટ્ઠપનટ્ઠાનં હોતિ, તથા સબ્બાનિ ઠાનાનિ બહિમુખાનિ કત્વા સાલં વિચારેસિ. તત્થેવ કીળામણ્ડલં, તત્થેવ વિનિચ્છયં, તત્થેવ ધમ્મસભં કારેસિ. કતિપાહેનેવ નિટ્ઠિતાય સાલાય ચિત્તકારે પક્કોસાપેત્વા સયં વિચારેત્વા રમણીયં ચિત્તકમ્મં કારેસિ. સાલા સુધમ્માદેવસભાપટિભાગા અહોસિ.

    Mahāsatto mahāvaḍḍhakiṃ pakkosāpetvā ‘‘imasmiṃ ṭhāne sālaṃ karohī’’ti sahassaṃ adāsi. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā sahassaṃ gahetvā khāṇukaṇṭake koṭṭetvā bhūmiṃ samaṃ kāretvā suttaṃ pasāresi. Mahāsatto tassa suttapasāraṇavidhānaṃ anārādhento ‘‘ācariya, evaṃ apasāretvā sādhukaṃ pasārehī’’ti āha. Sāmi, ahaṃ attano sippānurūpena pasāresiṃ, ito aññaṃ na jānāmīti. ‘Ettakaṃ ajānanto tvaṃ amhākaṃ dhanaṃ gahetvā sālaṃ kathaṃ karissasi, āhara, suttaṃ pasāretvā te dassāmī’’ti āharāpetvā sayaṃ suttaṃ pasāresi. Taṃ vissakammadevaputtassa pasāritaṃ viya ahosi. Tato vaḍḍhakiṃ āha ‘‘evaṃ pasāretuṃ sakkhissasī’’ti? ‘‘Na sakkhissāmī’’ti. ‘‘Mama vicāraṇāya pana kātuṃ sakkhissasī’’ti. ‘‘Sakkhissāmi, sāmī’’ti. Mahāsatto yathā tassā sālāya ekasmiṃ padese anāthānaṃ vasanaṭṭhānaṃ hoti, ekasmiṃ anāthānaṃ itthīnaṃ vijāyanaṭṭhānaṃ, ekasmiṃ āgantukasamaṇabrāhmaṇānaṃ vasanaṭṭhānaṃ, ekasmiṃ āgantukamanussānaṃ vasanaṭṭhānaṃ, ekasmiṃ āgantukavāṇijānaṃ bhaṇḍaṭṭhapanaṭṭhānaṃ hoti, tathā sabbāni ṭhānāni bahimukhāni katvā sālaṃ vicāresi. Tattheva kīḷāmaṇḍalaṃ, tattheva vinicchayaṃ, tattheva dhammasabhaṃ kāresi. Katipāheneva niṭṭhitāya sālāya cittakāre pakkosāpetvā sayaṃ vicāretvā ramaṇīyaṃ cittakammaṃ kāresi. Sālā sudhammādevasabhāpaṭibhāgā ahosi.

    તતો ‘‘ન એત્તકેન સાલા સોભતિ, પોક્ખરણિં પન કારેતું વટ્ટતી’’તિ પોક્ખરણિં ખણાપેત્વા ઇટ્ઠકવડ્ઢકિં પક્કોસાપેત્વા સયં વિચારેત્વા સહસ્સવઙ્કં સતતિત્થં પોક્ખરણિં કારેસિ. સા પઞ્ચવિધપદુમસઞ્છન્ના નન્દાપોક્ખરણી વિય અહોસિ. તસ્સા તીરે પુપ્ફફલધરે નાનારુક્ખે રોપાપેત્વા નન્દનવનકપ્પં ઉય્યાનં કારેસિ. તમેવ ચ સાલં નિસ્સાય ધમ્મિકસમણબ્રાહ્મણાનઞ્ચેવ આગન્તુકગમિકાદીનઞ્ચ દાનવત્તં પટ્ઠપેસિ. તસ્સ સા કિરિયા સબ્બત્થ પાકટા અહોસિ . બહૂ મનુસ્સા ઓસરન્તિ. મહાસત્તો સાલાય નિસીદિત્વા સમ્પત્તસમ્પત્તાનં કારણાકારણં યુત્તાયુત્તં કથેસિ, વિનિચ્છયં ઠપેસિ, બુદ્ધુપ્પાદકાલો વિય અહોસિ.

    Tato ‘‘na ettakena sālā sobhati, pokkharaṇiṃ pana kāretuṃ vaṭṭatī’’ti pokkharaṇiṃ khaṇāpetvā iṭṭhakavaḍḍhakiṃ pakkosāpetvā sayaṃ vicāretvā sahassavaṅkaṃ satatitthaṃ pokkharaṇiṃ kāresi. Sā pañcavidhapadumasañchannā nandāpokkharaṇī viya ahosi. Tassā tīre pupphaphaladhare nānārukkhe ropāpetvā nandanavanakappaṃ uyyānaṃ kāresi. Tameva ca sālaṃ nissāya dhammikasamaṇabrāhmaṇānañceva āgantukagamikādīnañca dānavattaṃ paṭṭhapesi. Tassa sā kiriyā sabbattha pākaṭā ahosi . Bahū manussā osaranti. Mahāsatto sālāya nisīditvā sampattasampattānaṃ kāraṇākāraṇaṃ yuttāyuttaṃ kathesi, vinicchayaṃ ṭhapesi, buddhuppādakālo viya ahosi.

    વેદેહરાજાપિ સત્તવસ્સચ્ચયેન ‘‘ચત્તારો પણ્ડિતા ‘અમ્હે અભિભવિત્વા પઞ્ચમો પણ્ડિતો ઉપ્પજ્જિસ્સતી’તિ મે કથયિંસુ, કત્થ સો એતરહી’’તિ સરિત્વા ‘‘તસ્સ વસનટ્ઠાનં જાનાથા’’તિ ચતૂહિ દ્વારેહિ ચત્તારો અમચ્ચે પેસેસિ. સેસદ્વારેહિ નિક્ખન્તા અમચ્ચા મહાસત્તં ન પસ્સિંસુ. પાચીનદ્વારેન નિક્ખન્તો અમચ્ચો પન સાલાદીનિ દિસ્વા ‘‘પણ્ડિતેન નામ ઇમિસ્સા સાલાય કારકેન વા કારાપકેન વા ભવિતબ્બ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા મનુસ્સે પુચ્છિ ‘‘અયં સાલા કતરવડ્ઢકિના કતા’’તિ? મનુસ્સા ‘‘નાયં વડ્ઢકિના કતા, સિરિવડ્ઢનસેટ્ઠિપુત્તેન મહોસધપણ્ડિતેન અત્તનો પઞ્ઞાબલેન વિચારેત્વા કતા’’તિ વદિંસુ. ‘‘કતિવસ્સો પન પણ્ડિતો’’તિ? ‘‘પરિપુણ્ણસત્તવસ્સો’’તિ. અમચ્ચો રઞ્ઞા દિટ્ઠસુપિનદિવસતો પટ્ઠાય વસ્સં ગણેત્વા ‘‘રઞ્ઞો દિટ્ઠસુપિનેન સમેતિ, અયમેવ સો પણ્ડિતો’’તિ રઞ્ઞો દૂતં પેસેસિ ‘‘દેવ, પાચીનયવમજ્ઝકગામે સિરિવડ્ઢનસેટ્ઠિપુત્તો મહોસધપણ્ડિતો નામ સત્તવસ્સિકોવ સમાનો એવરૂપં નામ સાલં વિચારેસિ, પોક્ખરણિં ઉય્યાનઞ્ચ કારેસિ, ઇમં પણ્ડિતં ગહેત્વા આનેમી’’તિ. રાજા તં કથં સુત્વાવ તુટ્ઠચિત્તો હુત્વા સેનકં પક્કોસાપેત્વા તમત્થં આરોચેત્વા ‘‘કિં, આચરિય, આનેમ પણ્ડિત’’ન્તિ પુચ્છિ. સો લાભં મચ્છરાયન્તો ‘‘મહારાજ, સાલાદીનં કારાપિતમત્તેન પણ્ડિતો નામ ન હોતિ, યો કોચિ એતાનિ કારેતિ, અપ્પમત્તકં એત’’ન્તિ આહ. સો તસ્સ કથં સુત્વા ‘‘ભવિતબ્બમેત્થ કારણેના’’તિ તુણ્હી હુત્વા ‘‘તત્થેવ વસન્તો પણ્ડિતં વીમંસતૂ’’તિ અમચ્ચસ્સ દૂતં પટિપેસેસિ. તં સુત્વા અમચ્ચો તત્થેવ વસન્તો પણ્ડિતં વીમંસિ.

    Vedeharājāpi sattavassaccayena ‘‘cattāro paṇḍitā ‘amhe abhibhavitvā pañcamo paṇḍito uppajjissatī’ti me kathayiṃsu, kattha so etarahī’’ti saritvā ‘‘tassa vasanaṭṭhānaṃ jānāthā’’ti catūhi dvārehi cattāro amacce pesesi. Sesadvārehi nikkhantā amaccā mahāsattaṃ na passiṃsu. Pācīnadvārena nikkhanto amacco pana sālādīni disvā ‘‘paṇḍitena nāma imissā sālāya kārakena vā kārāpakena vā bhavitabba’’nti cintetvā manusse pucchi ‘‘ayaṃ sālā kataravaḍḍhakinā katā’’ti? Manussā ‘‘nāyaṃ vaḍḍhakinā katā, sirivaḍḍhanaseṭṭhiputtena mahosadhapaṇḍitena attano paññābalena vicāretvā katā’’ti vadiṃsu. ‘‘Kativasso pana paṇḍito’’ti? ‘‘Paripuṇṇasattavasso’’ti. Amacco raññā diṭṭhasupinadivasato paṭṭhāya vassaṃ gaṇetvā ‘‘rañño diṭṭhasupinena sameti, ayameva so paṇḍito’’ti rañño dūtaṃ pesesi ‘‘deva, pācīnayavamajjhakagāme sirivaḍḍhanaseṭṭhiputto mahosadhapaṇḍito nāma sattavassikova samāno evarūpaṃ nāma sālaṃ vicāresi, pokkharaṇiṃ uyyānañca kāresi, imaṃ paṇḍitaṃ gahetvā ānemī’’ti. Rājā taṃ kathaṃ sutvāva tuṭṭhacitto hutvā senakaṃ pakkosāpetvā tamatthaṃ ārocetvā ‘‘kiṃ, ācariya, ānema paṇḍita’’nti pucchi. So lābhaṃ maccharāyanto ‘‘mahārāja, sālādīnaṃ kārāpitamattena paṇḍito nāma na hoti, yo koci etāni kāreti, appamattakaṃ eta’’nti āha. So tassa kathaṃ sutvā ‘‘bhavitabbamettha kāraṇenā’’ti tuṇhī hutvā ‘‘tattheva vasanto paṇḍitaṃ vīmaṃsatū’’ti amaccassa dūtaṃ paṭipesesi. Taṃ sutvā amacco tattheva vasanto paṇḍitaṃ vīmaṃsi.

    સત્તદારકપઞ્હો

    Sattadārakapañho

    તત્રિદં વીમંસનુદ્દાનં –

    Tatridaṃ vīmaṃsanuddānaṃ –

    ‘‘મંસં ગોણો ગન્થિ સુત્તં, પુત્તો ગોતો રથેન ચ;

    ‘‘Maṃsaṃ goṇo ganthi suttaṃ, putto goto rathena ca;

    દણ્ડો સીસં અહી ચેવ, કુક્કુટો મણિ વિજાયનં;

    Daṇḍo sīsaṃ ahī ceva, kukkuṭo maṇi vijāyanaṃ;

    ઓદનં વાલુકઞ્ચાપિ, તળાકુય્યાનં ગદ્રભો મણી’’તિ.

    Odanaṃ vālukañcāpi, taḷākuyyānaṃ gadrabho maṇī’’ti.

    તત્થ મંસન્તિ એકદિવસં બોધિસત્તે કીળામણ્ડલં ગચ્છન્તે એકો સેનો સૂનફલકતો મંસપેસિં ગહેત્વા આકાસં પક્ખન્દિ. તં દિસ્વા દારકા ‘‘મંસપેસિં છડ્ડાપેસ્સામા’’તિ સેનં અનુબન્ધિંસુ. સેનો ઇતો ચિતો ચ ધાવતિ. તે ઉદ્ધં ઓલોકેત્વા તસ્સ પચ્છતો પચ્છતો ગચ્છન્તા પાસાણાદીસુ ઉપક્ખલિત્વા કિલમન્તિ. અથ ને પણ્ડિતો આહ ‘‘છડ્ડાપેસ્સામિ ન’’ન્તિ. ‘‘છડ્ડાપેહિ સામી’’તિ. ‘‘તેન હિ પસ્સથા’’તિ સો ઉદ્ધં અનોલોકેત્વાવ વાતવેગેન ધાવિત્વા સેનસ્સ છાયં અક્કમિત્વા પાણિં પહરિત્વા મહારવં રવિ. તસ્સ તેજેન સો સદ્દો સેનસ્સ કુચ્છિયં વિનિવિજ્ઝિત્વા નિચ્છારિતો વિય અહોસિ. સો ભીતો મંસં છડ્ડેસિ. મહાસત્તો છડ્ડિતભાવં ઞત્વા છાયં ઓલોકેન્તોવ ભૂમિયં પતિતું અદત્વા આકાસેયેવ સમ્પટિચ્છિ. તં અચ્છરિયં દિસ્વા મહાજનો નદન્તો વગ્ગન્તો અપ્ફોટેન્તો મહાસદ્દં અકાસિ. અમચ્ચો તં પવત્તિં ઞત્વા રઞ્ઞો દૂતં પેસેસિ ‘‘પણ્ડિતો ઇમિના ઉપાયેન મંસપેસિં છડ્ડાપેસિ, ઇદં દેવો જાનાતૂ’’તિ. તં સુત્વા રાજા સેનકં પુચ્છિ ‘‘કિં, સેનક, આનેમ પણ્ડિત’’ન્તિ? સો ચિન્તેસિ ‘‘તસ્સ ઇધાગતકાલતો પટ્ઠાય મયં નિપ્પભા ભવિસ્સામ, અત્થિભાવમ્પિ નો રાજા ન જાનિસ્સતિ, ન તં આનેતું વટ્ટતી’’તિ. સો બલવલાભમચ્છરિયતાય ‘‘મહારાજ, એત્તકેન પણ્ડિતો નામ ન હોતિ, અપ્પમત્તકં કિઞ્ચિ એત’’ન્તિ આહ. રાજા મજ્ઝત્તોવ હુત્વા ‘‘તત્થેવ નં વીમંસતૂ’’તિ પુન પેસેસિ.

    Tattha maṃsanti ekadivasaṃ bodhisatte kīḷāmaṇḍalaṃ gacchante eko seno sūnaphalakato maṃsapesiṃ gahetvā ākāsaṃ pakkhandi. Taṃ disvā dārakā ‘‘maṃsapesiṃ chaḍḍāpessāmā’’ti senaṃ anubandhiṃsu. Seno ito cito ca dhāvati. Te uddhaṃ oloketvā tassa pacchato pacchato gacchantā pāsāṇādīsu upakkhalitvā kilamanti. Atha ne paṇḍito āha ‘‘chaḍḍāpessāmi na’’nti. ‘‘Chaḍḍāpehi sāmī’’ti. ‘‘Tena hi passathā’’ti so uddhaṃ anoloketvāva vātavegena dhāvitvā senassa chāyaṃ akkamitvā pāṇiṃ paharitvā mahāravaṃ ravi. Tassa tejena so saddo senassa kucchiyaṃ vinivijjhitvā nicchārito viya ahosi. So bhīto maṃsaṃ chaḍḍesi. Mahāsatto chaḍḍitabhāvaṃ ñatvā chāyaṃ olokentova bhūmiyaṃ patituṃ adatvā ākāseyeva sampaṭicchi. Taṃ acchariyaṃ disvā mahājano nadanto vagganto apphoṭento mahāsaddaṃ akāsi. Amacco taṃ pavattiṃ ñatvā rañño dūtaṃ pesesi ‘‘paṇḍito iminā upāyena maṃsapesiṃ chaḍḍāpesi, idaṃ devo jānātū’’ti. Taṃ sutvā rājā senakaṃ pucchi ‘‘kiṃ, senaka, ānema paṇḍita’’nti? So cintesi ‘‘tassa idhāgatakālato paṭṭhāya mayaṃ nippabhā bhavissāma, atthibhāvampi no rājā na jānissati, na taṃ ānetuṃ vaṭṭatī’’ti. So balavalābhamacchariyatāya ‘‘mahārāja, ettakena paṇḍito nāma na hoti, appamattakaṃ kiñci eta’’nti āha. Rājā majjhattova hutvā ‘‘tattheva naṃ vīmaṃsatū’’ti puna pesesi.

    ગોણોતિ એકો પાચીનયવમજ્ઝકગામવાસી પુરિસો ‘‘વસ્સે પતિતે કસિસ્સામી’’તિ ગામન્તરતો ગોણે કિણિત્વા આનેત્વા ગેહે વસાપેત્વા પુનદિવસે ગોચરત્થાય તિણભૂમિં આનેત્વા ગોણપિટ્ઠે નિસિન્નો કિલન્તરૂપો ઓતરિત્વા રુક્ખમૂલે નિપન્નોવ નિદ્દં ઓક્કમિ. તસ્મિં ખણે એકો ચોરો ગોણે ગહેત્વા પલાયિ. સો પબુજ્ઝિત્વા ગોણે અપસ્સન્તો ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેત્વા ગોણે ગહેત્વા પલાયન્તં ચોરં દિસ્વા વેગેન પક્ખન્દિત્વા ‘‘કુહિં મે ગોણે નેસી’’તિ આહ. ‘‘મમ ગોણે અત્તનો ઇચ્છિતટ્ઠાનં નેમી’’તિ. તેસં વિવાદં સુત્વા મહાજનો સન્નિપતિ. પણ્ડિતો તેસં સાલાદ્વારેન ગચ્છન્તાનં સદ્દં સુત્વા ઉભોપિ પક્કોસાપેત્વા તેસં કિરિયં દિસ્વાવ ‘‘અયં ચોરો, અયં ગોણસામિકો’’તિ જાનાતિ. જાનન્તોપિ ‘‘કસ્મા વિવદથા’’તિ પુચ્છિ. ગોણસામિકો આહ – ‘‘સામિ, ઇમે અહં અસુકગામતો અસુકસ્સ નામ હત્થતો કિણિત્વા આનેત્વા ગેહે વસાપેત્વા ગોચરત્થાય તિણભૂમિં નેસિં, તત્થ મમ પમાદં દિસ્વા અયં ગોણે ગહેત્વા પલાયિ. સ્વાહં ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેન્તો ઇમં દિસ્વા અનુબન્ધિત્વા ગણ્હિં, અસુકગામવાસિનો મયા એતેસં કિણિત્વા ગહિતભાવં જાનન્તી’’તિ. ચોરો પન ‘‘મમેતે ઘરજાતિકા, અયં મુસા ભણતી’’તિ આહ.

    Goṇoti eko pācīnayavamajjhakagāmavāsī puriso ‘‘vasse patite kasissāmī’’ti gāmantarato goṇe kiṇitvā ānetvā gehe vasāpetvā punadivase gocaratthāya tiṇabhūmiṃ ānetvā goṇapiṭṭhe nisinno kilantarūpo otaritvā rukkhamūle nipannova niddaṃ okkami. Tasmiṃ khaṇe eko coro goṇe gahetvā palāyi. So pabujjhitvā goṇe apassanto ito cito ca oloketvā goṇe gahetvā palāyantaṃ coraṃ disvā vegena pakkhanditvā ‘‘kuhiṃ me goṇe nesī’’ti āha. ‘‘Mama goṇe attano icchitaṭṭhānaṃ nemī’’ti. Tesaṃ vivādaṃ sutvā mahājano sannipati. Paṇḍito tesaṃ sālādvārena gacchantānaṃ saddaṃ sutvā ubhopi pakkosāpetvā tesaṃ kiriyaṃ disvāva ‘‘ayaṃ coro, ayaṃ goṇasāmiko’’ti jānāti. Jānantopi ‘‘kasmā vivadathā’’ti pucchi. Goṇasāmiko āha – ‘‘sāmi, ime ahaṃ asukagāmato asukassa nāma hatthato kiṇitvā ānetvā gehe vasāpetvā gocaratthāya tiṇabhūmiṃ nesiṃ, tattha mama pamādaṃ disvā ayaṃ goṇe gahetvā palāyi. Svāhaṃ ito cito ca olokento imaṃ disvā anubandhitvā gaṇhiṃ, asukagāmavāsino mayā etesaṃ kiṇitvā gahitabhāvaṃ jānantī’’ti. Coro pana ‘‘mamete gharajātikā, ayaṃ musā bhaṇatī’’ti āha.

    અથ ને પણ્ડિતો ‘‘અહં વો અડ્ડં ધમ્મેન વિનિચ્છિનિસ્સામિ, ઠસ્સથ મે વિનિચ્છયે’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આમ, સામિ, ઠસ્સામા’’તિ વુત્તે ‘‘મહાજનસ્સ મનં ગણ્હિતું વટ્ટતી’’તિ પઠમં ચોરં પુચ્છિ ‘‘તયા ઇમે ગોણા કિં ખાદાપિતા કિં પાયિતા’’તિ? ‘‘યાગું પાયિતા તિલપિટ્ઠઞ્ચ માસે ચ ખાદાપિતા’’તિ. તતો ગોણસામિકં પુચ્છિ. સો આહ – ‘‘સામિ, કુતો મે દુગ્ગતસ્સ યાગુઆદીનિ લદ્ધાનિ, તિણમેવ ખાદાપિતા’’તિ. પણ્ડિતો તેસં કથં પરિસં ગાહાપેત્વા પિયઙ્ગુપત્તાનિ આહરાપેત્વા કોટ્ટાપેત્વા ઉદકેન મદ્દાપેત્વા ગોણે પાયેસિ. ગોણા તિણમેવ છડ્ડયિંસુ. પણ્ડિતો ‘‘પસ્સથેત’’ન્તિ મહાજનસ્સ દસ્સેત્વા ચોરં પુચ્છિ ‘‘ત્વં ચોરોસિ, ન ચોરોસી’’તિ? સો ‘‘ચોરોમ્હી’’તિ આહ. ‘‘તેન હિ ત્વં ઇતો પટ્ઠાય મા એવરૂપમકાસી’’તિ ઓવદિ. બોધિસત્તસ્સ પરિસા પન તં હત્થપાદેહિ કોટ્ટેત્વા દુબ્બલમકાસિ. અથ નં પણ્ડિતો ‘‘દિટ્ઠધમ્મેયેવ તાવ ઇમં દુક્ખં લભસિ, સમ્પરાયે પન નિરયાદીસુ મહાદુક્ખં અનુભવિસ્સસિ, સમ્મ, ત્વં ઇતો પટ્ઠાય પજહેતં કમ્મ’’ન્તિ વત્વા તસ્સ પઞ્ચ સીલાનિ અદાસિ. અમચ્ચો તં પવત્તિં યથાભૂતં રઞ્ઞો આરોચાપેસિ. રાજા સેનકં પુચ્છિ ‘‘કિં, સેનક, આનેમ પણ્ડિત’’ન્તિ. ‘‘ગોણઅડ્ડં નામ, મહારાજ, યે કેચિ વિનિચ્છિનન્તિ, આગમેહિ તાવા’’તિ વુત્તે રાજા મજ્ઝત્તો હુત્વા પુન તથેવ સાસનં પેસેસિ. સબ્બટ્ઠાનેસુપિ એવં વેદિતબ્બં. ઇતો પરં પન ઉદ્દાનમત્તમેવ વિભજિત્વા દસ્સયિસ્સામાતિ.

    Atha ne paṇḍito ‘‘ahaṃ vo aḍḍaṃ dhammena vinicchinissāmi, ṭhassatha me vinicchaye’’ti pucchitvā ‘‘āma, sāmi, ṭhassāmā’’ti vutte ‘‘mahājanassa manaṃ gaṇhituṃ vaṭṭatī’’ti paṭhamaṃ coraṃ pucchi ‘‘tayā ime goṇā kiṃ khādāpitā kiṃ pāyitā’’ti? ‘‘Yāguṃ pāyitā tilapiṭṭhañca māse ca khādāpitā’’ti. Tato goṇasāmikaṃ pucchi. So āha – ‘‘sāmi, kuto me duggatassa yāguādīni laddhāni, tiṇameva khādāpitā’’ti. Paṇḍito tesaṃ kathaṃ parisaṃ gāhāpetvā piyaṅgupattāni āharāpetvā koṭṭāpetvā udakena maddāpetvā goṇe pāyesi. Goṇā tiṇameva chaḍḍayiṃsu. Paṇḍito ‘‘passatheta’’nti mahājanassa dassetvā coraṃ pucchi ‘‘tvaṃ corosi, na corosī’’ti? So ‘‘coromhī’’ti āha. ‘‘Tena hi tvaṃ ito paṭṭhāya mā evarūpamakāsī’’ti ovadi. Bodhisattassa parisā pana taṃ hatthapādehi koṭṭetvā dubbalamakāsi. Atha naṃ paṇḍito ‘‘diṭṭhadhammeyeva tāva imaṃ dukkhaṃ labhasi, samparāye pana nirayādīsu mahādukkhaṃ anubhavissasi, samma, tvaṃ ito paṭṭhāya pajahetaṃ kamma’’nti vatvā tassa pañca sīlāni adāsi. Amacco taṃ pavattiṃ yathābhūtaṃ rañño ārocāpesi. Rājā senakaṃ pucchi ‘‘kiṃ, senaka, ānema paṇḍita’’nti. ‘‘Goṇaaḍḍaṃ nāma, mahārāja, ye keci vinicchinanti, āgamehi tāvā’’ti vutte rājā majjhatto hutvā puna tatheva sāsanaṃ pesesi. Sabbaṭṭhānesupi evaṃ veditabbaṃ. Ito paraṃ pana uddānamattameva vibhajitvā dassayissāmāti.

    ગન્થીતિ એકા દુગ્ગતિત્થી નાનાવણ્ણેહિ સુત્તેહિ ગન્થિકે બન્ધિત્વા કતં સુત્તગન્થિતપિળન્ધનં ગીવતો મોચેત્વા સાટકસ્સ ઉપરિ ઠપેત્વા ન્હાયિતું પણ્ડિતેન કારિતપોક્ખરણિં ઓતરિ. અપરા તરુણિત્થી તં દિસ્વા લોભં ઉપ્પાદેત્વા ઉક્ખિપિત્વા ‘‘અમ્મ, અતિવિય સોભનં ઇદં કિત્તકેન તે કતં, અહમ્પિ અત્તનો એવરૂપં કરિસ્સામિ, ગીવાય પિળન્ધિત્વા પમાણં તાવસ્સ ઉપધારેમી’’તિ વત્વા તાય ઉજુચિત્તતાય ‘‘ઉપધારેહી’’તિ વુત્તે ગીવાય પિળન્ધિત્વા પક્કામિ. ઇતરા તં દિસ્વા સીઘં ઉત્તરિત્વા સાટકં નિવાસેત્વા ઉપધાવિત્વા ‘‘કહં મે પિળન્ધનં ગહેત્વા પલાયિસ્સસી’’તિ સાટકે ગણ્હિ. ઇતરા ‘‘નાહં તવ સન્તકં ગણ્હામિ, મમ ગીવાયમેવ પિળન્ધન’’ન્તિ આહ. મહાજનો તં સુત્વા સન્નિપતિ. પણ્ડિતો દારકેહિ સદ્ધિં કીળન્તો તાસં કલહં કત્વા સાલાદ્વારેન ગચ્છન્તીનં સદ્દં સુત્વા ‘‘કિં સદ્દો એસો’’તિ પુચ્છિત્વા ઉભિન્નં કલહકારણં સુત્વા પક્કોસાપેત્વા આકારેનેવ ચોરિઞ્ચ અચોરિઞ્ચ ઞત્વાપિ તમત્થં પુચ્છિત્વા ‘‘અહં વો ધમ્મેન વિનિચ્છિનિસ્સામિ, મમ વિનિચ્છયે ઠસ્સથા’’તિ વત્વા ‘‘આમ, ઠસ્સામ, સામી’’તિ વુત્તે પઠમં ચોરિં પુચ્છિ ‘‘ત્વં ઇમં પિળન્ધનં પિળન્ધન્તી કતરગન્ધં વિલિમ્પસી’’તિ? ‘‘અહં નિચ્ચં સબ્બસંહારકં વિલિમ્પામી’’તિ. સબ્બસંહારકો નામ સબ્બગન્ધેહિ યોજેત્વા કતગન્ધો. તતો ઇતરં પુચ્છિ. સા આહ ‘‘કુતો, સામિ, લદ્ધો દુગ્ગતાય મય્હં સબ્બસંહારકો, અહં નિચ્ચં પિયઙ્ગુપુપ્ફગન્ધમેવ વિલિમ્પામી’’તિ. પણ્ડિતો ઉદકપાતિં આહરાપેત્વા તં પિળન્ધનં તત્થ પક્ખિપાપેત્વા ગન્ધિકં પક્કોસાપેત્વા ‘‘એતં ગન્ધં ઉપસિઙ્ઘિત્વા અસુકગન્ધભાવં જાનાહી’’તિ આહ. સો ઉપસિઙ્ઘન્તો પિયઙ્ગુપુપ્ફભાવં ઞત્વા ઇમં એકકનિપાતે ગાથમાહ –

    Ganthīti ekā duggatitthī nānāvaṇṇehi suttehi ganthike bandhitvā kataṃ suttaganthitapiḷandhanaṃ gīvato mocetvā sāṭakassa upari ṭhapetvā nhāyituṃ paṇḍitena kāritapokkharaṇiṃ otari. Aparā taruṇitthī taṃ disvā lobhaṃ uppādetvā ukkhipitvā ‘‘amma, ativiya sobhanaṃ idaṃ kittakena te kataṃ, ahampi attano evarūpaṃ karissāmi, gīvāya piḷandhitvā pamāṇaṃ tāvassa upadhāremī’’ti vatvā tāya ujucittatāya ‘‘upadhārehī’’ti vutte gīvāya piḷandhitvā pakkāmi. Itarā taṃ disvā sīghaṃ uttaritvā sāṭakaṃ nivāsetvā upadhāvitvā ‘‘kahaṃ me piḷandhanaṃ gahetvā palāyissasī’’ti sāṭake gaṇhi. Itarā ‘‘nāhaṃ tava santakaṃ gaṇhāmi, mama gīvāyameva piḷandhana’’nti āha. Mahājano taṃ sutvā sannipati. Paṇḍito dārakehi saddhiṃ kīḷanto tāsaṃ kalahaṃ katvā sālādvārena gacchantīnaṃ saddaṃ sutvā ‘‘kiṃ saddo eso’’ti pucchitvā ubhinnaṃ kalahakāraṇaṃ sutvā pakkosāpetvā ākāreneva coriñca acoriñca ñatvāpi tamatthaṃ pucchitvā ‘‘ahaṃ vo dhammena vinicchinissāmi, mama vinicchaye ṭhassathā’’ti vatvā ‘‘āma, ṭhassāma, sāmī’’ti vutte paṭhamaṃ coriṃ pucchi ‘‘tvaṃ imaṃ piḷandhanaṃ piḷandhantī kataragandhaṃ vilimpasī’’ti? ‘‘Ahaṃ niccaṃ sabbasaṃhārakaṃ vilimpāmī’’ti. Sabbasaṃhārako nāma sabbagandhehi yojetvā katagandho. Tato itaraṃ pucchi. Sā āha ‘‘kuto, sāmi, laddho duggatāya mayhaṃ sabbasaṃhārako, ahaṃ niccaṃ piyaṅgupupphagandhameva vilimpāmī’’ti. Paṇḍito udakapātiṃ āharāpetvā taṃ piḷandhanaṃ tattha pakkhipāpetvā gandhikaṃ pakkosāpetvā ‘‘etaṃ gandhaṃ upasiṅghitvā asukagandhabhāvaṃ jānāhī’’ti āha. So upasiṅghanto piyaṅgupupphabhāvaṃ ñatvā imaṃ ekakanipāte gāthamāha –

    ‘‘સબ્બસંહારકો નત્થિ, સુદ્ધં કઙ્ગુ પવાયતિ;

    ‘‘Sabbasaṃhārako natthi, suddhaṃ kaṅgu pavāyati;

    અલિકં ભાસતિયં ધુત્તી, સચ્ચમાહુ મહલ્લિકા’’તિ. (જા॰ ૧.૧.૧૧૦);

    Alikaṃ bhāsatiyaṃ dhuttī, saccamāhu mahallikā’’ti. (jā. 1.1.110);

    તત્થ ધુત્તીતિ ધુત્તિકા. આહૂતિ આહ, અયમેવ વા પાઠો.

    Tattha dhuttīti dhuttikā. Āhūti āha, ayameva vā pāṭho.

    એવં મહાસત્તો તં કારણં મહાજનં જાનાપેત્વા ‘‘ત્વં ચોરીસિ, ન ચોરીસી’’તિ પુચ્છિત્વા ચોરિભાવં પટિજાનાપેસિ. તતો પટ્ઠાય મહાસત્તસ્સ પણ્ડિતભાવો પાકટો જાતો.

    Evaṃ mahāsatto taṃ kāraṇaṃ mahājanaṃ jānāpetvā ‘‘tvaṃ corīsi, na corīsī’’ti pucchitvā coribhāvaṃ paṭijānāpesi. Tato paṭṭhāya mahāsattassa paṇḍitabhāvo pākaṭo jāto.

    સુત્તન્તિ એકા કપ્પાસક્ખેત્તરક્ખિકા ઇત્થી કપ્પાસક્ખેત્તં રક્ખન્તી તત્થેવ પરિસુદ્ધં કપ્પાસં ગહેત્વા સુખુમસુત્તં કન્તિત્વા ગુળં કત્વા ઉચ્છઙ્ગે ઠપેત્વા ગામં આગચ્છન્તી ‘‘પણ્ડિતસ્સ પોક્ખરણિયં ન્હાયિસ્સામી’’તિ તીરં ગન્ત્વા સાટકં મુઞ્ચિત્વા સાટકસ્સ ઉપરિ સુત્તગુળં ઠપેત્વા ઓતરિત્વા પોક્ખરણિયં ન્હાયતિ. અપરા તં દિસ્વા લુદ્ધચિત્તતાય તં ગહેત્વા ‘‘અહો મનાપં સુત્તં, અમ્મ, તયા કત’’ન્તિ અચ્છરં પહરિત્વા ઓલોકેન્તી વિય ઉચ્છઙ્ગે કત્વા પક્કામિ. સેસં પુરિમનયેનેવ વિત્થારેતબ્બં. પણ્ડિતો પઠમં ચોરિં પુચ્છિ ‘‘ત્વં ગુળં કરોન્તી અન્તો કિં પક્ખિપિત્વા અકાસી’’તિ? ‘‘કપ્પાસફલટ્ઠિમેવ સામી’’તિ. તતો ઇતરં પુચ્છિ. સા ‘‘સામિ તિમ્બરુઅટ્ઠિ’’ન્તિ આહ. સો ઉભિન્નં વચનં પરિસં ગાહાપેત્વા સુત્તગુળં નિબ્બેઠાપેત્વા તિમ્બરુઅટ્ઠિં દિસ્વા તં ચોરિભાવં સંપટિચ્છાપેસિ. મહાજનો હટ્ઠતુટ્ઠો ‘‘સુવિનિચ્છિતો અડ્ડો’’તિ સાધુકારસહસ્સાનિ પવત્તેસિ.

    Suttanti ekā kappāsakkhettarakkhikā itthī kappāsakkhettaṃ rakkhantī tattheva parisuddhaṃ kappāsaṃ gahetvā sukhumasuttaṃ kantitvā guḷaṃ katvā ucchaṅge ṭhapetvā gāmaṃ āgacchantī ‘‘paṇḍitassa pokkharaṇiyaṃ nhāyissāmī’’ti tīraṃ gantvā sāṭakaṃ muñcitvā sāṭakassa upari suttaguḷaṃ ṭhapetvā otaritvā pokkharaṇiyaṃ nhāyati. Aparā taṃ disvā luddhacittatāya taṃ gahetvā ‘‘aho manāpaṃ suttaṃ, amma, tayā kata’’nti accharaṃ paharitvā olokentī viya ucchaṅge katvā pakkāmi. Sesaṃ purimanayeneva vitthāretabbaṃ. Paṇḍito paṭhamaṃ coriṃ pucchi ‘‘tvaṃ guḷaṃ karontī anto kiṃ pakkhipitvā akāsī’’ti? ‘‘Kappāsaphalaṭṭhimeva sāmī’’ti. Tato itaraṃ pucchi. Sā ‘‘sāmi timbaruaṭṭhi’’nti āha. So ubhinnaṃ vacanaṃ parisaṃ gāhāpetvā suttaguḷaṃ nibbeṭhāpetvā timbaruaṭṭhiṃ disvā taṃ coribhāvaṃ saṃpaṭicchāpesi. Mahājano haṭṭhatuṭṭho ‘‘suvinicchito aḍḍo’’ti sādhukārasahassāni pavattesi.

    પુત્તોતિ એકદિવસં એકા ઇત્થી પુત્તં આદાય મુખધોવનત્થાય પણ્ડિતસ્સ પોક્ખરણિં ગન્ત્વા પુત્તં ન્હાપેત્વા અત્તનો સાટકે નિસીદાપેત્વા અત્તનો મુખં ધોવિતું ઓતરિ. તસ્મિં ખણે એકા યક્ખિની તં દારકં દિસ્વા ખાદિતુકામા હુત્વા ઇત્થિવેસં ગહેત્વા ‘‘સહાયિકે, સોભતિ વતાયં દારકો, તવેસો પુત્તો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આમા’’તિ વુત્તે ‘‘પાયેમિ ન’’ન્તિ વત્વા ‘‘પાયેહી’’તિ વુત્તા તં ગહેત્વા થોકં કીળાપેત્વા આદાય પલાયિ. ઇતરા તં દિસ્વા ધાવિત્વા ‘‘કુહિં મે પુત્તં નેસી’’તિ ગણ્હિ. યક્ખિની ‘‘કુતો તયા પુત્તો લદ્ધો, મમેસો પુત્તો’’તિ આહ. તા કલહં કરોન્તિયો સાલાદ્વારેન ગચ્છન્તિ. પણ્ડિતો તં કલહસદ્દં સુત્વા પક્કોસાપેત્વા ‘‘કિમેત’’ન્તિ પુચ્છિ. તા તસ્સ એતમત્થં આરોચેસું. તં સુત્વા મહાસત્તો અક્ખીનં અનિમિસતાય ચેવ રત્તતાય ચ નિરાસઙ્કતાય ચ છાયાય અભાવતાય ચ ‘‘અયં યક્ખિની’’તિ ઞત્વાપિ ‘‘મમ વિનિચ્છયે ઠસ્સથા’’તિ વત્વા ‘‘આમ, ઠસ્સામા’’તિ વુત્તે ભૂમિયં લેખં કડ્ઢયિત્વા લેખામજ્ઝે દારકં નિપજ્જાપેત્વા યક્ખિનિં હત્થેસુ, માતરં પાદેસુ ગાહાપેત્વા ‘‘દ્વેપિ કડ્ઢિત્વા ગણ્હથ, કડ્ઢિતું સક્કોન્તિયા એવ પુત્તો’’તિ આહ.

    Puttoti ekadivasaṃ ekā itthī puttaṃ ādāya mukhadhovanatthāya paṇḍitassa pokkharaṇiṃ gantvā puttaṃ nhāpetvā attano sāṭake nisīdāpetvā attano mukhaṃ dhovituṃ otari. Tasmiṃ khaṇe ekā yakkhinī taṃ dārakaṃ disvā khāditukāmā hutvā itthivesaṃ gahetvā ‘‘sahāyike, sobhati vatāyaṃ dārako, taveso putto’’ti pucchitvā ‘‘āmā’’ti vutte ‘‘pāyemi na’’nti vatvā ‘‘pāyehī’’ti vuttā taṃ gahetvā thokaṃ kīḷāpetvā ādāya palāyi. Itarā taṃ disvā dhāvitvā ‘‘kuhiṃ me puttaṃ nesī’’ti gaṇhi. Yakkhinī ‘‘kuto tayā putto laddho, mameso putto’’ti āha. Tā kalahaṃ karontiyo sālādvārena gacchanti. Paṇḍito taṃ kalahasaddaṃ sutvā pakkosāpetvā ‘‘kimeta’’nti pucchi. Tā tassa etamatthaṃ ārocesuṃ. Taṃ sutvā mahāsatto akkhīnaṃ animisatāya ceva rattatāya ca nirāsaṅkatāya ca chāyāya abhāvatāya ca ‘‘ayaṃ yakkhinī’’ti ñatvāpi ‘‘mama vinicchaye ṭhassathā’’ti vatvā ‘‘āma, ṭhassāmā’’ti vutte bhūmiyaṃ lekhaṃ kaḍḍhayitvā lekhāmajjhe dārakaṃ nipajjāpetvā yakkhiniṃ hatthesu, mātaraṃ pādesu gāhāpetvā ‘‘dvepi kaḍḍhitvā gaṇhatha, kaḍḍhituṃ sakkontiyā eva putto’’ti āha.

    તા ઉભોપિ કડ્ઢિંસુ. દારકો કડ્ઢિયમાનો દુક્ખપ્પત્તો હુત્વા વિરવિ. માતા હદયેન ફલિતેન વિય હુત્વા પુત્તં મુઞ્ચિત્વા રોદમાના અટ્ઠાસિ. પણ્ડિતો મહાજનં પુચ્છિ ‘‘અમ્ભો, દારકે, માતુ હદયં મુદુકં હોતિ, ઉદાહુ અમાતૂ’’તિ. ‘‘માતુ હદયં મુદુકં હોતી’’તિ. ‘‘કિં દાનિ દારકં ગહેત્વા ઠિતા માતા હોતિ, ઉદાહુ વિસ્સજ્જેત્વા ઠિતા’’તિ? ‘‘વિસ્સજ્જેત્વા ઠિતા પણ્ડિતા’’તિ. ‘‘ઇમં પન દારકચોરિં તુમ્હે જાનાથા’’તિ? ‘‘ન જાનામ, પણ્ડિતા’’તિ. અથ ને પણ્ડિતો આહ – ‘‘યક્ખિની એસા, એતં ખાદિતું ગણ્હી’’તિ. ‘‘કથં જાનાસિ, પણ્ડિતા’’તિ. ‘‘અક્ખીનં અનિમિસતાય ચેવ રત્તતાય ચ નિરાસઙ્કતાય ચ છાયાય અભાવેન ચ નિક્કરુણતાય ચા’’તિ. અથ નં પુચ્છિ ‘‘કાસિ ત્વ’’ન્તિ? ‘‘યક્ખિનીમ્હિ સામી’’તિ. ‘‘કસ્મા ઇમં દારકં ગણ્હી’’તિ? ‘‘ખાદિતું ગણ્હામિ, સામી’’તિ. ‘‘અન્ધબાલે, ત્વં પુબ્બેપિ પાપકમ્મં કત્વા યક્ખિની જાતાસિ, ઇદાનિ પુનપિ પાપં કરોસિ, અહો અન્ધબાલાસી’’તિ વત્વા તં પઞ્ચસીલેસુ પતિટ્ઠાપેત્વા ‘‘ઇતો પટ્ઠાય એવરૂપં પાપકમ્મં મા અકાસી’’તિ વત્વા તં ઉય્યોજેસિ. દારકમાતાપિ દારકં લભિત્વા ‘‘ચિરં જીવતુ સામી’’તિ પણ્ડિતં થોમેત્વા પુત્તં આદાય પક્કામિ.

    Tā ubhopi kaḍḍhiṃsu. Dārako kaḍḍhiyamāno dukkhappatto hutvā viravi. Mātā hadayena phalitena viya hutvā puttaṃ muñcitvā rodamānā aṭṭhāsi. Paṇḍito mahājanaṃ pucchi ‘‘ambho, dārake, mātu hadayaṃ mudukaṃ hoti, udāhu amātū’’ti. ‘‘Mātu hadayaṃ mudukaṃ hotī’’ti. ‘‘Kiṃ dāni dārakaṃ gahetvā ṭhitā mātā hoti, udāhu vissajjetvā ṭhitā’’ti? ‘‘Vissajjetvā ṭhitā paṇḍitā’’ti. ‘‘Imaṃ pana dārakacoriṃ tumhe jānāthā’’ti? ‘‘Na jānāma, paṇḍitā’’ti. Atha ne paṇḍito āha – ‘‘yakkhinī esā, etaṃ khādituṃ gaṇhī’’ti. ‘‘Kathaṃ jānāsi, paṇḍitā’’ti. ‘‘Akkhīnaṃ animisatāya ceva rattatāya ca nirāsaṅkatāya ca chāyāya abhāvena ca nikkaruṇatāya cā’’ti. Atha naṃ pucchi ‘‘kāsi tva’’nti? ‘‘Yakkhinīmhi sāmī’’ti. ‘‘Kasmā imaṃ dārakaṃ gaṇhī’’ti? ‘‘Khādituṃ gaṇhāmi, sāmī’’ti. ‘‘Andhabāle, tvaṃ pubbepi pāpakammaṃ katvā yakkhinī jātāsi, idāni punapi pāpaṃ karosi, aho andhabālāsī’’ti vatvā taṃ pañcasīlesu patiṭṭhāpetvā ‘‘ito paṭṭhāya evarūpaṃ pāpakammaṃ mā akāsī’’ti vatvā taṃ uyyojesi. Dārakamātāpi dārakaṃ labhitvā ‘‘ciraṃ jīvatu sāmī’’ti paṇḍitaṃ thometvā puttaṃ ādāya pakkāmi.

    ગોતોતિ એકો કિર લકુણ્ડકત્તા ગોતો, કાળવણ્ણતા ચ કાળોતિ ગોતકાળો નામ પુરિસો સત્તસંવચ્છરાનિ કમ્મં કત્વા ભરિયં લભિ. સા નામેન દીઘતાલા નામ. સો એકદિવસં તં આમન્તેત્વા ‘‘ભદ્દે, પૂવખાદનીયં પચાહિ, માતાપિતરો દટ્ઠું ગમિસ્સામા’’તિ વત્વા ‘‘કિં તે માતાપિતૂહી’’તિ તાય પટિક્ખિત્તોપિ યાવતતિયં વત્વા પૂવખાદનીયં પચાપેત્વા પાથેય્યઞ્ચેવ પણ્ણાકારઞ્ચ આદાય તાય સદ્ધિં મગ્ગં પટિપન્નો અન્તરામગ્ગે ઉત્તાનવાહિનિં એકં નદિં અદ્દસ. તે પન દ્વેપિ ઉદકભીરુકજાતિકાવ, તસ્મા તં ઉત્તરિતું અવિસહન્તા તીરે અટ્ઠંસુ. તદા દીઘપિટ્ઠિ નામેકો દુગ્ગતપુરિસો અનુવિચરન્તો તં ઠાનં પાપુણિ. અથ નં તે દિસ્વા પુચ્છિંસુ ‘‘સમ્મ, અયં નદી ગમ્ભીરા ઉત્તાના’’તિ. સો તેસં કથં સુત્વા ઉદકભીરુકભાવં ઞત્વા ‘‘સમ્મ, અયં નદી ગમ્ભીરા બહુચણ્ડમચ્છાકિણ્ણા’’તિ આહ. ‘‘સમ્મ, કથં ત્વં ગમિસ્સસી’’તિ? સો આહ – ‘‘સંસુમારમકરાનં અમ્હેહિ પરિચયો અત્થિ, તેન તે અમ્હે ન વિહેઠેન્તી’’તિ. ‘‘તેન હિ, સમ્મ, અમ્હેપિ નેહી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ. અથસ્સ તે ખજ્જભોજનં અદંસુ. સો કતભત્તકિચ્ચો ‘‘સમ્મ, કં પઠમં નેમી’’તિ પુચ્છિ. સો આહ – ‘‘તવ સહાયિકં પઠમં નેહિ, મં પચ્છા નેહી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તં ખન્ધે કત્વા પાથેય્યઞ્ચેવ પણ્ણાકારઞ્ચ ગહેત્વા નદિં ઓતરિત્વા થોકં ગન્ત્વા ઉક્કુટિકો નિસીદિત્વા પક્કામિ.

    Gototi eko kira lakuṇḍakattā goto, kāḷavaṇṇatā ca kāḷoti gotakāḷo nāma puriso sattasaṃvaccharāni kammaṃ katvā bhariyaṃ labhi. Sā nāmena dīghatālā nāma. So ekadivasaṃ taṃ āmantetvā ‘‘bhadde, pūvakhādanīyaṃ pacāhi, mātāpitaro daṭṭhuṃ gamissāmā’’ti vatvā ‘‘kiṃ te mātāpitūhī’’ti tāya paṭikkhittopi yāvatatiyaṃ vatvā pūvakhādanīyaṃ pacāpetvā pātheyyañceva paṇṇākārañca ādāya tāya saddhiṃ maggaṃ paṭipanno antarāmagge uttānavāhiniṃ ekaṃ nadiṃ addasa. Te pana dvepi udakabhīrukajātikāva, tasmā taṃ uttarituṃ avisahantā tīre aṭṭhaṃsu. Tadā dīghapiṭṭhi nāmeko duggatapuriso anuvicaranto taṃ ṭhānaṃ pāpuṇi. Atha naṃ te disvā pucchiṃsu ‘‘samma, ayaṃ nadī gambhīrā uttānā’’ti. So tesaṃ kathaṃ sutvā udakabhīrukabhāvaṃ ñatvā ‘‘samma, ayaṃ nadī gambhīrā bahucaṇḍamacchākiṇṇā’’ti āha. ‘‘Samma, kathaṃ tvaṃ gamissasī’’ti? So āha – ‘‘saṃsumāramakarānaṃ amhehi paricayo atthi, tena te amhe na viheṭhentī’’ti. ‘‘Tena hi, samma, amhepi nehī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Athassa te khajjabhojanaṃ adaṃsu. So katabhattakicco ‘‘samma, kaṃ paṭhamaṃ nemī’’ti pucchi. So āha – ‘‘tava sahāyikaṃ paṭhamaṃ nehi, maṃ pacchā nehī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā taṃ khandhe katvā pātheyyañceva paṇṇākārañca gahetvā nadiṃ otaritvā thokaṃ gantvā ukkuṭiko nisīditvā pakkāmi.

    ગોતકાળો તીરે ઠિતોવ ‘‘ગમ્ભીરાવતાયં નદી, એવં દીઘસ્સપિ નામ એવરૂપા, મય્હં પન અપસય્હાવ ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેસિ. ઇતરોપિ તં નદીમજ્ઝં નેત્વા ‘‘ભદ્દે, અહં તં પોસેસ્સામિ, સમ્પન્નવત્થાલઙ્કારા દાસિદાસપરિવુતા વિચરિસ્સસિ, કિં તે અયં લકુણ્ડકવામનકો કરિસ્સતિ, મમ વચનં કરોહી’’તિ આહ. સા તસ્સ વચનં સુત્વાવ અત્તનો સામિકે સિનેહં ભિન્દિત્વા તંખણઞ્ઞેવ તસ્મિં પટિબદ્ધચિત્તા હુત્વા ‘‘સામિ, સચે મં ન છડ્ડેસ્સસિ, કરિસ્સામિ તે વચન’’ન્તિ સમ્પટિચ્છિ. ‘‘ભદ્દે, કિં વદેસિ, અહં તં પોસેસ્સામી’’તિ. તે પરતીરં ગન્ત્વા ઉભોપિ સમગ્ગા સમ્મોદમાના ‘‘ગોતકાળં પહાય તિટ્ઠ ત્વ’’ન્તિ વત્વા તસ્સ પસ્સન્તસ્સેવ ખાદનીયં ખાદન્તા પક્કમિંસુ. સો દિસ્વા ‘‘ઇમે એકતો હુત્વા મં છડ્ડેત્વા પલાયન્તિ મઞ્ઞે’’તિ અપરાપરં ધાવન્તો થોકં ઓતરિત્વા ભયેન નિવત્તિત્વા પુન તેસુ કોપેન ‘‘જીવામિ વા મરામિ વા’’તિ ઉલ્લઙ્ઘિત્વા નદિયં પતિતો ઉત્તાનભાવં ઞત્વા નદિં ઉત્તરિત્વા વેગેન તં પાપુણિત્વા ‘‘અમ્ભો દુટ્ઠચોર, કુહિં મે ભરિયં નેસી’’તિ આહ. ઇતરોપિ તં ‘‘અરે દુટ્ઠવામનક, કુતો તવ ભરિયા, મમેસા ભરિયા’’તિ વત્વા ગીવાયં ગહેત્વા ખિપિ. સો દીઘતાલં હત્થે ગહેત્વા’’તિટ્ઠ ત્વં કુહિં ગચ્છસિ, સત્ત સંવચ્છરાનિ કમ્મં કત્વા લદ્ધભરિયા મેસી’’તિ વત્વા તેન સદ્ધિં કલહં કરોન્તો સાલાય સન્તિકં પાપુણિ. મહાજનો સન્નિપતિ.

    Gotakāḷo tīre ṭhitova ‘‘gambhīrāvatāyaṃ nadī, evaṃ dīghassapi nāma evarūpā, mayhaṃ pana apasayhāva bhavissatī’’ti cintesi. Itaropi taṃ nadīmajjhaṃ netvā ‘‘bhadde, ahaṃ taṃ posessāmi, sampannavatthālaṅkārā dāsidāsaparivutā vicarissasi, kiṃ te ayaṃ lakuṇḍakavāmanako karissati, mama vacanaṃ karohī’’ti āha. Sā tassa vacanaṃ sutvāva attano sāmike sinehaṃ bhinditvā taṃkhaṇaññeva tasmiṃ paṭibaddhacittā hutvā ‘‘sāmi, sace maṃ na chaḍḍessasi, karissāmi te vacana’’nti sampaṭicchi. ‘‘Bhadde, kiṃ vadesi, ahaṃ taṃ posessāmī’’ti. Te paratīraṃ gantvā ubhopi samaggā sammodamānā ‘‘gotakāḷaṃ pahāya tiṭṭha tva’’nti vatvā tassa passantasseva khādanīyaṃ khādantā pakkamiṃsu. So disvā ‘‘ime ekato hutvā maṃ chaḍḍetvā palāyanti maññe’’ti aparāparaṃ dhāvanto thokaṃ otaritvā bhayena nivattitvā puna tesu kopena ‘‘jīvāmi vā marāmi vā’’ti ullaṅghitvā nadiyaṃ patito uttānabhāvaṃ ñatvā nadiṃ uttaritvā vegena taṃ pāpuṇitvā ‘‘ambho duṭṭhacora, kuhiṃ me bhariyaṃ nesī’’ti āha. Itaropi taṃ ‘‘are duṭṭhavāmanaka, kuto tava bhariyā, mamesā bhariyā’’ti vatvā gīvāyaṃ gahetvā khipi. So dīghatālaṃ hatthe gahetvā’’tiṭṭha tvaṃ kuhiṃ gacchasi, satta saṃvaccharāni kammaṃ katvā laddhabhariyā mesī’’ti vatvā tena saddhiṃ kalahaṃ karonto sālāya santikaṃ pāpuṇi. Mahājano sannipati.

    પણ્ડિતો ‘‘કિં સદ્દો નામેસો’’તિ પુચ્છિત્વા તે ઉભોપિ પક્કોસાપેત્વા વચનપ્પટિવચનં સુત્વા ‘‘મમ વિનિચ્છયે ઠસ્સથા’’તિ વત્વા ‘‘આમ, ઠસ્સામા’’તિ વુત્તે પઠમં દીઘપિટ્ઠિં પક્કોસાપેત્વા ‘‘ત્વં કોનામોસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘દીઘપિટ્ઠિકો નામ, સામી’’તિ. ‘‘ભરિયા તે કા નામા’’તિ? સો તસ્સા નામં અજાનન્તો અઞ્ઞં કથેસિ. ‘‘માતાપિતરો તે કે નામા’’તિ? ‘‘અસુકા નામા’’તિ. ‘‘ભરિયાય પન તે માતાપિતરો કે નામા’’તિ? સો અજાનિત્વા અઞ્ઞં કથેસિ. તસ્સ કથં પરિસં ગાહાપેત્વા તં અપનેત્વા ઇતરં પક્કોસાપેત્વા પુરિમનયેનેવ સબ્બેસં નામાનિ પુચ્છિ. સો યથાભૂતં જાનન્તો અવિરજ્ઝિત્વા કથેસિ. તમ્પિ અપનેત્વા દીઘતાલં પક્કોસાપેત્વા ‘‘ત્વં કા નામા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘દીઘતાલા નામ સામી’’તિ. ‘‘સામિકો તે કોનામો’’તિ? સા અજાનન્તી અઞ્ઞં કથેસિ. ‘‘માતાપિતરો તે કે નામા’’તિ. ‘‘અસુકા નામ સામી’’તિ. ‘‘સામિકસ્સ પન તે માતાપિતરો કે નામા’’તિ? સાપિ વિલપન્તી અઞ્ઞં કથેસિ . ઇતરે દ્વે પક્કોસાપેત્વા મહાજનં પુચ્છિ ‘‘કિં ઇમિસ્સા દીઘપિટ્ઠિસ્સ વચનેન સમેતિ, ઉદાહુ ગોતકાળસ્સા’’તિ. ‘‘ગોતકાળસ્સ પણ્ડિતા’’તિ. ‘‘અયં એતિસ્સા સામિકો, ઇતરો ચોરો’’તિ. અથ નં ‘‘ચોરોસિ, ન ચોરોસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, સામિ, ચોરોમ્હી’’તિ ચોરભાવં સમ્પટિચ્છિ. પણ્ડિતસ્સ વિનિચ્છયેન ગોતકાળો અત્તનો ભરિયં લભિત્વા મહાસત્તં થોમેત્વા તં આદાય પક્કામિ. પણ્ડિતો દીઘપિટ્ઠિમાહ ‘‘મા પુન એવમકાસી’’તિ.

    Paṇḍito ‘‘kiṃ saddo nāmeso’’ti pucchitvā te ubhopi pakkosāpetvā vacanappaṭivacanaṃ sutvā ‘‘mama vinicchaye ṭhassathā’’ti vatvā ‘‘āma, ṭhassāmā’’ti vutte paṭhamaṃ dīghapiṭṭhiṃ pakkosāpetvā ‘‘tvaṃ konāmosī’’ti pucchi. ‘‘Dīghapiṭṭhiko nāma, sāmī’’ti. ‘‘Bhariyā te kā nāmā’’ti? So tassā nāmaṃ ajānanto aññaṃ kathesi. ‘‘Mātāpitaro te ke nāmā’’ti? ‘‘Asukā nāmā’’ti. ‘‘Bhariyāya pana te mātāpitaro ke nāmā’’ti? So ajānitvā aññaṃ kathesi. Tassa kathaṃ parisaṃ gāhāpetvā taṃ apanetvā itaraṃ pakkosāpetvā purimanayeneva sabbesaṃ nāmāni pucchi. So yathābhūtaṃ jānanto avirajjhitvā kathesi. Tampi apanetvā dīghatālaṃ pakkosāpetvā ‘‘tvaṃ kā nāmā’’ti pucchi. ‘‘Dīghatālā nāma sāmī’’ti. ‘‘Sāmiko te konāmo’’ti? Sā ajānantī aññaṃ kathesi. ‘‘Mātāpitaro te ke nāmā’’ti. ‘‘Asukā nāma sāmī’’ti. ‘‘Sāmikassa pana te mātāpitaro ke nāmā’’ti? Sāpi vilapantī aññaṃ kathesi . Itare dve pakkosāpetvā mahājanaṃ pucchi ‘‘kiṃ imissā dīghapiṭṭhissa vacanena sameti, udāhu gotakāḷassā’’ti. ‘‘Gotakāḷassa paṇḍitā’’ti. ‘‘Ayaṃ etissā sāmiko, itaro coro’’ti. Atha naṃ ‘‘corosi, na corosī’’ti pucchi. ‘‘Āma, sāmi, coromhī’’ti corabhāvaṃ sampaṭicchi. Paṇḍitassa vinicchayena gotakāḷo attano bhariyaṃ labhitvā mahāsattaṃ thometvā taṃ ādāya pakkāmi. Paṇḍito dīghapiṭṭhimāha ‘‘mā puna evamakāsī’’ti.

    રથેન ચાતિ એકદિવસં એકો પન પુરિસો રથે નિસીદિત્વા મુખધોવનત્થાય નિક્ખમિ. તસ્મિં ખણે સક્કો આવજ્જેન્તો પણ્ડિતં દિસ્વા ‘‘મહોસધબુદ્ધઙ્કુરસ્સ પઞ્ઞાનુભાવં પાકટં કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા મનુસ્સવેસેનાગન્ત્વા રથસ્સ પચ્છાભાગં ગહેત્વા પાયાસિ. રથે નિસિન્નો પુરિસો ‘‘તાત, કેનત્થેનાગતોસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘તુમ્હે ઉપટ્ઠાતુ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા યાના ઓરુય્હ સરીરકિચ્ચત્થાય ગતો. તસ્મિં ખણે સક્કો રથં અભિરુહિત્વા વેગેન પાજેસિ. રથસામિકો પન સરીરકિચ્ચં કત્વા નિક્ખન્તો સક્કં રથં ગહેત્વા પલાયન્તં દિસ્વા વેગેન ગન્ત્વા ‘‘તિટ્ઠ તિટ્ઠ, કુહિં મે રથં નેસી’’તિ વત્વા ‘‘તવ રથો અઞ્ઞો ભવિસ્સતિ, અયં પન મમ રથો’’તિ વુત્તે તેન સદ્ધિં કલહં કરોન્તો સાલાદ્વારં પત્તો. પણ્ડિતો ‘‘કિં નામેત’’ન્તિ પુચ્છિત્વા તે પક્કોસાપેત્વા આગચ્છન્તે દિસ્વા નિબ્ભયતાય ચેવ અક્ખીનં અનિમિસતાય ચ ‘‘અયં સક્કો, અયં રથસામિકો’’તિ અઞ્ઞાસિ, એવં સન્તેપિ વિવાદકારણં પુચ્છિત્વા ‘‘મમ વિનિચ્છયે ઠસ્સથા’’તિ વત્વા ‘‘આમ, ઠસ્સામા’’તિ વુત્તે ‘‘અહં રથં પાજેસ્સામિ, તુમ્હે દ્વેપિ રથં પચ્છતો ગહેત્વા ગચ્છથ, રથસામિકો ન વિસ્સજ્જેસ્સતિ, ઇતરો વિસ્સજ્જેસ્સતી’’તિ વત્વા પુરિસં આણાપેસિ ‘‘રથં પાજેહી’’તિ. સો તથા અકાસિ.

    Rathena cāti ekadivasaṃ eko pana puriso rathe nisīditvā mukhadhovanatthāya nikkhami. Tasmiṃ khaṇe sakko āvajjento paṇḍitaṃ disvā ‘‘mahosadhabuddhaṅkurassa paññānubhāvaṃ pākaṭaṃ karissāmī’’ti cintetvā manussavesenāgantvā rathassa pacchābhāgaṃ gahetvā pāyāsi. Rathe nisinno puriso ‘‘tāta, kenatthenāgatosī’’ti pucchitvā ‘‘tumhe upaṭṭhātu’’nti vutte ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā yānā oruyha sarīrakiccatthāya gato. Tasmiṃ khaṇe sakko rathaṃ abhiruhitvā vegena pājesi. Rathasāmiko pana sarīrakiccaṃ katvā nikkhanto sakkaṃ rathaṃ gahetvā palāyantaṃ disvā vegena gantvā ‘‘tiṭṭha tiṭṭha, kuhiṃ me rathaṃ nesī’’ti vatvā ‘‘tava ratho añño bhavissati, ayaṃ pana mama ratho’’ti vutte tena saddhiṃ kalahaṃ karonto sālādvāraṃ patto. Paṇḍito ‘‘kiṃ nāmeta’’nti pucchitvā te pakkosāpetvā āgacchante disvā nibbhayatāya ceva akkhīnaṃ animisatāya ca ‘‘ayaṃ sakko, ayaṃ rathasāmiko’’ti aññāsi, evaṃ santepi vivādakāraṇaṃ pucchitvā ‘‘mama vinicchaye ṭhassathā’’ti vatvā ‘‘āma, ṭhassāmā’’ti vutte ‘‘ahaṃ rathaṃ pājessāmi, tumhe dvepi rathaṃ pacchato gahetvā gacchatha, rathasāmiko na vissajjessati, itaro vissajjessatī’’ti vatvā purisaṃ āṇāpesi ‘‘rathaṃ pājehī’’ti. So tathā akāsi.

    ઇતરેપિ દ્વે પચ્છતો ગહેત્વા ગચ્છન્તિ. રથસામિકો થોકં ગન્ત્વા વિસ્સજ્જેત્વા ઠિતો, સક્કો પન રથેન સદ્ધિં ગન્ત્વા રથેનેવ સદ્ધિં નિવત્તિ. પણ્ડિતો મનુસ્સે આચિક્ખિ ‘‘અયં પુરિસો થોકં ગન્ત્વા રથં વિસ્સજ્જેત્વા ઠિતો, અયં પન રથેન સદ્ધિં ધાવિત્વા રથેનેવ સદ્ધિં નિવત્તિ, નેવસ્સ સરીરે સેદબિન્દુમત્તમ્પિ અત્થિ, અસ્સાસપસ્સાસોપિ નત્થિ, અભીતો અનિમિસનેત્તો, એસ સક્કો દેવરાજા’’તિ. અથ નં ‘‘સક્કો દેવરાજાસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આમ, પણ્ડિતા’’તિ વુત્તે ‘‘કસ્મા આગતોસી’’તિ વત્વા ‘‘તવેવ પઞ્ઞાપકાસનત્થં પણ્ડિતા’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ મા પુન એવમકાસી’’તિ ઓવદતિ. સક્કોપિ સક્કાનુભાવં દસ્સેન્તો આકાસે ઠત્વા ‘‘સુવિનિચ્છિતો પણ્ડિતેન અડ્ડો’’તિ પણ્ડિતસ્સ થુતિં કત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગતો. તદા સો અમચ્ચો સયમેવ રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘મહારાજ, પણ્ડિતેન એવં રથઅડ્ડો સુવિનિચ્છિતો, સક્કોપિ તેન પરાજિતો, કસ્મા પુરિસવિસેસં ન જાનાસિ, દેવા’’તિ આહ. રાજા સેનકં પુચ્છિ ‘‘કિં, સેનક, આનેમ પણ્ડિત’’ન્તિ. સો લાભમચ્છરેન ‘‘મહારાજ, એત્તકેન પણ્ડિતો નામ ન હોતિ, આગમેથ તાવ વીમંસિત્વા જાનિસ્સામા’’તિ આહ.

    Itarepi dve pacchato gahetvā gacchanti. Rathasāmiko thokaṃ gantvā vissajjetvā ṭhito, sakko pana rathena saddhiṃ gantvā ratheneva saddhiṃ nivatti. Paṇḍito manusse ācikkhi ‘‘ayaṃ puriso thokaṃ gantvā rathaṃ vissajjetvā ṭhito, ayaṃ pana rathena saddhiṃ dhāvitvā ratheneva saddhiṃ nivatti, nevassa sarīre sedabindumattampi atthi, assāsapassāsopi natthi, abhīto animisanetto, esa sakko devarājā’’ti. Atha naṃ ‘‘sakko devarājāsī’’ti pucchitvā ‘‘āma, paṇḍitā’’ti vutte ‘‘kasmā āgatosī’’ti vatvā ‘‘taveva paññāpakāsanatthaṃ paṇḍitā’’ti vutte ‘‘tena hi mā puna evamakāsī’’ti ovadati. Sakkopi sakkānubhāvaṃ dassento ākāse ṭhatvā ‘‘suvinicchito paṇḍitena aḍḍo’’ti paṇḍitassa thutiṃ katvā sakaṭṭhānameva gato. Tadā so amacco sayameva rañño santikaṃ gantvā ‘‘mahārāja, paṇḍitena evaṃ rathaaḍḍo suvinicchito, sakkopi tena parājito, kasmā purisavisesaṃ na jānāsi, devā’’ti āha. Rājā senakaṃ pucchi ‘‘kiṃ, senaka, ānema paṇḍita’’nti. So lābhamaccharena ‘‘mahārāja, ettakena paṇḍito nāma na hoti, āgametha tāva vīmaṃsitvā jānissāmā’’ti āha.

    સત્તદારકપઞ્હો નિટ્ઠિતો.

    Sattadārakapañho niṭṭhito.

    ગદ્રભપઞ્હો

    Gadrabhapañho

    દણ્ડોતિ અથેકદિવસં રાજા ‘‘પણ્ડિતં વીમંસિસ્સામા’’તિ ખદિરદણ્ડં આહરાપેત્વા તતો વિદત્થિં ગહેત્વા ચુન્દકારે પક્કોસાપેત્વા સુટ્ઠુ લિખાપેત્વા પાચીનયવમજ્ઝકગામં પેસેસિ ‘‘પાચીનયવમજ્ઝકગામવાસિનો કિર પણ્ડિતા, ‘ઇમસ્સ ખદિરદણ્ડસ્સ ઇદં અગ્ગં, ઇદં મૂલ’ન્તિ જાનન્તુ, અજાનન્તાનં સહસ્સદણ્ડો’’તિ. ગામવાસિનો સન્નિપતિત્વા જાનિતું અસક્કોન્તા સેટ્ઠિનો કથયિંસુ ‘‘કદાચિ મહોસધપણ્ડિતો જાનેય્ય, પક્કોસાપેત્વા તં પુચ્છથા’’તિ. સેટ્ઠિ પણ્ડિતં કીળામણ્ડલા પક્કોસાપેત્વા તમત્થં આરોચેત્વા ‘‘તાત, મયં જાનિતું ન સક્કોમ, અપિ નુ ત્વં સક્ખિસ્સસી’’તિ પુચ્છિ. તં સુત્વા પણ્ડિતો ચિન્તેસિ ‘‘રઞ્ઞો ઇમસ્સ અગ્ગેન વા મૂલેન વા પયોજનં નત્થિ, મમ વીમંસનત્થાય પેસિતં ભવિસ્સતી’’તિ. ચિન્તેત્વા ચ પન ‘‘આહરથ, તાત, જાનિસ્સામી’’તિ આહરાપેત્વા હત્થેન ગહેત્વાવ ‘‘ઇદં અગ્ગં ઇદં મૂલ’’ન્તિ ઞત્વાપિ મહાજનસ્સ હદયગ્ગહણત્થં ઉદકપાતિં આહરાપેત્વા ખદિરદણ્ડકસ્સ મજ્ઝે સુત્તેન બન્ધિત્વા સુત્તકોટિયં ગહેત્વા ખદિરદણ્ડકં ઉદકપિટ્ઠે ઠપેસિ. મૂલં ભારિયતાય પઠમં ઉદકે નિમુજ્જિ. તતો મહાજનં પુચ્છિ ‘‘રુક્ખસ્સ નામ મૂલં ભારિયં હોતિ, ઉદાહુ અગ્ગ’’ન્તિ? ‘‘મૂલં પણ્ડિતા’’તિ. તેન હિ ઇમસ્સ પઠમં નિમુગ્ગં પસ્સથ, એતં મૂલન્તિ ઇમાય સઞ્ઞાય અગ્ગઞ્ચ મૂલઞ્ચ આચિક્ખિ. ગામવાસિનો ‘‘ઇદં અગ્ગં ઇદં મૂલ’’ન્તિ રઞ્ઞો પહિણિંસુ. રાજા ‘‘કો ઇમં જાનાતી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સિરિવડ્ઢનસેટ્ઠિનો પુત્તો મહોસધપણ્ડિતો’’તિ સુત્વા ‘‘કિં, સેનક, આનેમ પણ્ડિત’’ન્તિ પુચ્છિ. અધિવાસેહિ, દેવ, અઞ્ઞેનપિ ઉપાયેન નં વીમંસિસ્સામાતિ.

    Daṇḍoti athekadivasaṃ rājā ‘‘paṇḍitaṃ vīmaṃsissāmā’’ti khadiradaṇḍaṃ āharāpetvā tato vidatthiṃ gahetvā cundakāre pakkosāpetvā suṭṭhu likhāpetvā pācīnayavamajjhakagāmaṃ pesesi ‘‘pācīnayavamajjhakagāmavāsino kira paṇḍitā, ‘imassa khadiradaṇḍassa idaṃ aggaṃ, idaṃ mūla’nti jānantu, ajānantānaṃ sahassadaṇḍo’’ti. Gāmavāsino sannipatitvā jānituṃ asakkontā seṭṭhino kathayiṃsu ‘‘kadāci mahosadhapaṇḍito jāneyya, pakkosāpetvā taṃ pucchathā’’ti. Seṭṭhi paṇḍitaṃ kīḷāmaṇḍalā pakkosāpetvā tamatthaṃ ārocetvā ‘‘tāta, mayaṃ jānituṃ na sakkoma, api nu tvaṃ sakkhissasī’’ti pucchi. Taṃ sutvā paṇḍito cintesi ‘‘rañño imassa aggena vā mūlena vā payojanaṃ natthi, mama vīmaṃsanatthāya pesitaṃ bhavissatī’’ti. Cintetvā ca pana ‘‘āharatha, tāta, jānissāmī’’ti āharāpetvā hatthena gahetvāva ‘‘idaṃ aggaṃ idaṃ mūla’’nti ñatvāpi mahājanassa hadayaggahaṇatthaṃ udakapātiṃ āharāpetvā khadiradaṇḍakassa majjhe suttena bandhitvā suttakoṭiyaṃ gahetvā khadiradaṇḍakaṃ udakapiṭṭhe ṭhapesi. Mūlaṃ bhāriyatāya paṭhamaṃ udake nimujji. Tato mahājanaṃ pucchi ‘‘rukkhassa nāma mūlaṃ bhāriyaṃ hoti, udāhu agga’’nti? ‘‘Mūlaṃ paṇḍitā’’ti. Tena hi imassa paṭhamaṃ nimuggaṃ passatha, etaṃ mūlanti imāya saññāya aggañca mūlañca ācikkhi. Gāmavāsino ‘‘idaṃ aggaṃ idaṃ mūla’’nti rañño pahiṇiṃsu. Rājā ‘‘ko imaṃ jānātī’’ti pucchitvā ‘‘sirivaḍḍhanaseṭṭhino putto mahosadhapaṇḍito’’ti sutvā ‘‘kiṃ, senaka, ānema paṇḍita’’nti pucchi. Adhivāsehi, deva, aññenapi upāyena naṃ vīmaṃsissāmāti.

    સીસન્તિ અથેકદિવસં ઇત્થિયા ચ પુરિસસ્સ ચાતિ દ્વે સીસાનિ આહરાપેત્વા ‘‘ઇદં ઇત્થિસીસં, ઇદં પુરિસસીસન્તિ જાનન્તુ, અજાનન્તાનં સહસ્સદણ્ડો’’તિ પહિણિંસુ. ગામવાસિનો અજાનન્તા પણ્ડિતં પુચ્છિંસુ. સો દિસ્વાવ અઞ્ઞાસિ. કથં જાનાતિ? પુરિસસીસે કિર સિબ્બિની ઉજુકાવ હોતિ, ઇત્થિસીસે સિબ્બિની વઙ્કા હોતિ, પરિવત્તિત્વા ગચ્છતિ. સો ઇમિના અભિઞ્ઞાણેન ‘‘ઇદં ઇત્થિયા સીસં, ઇદં પુરિસસ્સ સીસ’’ન્તિ આચિક્ખિ. ગામવાસિનોપિ રઞ્ઞો પહિણિંસુ. સેસં પુરિમસદિસમેવ.

    Sīsanti athekadivasaṃ itthiyā ca purisassa cāti dve sīsāni āharāpetvā ‘‘idaṃ itthisīsaṃ, idaṃ purisasīsanti jānantu, ajānantānaṃ sahassadaṇḍo’’ti pahiṇiṃsu. Gāmavāsino ajānantā paṇḍitaṃ pucchiṃsu. So disvāva aññāsi. Kathaṃ jānāti? Purisasīse kira sibbinī ujukāva hoti, itthisīse sibbinī vaṅkā hoti, parivattitvā gacchati. So iminā abhiññāṇena ‘‘idaṃ itthiyā sīsaṃ, idaṃ purisassa sīsa’’nti ācikkhi. Gāmavāsinopi rañño pahiṇiṃsu. Sesaṃ purimasadisameva.

    અહીતિ અથેકદિવસં સપ્પઞ્ચ સપ્પિનિઞ્ચ આહરાપેત્વા ‘‘અયં સપ્પો, અયં સપ્પિનીતિ જાનન્તુ, અજાનન્તાનં સહસ્સદણ્ડો’’તિ વત્વા ગામવાસીનં પેસેસું. ગામવાસિનો અજાનન્તા પણ્ડિતં પુચ્છિંસુ. સો દિસ્વાવ જાનાતિ. સપ્પસ્સ હિ નઙ્ગુટ્ઠં થૂલં હોતિ, સપ્પિનિયા તનુકં હોતિ, સપ્પસ્સ સીસં પુથુલં હોતિ, સપ્પિનિયા તનુકં હોતિ, સપ્પસ્સ અક્ખીનિ મહન્તાનિ, સપ્પિનિયા ખુદ્દકાનિ, સપ્પસ્સ સોવત્તિકો પરાબદ્ધો હોતિ, સપ્પિનિયા વિચ્છિન્નકો. સો ઇમેહિ અભિઞ્ઞાણેહિ ‘‘અયં સપ્પો, અયં સપ્પિની’’તિ આચિક્ખિ. સેસં વુત્તનયમેવ.

    Ahīti athekadivasaṃ sappañca sappiniñca āharāpetvā ‘‘ayaṃ sappo, ayaṃ sappinīti jānantu, ajānantānaṃ sahassadaṇḍo’’ti vatvā gāmavāsīnaṃ pesesuṃ. Gāmavāsino ajānantā paṇḍitaṃ pucchiṃsu. So disvāva jānāti. Sappassa hi naṅguṭṭhaṃ thūlaṃ hoti, sappiniyā tanukaṃ hoti, sappassa sīsaṃ puthulaṃ hoti, sappiniyā tanukaṃ hoti, sappassa akkhīni mahantāni, sappiniyā khuddakāni, sappassa sovattiko parābaddho hoti, sappiniyā vicchinnako. So imehi abhiññāṇehi ‘‘ayaṃ sappo, ayaṃ sappinī’’ti ācikkhi. Sesaṃ vuttanayameva.

    કુક્કુટોતિ અથેકદિવસં ‘‘પાચીનયવમજ્ઝકગામવાસિનો અમ્હાકં સબ્બસેતં પાદવિસાણં સીસકકુધં તયો કાલે અનતિક્કમિત્વા નદન્તં ઉસભં પેસેન્તુ, નો ચે પેસેન્તિ, સહસ્સદણ્ડો’’તિ પહિણિંસુ. તે અજાનન્તા પણ્ડિતં પુચ્છિંસુ. સો આહ – ‘‘રાજા વો સબ્બસેતં કુક્કુટં આહરાપેસિ, સો હિ પાદનખસિખતાય પાદવિસાણો નામ, સીસચૂળતાય સીસકકુધો નામ, તિક્ખત્તું વસ્સનતો તયો કાલે અનતિક્કમિત્વા નદતિ નામ, તસ્મા એવરૂપં કુક્કુળં પેસેથા’’તિ આહ. તે પેસયિંસુ.

    Kukkuṭoti athekadivasaṃ ‘‘pācīnayavamajjhakagāmavāsino amhākaṃ sabbasetaṃ pādavisāṇaṃ sīsakakudhaṃ tayo kāle anatikkamitvā nadantaṃ usabhaṃ pesentu, no ce pesenti, sahassadaṇḍo’’ti pahiṇiṃsu. Te ajānantā paṇḍitaṃ pucchiṃsu. So āha – ‘‘rājā vo sabbasetaṃ kukkuṭaṃ āharāpesi, so hi pādanakhasikhatāya pādavisāṇo nāma, sīsacūḷatāya sīsakakudho nāma, tikkhattuṃ vassanato tayo kāle anatikkamitvā nadati nāma, tasmā evarūpaṃ kukkuḷaṃ pesethā’’ti āha. Te pesayiṃsu.

    મણીતિ સક્કેન કુસરઞ્ઞો દિન્નો મણિક્ખન્ધો અટ્ઠસુ ઠાનેસુ વઙ્કો હોતિ. તસ્સ પુરાણસુત્તં છિન્નં, કોચિ પુરાણસુત્તં નીહરિત્વા નવસુત્તં પવેસેતું ન સક્કોતિ, તસ્મા એકદિવસં ‘‘ઇમસ્મા મણિક્ખન્ધા પુરાણસુત્તં નીહરિત્વા નવસુત્તં પવેસેન્તૂ’’તિ પેસયિંસુ. ગામવાસિનો પુરાણસુત્તં નીહરિત્વા નવસુત્તં પવેસેતું અસક્કોન્તા પણ્ડિતસ્સ આચિક્ખિંસુ. સો ‘‘મા ચિન્તયિત્થ, મધું આહરથા’’તિ આહરાપેત્વા મણિનો દ્વીસુ પસ્સેસુ મધુના છિદ્દં મક્ખેત્વા કમ્બલસુત્તં વટ્ટેત્વા કોટિયં મધુના મક્ખેત્વા થોકં છિદ્દે પવેસેત્વા કિપિલ્લિકાનં નિક્ખમનટ્ઠાને ઠપેસિ. કિપિલ્લિકા મધુગન્ધેન નિક્ખમિત્વા મણિમ્હિ પુરાણસુત્તં ખાદમાના ગન્ત્વા કમ્બલસુત્તકોટિયં ડંસિત્વા કડ્ઢન્તા એકેન પસ્સેન નીહરિંસુ. પણ્ડિતો પવેસિતભાવં ઞત્વા ‘‘રઞ્ઞો દેથા’’તિ ગામવાસીનં અદાસિ. તે રઞ્ઞો પેસયિંસુ. સો પવેસિતઉપાયં સુત્વા તુસ્સિ.

    Maṇīti sakkena kusarañño dinno maṇikkhandho aṭṭhasu ṭhānesu vaṅko hoti. Tassa purāṇasuttaṃ chinnaṃ, koci purāṇasuttaṃ nīharitvā navasuttaṃ pavesetuṃ na sakkoti, tasmā ekadivasaṃ ‘‘imasmā maṇikkhandhā purāṇasuttaṃ nīharitvā navasuttaṃ pavesentū’’ti pesayiṃsu. Gāmavāsino purāṇasuttaṃ nīharitvā navasuttaṃ pavesetuṃ asakkontā paṇḍitassa ācikkhiṃsu. So ‘‘mā cintayittha, madhuṃ āharathā’’ti āharāpetvā maṇino dvīsu passesu madhunā chiddaṃ makkhetvā kambalasuttaṃ vaṭṭetvā koṭiyaṃ madhunā makkhetvā thokaṃ chidde pavesetvā kipillikānaṃ nikkhamanaṭṭhāne ṭhapesi. Kipillikā madhugandhena nikkhamitvā maṇimhi purāṇasuttaṃ khādamānā gantvā kambalasuttakoṭiyaṃ ḍaṃsitvā kaḍḍhantā ekena passena nīhariṃsu. Paṇḍito pavesitabhāvaṃ ñatvā ‘‘rañño dethā’’ti gāmavāsīnaṃ adāsi. Te rañño pesayiṃsu. So pavesitaupāyaṃ sutvā tussi.

    વિજાયનન્તિ અથેકદિવસં રઞ્ઞો મઙ્ગલઉસભં બહૂ માસે ખાદાપેત્વા મહોદરં કત્વા વિસાણાનિ ધોવિત્વા તેલેન મક્ખેત્વા હલિદ્દિયા ન્હાપેત્વા ગામવાસીનં પહિણિંસુ ‘‘તુમ્હે કિર પણ્ડિતા, અયઞ્ચ રઞ્ઞો મઙ્ગલઉસભો પતિટ્ઠિતગબ્ભો, એતં વિજાયાપેત્વા સવચ્છકં પેસેથ, અપેસેન્તાનં સહસ્સદણ્ડો’’તિ. ગામવાસિનો ‘‘ન સક્કા ઇદં કાતું, કિં નુ ખો કરિસ્સામા’’તિ પણ્ડિતં પુચ્છિંસુ. સો ‘‘ઇમિના એકેન પઞ્હપટિભાગેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ‘‘સક્ખિસ્સથ પનેકં રઞ્ઞા સદ્ધિં કથનસમત્થં વિસારદં પુરિસં લદ્ધુ’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘ન ગરુ એતં, પણ્ડિતા’’તિ. ‘‘તેન હિ નં પક્કોસથા’’તિ. તે પક્કોસિંસુ. અથ નં મહાસત્તો ‘‘એહિ, ભો પુરિસ, ત્વં તવ કેસે પિટ્ઠિયં વિકિરિત્વા નાનપ્પકારં બલવપરિદેવં પરિદેવન્તો રાજદ્વારં ગચ્છ, અઞ્ઞેહિ પુચ્છિતોપિ કિઞ્ચિ અવત્વાવ પરિદેવ, રઞ્ઞા પન પક્કોસાપેત્વા પરિદેવકારણં પુચ્છિતોવ સમાનો ‘પિતા મે દેવ વિજાયિતું ન સક્કોતિ, અજ્જ સત્તમો દિવસો, પટિસરણં મે હોહિ, વિજાયનુપાયમસ્સ કરોહી’તિ વત્વા રઞ્ઞા ‘કિં વિલપસિ અટ્ઠાનમેતં, પુરિસા નામ વિજાયન્તા નત્થી’તિ વુત્તે ‘સચે દેવ, એવં નત્થિ, અથ કસ્મા પાચીનયવમજ્ઝકગામવાસિનો કથં મઙ્ગલઉસભં વિજાયાપેસ્સન્તી’તિ વદેય્યાસી’’તિ આહ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તથા અકાસિ. રાજા ‘‘કેનિદં પઞ્હપટિભાગં ચિન્તિત’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘મહોસધપણ્ડિતેના’’તિ સુત્વા તુસ્સિ.

    Vijāyananti athekadivasaṃ rañño maṅgalausabhaṃ bahū māse khādāpetvā mahodaraṃ katvā visāṇāni dhovitvā telena makkhetvā haliddiyā nhāpetvā gāmavāsīnaṃ pahiṇiṃsu ‘‘tumhe kira paṇḍitā, ayañca rañño maṅgalausabho patiṭṭhitagabbho, etaṃ vijāyāpetvā savacchakaṃ pesetha, apesentānaṃ sahassadaṇḍo’’ti. Gāmavāsino ‘‘na sakkā idaṃ kātuṃ, kiṃ nu kho karissāmā’’ti paṇḍitaṃ pucchiṃsu. So ‘‘iminā ekena pañhapaṭibhāgena bhavitabba’’nti cintetvā ‘‘sakkhissatha panekaṃ raññā saddhiṃ kathanasamatthaṃ visāradaṃ purisaṃ laddhu’’nti pucchi. ‘‘Na garu etaṃ, paṇḍitā’’ti. ‘‘Tena hi naṃ pakkosathā’’ti. Te pakkosiṃsu. Atha naṃ mahāsatto ‘‘ehi, bho purisa, tvaṃ tava kese piṭṭhiyaṃ vikiritvā nānappakāraṃ balavaparidevaṃ paridevanto rājadvāraṃ gaccha, aññehi pucchitopi kiñci avatvāva parideva, raññā pana pakkosāpetvā paridevakāraṇaṃ pucchitova samāno ‘pitā me deva vijāyituṃ na sakkoti, ajja sattamo divaso, paṭisaraṇaṃ me hohi, vijāyanupāyamassa karohī’ti vatvā raññā ‘kiṃ vilapasi aṭṭhānametaṃ, purisā nāma vijāyantā natthī’ti vutte ‘sace deva, evaṃ natthi, atha kasmā pācīnayavamajjhakagāmavāsino kathaṃ maṅgalausabhaṃ vijāyāpessantī’ti vadeyyāsī’’ti āha. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tathā akāsi. Rājā ‘‘kenidaṃ pañhapaṭibhāgaṃ cintita’’nti pucchitvā ‘‘mahosadhapaṇḍitenā’’ti sutvā tussi.

    ઓદનન્તિ અપરસ્મિં દિવસે ‘‘પણ્ડિતં વીમંસિસ્સામા’’તિ ‘‘પાચીનયવમજ્ઝકગામવાસિનો અમ્હાકં અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં અમ્બિલોદનં પચિત્વા પેસેન્તુ. તત્રિમાનિ અટ્ઠઙ્ગાનિ – ન તણ્ડુલેહિ, ન ઉદકેન, ન ઉક્ખલિયા, ન ઉદ્ધનેન, ન અગ્ગિના, ન દારૂહિ, ન ઇત્થિયા ન પુરિસેન, ન મગ્ગેનાતિ. અપેસેન્તાનં સહસ્સદણ્ડો’’તિ પહિણિંસુ. ગામવાસિનો તં કારણં અજાનન્તા પણ્ડિતં પુચ્છિંસુ. સો ‘‘મા ચિન્તયિત્થા’’તિ વત્વા ‘‘ન તણ્ડુલેહીતિ કણિકં ગાહાપેત્વા, ન ઉદકેનાતિ હિમં ગાહાપેત્વા, ન ઉક્ખલિયાતિ અઞ્ઞં નવમત્તિકાભાજનં ગાહાપેત્વા, ન ઉદ્ધનેનાતિ ખાણુકે કોટ્ટાપેત્વા, ન અગ્ગિનાતિ પકતિઅગ્ગિં પહાય અરણિઅગ્ગિં ગાહાપેત્વા, ન દારૂહીતિ પણ્ણાનિ ગાહાપેત્વા અમ્બિલોદનં પચાપેત્વા નવભાજને પક્ખિપિત્વા લઞ્છિત્વા, ન ઇત્થિયા ન પુરિસેનાતિ પણ્ડકેન ઉક્ખિપાપેત્વા, ન મગ્ગેનાતિ મહામગ્ગં પહાય જઙ્ઘમગ્ગેન રઞ્ઞો પેસેથા’’તિ આહ. તે તથા કરિંસુ. રાજા ‘‘કેન પનેસ પઞ્હો ઞાતો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘મહોસધપણ્ડિતેના’’તિ સુત્વા તુસ્સિ.

    Odananti aparasmiṃ divase ‘‘paṇḍitaṃ vīmaṃsissāmā’’ti ‘‘pācīnayavamajjhakagāmavāsino amhākaṃ aṭṭhaṅgasamannāgataṃ ambilodanaṃ pacitvā pesentu. Tatrimāni aṭṭhaṅgāni – na taṇḍulehi, na udakena, na ukkhaliyā, na uddhanena, na agginā, na dārūhi, na itthiyā na purisena, na maggenāti. Apesentānaṃ sahassadaṇḍo’’ti pahiṇiṃsu. Gāmavāsino taṃ kāraṇaṃ ajānantā paṇḍitaṃ pucchiṃsu. So ‘‘mā cintayitthā’’ti vatvā ‘‘na taṇḍulehīti kaṇikaṃ gāhāpetvā, na udakenāti himaṃ gāhāpetvā, na ukkhaliyāti aññaṃ navamattikābhājanaṃ gāhāpetvā, na uddhanenāti khāṇuke koṭṭāpetvā, na aggināti pakatiaggiṃ pahāya araṇiaggiṃ gāhāpetvā, na dārūhīti paṇṇāni gāhāpetvā ambilodanaṃ pacāpetvā navabhājane pakkhipitvā lañchitvā, na itthiyā na purisenāti paṇḍakena ukkhipāpetvā, na maggenāti mahāmaggaṃ pahāya jaṅghamaggena rañño pesethā’’ti āha. Te tathā kariṃsu. Rājā ‘‘kena panesa pañho ñāto’’ti pucchitvā ‘‘mahosadhapaṇḍitenā’’ti sutvā tussi.

    વાલુકન્તિ અપરસ્મિં દિવસે પણ્ડિતસ્સ વીમંસનત્થં ગામવાસીનં પહિણિંસુ ‘‘રાજા દોલાય કીળિતુકામો, રાજકુલે પુરાણયોત્તં છિન્નં, એકં વાલુકયોત્તં વટ્ટેત્વા પેસેન્તુ, અપેસેન્તાનં સહસ્સદણ્ડો’’તિ. તે પણ્ડિતં પુચ્છિંસુ. પણ્ડિતો ‘‘ઇમિનાપિ પઞ્હપટિભાગેનેવ ભવિતબ્બ’’ન્તિ ગામવાસિનો અસ્સાસેત્વા વચનકુસલે દ્વે તયો પુરિસે પક્કોસાપેત્વા ‘‘ગચ્છથ તુમ્હે, રાજાનં વદેથ ‘દેવ, ગામવાસિનો તસ્સ યોત્તસ્સ તનુકં વા થૂલં વા પમાણં ન જાનન્તિ, પુરાણવાલુકયોત્તતો વિદત્થિમત્તં વા ચતુરઙ્ગુલમત્તં વા ખણ્ડં પેસેથ, તં ઓલોકેત્વા તેન પમાણેન વટ્ટેસ્સન્તી’તિ. સચે, વો રાજા ‘અમ્હાકં ઘરે વાલુકયોત્તં નામ ન કદાચિ સુતપુબ્બ’ન્તિ વદતિ, અથ નં ‘સચે, મહારાજ, વો એવરૂપં ન સક્કા કાતું, પાચીનયવમજ્ઝકગામવાસિનો કથં કરિસ્સન્તી’તિ વદેય્યાથા’’તિ પેસેસિ. તે તથા કરિંસુ. રાજા ‘‘કેન ચિન્તિતં પઞ્હપટિભાગ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘મહોસધપણ્ડિતેના’’તિ સુત્વા તુસ્સિ.

    Vālukanti aparasmiṃ divase paṇḍitassa vīmaṃsanatthaṃ gāmavāsīnaṃ pahiṇiṃsu ‘‘rājā dolāya kīḷitukāmo, rājakule purāṇayottaṃ chinnaṃ, ekaṃ vālukayottaṃ vaṭṭetvā pesentu, apesentānaṃ sahassadaṇḍo’’ti. Te paṇḍitaṃ pucchiṃsu. Paṇḍito ‘‘imināpi pañhapaṭibhāgeneva bhavitabba’’nti gāmavāsino assāsetvā vacanakusale dve tayo purise pakkosāpetvā ‘‘gacchatha tumhe, rājānaṃ vadetha ‘deva, gāmavāsino tassa yottassa tanukaṃ vā thūlaṃ vā pamāṇaṃ na jānanti, purāṇavālukayottato vidatthimattaṃ vā caturaṅgulamattaṃ vā khaṇḍaṃ pesetha, taṃ oloketvā tena pamāṇena vaṭṭessantī’ti. Sace, vo rājā ‘amhākaṃ ghare vālukayottaṃ nāma na kadāci sutapubba’nti vadati, atha naṃ ‘sace, mahārāja, vo evarūpaṃ na sakkā kātuṃ, pācīnayavamajjhakagāmavāsino kathaṃ karissantī’ti vadeyyāthā’’ti pesesi. Te tathā kariṃsu. Rājā ‘‘kena cintitaṃ pañhapaṭibhāga’’nti pucchitvā ‘‘mahosadhapaṇḍitenā’’ti sutvā tussi.

    તળાકન્તિ અપરસ્મિં દિવસે પણ્ડિતસ્સ વીમંસનત્થં ‘‘રાજા ઉદકકીળં કીળિતુકામો, પઞ્ચવિધપદુમસચ્છન્નં પોક્ખરણિં પેસેન્તુ, અપેસેન્તાનં સહસ્સદણ્ડો’’તિ ગામવાસીનં પેસયિંસુ. તે પણ્ડિતસ્સ આરોચેસું. સો ‘‘ઇમિનાપિ પઞ્હપટિભાગેનેવ ભવિતબ્બ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા વચનકુસલે કતિપયે મનુસ્સે પક્કોસાપેત્વા ‘‘એથ તુમ્હે ઉદકકીળં કીળિત્વા અક્ખીનિ રત્તાનિ કત્વા અલ્લકેસા અલ્લવત્થા કદ્દમમક્ખિતસરીરા યોત્તદણ્ડલેડ્ડુહત્થા રાજદ્વારં ગન્ત્વા દ્વારે ઠિતભાવં રઞ્ઞો આરોચાપેત્વા કતોકાસા પવિસિત્વા ‘મહારાજ, તુમ્હેહિ કિર પાચીનયવમજ્ઝકગામવાસિનો પોક્ખરણિં પેસેન્તૂતિ પહિતા મયં તુમ્હાકં અનુચ્છવિકં મહન્તં પોક્ખરણિં આદાય આગતા. સા પન અરઞ્ઞવાસિકત્તા નગરં દિસ્વા દ્વારપાકારપરિખાઅટ્ટાલકાદીનિ ઓલોકેત્વા ભીતતસિતા યોત્તાનિ છિન્દિત્વા પલાયિત્વા અરઞ્ઞમેવ પવિટ્ઠા, મયં લેડ્ડુદણ્ડાદીહિ પોથેન્તાપિ નિવત્તેતું ન સક્ખિમ્હા, તુમ્હાકં અરઞ્ઞા આનીતં પુરાણપોક્ખરણિં પેસેથ, તાય સદ્ધિં યોજેત્વા હરિસ્સામા’તિ વત્વા રઞ્ઞાન કદાચિ મમ અરઞ્ઞતો આનીતપોક્ખરણી નામ ભૂતપુબ્બા, ન ચ મયા કસ્સચિ યોજેત્વા આહરણત્થાય પોક્ખરણી પેસિતપુબ્બા’તિ વુત્તે ‘સચે, દેવ, વો એવં ન સક્કા કાતું, પાચીનયવમજ્ઝકગામવાસિનો કથં પોક્ખરણિં પેસેસ્સન્તી’તિ વદેય્યાથા’’તિ વત્વા પેસેસિ. તે તથા કરિંસુ. રાજા પણ્ડિતેન ઞાતભાવં સુત્વા તુસ્સિ.

    Taḷākanti aparasmiṃ divase paṇḍitassa vīmaṃsanatthaṃ ‘‘rājā udakakīḷaṃ kīḷitukāmo, pañcavidhapadumasacchannaṃ pokkharaṇiṃ pesentu, apesentānaṃ sahassadaṇḍo’’ti gāmavāsīnaṃ pesayiṃsu. Te paṇḍitassa ārocesuṃ. So ‘‘imināpi pañhapaṭibhāgeneva bhavitabba’’nti cintetvā vacanakusale katipaye manusse pakkosāpetvā ‘‘etha tumhe udakakīḷaṃ kīḷitvā akkhīni rattāni katvā allakesā allavatthā kaddamamakkhitasarīrā yottadaṇḍaleḍḍuhatthā rājadvāraṃ gantvā dvāre ṭhitabhāvaṃ rañño ārocāpetvā katokāsā pavisitvā ‘mahārāja, tumhehi kira pācīnayavamajjhakagāmavāsino pokkharaṇiṃ pesentūti pahitā mayaṃ tumhākaṃ anucchavikaṃ mahantaṃ pokkharaṇiṃ ādāya āgatā. Sā pana araññavāsikattā nagaraṃ disvā dvārapākāraparikhāaṭṭālakādīni oloketvā bhītatasitā yottāni chinditvā palāyitvā araññameva paviṭṭhā, mayaṃ leḍḍudaṇḍādīhi pothentāpi nivattetuṃ na sakkhimhā, tumhākaṃ araññā ānītaṃ purāṇapokkharaṇiṃ pesetha, tāya saddhiṃ yojetvā harissāmā’ti vatvā raññāna kadāci mama araññato ānītapokkharaṇī nāma bhūtapubbā, na ca mayā kassaci yojetvā āharaṇatthāya pokkharaṇī pesitapubbā’ti vutte ‘sace, deva, vo evaṃ na sakkā kātuṃ, pācīnayavamajjhakagāmavāsino kathaṃ pokkharaṇiṃ pesessantī’ti vadeyyāthā’’ti vatvā pesesi. Te tathā kariṃsu. Rājā paṇḍitena ñātabhāvaṃ sutvā tussi.

    ઉય્યાનન્તિ પુનેકદિવસં ‘‘મયં ઉય્યાનકીળં કીળિતુકામા, અમ્હાકઞ્ચ પુરાણઉય્યાનં પરિજિણ્ણં, ઓભગ્ગં જાતં, પાચીનયવમજ્ઝકગામવાસિનો સુપુપ્ફિતતરુણરુક્ખસઞ્છન્નં નવઉય્યાનં પેસેન્તૂ’’તિ પહિણિંસુ. ગામવાસિનો પણ્ડિતસ્સ આરોચેસું. પણ્ડિતો ‘‘ઇમિનાપિ પઞ્હપટિભાગેનેવ ભવિતબ્બ’’ન્તિ તે સમસ્સાસેત્વા મનુસ્સે પેસેત્વા પુરિમનયેનેવ કથાપેસિ.

    Uyyānanti punekadivasaṃ ‘‘mayaṃ uyyānakīḷaṃ kīḷitukāmā, amhākañca purāṇauyyānaṃ parijiṇṇaṃ, obhaggaṃ jātaṃ, pācīnayavamajjhakagāmavāsino supupphitataruṇarukkhasañchannaṃ navauyyānaṃ pesentū’’ti pahiṇiṃsu. Gāmavāsino paṇḍitassa ārocesuṃ. Paṇḍito ‘‘imināpi pañhapaṭibhāgeneva bhavitabba’’nti te samassāsetvā manusse pesetvā purimanayeneva kathāpesi.

    તદાપિ રાજા તુસ્સિત્વા સેનકં પુચ્છિ ‘‘કિં, સેનક, આનેમ પણ્ડિત’’ન્તિ. સો લાભમચ્છરિયેન ‘‘એત્તકેન પણ્ડિતો નામ ન હોતિ, આગમેથ, દેવા’’તિ આહ. તસ્સ તં વચનં સુત્વા રાજા ચિન્તેસિ ‘‘મહોસધપણ્ડિતો સત્તદારકપઞ્હેહિ મમ મનં ગણ્હિ, એવરૂપેસુપિસ્સ ગુય્હપઞ્હવિસ્સજ્જનેસુ ચેવ પઞ્હપટિભાગેસુ ચ બુદ્ધસ્સ વિય બ્યાકરણં, સેનકો એવરૂપં પણ્ડિતં આનેતું ન દેતિ, કિં મે સેનકેન, આનેસ્સામિ ન’’ન્તિ. સો મહન્તેન પરિવારેન તં ગામં પાયાસિ. તસ્સ મઙ્ગલઅસ્સં અભિરુહિત્વા ગચ્છન્તસ્સ અસ્સસ્સ પાદો ફલિતભૂમિયા અન્તરં પવિસિત્વા ભિજ્જિ. રાજા તતોવ નિવત્તિત્વા નગરં પાવિસિ. અથ નં સેનકો ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિ ‘‘મહારાજ, પણ્ડિતં કિં આનેતું પાચીનયવમજ્ઝકગામં અગમિત્થા’’તિ. ‘‘આમ, પણ્ડિતા’’તિ. ‘‘મહારાજ, તુમ્હે મં અનત્થકામં કત્વા પસ્સથ, ‘આગમેથ તાવા’તિ વુત્તેપિ અતિતુરિતા નિક્ખમિત્થ, પઠમગમનેનેવ મઙ્ગલઅસ્સસ્સ પાદો ભિન્નો’’તિ.

    Tadāpi rājā tussitvā senakaṃ pucchi ‘‘kiṃ, senaka, ānema paṇḍita’’nti. So lābhamacchariyena ‘‘ettakena paṇḍito nāma na hoti, āgametha, devā’’ti āha. Tassa taṃ vacanaṃ sutvā rājā cintesi ‘‘mahosadhapaṇḍito sattadārakapañhehi mama manaṃ gaṇhi, evarūpesupissa guyhapañhavissajjanesu ceva pañhapaṭibhāgesu ca buddhassa viya byākaraṇaṃ, senako evarūpaṃ paṇḍitaṃ ānetuṃ na deti, kiṃ me senakena, ānessāmi na’’nti. So mahantena parivārena taṃ gāmaṃ pāyāsi. Tassa maṅgalaassaṃ abhiruhitvā gacchantassa assassa pādo phalitabhūmiyā antaraṃ pavisitvā bhijji. Rājā tatova nivattitvā nagaraṃ pāvisi. Atha naṃ senako upasaṅkamitvā pucchi ‘‘mahārāja, paṇḍitaṃ kiṃ ānetuṃ pācīnayavamajjhakagāmaṃ agamitthā’’ti. ‘‘Āma, paṇḍitā’’ti. ‘‘Mahārāja, tumhe maṃ anatthakāmaṃ katvā passatha, ‘āgametha tāvā’ti vuttepi atituritā nikkhamittha, paṭhamagamaneneva maṅgalaassassa pādo bhinno’’ti.

    સો તસ્સ વચનં સુત્વા તુણ્હી હુત્વા પુનેકદિવસં તેન સદ્ધિં મન્તેસિ ‘‘કિં, સેનક, આનેમ પણ્ડિત’’ન્તિ. દેવ, સયં અગન્ત્વા દૂતં પેસેથ ‘‘પણ્ડિત, અમ્હાકં તવ સન્તિકં આગચ્છન્તાનં અસ્સસ્સ પાદો ભિન્નો, અસ્સતરં વા નો પેસેતુ સેટ્ઠતરં વા’’તિ. ‘‘યદિ અસ્સતરં પેસેસ્સતિ, સયં આગમિસ્સતિ. સેટ્ઠતરં પેસેન્તો પિતરં પેસેસ્સતિ, અયમેકો નો પઞ્હો ભવિસ્સતી’’તિ. રાજા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તથા કત્વા દૂતં પેસેસિ. પણ્ડિતો દૂતસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘રાજા મમઞ્ચેવ પિતરઞ્ચ પસ્સિતુકામો’’તિ ચિન્તેત્વા પિતુ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા ‘‘તાત, રાજા તુમ્હે ચેવ મમઞ્ચ દટ્ઠુકામો, તુમ્હે પઠમતરં સેટ્ઠિસહસ્સપરિવુતા ગચ્છથ, ગચ્છન્તા ચ તુચ્છહત્થા અગન્ત્વા નવસપ્પિપૂરં ચન્દનકરણ્ડકં આદાય ગચ્છથ. રાજા તુમ્હેહિ સદ્ધિં પટિસન્થારં કત્વા ‘ગહપતિ પતિરૂપં આસનં ઞત્વા નિસીદાહી’તિ વક્ખતિ, અથ તુમ્હે તથારૂપં આસનં ઞત્વા નિસીદેય્યાથ. તુમ્હાકં નિસિન્નકાલે અહં આગમિસ્સામિ, રાજા મયાપિ સદ્ધિં પટિસન્થારં કત્વા ‘પણ્ડિત, તવાનુરૂપં આસનં ઞત્વા નિસીદા’તિ વક્ખતિ, અથાહં તુમ્હે ઓલોકેસ્સામિ, તુમ્હે તાય સઞ્ઞાય આસના વુટ્ઠાય ‘તાત મહોસધ, ઇમસ્મિં આસને નિસીદા’તિ વદેય્યાથ, અજ્જ નો એકો પઞ્હો મત્થકં પાપુણિસ્સતી’’તિ આહ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા વુત્તનયેનેવ ગન્ત્વા અત્તનો દ્વારે ઠિતભાવં રઞ્ઞો આરોચાપેત્વા ‘‘પવિસતૂ’’તિ વુત્તે પવિસિત્વા રાજાનં વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ.

    So tassa vacanaṃ sutvā tuṇhī hutvā punekadivasaṃ tena saddhiṃ mantesi ‘‘kiṃ, senaka, ānema paṇḍita’’nti. Deva, sayaṃ agantvā dūtaṃ pesetha ‘‘paṇḍita, amhākaṃ tava santikaṃ āgacchantānaṃ assassa pādo bhinno, assataraṃ vā no pesetu seṭṭhataraṃ vā’’ti. ‘‘Yadi assataraṃ pesessati, sayaṃ āgamissati. Seṭṭhataraṃ pesento pitaraṃ pesessati, ayameko no pañho bhavissatī’’ti. Rājā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tathā katvā dūtaṃ pesesi. Paṇḍito dūtassa vacanaṃ sutvā ‘‘rājā mamañceva pitarañca passitukāmo’’ti cintetvā pitu santikaṃ gantvā vanditvā ‘‘tāta, rājā tumhe ceva mamañca daṭṭhukāmo, tumhe paṭhamataraṃ seṭṭhisahassaparivutā gacchatha, gacchantā ca tucchahatthā agantvā navasappipūraṃ candanakaraṇḍakaṃ ādāya gacchatha. Rājā tumhehi saddhiṃ paṭisanthāraṃ katvā ‘gahapati patirūpaṃ āsanaṃ ñatvā nisīdāhī’ti vakkhati, atha tumhe tathārūpaṃ āsanaṃ ñatvā nisīdeyyātha. Tumhākaṃ nisinnakāle ahaṃ āgamissāmi, rājā mayāpi saddhiṃ paṭisanthāraṃ katvā ‘paṇḍita, tavānurūpaṃ āsanaṃ ñatvā nisīdā’ti vakkhati, athāhaṃ tumhe olokessāmi, tumhe tāya saññāya āsanā vuṭṭhāya ‘tāta mahosadha, imasmiṃ āsane nisīdā’ti vadeyyātha, ajja no eko pañho matthakaṃ pāpuṇissatī’’ti āha. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā vuttanayeneva gantvā attano dvāre ṭhitabhāvaṃ rañño ārocāpetvā ‘‘pavisatū’’ti vutte pavisitvā rājānaṃ vanditvā ekamantaṃ aṭṭhāsi.

    રાજા તેન સદ્ધિં પટિસન્થારં કત્વા ‘‘ગહપતિ, તવપુત્તો મહોસધપણ્ડિતો કુહિ’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘પચ્છતો આગચ્છતિ, દેવા’’તિ. રાજા ‘‘પચ્છતો આગચ્છતી’’તિ સુત્વા તુટ્ઠમાનસો હુત્વા ‘‘મહાસેટ્ઠિ અત્તનો યુત્તાસનં ઞત્વા નિસીદા’’તિ આહ. સો અત્તનો યુત્તાસનં ઞત્વા એકમન્તં નિસીદિ. મહાસત્તોપિ અલઙ્કતપટિયત્તો દારકસહસ્સપરિવુતો અલઙ્કતરથે નિસીદિત્વા નગરં પવિસન્તો પરિખાપિટ્ઠે ચરમાનં એકં ગદ્રભં દિસ્વા થામસમ્પન્ને માણવે પેસેસિ ‘‘અમ્ભો, એતં ગદ્રભં અનુબન્ધિત્વા યથા સદ્દં ન કરોતિ, એવમસ્સ મુખબન્ધનં કત્વા કિલઞ્જેન વેઠેત્વા તસ્મિં એકેનત્થરણેન પટિચ્છાદેત્વા અંસેનાદાય આગચ્છથા’’તિ. તે તથા કરિંસુ. બોધિસત્તોપિ મહન્તેન પરિવારેન નગરં પાવિસિ. મહાજનો ‘‘એસ કિર સિરિવડ્ઢનસેટ્ઠિનો પુત્તો મહોસધપણ્ડિતો નામ, એસ કિર જાયમાનો ઓસધઘટિકં હત્થેન ગહેત્વા જાતો, ઇમિના કિર એત્તકાનં વીમંસનપઞ્હાનં પઞ્હપટિભાગો ઞાતો’’તિ મહાસત્તં અભિત્થવન્તો ઓલોકેન્તોપિ તિત્તિં ન ગચ્છતિ. સો રાજદ્વારં ગન્ત્વા પટિવેદેસિ. રાજા સુત્વાવ હટ્ઠતુટ્ઠો ‘‘મમ પુત્તો મહોસધપણ્ડિતો ખિપ્પં આગચ્છતૂ’’તિ આહ. સો દારકસહસ્સપરિવુતો પાસાદં અભિરુહિત્વા રાજાનં વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. રાજા તં દિસ્વાવ સોમનસ્સપ્પત્તો હુત્વા મધુરપટિસન્થારં કત્વા ‘‘પણ્ડિત, પતિરૂપં આસનં ઞત્વા નિસીદા’’તિ આહ. અથ સો પિતરં ઓલોકેસિ. અથસ્સ પિતાપિ ઓલોકિતસઞ્ઞાય ઉટ્ઠાય ‘‘પણ્ડિત, ઇમસ્મિં આસને નિસીદા’’તિ આહ. સો તસ્મિં આસને નિસીદિ.

    Rājā tena saddhiṃ paṭisanthāraṃ katvā ‘‘gahapati, tavaputto mahosadhapaṇḍito kuhi’’nti pucchi. ‘‘Pacchato āgacchati, devā’’ti. Rājā ‘‘pacchato āgacchatī’’ti sutvā tuṭṭhamānaso hutvā ‘‘mahāseṭṭhi attano yuttāsanaṃ ñatvā nisīdā’’ti āha. So attano yuttāsanaṃ ñatvā ekamantaṃ nisīdi. Mahāsattopi alaṅkatapaṭiyatto dārakasahassaparivuto alaṅkatarathe nisīditvā nagaraṃ pavisanto parikhāpiṭṭhe caramānaṃ ekaṃ gadrabhaṃ disvā thāmasampanne māṇave pesesi ‘‘ambho, etaṃ gadrabhaṃ anubandhitvā yathā saddaṃ na karoti, evamassa mukhabandhanaṃ katvā kilañjena veṭhetvā tasmiṃ ekenattharaṇena paṭicchādetvā aṃsenādāya āgacchathā’’ti. Te tathā kariṃsu. Bodhisattopi mahantena parivārena nagaraṃ pāvisi. Mahājano ‘‘esa kira sirivaḍḍhanaseṭṭhino putto mahosadhapaṇḍito nāma, esa kira jāyamāno osadhaghaṭikaṃ hatthena gahetvā jāto, iminā kira ettakānaṃ vīmaṃsanapañhānaṃ pañhapaṭibhāgo ñāto’’ti mahāsattaṃ abhitthavanto olokentopi tittiṃ na gacchati. So rājadvāraṃ gantvā paṭivedesi. Rājā sutvāva haṭṭhatuṭṭho ‘‘mama putto mahosadhapaṇḍito khippaṃ āgacchatū’’ti āha. So dārakasahassaparivuto pāsādaṃ abhiruhitvā rājānaṃ vanditvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Rājā taṃ disvāva somanassappatto hutvā madhurapaṭisanthāraṃ katvā ‘‘paṇḍita, patirūpaṃ āsanaṃ ñatvā nisīdā’’ti āha. Atha so pitaraṃ olokesi. Athassa pitāpi olokitasaññāya uṭṭhāya ‘‘paṇḍita, imasmiṃ āsane nisīdā’’ti āha. So tasmiṃ āsane nisīdi.

    તં તત્થ નિસિન્નં દિસ્વાવ સેનકપુક્કુસકામિન્દદેવિન્દા ચેવ અઞ્ઞે ચ અન્ધબાલા પાણિં પહરિત્વા મહાહસિતં હસિત્વા ‘‘ઇમં અન્ધબાલં ‘પણ્ડિતો’તિ વદિંસુ, સો પિતરં આસના વુટ્ઠાપેત્વા સયં નિસીદતિ, ઇમં ‘પણ્ડિતો’તિ વત્તું અયુત્ત’’ન્તિ પરિહાસં કરિંસુ. રાજાપિ દુમ્મુખો અનત્તમનો અહોસિ. અથ નં મહાસત્તો પુચ્છિ ‘‘કિં, મહારાજ, દુમ્મુખત્થા’’તિ ? ‘‘આમ પણ્ડિત, દુમ્મુખોમ્હિ, સવનમેવ તે મનાપં, દસ્સનં પન અમનાપં જાત’’ન્તિ. ‘‘કિં કારણા, મહારાજા’’તિ? ‘‘પિતરં આસના વુટ્ઠાપેત્વા નિસિન્નત્તા’’તિ. ‘‘કિં પન ત્વં, મહારાજ, ‘સબ્બટ્ઠાનેસુ પુત્તેહિ પિતરોવ ઉત્તમા’તિ મઞ્ઞસી’’તિ. ‘‘આમ, પણ્ડિતા’’તિ. અથ મહાસત્તો ‘‘નનુ, મહારાજ, તુમ્હેહિ અમ્હાકં ‘અસ્સતરં વા પેસેતુ સેટ્ઠતરં વા’તિ સાસનં પહિત’’ન્તિ વત્વા આસના વુટ્ઠાય તે માણવે ઓલોકેત્વા ‘‘તુમ્હેહિ ગહિતં ગદ્રભં આનેથા’’તિ આણાપેત્વા રઞ્ઞો પાદમૂલે નિપજ્જાપેત્વા ‘‘મહારાજ, અયં ગદ્રભો કિં અગ્ઘતી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘પણ્ડિત, સચે ઉપકારકો, અટ્ઠ કહાપણે અગ્ઘતી’’તિ. ‘‘ઇમં પટિચ્ચ જાતો આજાનીયવળવાય કુચ્છિમ્હિ વુટ્ઠઅસ્સતરો કિં અગ્ઘતી’’તિ? ‘‘અનગ્ઘો પણ્ડિતા’’તિ. ‘‘દેવ, કસ્મા એવં કથેથ, નનુ તુમ્હેહિ ઇદાનેવ વુત્તં ‘સબ્બટ્ઠાનેસુ પુત્તેહિ પિતરોવ ઉત્તમા’તિ. સચે તં સચ્ચં, તુમ્હાકં વાદે અસ્સતરતો ગદ્રભોવ ઉત્તમો હોતિ, કિં પન, મહારાજ, તુમ્હાકં પણ્ડિતા એત્તકમ્પિ જાનિતું અસક્કોન્તા પાણિં પહરિત્વા હસન્તિ, અહો તુમ્હાકં પણ્ડિતાનં પઞ્ઞાસમ્પત્તિ, કુતો વો એતે લદ્ધા’’તિ ચત્તારો પણ્ડિતે પરિહસિત્વા રાજાનં ઇમાય એકકનિપાતે ગાથાય અજ્ઝભાસિ –

    Taṃ tattha nisinnaṃ disvāva senakapukkusakāmindadevindā ceva aññe ca andhabālā pāṇiṃ paharitvā mahāhasitaṃ hasitvā ‘‘imaṃ andhabālaṃ ‘paṇḍito’ti vadiṃsu, so pitaraṃ āsanā vuṭṭhāpetvā sayaṃ nisīdati, imaṃ ‘paṇḍito’ti vattuṃ ayutta’’nti parihāsaṃ kariṃsu. Rājāpi dummukho anattamano ahosi. Atha naṃ mahāsatto pucchi ‘‘kiṃ, mahārāja, dummukhatthā’’ti ? ‘‘Āma paṇḍita, dummukhomhi, savanameva te manāpaṃ, dassanaṃ pana amanāpaṃ jāta’’nti. ‘‘Kiṃ kāraṇā, mahārājā’’ti? ‘‘Pitaraṃ āsanā vuṭṭhāpetvā nisinnattā’’ti. ‘‘Kiṃ pana tvaṃ, mahārāja, ‘sabbaṭṭhānesu puttehi pitarova uttamā’ti maññasī’’ti. ‘‘Āma, paṇḍitā’’ti. Atha mahāsatto ‘‘nanu, mahārāja, tumhehi amhākaṃ ‘assataraṃ vā pesetu seṭṭhataraṃ vā’ti sāsanaṃ pahita’’nti vatvā āsanā vuṭṭhāya te māṇave oloketvā ‘‘tumhehi gahitaṃ gadrabhaṃ ānethā’’ti āṇāpetvā rañño pādamūle nipajjāpetvā ‘‘mahārāja, ayaṃ gadrabho kiṃ agghatī’’ti pucchi. ‘‘Paṇḍita, sace upakārako, aṭṭha kahāpaṇe agghatī’’ti. ‘‘Imaṃ paṭicca jāto ājānīyavaḷavāya kucchimhi vuṭṭhaassataro kiṃ agghatī’’ti? ‘‘Anaggho paṇḍitā’’ti. ‘‘Deva, kasmā evaṃ kathetha, nanu tumhehi idāneva vuttaṃ ‘sabbaṭṭhānesu puttehi pitarova uttamā’ti. Sace taṃ saccaṃ, tumhākaṃ vāde assatarato gadrabhova uttamo hoti, kiṃ pana, mahārāja, tumhākaṃ paṇḍitā ettakampi jānituṃ asakkontā pāṇiṃ paharitvā hasanti, aho tumhākaṃ paṇḍitānaṃ paññāsampatti, kuto vo ete laddhā’’ti cattāro paṇḍite parihasitvā rājānaṃ imāya ekakanipāte gāthāya ajjhabhāsi –

    ‘‘હંચિ તુવં એવમઞ્ઞસિ ‘સેય્યો, પુત્તેન પિતા’તિ રાજસેટ્ઠ;

    ‘‘Haṃci tuvaṃ evamaññasi ‘seyyo, puttena pitā’ti rājaseṭṭha;

    હન્દસ્સતરસ્સ તે અયં, અસ્સતરસ્સ હિ ગદ્રભો પિતા’’તિ. (જા॰ ૧.૧.૧૧૧);

    Handassatarassa te ayaṃ, assatarassa hi gadrabho pitā’’ti. (jā. 1.1.111);

    તસ્સત્થો – યદિ, ત્વં રાજસેટ્ઠ, સબ્બટ્ઠાનેસુ સેય્યો પુત્તેન પિતાતિ એવં મઞ્ઞસિ, તવ અસ્સતરતોપિ અયં ગદ્રભો સેય્યો હોતુ. કિં કારણા? અસ્સતરસ્સ હિ ગદ્રભો પિતાતિ.

    Tassattho – yadi, tvaṃ rājaseṭṭha, sabbaṭṭhānesu seyyo puttena pitāti evaṃ maññasi, tava assataratopi ayaṃ gadrabho seyyo hotu. Kiṃ kāraṇā? Assatarassa hi gadrabho pitāti.

    એવઞ્ચ પન વત્વા મહાસત્તો આહ – ‘‘મહારાજ , સચે પુત્તતો પિતા સેય્યો, મમ પિતરં ગણ્હથ. સચે પિતિતો પુત્તો સેય્યો, મં ગણ્હથ તુમ્હાકં અત્થાયા’’તિ. રાજા સોમનસ્સપ્પત્તો અહોસિ. સબ્બા રાજપરિસાપિ ‘‘સુકથિતો પણ્ડિતેન પઞ્હો’’તિ ઉન્નદન્તા સાધુકારસહસ્સાનિ અદંસુ, અઙ્ગુલિફોટા ચેવ ચેલુક્ખેપા ચ પવત્તિંસુ . ચત્તારો પણ્ડિતાપિ દુમ્મુખા પજ્ઝાયન્તાવ અહેસું. નનુ માતાપિતૂનં ગુણં જાનન્તો બોધિસત્તેન સદિસો નામ નત્થિ , અથ સો કસ્મા એવમકાસીતિ? ન સો પિતુ અવમાનનત્થાય, રઞ્ઞા પન ‘‘અસ્સતરં વા પેસેતુ સેટ્ઠતરં વા’’તિ પેસિતં, તસ્મા તસ્સેવ પઞ્હસ્સ આવિભાવત્થં અત્તનો ચ પણ્ડિતભાવસ્સ ઞાપનત્થં ચતુન્નઞ્ચ પણ્ડિતાનં અપ્પટિભાનકરણત્થં એવમકાસીતિ.

    Evañca pana vatvā mahāsatto āha – ‘‘mahārāja , sace puttato pitā seyyo, mama pitaraṃ gaṇhatha. Sace pitito putto seyyo, maṃ gaṇhatha tumhākaṃ atthāyā’’ti. Rājā somanassappatto ahosi. Sabbā rājaparisāpi ‘‘sukathito paṇḍitena pañho’’ti unnadantā sādhukārasahassāni adaṃsu, aṅguliphoṭā ceva celukkhepā ca pavattiṃsu . Cattāro paṇḍitāpi dummukhā pajjhāyantāva ahesuṃ. Nanu mātāpitūnaṃ guṇaṃ jānanto bodhisattena sadiso nāma natthi , atha so kasmā evamakāsīti? Na so pitu avamānanatthāya, raññā pana ‘‘assataraṃ vā pesetu seṭṭhataraṃ vā’’ti pesitaṃ, tasmā tasseva pañhassa āvibhāvatthaṃ attano ca paṇḍitabhāvassa ñāpanatthaṃ catunnañca paṇḍitānaṃ appaṭibhānakaraṇatthaṃ evamakāsīti.

    ગદ્રભપઞ્હો નિટ્ઠિતો.

    Gadrabhapañho niṭṭhito.

    એકૂનવીસતિમપઞ્હો

    Ekūnavīsatimapañho

    રાજા તુસ્સિત્વા ગન્ધોદકપુણ્ણં સુવણ્ણભિઙ્કારં આદાય ‘‘પાચીનયવમજ્ઝકગામં રાજભોગેન પરિભુઞ્જતૂ’’તિ સેટ્ઠિસ્સ હત્થે ઉદકં પાતેત્વા ‘‘સેસસેટ્ઠિનો એતસ્સેવ ઉપટ્ઠાકા હોન્તૂ’’તિ વત્વા બોધિસત્તસ્સ માતુ ચ સબ્બાલઙ્કારે પેસેત્વા ગદ્રભપઞ્હે પસન્નો બોધિસત્તં પુત્તં કત્વા ગણ્હિતું સેટ્ઠિં અવોચ – ‘‘ગહપતિ, મહોસધપણ્ડિતં મમ પુત્તં કત્વા દેહી’’તિ. ‘‘દેવ, અતિતરુણો અયં, અજ્જાપિસ્સ મુખે ખીરગન્ધો વાયતિ, મહલ્લકકાલે તુમ્હાકં સન્તિકે ભવિસ્સતી’’તિ. ‘‘ગહપતિ, ત્વં ઇતો પટ્ઠાય એતસ્મિં નિરાલયો હોહિ, અયં અજ્જતગ્ગે મમ પુત્તો, અહં મમ પુત્તં પોસેતું સક્ખિસ્સામિ, ગચ્છ ત્વ’’ન્તિ તં ઉય્યોજેસિ. સો રાજાનં વન્દિત્વા પણ્ડિતં આલિઙ્ગિત્વા ઉરે નિપજ્જાપેત્વા સીસે ચુમ્બિત્વા ‘‘તાત, અપ્પમત્તો હોહી’’તિ ઓવાદમસ્સ અદાસિ. સોપિ પિતરં વન્દિત્વા ‘‘તાત, મા ચિન્તયિત્થા’’તિ અસ્સાસેત્વા પિતરં ઉય્યોજેસિ. રાજા પણ્ડિતં પુચ્છિ ‘‘તાત, અન્તોભત્તિકો ભવિસ્સસિ, ઉદાહુ બહિભત્તિકો’’તિ. સો ‘‘મહા મે પરિવારો, તસ્મા બહિભત્તિકેન મયા ભવિતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘બહિભત્તિકો ભવિસ્સામિ, દેવા’’તિ આહ. અથસ્સ રાજા અનુરૂપં ગેહં દાપેત્વા દારકસહસ્સં આદિં કત્વા પરિબ્બયં દાપેત્વા સબ્બપરિભોગે દાપેસિ. સો તતો પટ્ઠાય રાજાનં ઉપટ્ઠાસિ.

    Rājā tussitvā gandhodakapuṇṇaṃ suvaṇṇabhiṅkāraṃ ādāya ‘‘pācīnayavamajjhakagāmaṃ rājabhogena paribhuñjatū’’ti seṭṭhissa hatthe udakaṃ pātetvā ‘‘sesaseṭṭhino etasseva upaṭṭhākā hontū’’ti vatvā bodhisattassa mātu ca sabbālaṅkāre pesetvā gadrabhapañhe pasanno bodhisattaṃ puttaṃ katvā gaṇhituṃ seṭṭhiṃ avoca – ‘‘gahapati, mahosadhapaṇḍitaṃ mama puttaṃ katvā dehī’’ti. ‘‘Deva, atitaruṇo ayaṃ, ajjāpissa mukhe khīragandho vāyati, mahallakakāle tumhākaṃ santike bhavissatī’’ti. ‘‘Gahapati, tvaṃ ito paṭṭhāya etasmiṃ nirālayo hohi, ayaṃ ajjatagge mama putto, ahaṃ mama puttaṃ posetuṃ sakkhissāmi, gaccha tva’’nti taṃ uyyojesi. So rājānaṃ vanditvā paṇḍitaṃ āliṅgitvā ure nipajjāpetvā sīse cumbitvā ‘‘tāta, appamatto hohī’’ti ovādamassa adāsi. Sopi pitaraṃ vanditvā ‘‘tāta, mā cintayitthā’’ti assāsetvā pitaraṃ uyyojesi. Rājā paṇḍitaṃ pucchi ‘‘tāta, antobhattiko bhavissasi, udāhu bahibhattiko’’ti. So ‘‘mahā me parivāro, tasmā bahibhattikena mayā bhavituṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā ‘‘bahibhattiko bhavissāmi, devā’’ti āha. Athassa rājā anurūpaṃ gehaṃ dāpetvā dārakasahassaṃ ādiṃ katvā paribbayaṃ dāpetvā sabbaparibhoge dāpesi. So tato paṭṭhāya rājānaṃ upaṭṭhāsi.

    રાજાપિ નં વીમંસિતુકામો અહોસિ. તદા ચ નગરસ્સ દક્ખિણદ્વારતો અવિદૂરે પોક્ખરણિતીરે એકસ્મિં તાલરુક્ખે કાકકુલાવકે મણિરતનં અહોસિ. તસ્સ છાયા પોક્ખરણિયં પઞ્ઞાયિ. મહાજનો ‘‘પોક્ખરણિયં મણિ અત્થી’’તિ રઞ્ઞો આરોચેસિ. સો સેનકં આમન્તેત્વા ‘‘પોક્ખરણિયં કિર મણિરતનં પઞ્ઞાયતિ, કથં તં ગણ્હાપેસ્સામા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘મહારાજ, ઉદકં નીહરાપેત્વા ગણ્હિતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ, આચરિય, એવં કરોહી’’તિ તસ્સેવ ભારમકાસિ. સો બહૂ મનુસ્સે સન્નિપાતાપેત્વા ઉદકઞ્ચ કદ્દમઞ્ચ નીહરાપેત્વા ભૂમિં ભિન્દિત્વાપિ મણિં નાદ્દસ. પુન પુણ્ણાય પોક્ખરણિયા મણિચ્છાયા પઞ્ઞાયિ . સો પુનપિ તથા કત્વા ન ચ અદ્દસ. તતો રાજા પણ્ડિતં આમન્તેત્વા ‘‘તાત, પોક્ખરણિયં એકો મણિ પઞ્ઞાયતિ, સેનકો ઉદકઞ્ચ કદ્દમઞ્ચ નીહરાપેત્વા ભૂમિં ભિન્દિત્વાપિ નાદ્દસ, પુન પુણ્ણાય પોક્ખરણિયા પઞ્ઞાયતિ, સક્ખિસ્સસિ તં મણિં ગણ્હાપેતુ’’ન્તિ પુચ્છિ. સો ‘‘નેતં, મહારાજ, ગરુ, એથ દસ્સેસ્સામી’’તિ આહ. રાજા તસ્સ વચનં તુસ્સિત્વા ‘‘પસ્સિસ્સામિ અજ્જ પણ્ડિતસ્સ ઞાણબલ’’ન્તિ મહાજનપરિવુતો પોક્ખરણિતીરં ગતો.

    Rājāpi naṃ vīmaṃsitukāmo ahosi. Tadā ca nagarassa dakkhiṇadvārato avidūre pokkharaṇitīre ekasmiṃ tālarukkhe kākakulāvake maṇiratanaṃ ahosi. Tassa chāyā pokkharaṇiyaṃ paññāyi. Mahājano ‘‘pokkharaṇiyaṃ maṇi atthī’’ti rañño ārocesi. So senakaṃ āmantetvā ‘‘pokkharaṇiyaṃ kira maṇiratanaṃ paññāyati, kathaṃ taṃ gaṇhāpessāmā’’ti pucchitvā ‘‘mahārāja, udakaṃ nīharāpetvā gaṇhituṃ vaṭṭatī’’ti vutte ‘‘tena hi, ācariya, evaṃ karohī’’ti tasseva bhāramakāsi. So bahū manusse sannipātāpetvā udakañca kaddamañca nīharāpetvā bhūmiṃ bhinditvāpi maṇiṃ nāddasa. Puna puṇṇāya pokkharaṇiyā maṇicchāyā paññāyi . So punapi tathā katvā na ca addasa. Tato rājā paṇḍitaṃ āmantetvā ‘‘tāta, pokkharaṇiyaṃ eko maṇi paññāyati, senako udakañca kaddamañca nīharāpetvā bhūmiṃ bhinditvāpi nāddasa, puna puṇṇāya pokkharaṇiyā paññāyati, sakkhissasi taṃ maṇiṃ gaṇhāpetu’’nti pucchi. So ‘‘netaṃ, mahārāja, garu, etha dassessāmī’’ti āha. Rājā tassa vacanaṃ tussitvā ‘‘passissāmi ajja paṇḍitassa ñāṇabala’’nti mahājanaparivuto pokkharaṇitīraṃ gato.

    મહાસત્તો તીરે ઠત્વા મણિં ઓલોકેન્તો ‘‘નાયં મણિ પોક્ખરણિયં, તાલરુક્ખે કાકકુલાવકે મણિના ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઞત્વા ‘‘નત્થિ, દેવ, પોક્ખરણિયં મણી’’તિ વત્વા ‘‘નનુ ઉદકે પઞ્ઞાયતી’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ ઉદકપાતિં આહરા’’તિ ઉદકપાતિં આહરાપેત્વા ‘‘પસ્સથ, દેવ, નાયં મણિ પોક્ખરણિયંયેવ પઞ્ઞાયતિ, પાતિયમ્પિ પઞ્ઞાયતી’’તિ વત્વા ‘‘પણ્ડિત, કત્થ પન મણિના ભવિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘દેવ, પોક્ખરણિયમ્પિ પાતિયમ્પિ છાયાવ પઞ્ઞાયતિ, ન મણિ, મણિ પન તાલરુક્ખે કાકકુલાવકે અત્થિ, પુરિસં આણાપેત્વા આહરાપેહી’’તિ આહ. રાજા તથા કત્વા મણિં આહરાપેસિ. સો આહરિત્વા પણ્ડિતસ્સ અદાસિ. પણ્ડિતો તં ગહેત્વા રઞ્ઞો હત્થે ઠપેસિ. તં દિસ્વા મહાજનો પણ્ડિતસ્સ સાધુકારં દત્વા સેનકં પરિભાસન્તો ‘‘મણિરતનં તાલરુક્ખે કાકકુલાવકે અત્થિ, સેનકબાલો બહૂ મનુસ્સે પોક્ખરણિમેવ ભિન્દાપેસિ, પણ્ડિતેન નામ મહોસધસદિસેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ મહાસત્તસ્સ થુતિમકાસિ. રાજાપિસ્સ તુટ્ઠો અત્તનો ગીવાય પિળન્ધનં મુત્તાહારં દત્વા દારકસહસ્સાનમ્પિ મુત્તાવલિયો દાપેસિ. બોધિસત્તસ્સ ચ પરિવારસ્સ ચ ઇમિના પરિહારેન ઉપટ્ઠાનં અનુજાનીતિ.

    Mahāsatto tīre ṭhatvā maṇiṃ olokento ‘‘nāyaṃ maṇi pokkharaṇiyaṃ, tālarukkhe kākakulāvake maṇinā bhavitabba’’nti ñatvā ‘‘natthi, deva, pokkharaṇiyaṃ maṇī’’ti vatvā ‘‘nanu udake paññāyatī’’ti vutte ‘‘tena hi udakapātiṃ āharā’’ti udakapātiṃ āharāpetvā ‘‘passatha, deva, nāyaṃ maṇi pokkharaṇiyaṃyeva paññāyati, pātiyampi paññāyatī’’ti vatvā ‘‘paṇḍita, kattha pana maṇinā bhavitabba’’nti vutte ‘‘deva, pokkharaṇiyampi pātiyampi chāyāva paññāyati, na maṇi, maṇi pana tālarukkhe kākakulāvake atthi, purisaṃ āṇāpetvā āharāpehī’’ti āha. Rājā tathā katvā maṇiṃ āharāpesi. So āharitvā paṇḍitassa adāsi. Paṇḍito taṃ gahetvā rañño hatthe ṭhapesi. Taṃ disvā mahājano paṇḍitassa sādhukāraṃ datvā senakaṃ paribhāsanto ‘‘maṇiratanaṃ tālarukkhe kākakulāvake atthi, senakabālo bahū manusse pokkharaṇimeva bhindāpesi, paṇḍitena nāma mahosadhasadisena bhavitabba’’nti mahāsattassa thutimakāsi. Rājāpissa tuṭṭho attano gīvāya piḷandhanaṃ muttāhāraṃ datvā dārakasahassānampi muttāvaliyo dāpesi. Bodhisattassa ca parivārassa ca iminā parihārena upaṭṭhānaṃ anujānīti.

    એકૂનવીસતિમપઞ્હો નિટ્ઠિતો.

    Ekūnavīsatimapañho niṭṭhito.

    કકણ્ટકપઞ્હો

    Kakaṇṭakapañho

    પુનેકદિવસં રાજા પણ્ડિતેન સદ્ધિં ઉય્યાનં અગમાસિ. તદા એકો કકણ્ટકો તોરણગ્ગે વસતિ. સો રાજાનં આગચ્છન્તં દિસ્વા ઓતરિત્વા ભૂમિયં નિપજ્જિ. રાજા તસ્સ તં કિરિયં ઓલોકેત્વા ‘‘પણ્ડિત, અયં કકણ્ટકો કિં કરોતી’’તિ પુચ્છિ. મહાસત્તો ‘‘મહારાજ, તુમ્હે સેવતી’’તિ આહ. ‘‘સચે એવં અમ્હાકં સેવતિ, એતસ્સ મા નિપ્ફલો હોતુ, ભોગમસ્સ દાપેહી’’તિ. ‘‘દેવ, તસ્સ ભોગેન કિચ્ચં નત્થિ, ખાદનીયમત્તં અલમેતસ્સા’’તિ . ‘‘કિં પનેસ, ખાદતી’’તિ? ‘‘મંસં દેવા’’તિ. ‘‘કિત્તકં લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ? ‘‘કાકણિકમત્તગ્ઘનકં દેવા’’તિ. રાજા એકં પુરિસં આણાપેસિ ‘‘રાજદાયો નામ કાકણિકમત્તં ન વટ્ટતિ, ઇમસ્સ નિબદ્ધં અડ્ઢમાસગ્ઘનકં મંસં આહરિત્વા દેહી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તતો પટ્ઠાય તથા અકાસિ. સો એકદિવસં ઉપોસથે માઘાતે મંસં અલભિત્વા તમેવ અડ્ઢમાસકં વિજ્ઝિત્વા સુત્તેન આવુનિત્વા તસ્સ ગીવાયં પિળન્ધિ. અથસ્સ તં નિસ્સાય માનો ઉપ્પજ્જિ. તં દિવસમેવ રાજા પુન મહોસધેન સદ્ધિં ઉય્યાનં અગમાસિ. સો રાજાનં આગચ્છન્તં દિસ્વાપિ ધનં નિસ્સાય ઉપ્પન્નમાનવસેન ‘‘વેદેહ, ત્વં નુ ખો મહદ્ધનો, અહં નુ ખો’’તિ રઞ્ઞા સદ્ધિં અત્તાનં સમં કરોન્તો અનોતરિત્વા તોરણગ્ગેયેવ સીસં ચાલેન્તો નિપજ્જિ. રાજા તસ્સ તં કિરિયં ઓલોકેત્વા ‘‘પણ્ડિત, એસ પુબ્બે વિય અજ્જ ન ઓતરતિ, કિં નુ ખો કારણ’’ન્તિ પુચ્છન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Punekadivasaṃ rājā paṇḍitena saddhiṃ uyyānaṃ agamāsi. Tadā eko kakaṇṭako toraṇagge vasati. So rājānaṃ āgacchantaṃ disvā otaritvā bhūmiyaṃ nipajji. Rājā tassa taṃ kiriyaṃ oloketvā ‘‘paṇḍita, ayaṃ kakaṇṭako kiṃ karotī’’ti pucchi. Mahāsatto ‘‘mahārāja, tumhe sevatī’’ti āha. ‘‘Sace evaṃ amhākaṃ sevati, etassa mā nipphalo hotu, bhogamassa dāpehī’’ti. ‘‘Deva, tassa bhogena kiccaṃ natthi, khādanīyamattaṃ alametassā’’ti . ‘‘Kiṃ panesa, khādatī’’ti? ‘‘Maṃsaṃ devā’’ti. ‘‘Kittakaṃ laddhuṃ vaṭṭatī’’ti? ‘‘Kākaṇikamattagghanakaṃ devā’’ti. Rājā ekaṃ purisaṃ āṇāpesi ‘‘rājadāyo nāma kākaṇikamattaṃ na vaṭṭati, imassa nibaddhaṃ aḍḍhamāsagghanakaṃ maṃsaṃ āharitvā dehī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tato paṭṭhāya tathā akāsi. So ekadivasaṃ uposathe māghāte maṃsaṃ alabhitvā tameva aḍḍhamāsakaṃ vijjhitvā suttena āvunitvā tassa gīvāyaṃ piḷandhi. Athassa taṃ nissāya māno uppajji. Taṃ divasameva rājā puna mahosadhena saddhiṃ uyyānaṃ agamāsi. So rājānaṃ āgacchantaṃ disvāpi dhanaṃ nissāya uppannamānavasena ‘‘vedeha, tvaṃ nu kho mahaddhano, ahaṃ nu kho’’ti raññā saddhiṃ attānaṃ samaṃ karonto anotaritvā toraṇaggeyeva sīsaṃ cālento nipajji. Rājā tassa taṃ kiriyaṃ oloketvā ‘‘paṇḍita, esa pubbe viya ajja na otarati, kiṃ nu kho kāraṇa’’nti pucchanto imaṃ gāthamāha –

    ‘‘નાયં પુરે ઉન્નમતિ, તોરણગ્ગે કકણ્ટકો;

    ‘‘Nāyaṃ pure unnamati, toraṇagge kakaṇṭako;

    મહોસધ વિજાનાહિ, કેન થદ્ધો કકણ્ટકો’’તિ. (જા॰ ૧.૨.૩૯);

    Mahosadha vijānāhi, kena thaddho kakaṇṭako’’ti. (jā. 1.2.39);

    તત્થ ઉન્નમતીતિ યથા અજ્જ અનોતરિત્વા તોરણગ્ગેયેવ સીસં ચાલેન્તો ઉન્નમતિ, એવં પુરે ન ઉન્નમતિ. કેન થદ્ધોતિ કેન કારણેન થદ્ધભાવં આપન્નોતિ.

    Tattha unnamatīti yathā ajja anotaritvā toraṇaggeyeva sīsaṃ cālento unnamati, evaṃ pure na unnamati. Kena thaddhoti kena kāraṇena thaddhabhāvaṃ āpannoti.

    પણ્ડિતો તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘મહારાજ, ઉપોસથે માઘાતે મંસં અલભન્તેન રાજપુરિસેન ગીવાય બદ્ધં અડ્ઢમાસકં નિસ્સાય તસ્સ માનેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઞત્વા ઇમં ગાથમાહ –

    Paṇḍito tassa vacanaṃ sutvā ‘‘mahārāja, uposathe māghāte maṃsaṃ alabhantena rājapurisena gīvāya baddhaṃ aḍḍhamāsakaṃ nissāya tassa mānena bhavitabba’’nti ñatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘અલદ્ધપુબ્બં લદ્ધાન, અડ્ઢમાસં કકણ્ટકો;

    ‘‘Aladdhapubbaṃ laddhāna, aḍḍhamāsaṃ kakaṇṭako;

    અતિમઞ્ઞતિ રાજાનં, વેદેહં મિથિલગ્ગહ’’ન્તિ. (જા॰ ૧.૨.૪૦);

    Atimaññati rājānaṃ, vedehaṃ mithilaggaha’’nti. (jā. 1.2.40);

    રાજા તસ્સ વચનં સુત્વા તં પુરિસં પક્કોસાપેત્વા પુચ્છિ. સો યથાભૂતં રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા તં કથં સુત્વા ‘‘કઞ્ચિ અપુચ્છિત્વાવ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધેન વિય પણ્ડિતેન કકણ્ટકસ્સ અજ્ઝાસયો ઞાતો’’તિ અતિવિય પસીદિત્વા પણ્ડિતસ્સ ચતૂસુ દ્વારેસુ સુઙ્કં દાપેસિ. કકણ્ટકસ્સ પન કુજ્ઝિત્વા વત્તં હારેતું આરભિ. પણ્ડિતો પન ‘‘મા હારેહિ મહારાજા’’તિ તં નિવારેસિ.

    Rājā tassa vacanaṃ sutvā taṃ purisaṃ pakkosāpetvā pucchi. So yathābhūtaṃ rañño ārocesi. Rājā taṃ kathaṃ sutvā ‘‘kañci apucchitvāva sabbaññubuddhena viya paṇḍitena kakaṇṭakassa ajjhāsayo ñāto’’ti ativiya pasīditvā paṇḍitassa catūsu dvāresu suṅkaṃ dāpesi. Kakaṇṭakassa pana kujjhitvā vattaṃ hāretuṃ ārabhi. Paṇḍito pana ‘‘mā hārehi mahārājā’’ti taṃ nivāresi.

    કકણ્ટકપઞ્હો નિટ્ઠિતો.

    Kakaṇṭakapañho niṭṭhito.

    સિરિકાળકણ્ણિપઞ્હો

    Sirikāḷakaṇṇipañho

    અથેકો મિથિલવાસી પિઙ્ગુત્તરો નામ માણવો તક્કસિલં ગન્ત્વા દિસાપામોક્ખાચરિયસ્સ સન્તિકે સિપ્પં સિક્ખન્તો ખિપ્પમેવ સિક્ખિ. સો અનુયોગં દત્વા ‘‘ગચ્છામહ’’ન્તિ આચરિયં આપુચ્છિ. તસ્મિં પન કુલે ‘‘સચે વયપ્પત્તા ધીતા હોતિ, જેટ્ઠન્તેવાસિકસ્સ દાતબ્બા’’તિ વત્તંવ, તસ્મા તસ્સ આચરિયસ્સ વયપ્પત્તા એકા ધીતા અત્થિ, સા અભિરૂપા દેવચ્છરાપટિભાગા. અથ નં આચરિયો ‘‘ધીતરં તે, તાત, દસ્સામિ, તં આદાય ગમિસ્સસી’’તિ આહ. સો પન માણવો દુબ્ભગો કાળકણ્ણી, કુમારિકા પન મહાપુઞ્ઞા. તસ્સ તં દિસ્વા ચિત્તં ન અલ્લીયતિ. સો તં અરોચેન્તોપિ ‘‘આચરિયસ્સ વચનં ન ભિન્દિસ્સામી’’તિ સમ્પટિચ્છિ. આચરિયો ધીતરં તસ્સ અદાસિ. સો રત્તિભાગે અલઙ્કતસિરિસયને નિપન્નો તાય આગન્ત્વા સયનં અભિરુળ્હમત્તાય અટ્ટીયમાનો હરાયમાનો જિગુચ્છમાનો પકમ્પમાનો ઓતરિત્વા ભૂમિયં નિપજ્જિ. સાપિ ઓતરિત્વા તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા નિપજ્જિ, સો ઉટ્ઠાય સયનં અભિરુહિ. સાપિ પુન સયનં અભિરુહિ, સો પુન સયના ઓતરિત્વા ભૂમિયં નિપજ્જિ. કાળકણ્ણી નામ સિરિયા સદ્ધિં ન સમેતિ. કુમારિકા સયનેયેવ નિપજ્જિ, સો ભૂમિયં સયિ.

    Atheko mithilavāsī piṅguttaro nāma māṇavo takkasilaṃ gantvā disāpāmokkhācariyassa santike sippaṃ sikkhanto khippameva sikkhi. So anuyogaṃ datvā ‘‘gacchāmaha’’nti ācariyaṃ āpucchi. Tasmiṃ pana kule ‘‘sace vayappattā dhītā hoti, jeṭṭhantevāsikassa dātabbā’’ti vattaṃva, tasmā tassa ācariyassa vayappattā ekā dhītā atthi, sā abhirūpā devaccharāpaṭibhāgā. Atha naṃ ācariyo ‘‘dhītaraṃ te, tāta, dassāmi, taṃ ādāya gamissasī’’ti āha. So pana māṇavo dubbhago kāḷakaṇṇī, kumārikā pana mahāpuññā. Tassa taṃ disvā cittaṃ na allīyati. So taṃ arocentopi ‘‘ācariyassa vacanaṃ na bhindissāmī’’ti sampaṭicchi. Ācariyo dhītaraṃ tassa adāsi. So rattibhāge alaṅkatasirisayane nipanno tāya āgantvā sayanaṃ abhiruḷhamattāya aṭṭīyamāno harāyamāno jigucchamāno pakampamāno otaritvā bhūmiyaṃ nipajji. Sāpi otaritvā tassa santikaṃ gantvā nipajji, so uṭṭhāya sayanaṃ abhiruhi. Sāpi puna sayanaṃ abhiruhi, so puna sayanā otaritvā bhūmiyaṃ nipajji. Kāḷakaṇṇī nāma siriyā saddhiṃ na sameti. Kumārikā sayaneyeva nipajji, so bhūmiyaṃ sayi.

    એવં સત્તાહં વીતિનામેત્વા તં આદાય આચરિયં વન્દિત્વા નિક્ખમિ, અન્તરામગ્ગે આલાપસલ્લાપમત્તમ્પિ નત્થિ. અનિચ્છમાનાવ ઉભોપિ મિથિલં સમ્પત્તા. અથ પિઙ્ગુત્તરો નગરા અવિદૂરે ફલસમ્પન્નં ઉદુમ્બરરુક્ખં દિસ્વા ખુદાય પીળિતો તં અભિરુહિત્વા ફલાનિ ખાદિ. સાપિ છાતજ્ઝત્તા રુક્ખમૂલં ગન્ત્વા ‘‘સામિ, મય્હમ્પિ ફલાનિ પાતેથા’’તિ આહ. કિં તવ હત્થપાદા નત્થિ, સયં અભિરુહિત્વા ખાદાતિ. સા અભિરુહિત્વા ખાદિ. સો તસ્સા અભિરુળ્હભાવં ઞત્વા ખિપ્પં ઓતરિત્વા રુક્ખં કણ્ટકેહિ પરિક્ખિપિત્વા ‘‘મુત્તોમ્હિ કાળકણ્ણિયા’’તિ વત્વા પલાયિ. સાપિ ઓતરિતું અસક્કોન્તી તત્થેવ નિસીદિ. અથ રાજા ઉય્યાને કીળિત્વા હત્થિક્ખન્ધે નિસિન્નો સાયન્હસમયે નગરં પવિસન્તો તં દિસ્વા પટિબદ્ધચિત્તો હુત્વા ‘‘સપરિગ્ગહા, અપરિગ્ગહા’’તિ પુચ્છાપેસિ. સાપિ ‘‘અત્થિ મે, સામિ, કુલદત્તિકો પતિ, સો પન મં ઇધ નિસીદાપેત્વા છડ્ડેત્વા પલાતો’’તિ આહ. અમચ્ચો તં કારણં રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા ‘‘અસામિકભણ્ડં નામ રઞ્ઞો પાપુણાતી’’તિ તં ઓતારેત્વા હત્થિક્ખન્ધં આરોપેત્વા નિવેસનં નેત્વા અભિસિઞ્ચિત્વા અગ્ગમહેસિટ્ઠાને ઠપેસિ. સા તસ્સ પિયા અહોસિ મનાપા. ઉદુમ્બરરુક્ખે લદ્ધત્તા ‘‘ઉદુમ્બરદેવી’’ત્વેવસ્સા નામં સઞ્જાનિંસુ.

    Evaṃ sattāhaṃ vītināmetvā taṃ ādāya ācariyaṃ vanditvā nikkhami, antarāmagge ālāpasallāpamattampi natthi. Anicchamānāva ubhopi mithilaṃ sampattā. Atha piṅguttaro nagarā avidūre phalasampannaṃ udumbararukkhaṃ disvā khudāya pīḷito taṃ abhiruhitvā phalāni khādi. Sāpi chātajjhattā rukkhamūlaṃ gantvā ‘‘sāmi, mayhampi phalāni pātethā’’ti āha. Kiṃ tava hatthapādā natthi, sayaṃ abhiruhitvā khādāti. Sā abhiruhitvā khādi. So tassā abhiruḷhabhāvaṃ ñatvā khippaṃ otaritvā rukkhaṃ kaṇṭakehi parikkhipitvā ‘‘muttomhi kāḷakaṇṇiyā’’ti vatvā palāyi. Sāpi otarituṃ asakkontī tattheva nisīdi. Atha rājā uyyāne kīḷitvā hatthikkhandhe nisinno sāyanhasamaye nagaraṃ pavisanto taṃ disvā paṭibaddhacitto hutvā ‘‘sapariggahā, apariggahā’’ti pucchāpesi. Sāpi ‘‘atthi me, sāmi, kuladattiko pati, so pana maṃ idha nisīdāpetvā chaḍḍetvā palāto’’ti āha. Amacco taṃ kāraṇaṃ rañño ārocesi. Rājā ‘‘asāmikabhaṇḍaṃ nāma rañño pāpuṇātī’’ti taṃ otāretvā hatthikkhandhaṃ āropetvā nivesanaṃ netvā abhisiñcitvā aggamahesiṭṭhāne ṭhapesi. Sā tassa piyā ahosi manāpā. Udumbararukkhe laddhattā ‘‘udumbaradevī’’tvevassā nāmaṃ sañjāniṃsu.

    અથેકદિવસં રઞ્ઞો ઉય્યાનગમનત્થાય દ્વારગામવાસિકેહિ મગ્ગં પટિજગ્ગાપેસું. પિઙ્ગુત્તરોપિ ભતિં કરોન્તો કચ્છં બન્ધિત્વા કુદ્દાલેન મગ્ગં તચ્છિ. મગ્ગે અનિટ્ઠિતેયેવ રાજા ઉદુમ્બરદેવિયા સદ્ધિં રથે નિસીદિત્વા નિક્ખમિ. ઉદુમ્બરદેવી કાળકણ્ણિં મગ્ગં તચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘એવરૂપં સિરિં ધારેતું નાસક્ખિ અયં કાળકણ્ણી’’તિ તં ઓલોકેન્તી હસિ. રાજા હસમાનં દિસ્વા કુજ્ઝિત્વા ‘‘કસ્મા હસી’’તિ પુચ્છિ. દેવ, અયં મગ્ગતચ્છકો પુરિસો મય્હં પોરાણકસામિકો, એસ મં ઉદુમ્બરરુક્ખં આરોપેત્વા કણ્ટકેહિ પરિક્ખિપિત્વા ગતો, ઇમાહં ઓલોકેત્વા ‘‘એવરૂપં સિરિં ધારેતું નાસક્ખિ કાળકણ્ણી અય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા હસિન્તિ. રાજા ‘‘ત્વં મુસાવાદં કથેસિ, અઞ્ઞં કઞ્ચિ પુરિસં દિસ્વા તયા હસિતં ભવિસ્સતિ, તં મારેસ્સામી’’તિ અસિં અગ્ગહેસિ. સા ભયપ્પત્તા ‘‘દેવ, પણ્ડિતે તાવ પુચ્છથા’’તિ આહ. રાજા સેનકં પુચ્છિ ‘‘સેનક, ઇમિસ્સા વચનં ત્વં સદ્દહસી’’તિ. ‘‘ન સદ્દહામિ, દેવ, કો નામ એવરૂપં ઇત્થિરતનં પહાય ગમિસ્સતી’’તિ. સા તસ્સ કથં સુત્વા અતિરેકતરં ભીતા અહોસિ. અથ રાજા ‘‘સેનકો કિં જાનાતિ, પણ્ડિતં પુચ્છિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા તં પુચ્છન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Athekadivasaṃ rañño uyyānagamanatthāya dvāragāmavāsikehi maggaṃ paṭijaggāpesuṃ. Piṅguttaropi bhatiṃ karonto kacchaṃ bandhitvā kuddālena maggaṃ tacchi. Magge aniṭṭhiteyeva rājā udumbaradeviyā saddhiṃ rathe nisīditvā nikkhami. Udumbaradevī kāḷakaṇṇiṃ maggaṃ tacchantaṃ disvā ‘‘evarūpaṃ siriṃ dhāretuṃ nāsakkhi ayaṃ kāḷakaṇṇī’’ti taṃ olokentī hasi. Rājā hasamānaṃ disvā kujjhitvā ‘‘kasmā hasī’’ti pucchi. Deva, ayaṃ maggatacchako puriso mayhaṃ porāṇakasāmiko, esa maṃ udumbararukkhaṃ āropetvā kaṇṭakehi parikkhipitvā gato, imāhaṃ oloketvā ‘‘evarūpaṃ siriṃ dhāretuṃ nāsakkhi kāḷakaṇṇī aya’’nti cintetvā hasinti. Rājā ‘‘tvaṃ musāvādaṃ kathesi, aññaṃ kañci purisaṃ disvā tayā hasitaṃ bhavissati, taṃ māressāmī’’ti asiṃ aggahesi. Sā bhayappattā ‘‘deva, paṇḍite tāva pucchathā’’ti āha. Rājā senakaṃ pucchi ‘‘senaka, imissā vacanaṃ tvaṃ saddahasī’’ti. ‘‘Na saddahāmi, deva, ko nāma evarūpaṃ itthiratanaṃ pahāya gamissatī’’ti. Sā tassa kathaṃ sutvā atirekataraṃ bhītā ahosi. Atha rājā ‘‘senako kiṃ jānāti, paṇḍitaṃ pucchissāmī’’ti cintetvā taṃ pucchanto imaṃ gāthamāha –

    ‘‘ઇત્થી સિયા રૂપવતી, સા ચ સીલવતી સિયા;

    ‘‘Itthī siyā rūpavatī, sā ca sīlavatī siyā;

    પુરિસો તં ન ઇચ્છેય્ય, સદ્દહાસિ મહોસધા’’તિ. (જા॰ ૧.૨.૮૩);

    Puriso taṃ na iccheyya, saddahāsi mahosadhā’’ti. (jā. 1.2.83);

    તત્થ સીલવતીતિ આચારગુણસમ્પન્ના.

    Tattha sīlavatīti ācāraguṇasampannā.

    તં સુત્વા પણ્ડિતો ગાથમાહ –

    Taṃ sutvā paṇḍito gāthamāha –

    ‘‘સદ્દહામિ મહારાજ, પુરિસો દુબ્ભગો સિયા;

    ‘‘Saddahāmi mahārāja, puriso dubbhago siyā;

    સિરી ચ કાળકણ્ણી ચ, ન સમેન્તિ કુદાચન’’ન્તિ. (જા॰ ૧.૨.૮૪);

    Sirī ca kāḷakaṇṇī ca, na samenti kudācana’’nti. (jā. 1.2.84);

    તત્થ ન સમેન્તીતિ સમુદ્દસ્સ ઓરિમતીરપારિમતીરાનિ વિય ચ ગગનતલપથવિતલાનિ વિય ચ ન સમાગચ્છન્તિ.

    Tattha na samentīti samuddassa orimatīrapārimatīrāni viya ca gaganatalapathavitalāni viya ca na samāgacchanti.

    રાજા તસ્સ વચનેન તં કારણં સુત્વા તસ્સા ન કુજ્ઝિ, હદયમસ્સ નિબ્બાયિ. સો તસ્સ તુસ્સિત્વા ‘‘સચે પણ્ડિતો નાભવિસ્સ, અજ્જાહં બાલસેનકસ્સ કથાય એવરૂપં ઇત્થિરતનં હીનો અસ્સં, તં નિસ્સાય મયા એસા લદ્ધા’’તિ સતસહસ્સેન પૂજં કારેસિ. દેવીપિ રાજાનં વન્દિત્વા ‘‘દેવ, પણ્ડિતં નિસ્સાય મયા જીવિતં લદ્ધં, ઇમાહં કનિટ્ઠભાતિકટ્ઠાને ઠપેતું વરં યાચામી’’તિ આહ. ‘‘સાધુ, દેવિ, ગણ્હાહિ, દમ્મિ તે વર’’ન્તિ. ‘‘દેવ, અજ્જ પટ્ઠાય મમ કનિટ્ઠં વિના કિઞ્ચિ મધુરરસં ન ખાદિસ્સામિ, ઇતો પટ્ઠાય વેલાય વા અવેલાય વા દ્વારં વિવરાપેત્વા ઇમસ્સ મધુરરસં પેસેતું લભનકવરં ગણ્હામી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભદ્દે, ઇમઞ્ચ વરં ગણ્હાહી’’તિ.

    Rājā tassa vacanena taṃ kāraṇaṃ sutvā tassā na kujjhi, hadayamassa nibbāyi. So tassa tussitvā ‘‘sace paṇḍito nābhavissa, ajjāhaṃ bālasenakassa kathāya evarūpaṃ itthiratanaṃ hīno assaṃ, taṃ nissāya mayā esā laddhā’’ti satasahassena pūjaṃ kāresi. Devīpi rājānaṃ vanditvā ‘‘deva, paṇḍitaṃ nissāya mayā jīvitaṃ laddhaṃ, imāhaṃ kaniṭṭhabhātikaṭṭhāne ṭhapetuṃ varaṃ yācāmī’’ti āha. ‘‘Sādhu, devi, gaṇhāhi, dammi te vara’’nti. ‘‘Deva, ajja paṭṭhāya mama kaniṭṭhaṃ vinā kiñci madhurarasaṃ na khādissāmi, ito paṭṭhāya velāya vā avelāya vā dvāraṃ vivarāpetvā imassa madhurarasaṃ pesetuṃ labhanakavaraṃ gaṇhāmī’’ti. ‘‘Sādhu, bhadde, imañca varaṃ gaṇhāhī’’ti.

    સિરિકાળકણ્ણિપઞ્હો નિટ્ઠિતો.

    Sirikāḷakaṇṇipañho niṭṭhito.

    મેણ્ડકપઞ્હો

    Meṇḍakapañho

    અપરસ્મિં દિવસે રાજા કતપાતરાસો પાસાદસ્સ દીઘન્તરે ચઙ્કમન્તો વાતપાનન્તરેન ઓલોકેન્તો એકં એળકઞ્ચ સુનખઞ્ચ મિત્તસન્થવં કરોન્તં અદ્દસ. સો કિર એળકો હત્થિસાલં ગન્ત્વા હત્થિસ્સ પુરતો ખિત્તં અનામટ્ઠતિણં ખાદિ. અથ નં હત્થિગોપકા પોથેત્વા નીહરિંસુ. સો વિરવિત્વા પલાયિ. અથ નં એકો પુરિસો વેગેનાગન્ત્વા પિટ્ઠિયં દણ્ડેન તિરિયં પહરિ. સો પિટ્ઠિં ઓનામેત્વા વેદનાપ્પત્તો હુત્વા ગન્ત્વા રાજગેહસ્સ મહાભિત્તિં નિસ્સાય પિટ્ઠિકાય નિપજ્જિ. તં દિવસમેવ રઞ્ઞો મહાનસે અટ્ઠિચમ્માદીનિ ખાદિત્વા વડ્ઢિતસુનખો ભત્તકારકે ભત્તં સમ્પાદેત્વા બહિ ઠત્વા સરીરે સેદં નિબ્બાપેન્તે મચ્છમંસગન્ધં ઘાયિત્વા તણ્હં અધિવાસેતું અસક્કોન્તો મહાનસં પવિસિત્વા ભાજનપિધાનં પાતેત્વા મંસં ખાદિ. અથ ભત્તકારકો ભાજનસદ્દેન પવિસિત્વા તં દિસ્વા દ્વારં પિદહિત્વા તં લેડ્ડુદણ્ડાદીહિ પોથેસિ. સો ખાદિતમંસં મુખેનેવ છડ્ડેત્વા વિરવિત્વા નિક્ખમિ. ભત્તકારકોપિ તસ્સ નિક્ખન્તભાવં ઞત્વા અનુબન્ધિત્વા પિટ્ઠિયં દણ્ડેન તિરિયં પહરિ. સો વેદનાપ્પત્તો પિટ્ઠિં ઓનામેત્વા એકં પાદં ઉક્ખિપિત્વા એળકસ્સ નિપન્નટ્ઠાનમેવ પાવિસિ. અથ નં એળકો ‘‘સમ્મ, કિં પિટ્ઠિં ઓનામેત્વા આગચ્છસિ, કિં તે વાતો વિજ્ઝતી’’તિ પુચ્છિ. સુનખોપિ ‘‘ત્વમ્પિ પિટ્ઠિં ઓનામેત્વા નિપન્નોસિ, કિં તે વાતો વિજ્ઝતી’’તિ પુચ્છિ. તે અઞ્ઞમઞ્ઞં અત્તનો પવત્તિં આરોચેસું.

    Aparasmiṃ divase rājā katapātarāso pāsādassa dīghantare caṅkamanto vātapānantarena olokento ekaṃ eḷakañca sunakhañca mittasanthavaṃ karontaṃ addasa. So kira eḷako hatthisālaṃ gantvā hatthissa purato khittaṃ anāmaṭṭhatiṇaṃ khādi. Atha naṃ hatthigopakā pothetvā nīhariṃsu. So viravitvā palāyi. Atha naṃ eko puriso vegenāgantvā piṭṭhiyaṃ daṇḍena tiriyaṃ pahari. So piṭṭhiṃ onāmetvā vedanāppatto hutvā gantvā rājagehassa mahābhittiṃ nissāya piṭṭhikāya nipajji. Taṃ divasameva rañño mahānase aṭṭhicammādīni khāditvā vaḍḍhitasunakho bhattakārake bhattaṃ sampādetvā bahi ṭhatvā sarīre sedaṃ nibbāpente macchamaṃsagandhaṃ ghāyitvā taṇhaṃ adhivāsetuṃ asakkonto mahānasaṃ pavisitvā bhājanapidhānaṃ pātetvā maṃsaṃ khādi. Atha bhattakārako bhājanasaddena pavisitvā taṃ disvā dvāraṃ pidahitvā taṃ leḍḍudaṇḍādīhi pothesi. So khāditamaṃsaṃ mukheneva chaḍḍetvā viravitvā nikkhami. Bhattakārakopi tassa nikkhantabhāvaṃ ñatvā anubandhitvā piṭṭhiyaṃ daṇḍena tiriyaṃ pahari. So vedanāppatto piṭṭhiṃ onāmetvā ekaṃ pādaṃ ukkhipitvā eḷakassa nipannaṭṭhānameva pāvisi. Atha naṃ eḷako ‘‘samma, kiṃ piṭṭhiṃ onāmetvā āgacchasi, kiṃ te vāto vijjhatī’’ti pucchi. Sunakhopi ‘‘tvampi piṭṭhiṃ onāmetvā nipannosi, kiṃ te vāto vijjhatī’’ti pucchi. Te aññamaññaṃ attano pavattiṃ ārocesuṃ.

    અથ નં એળકો પુચ્છિ ‘‘કિં પન ત્વં પુન ભત્તગેહં ગન્તું સક્ખિસ્સસિ સમ્મા’’તિ? ‘‘ન સક્ખિસ્સામિ, સમ્મ, ગતસ્સ મે જીવિતં નત્થી’’તિ. ‘‘ત્વં પન પુન હત્થિસાલં ગન્તું સક્ખિસ્સસી’’તિ. ‘‘મયાપિ તત્થ ગન્તું ન સક્કા, ગતસ્સ મે જીવિતં નત્થી’’તિ. તે ‘‘કથં નુ ખો મયં ઇદાનિ જીવિસ્સામા’’તિ ઉપાયં ચિન્તેસું. અથ નં એળકો આહ – ‘‘સચે મયં સમગ્ગવાસં વસિતું સક્કોમ, અત્થેકો ઉપાયો’’તિ. ‘‘તેન હિ કથેહી’’તિ. ‘‘સમ્મ, ત્વં ઇતો પટ્ઠાય હત્થિસાલં યાહિ, ‘‘નાયં તિણં ખાદતી’’તિ તયિ હત્થિગોપકા આસઙ્કં ન કરિસ્સન્તિ, ત્વં મમ તિણં આહરેય્યાસિ. અહમ્પિ ભત્તગેહં પવિસિસ્સામિ, ‘‘નાયં મંસખાદકો’’તિ ભત્તકારકો મયિ આસઙ્કં ન કરિસ્સતિ, અહં તે મંસં આહરિસ્સામી’’તિ. તે ‘‘સુન્દરો ઉપાયો’’તિ ઉભોપિ સમ્પટિચ્છિંસુ. સુનખો હત્થિસાલં ગન્ત્વા તિણકલાપં ડંસિત્વા આગન્ત્વા મહાભિત્તિપિટ્ઠિકાય ઠપેસિ. ઇતરોપિ ભત્તગેહં ગન્ત્વા મંસખણ્ડં મુખપૂરં ડંસિત્વા આનેત્વા તત્થેવ ઠપેસિ. સુનખો મંસં ખાદિ, એળકો તિણં ખાદિ. તે ઇમિના ઉપાયેન સમગ્ગા સમ્મોદમાના મહાભિત્તિપિટ્ઠિકાય વસન્તિ. રાજા તેસં મિત્તસન્થવં દિસ્વા ચિન્તેસિ ‘‘અદિટ્ઠપુબ્બં વત મે કારણં દિટ્ઠં, ઇમે પચ્ચામિત્તા હુત્વાપિ સમગ્ગવાસં વસન્તિ. ઇદં કારણં ગહેત્વા પઞ્હં કત્વા પઞ્ચ પણ્ડિતે પુચ્છિસ્સામિ, ઇમં પઞ્હં અજાનન્તં રટ્ઠા પબ્બાજેસ્સામિ, તં જાનન્તસ્સ ‘એવરૂપો પણ્ડિતો નત્થી’તિ મહાસક્કારં કરિસ્સામિ. અજ્જ તાવ અવેલા, સ્વે ઉપટ્ઠાનં આગતકાલે પુચ્છિસ્સામી’’તિ. સો પુનદિવસે પણ્ડિતેસુ આગન્ત્વા નિસિન્નેસુ પઞ્હં પુચ્છન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Atha naṃ eḷako pucchi ‘‘kiṃ pana tvaṃ puna bhattagehaṃ gantuṃ sakkhissasi sammā’’ti? ‘‘Na sakkhissāmi, samma, gatassa me jīvitaṃ natthī’’ti. ‘‘Tvaṃ pana puna hatthisālaṃ gantuṃ sakkhissasī’’ti. ‘‘Mayāpi tattha gantuṃ na sakkā, gatassa me jīvitaṃ natthī’’ti. Te ‘‘kathaṃ nu kho mayaṃ idāni jīvissāmā’’ti upāyaṃ cintesuṃ. Atha naṃ eḷako āha – ‘‘sace mayaṃ samaggavāsaṃ vasituṃ sakkoma, attheko upāyo’’ti. ‘‘Tena hi kathehī’’ti. ‘‘Samma, tvaṃ ito paṭṭhāya hatthisālaṃ yāhi, ‘‘nāyaṃ tiṇaṃ khādatī’’ti tayi hatthigopakā āsaṅkaṃ na karissanti, tvaṃ mama tiṇaṃ āhareyyāsi. Ahampi bhattagehaṃ pavisissāmi, ‘‘nāyaṃ maṃsakhādako’’ti bhattakārako mayi āsaṅkaṃ na karissati, ahaṃ te maṃsaṃ āharissāmī’’ti. Te ‘‘sundaro upāyo’’ti ubhopi sampaṭicchiṃsu. Sunakho hatthisālaṃ gantvā tiṇakalāpaṃ ḍaṃsitvā āgantvā mahābhittipiṭṭhikāya ṭhapesi. Itaropi bhattagehaṃ gantvā maṃsakhaṇḍaṃ mukhapūraṃ ḍaṃsitvā ānetvā tattheva ṭhapesi. Sunakho maṃsaṃ khādi, eḷako tiṇaṃ khādi. Te iminā upāyena samaggā sammodamānā mahābhittipiṭṭhikāya vasanti. Rājā tesaṃ mittasanthavaṃ disvā cintesi ‘‘adiṭṭhapubbaṃ vata me kāraṇaṃ diṭṭhaṃ, ime paccāmittā hutvāpi samaggavāsaṃ vasanti. Idaṃ kāraṇaṃ gahetvā pañhaṃ katvā pañca paṇḍite pucchissāmi, imaṃ pañhaṃ ajānantaṃ raṭṭhā pabbājessāmi, taṃ jānantassa ‘evarūpo paṇḍito natthī’ti mahāsakkāraṃ karissāmi. Ajja tāva avelā, sve upaṭṭhānaṃ āgatakāle pucchissāmī’’ti. So punadivase paṇḍitesu āgantvā nisinnesu pañhaṃ pucchanto imaṃ gāthamāha –

    ‘‘યેસં ન કદાચિ ભૂતપુબ્બં, સખ્યં સત્તપદમ્પિમસ્મિ લોકે;

    ‘‘Yesaṃ na kadāci bhūtapubbaṃ, sakhyaṃ sattapadampimasmi loke;

    જાતા અમિત્તા દુવે સહાયા, પટિસન્ધાય ચરન્તિ કિસ્સ હેતૂ’’તિ. (જા॰ ૧.૧૨.૯૪);

    Jātā amittā duve sahāyā, paṭisandhāya caranti kissa hetū’’ti. (jā. 1.12.94);

    તત્થ પટિસન્ધાયાતિ સદ્દહિત્વા ઘટિતા હુત્વા.

    Tattha paṭisandhāyāti saddahitvā ghaṭitā hutvā.

    ઇદઞ્ચ પન વત્વા પુન એવમાહ –

    Idañca pana vatvā puna evamāha –

    ‘‘યદિ મે અજ્જ પાતરાસકાલે, પઞ્હં ન સક્કુણેય્યાથ વત્તુમેતં;

    ‘‘Yadi me ajja pātarāsakāle, pañhaṃ na sakkuṇeyyātha vattumetaṃ;

    રટ્ઠા પબ્બાજયિસ્સામિ વો સબ્બે, ન હિ મત્થો દુપ્પઞ્ઞજાતિકેહી’’તિ. (જા॰ ૧.૧૨.૯૫);

    Raṭṭhā pabbājayissāmi vo sabbe, na hi mattho duppaññajātikehī’’ti. (jā. 1.12.95);

    તદા પન સેનકો અગ્ગાસને નિસિન્નો અહોસિ, પણ્ડિતો પન પરિયન્તે નિસિન્નો. સો તં પઞ્હં ઉપધારેન્તો તમત્થં અદિસ્વા ચિન્તેસિ ‘‘અયં રાજા દન્ધધાતુકો ઇમં પઞ્હં ચિન્તેત્વા સઙ્ખરિતું અસમત્થો, કિઞ્ચિદેવ, તેન દિટ્ઠં ભવિસ્સતિ, એકદિવસં ઓકાસં લભન્તો ઇમં પઞ્હં નીહરિસ્સામિ, સેનકો કેનચિ ઉપાયેન અજ્જેકદિવસમત્તં અધિવાસાપેતૂ’’તિ. ઇતરેપિ ચત્તારો પણ્ડિતા અન્ધકારગબ્ભં પવિટ્ઠા વિય ન કિઞ્ચિ પસ્સિંસુ. સેનકો ‘‘કા નુ ખો મહોસધસ્સ પવત્તી’’તિ બોધિસત્તં ઓલોકેસિ. સોપિ તં ઓલોકેસિ. સેનકો બોધિસત્તસ્સ ઓલોકિતાકારેનેવ તસ્સ અધિપ્પાયં ઞત્વા ‘‘પણ્ડિતસ્સપિ ન ઉપટ્ઠાતિ, તેનેકદિવસં ઓકાસં ઇચ્છતિ, પૂરેસ્સામિસ્સ મનોરથ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા રઞ્ઞા સદ્ધિં વિસ્સાસેન મહાહસિતં હસિત્વા ‘‘કિં, મહારાજ, સબ્બેવ અમ્હે પઞ્હં કથેતું અસક્કોન્તે રટ્ઠા પબ્બાજેસ્સસિ, એતમ્પિ ‘એકો ગણ્ઠિપઞ્હો’તિ ત્વં સલ્લક્ખેસિ, ન મયં એતં કથેતું ન સક્કોમ, અપિચ ખો થોકં અધિવાસેહિ. ગણ્ઠિપઞ્હો એસ, ન સક્કોમ મહાજનમજ્ઝે કથેતું, એકમન્તે ચિન્તેત્વા પચ્છા તુમ્હાકં કથેસ્સામ , ઓકાસં નો દેહી’’તિ મહાસત્તં ઓલોકેત્વા ઇમં ગાથાદ્વયમાહ –

    Tadā pana senako aggāsane nisinno ahosi, paṇḍito pana pariyante nisinno. So taṃ pañhaṃ upadhārento tamatthaṃ adisvā cintesi ‘‘ayaṃ rājā dandhadhātuko imaṃ pañhaṃ cintetvā saṅkharituṃ asamattho, kiñcideva, tena diṭṭhaṃ bhavissati, ekadivasaṃ okāsaṃ labhanto imaṃ pañhaṃ nīharissāmi, senako kenaci upāyena ajjekadivasamattaṃ adhivāsāpetū’’ti. Itarepi cattāro paṇḍitā andhakāragabbhaṃ paviṭṭhā viya na kiñci passiṃsu. Senako ‘‘kā nu kho mahosadhassa pavattī’’ti bodhisattaṃ olokesi. Sopi taṃ olokesi. Senako bodhisattassa olokitākāreneva tassa adhippāyaṃ ñatvā ‘‘paṇḍitassapi na upaṭṭhāti, tenekadivasaṃ okāsaṃ icchati, pūressāmissa manoratha’’nti cintetvā raññā saddhiṃ vissāsena mahāhasitaṃ hasitvā ‘‘kiṃ, mahārāja, sabbeva amhe pañhaṃ kathetuṃ asakkonte raṭṭhā pabbājessasi, etampi ‘eko gaṇṭhipañho’ti tvaṃ sallakkhesi, na mayaṃ etaṃ kathetuṃ na sakkoma, apica kho thokaṃ adhivāsehi. Gaṇṭhipañho esa, na sakkoma mahājanamajjhe kathetuṃ, ekamante cintetvā pacchā tumhākaṃ kathessāma , okāsaṃ no dehī’’ti mahāsattaṃ oloketvā imaṃ gāthādvayamāha –

    ‘‘મહાજનસમાગમમ્હિ ઘોરે, જનકોલાહલસઙ્ગમમ્હિ જાતે;

    ‘‘Mahājanasamāgamamhi ghore, janakolāhalasaṅgamamhi jāte;

    વિક્ખિત્તમના અનેકચિત્તા, પઞ્હં ન સક્કુણોમ વત્તુમેતં.

    Vikkhittamanā anekacittā, pañhaṃ na sakkuṇoma vattumetaṃ.

    ‘‘એકગ્ગચિત્તાવ એકમેકા, રહસિ ગતા અત્થં નિચિન્તયિત્વા;

    ‘‘Ekaggacittāva ekamekā, rahasi gatā atthaṃ nicintayitvā;

    પવિવેકે સમ્મસિત્વાન ધીરા, અથ વક્ખન્તિ જનિન્દ એતમત્થ’’ન્તિ. (જા॰ ૧.૧૨.૯૬-૯૭);

    Paviveke sammasitvāna dhīrā, atha vakkhanti janinda etamattha’’nti. (jā. 1.12.96-97);

    તત્થ સમ્મસિત્વાનાતિ કાયચિત્તવિવેકે ઠિતા ઇમે ધીરા ઇમં પઞ્હં સમ્મસિત્વા અથ વો એતં અત્થં વક્ખન્તિ.

    Tattha sammasitvānāti kāyacittaviveke ṭhitā ime dhīrā imaṃ pañhaṃ sammasitvā atha vo etaṃ atthaṃ vakkhanti.

    રાજા તસ્સ કથં સુત્વા અનત્તમનો હુત્વાપિ ‘‘સાધુ ચિન્તેત્વા કથેથ, અકથેન્તે પન વો પબ્બાજેસ્સામી’’તિ તજ્જેસિયેવ. ચત્તારો પણ્ડિતા પાસાદા ઓતરિંસુ. સેનકો ઇતરે આહ – ‘‘સમ્મા, રાજા સુખુમપઞ્હં પુચ્છિ, અકથિતે મહન્તં ભયં ભવિસ્સતિ, સપ્પાયભોજનં ભુઞ્જિત્વા સમ્મા ઉપધારેથા’’તિ. તે અત્તનો અત્તનો ગેહં ગતા. પણ્ડિતોપિ ઉટ્ઠાય ઉદુમ્બરદેવિયા સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘દેવિ, અજ્જ વા હિય્યો વા રાજા કત્થ ચિરં અટ્ઠાસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘તાત, દીઘન્તરે વાતપાનેન ઓલોકેન્તો ચઙ્કમતી’’તિ. તતો પણ્ડિતો ચિન્તેસિ ‘‘રઞ્ઞા ઇમિના પસ્સેન કિઞ્ચિ દિટ્ઠં ભવિસ્સતી’’તિ. સો તત્થ ગન્ત્વા બહિ ઓલોકેન્તો એળકસુનખાનં કિરિયં દિસ્વા ‘‘ઇમે દિસ્વા રઞ્ઞા પઞ્હો અભિસઙ્ખતો’’તિ સન્નિટ્ઠાનં કત્વા ગેહં ગતો. ઇતરેપિ તયો ચિન્તેત્વા કિઞ્ચિ અદિસ્વા સેનકસ્સ સન્તિકં અગમંસુ. સો તે પુચ્છિ ‘‘દિટ્ઠો વો પઞ્હો’’તિ. ‘‘ન દિટ્ઠો આચરિયા’’તિ. ‘‘યદિ એવં રાજા વો પબ્બાજેસ્સતિ, કિં કરિસ્સથા’’તિ? ‘‘તુમ્હેહિ પન દિટ્ઠો’’તિ? ‘‘અહમ્પિ ન પસ્સામી’’તિ. ‘‘તુમ્હેસુ અપસ્સન્તેસુ મયં કિં પસ્સામ, રઞ્ઞો પન સન્તિકે ‘ચિન્તેત્વા કથેસ્સામા’તિ સીહનાદં નદિત્વા આગતમ્હા, અકથિતે અમ્હે રાજા કુજ્ઝિસ્સતિ, કિં કરોમ, અયં પઞ્હો ન સક્કા અમ્હેહિ દટ્ઠું , પણ્ડિતેન પન સતગુણં સહસ્સગુણં સતસહસ્સગુણં કત્વા ચિન્તિતો ભવિસ્સતિ, એથ તસ્સ સન્તિકં ગચ્છામા’’તિ તે ચત્તારો પણ્ડિતા બોધિસત્તસ્સ ઘરદ્વારં આગતભાવં આરોચાપેત્વા ‘‘પવિસન્તુ પણ્ડિતા’’તિ વુત્તે ગેહં પવિસિત્વા પટિસન્થારં કત્વા એકમન્તં ઠિતા મહાસત્તં પુચ્છિંસુ ‘‘કિં પન, પણ્ડિત, ચિન્તિતો પઞ્હો’’તિ? ‘‘આમ, ચિન્તિતો, મયિ અચિન્તેન્તે અઞ્ઞો કો ચિન્તયિસ્સતી’’તિ. ‘‘તેન હિ પણ્ડિત અમ્હાકમ્પિ કથેથા’’તિ.

    Rājā tassa kathaṃ sutvā anattamano hutvāpi ‘‘sādhu cintetvā kathetha, akathente pana vo pabbājessāmī’’ti tajjesiyeva. Cattāro paṇḍitā pāsādā otariṃsu. Senako itare āha – ‘‘sammā, rājā sukhumapañhaṃ pucchi, akathite mahantaṃ bhayaṃ bhavissati, sappāyabhojanaṃ bhuñjitvā sammā upadhārethā’’ti. Te attano attano gehaṃ gatā. Paṇḍitopi uṭṭhāya udumbaradeviyā santikaṃ gantvā ‘‘devi, ajja vā hiyyo vā rājā kattha ciraṃ aṭṭhāsī’’ti pucchi. ‘‘Tāta, dīghantare vātapānena olokento caṅkamatī’’ti. Tato paṇḍito cintesi ‘‘raññā iminā passena kiñci diṭṭhaṃ bhavissatī’’ti. So tattha gantvā bahi olokento eḷakasunakhānaṃ kiriyaṃ disvā ‘‘ime disvā raññā pañho abhisaṅkhato’’ti sanniṭṭhānaṃ katvā gehaṃ gato. Itarepi tayo cintetvā kiñci adisvā senakassa santikaṃ agamaṃsu. So te pucchi ‘‘diṭṭho vo pañho’’ti. ‘‘Na diṭṭho ācariyā’’ti. ‘‘Yadi evaṃ rājā vo pabbājessati, kiṃ karissathā’’ti? ‘‘Tumhehi pana diṭṭho’’ti? ‘‘Ahampi na passāmī’’ti. ‘‘Tumhesu apassantesu mayaṃ kiṃ passāma, rañño pana santike ‘cintetvā kathessāmā’ti sīhanādaṃ naditvā āgatamhā, akathite amhe rājā kujjhissati, kiṃ karoma, ayaṃ pañho na sakkā amhehi daṭṭhuṃ , paṇḍitena pana sataguṇaṃ sahassaguṇaṃ satasahassaguṇaṃ katvā cintito bhavissati, etha tassa santikaṃ gacchāmā’’ti te cattāro paṇḍitā bodhisattassa gharadvāraṃ āgatabhāvaṃ ārocāpetvā ‘‘pavisantu paṇḍitā’’ti vutte gehaṃ pavisitvā paṭisanthāraṃ katvā ekamantaṃ ṭhitā mahāsattaṃ pucchiṃsu ‘‘kiṃ pana, paṇḍita, cintito pañho’’ti? ‘‘Āma, cintito, mayi acintente añño ko cintayissatī’’ti. ‘‘Tena hi paṇḍita amhākampi kathethā’’ti.

    પણ્ડિતો ‘‘સચાહં એતેસં ન કથેસ્સામિ, રાજા તે રટ્ઠા પબ્બાજેસ્સતિ, મં પન સત્તહિ રતનેહિ પૂજેસ્સતિ, ઇમે અન્ધબાલા મા વિનસ્સન્તુ, કથેસ્સામિ તેસ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા તે ચત્તારોપિ નીચાસને નિસીદાપેત્વા અઞ્જલિં પગ્ગણ્હાપેત્વા રઞ્ઞા દિટ્ઠતં અજાનાપેત્વા ‘‘રઞ્ઞા પુચ્છિતકાલે એવં કથેય્યાથા’’તિ ચતુન્નમ્પિ ચતસ્સો ગાથાયો બન્ધિત્વા પાળિમેવ ઉગ્ગણ્હાપેત્વા ઉય્યોજેસિ. તે દુતિયદિવસે રાજુપટ્ઠાનં ગન્ત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિંસુ. રાજા સેનકં પુચ્છિ ‘‘ઞાતો તે, સેનક, પઞ્હો’’તિ? ‘‘મહારાજ, મયિ અજાનન્તે અઞ્ઞો કો જાનિસ્સતી’’તિ. ‘‘તેન હિ કથેહી’’તિ. ‘‘સુણાથ દેવા’’તિ સો ઉગ્ગહિતનિયામેનેવ ગાથમાહ –

    Paṇḍito ‘‘sacāhaṃ etesaṃ na kathessāmi, rājā te raṭṭhā pabbājessati, maṃ pana sattahi ratanehi pūjessati, ime andhabālā mā vinassantu, kathessāmi tesa’’nti cintetvā te cattāropi nīcāsane nisīdāpetvā añjaliṃ paggaṇhāpetvā raññā diṭṭhataṃ ajānāpetvā ‘‘raññā pucchitakāle evaṃ katheyyāthā’’ti catunnampi catasso gāthāyo bandhitvā pāḷimeva uggaṇhāpetvā uyyojesi. Te dutiyadivase rājupaṭṭhānaṃ gantvā paññattāsane nisīdiṃsu. Rājā senakaṃ pucchi ‘‘ñāto te, senaka, pañho’’ti? ‘‘Mahārāja, mayi ajānante añño ko jānissatī’’ti. ‘‘Tena hi kathehī’’ti. ‘‘Suṇātha devā’’ti so uggahitaniyāmeneva gāthamāha –

    ‘‘ઉગ્ગપુત્તરાજપુત્તિયાનં, ઉરબ્ભસ્સ મંસં પિયં મનાપં;

    ‘‘Uggaputtarājaputtiyānaṃ, urabbhassa maṃsaṃ piyaṃ manāpaṃ;

    ન સુનખસ્સ તે અદેન્તિ મંસં, અથ મેણ્ડસ્સ સુણેન સખ્યમસ્સા’’તિ. (જા॰ ૧.૧૨.૯૮);

    Na sunakhassa te adenti maṃsaṃ, atha meṇḍassa suṇena sakhyamassā’’ti. (jā. 1.12.98);

    તત્થ ઉગ્ગપુત્તરાજપુત્તિયાનન્તિ ઉગ્ગતાનં અમચ્ચપુત્તાનઞ્ચેવ રાજપુત્તાનઞ્ચ.

    Tattha uggaputtarājaputtiyānanti uggatānaṃ amaccaputtānañceva rājaputtānañca.

    ગાથં વત્વાપિ સેનકો અત્થં ન જાનાતિ. રાજા પન અત્તનો દિટ્ઠભાવેન પજાનાતિ, તસ્મા ‘‘સેનકેન તાવ ઞાતો’’તિ પુક્કુસં પુચ્છિ. સોપિસ્સ ‘‘કિં અહમ્પિ અપણ્ડિતો’’તિ વત્વા ઉગ્ગહિતનિયામેનેવ ગાથમાહ –

    Gāthaṃ vatvāpi senako atthaṃ na jānāti. Rājā pana attano diṭṭhabhāvena pajānāti, tasmā ‘‘senakena tāva ñāto’’ti pukkusaṃ pucchi. Sopissa ‘‘kiṃ ahampi apaṇḍito’’ti vatvā uggahitaniyāmeneva gāthamāha –

    ‘‘ચમ્મં વિહનન્તિ એળકસ્સ, અસ્સપિટ્ઠત્થરસ્સુખસ્સ હેતુ;

    ‘‘Cammaṃ vihananti eḷakassa, assapiṭṭhattharassukhassa hetu;

    ન ચ તે સુનખસ્સ અત્થરન્તિ, અથ મેણ્ડસ્સ સુણેન સખ્યમસ્સા’’તિ. (જા॰ ૧.૧૨.૯૯);

    Na ca te sunakhassa attharanti, atha meṇḍassa suṇena sakhyamassā’’ti. (jā. 1.12.99);

    તસ્સપિ અત્થો અપાકટોયેવ. રાજા પન અત્તનો પાકટત્તા ‘‘ઇમિનાપિ પુક્કુસેન ઞાતો’’તિ કામિન્દં પુચ્છિ. સોપિ ઉગ્ગહિતનિયામેનેવ ગાથમાહ –

    Tassapi attho apākaṭoyeva. Rājā pana attano pākaṭattā ‘‘imināpi pukkusena ñāto’’ti kāmindaṃ pucchi. Sopi uggahitaniyāmeneva gāthamāha –

    ‘‘આવેલ્લિતસિઙ્ગિકો હિ મેણ્ડો, ન ચ સુનખસ્સ વિસાણકાનિ અત્થિ;

    ‘‘Āvellitasiṅgiko hi meṇḍo, na ca sunakhassa visāṇakāni atthi;

    તિણભક્ખો મંસભોજનો ચ, અથ મેણ્ડસ્સ સુણેન સખ્યમસ્સા’’તિ. (જા॰ ૧.૧૨.૧૦૦);

    Tiṇabhakkho maṃsabhojano ca, atha meṇḍassa suṇena sakhyamassā’’ti. (jā. 1.12.100);

    રાજા ‘‘ઇમિનાપિ ઞાતો’’તિ દેવિન્દં પુચ્છિ. સોપિ ઉગ્ગહિતનિયામેનેવ ગાથમાહ –

    Rājā ‘‘imināpi ñāto’’ti devindaṃ pucchi. Sopi uggahitaniyāmeneva gāthamāha –

    ‘‘તિણમાસિ પલાસમાસિ મેણ્ડો, ન ચ સુનખો તિણમાસિ નો પલાસં;

    ‘‘Tiṇamāsi palāsamāsi meṇḍo, na ca sunakho tiṇamāsi no palāsaṃ;

    ગણ્હેય્ય સુણો સસં બિળારં, અથ મેણ્ડસ્સ સુણેન સખ્યમસ્સા’’તિ. (જા॰ ૧.૧૨.૧૦૧);

    Gaṇheyya suṇo sasaṃ biḷāraṃ, atha meṇḍassa suṇena sakhyamassā’’ti. (jā. 1.12.101);

    તત્થ તિણમાસિ પલાસમાસીતિ તિણખાદકો ચેવ પણ્ણખાદકો ચ. નો પલાસન્તિ પણ્ણમ્પિ ન ખાદતિ.

    Tattha tiṇamāsi palāsamāsīti tiṇakhādako ceva paṇṇakhādako ca. No palāsanti paṇṇampi na khādati.

    અથ રાજા પણ્ડિતં પુચ્છિ – ‘‘તાત, ત્વમ્પિ ઇમં પઞ્હં જાનાસી’’તિ? ‘‘મહારાજ, અવીચિતો યાવ ભવગ્ગા મં ઠપેત્વા કો અઞ્ઞો એતં જાનિસ્સતી’’તિ. ‘‘તેન હિ કથેહી’’તિ. ‘‘સુણ મહારાજા’’તિ તસ્સ પઞ્હસ્સ અત્તનો પાકટભાવં પકાસેન્તો ગાથાદ્વયમાહ –

    Atha rājā paṇḍitaṃ pucchi – ‘‘tāta, tvampi imaṃ pañhaṃ jānāsī’’ti? ‘‘Mahārāja, avīcito yāva bhavaggā maṃ ṭhapetvā ko añño etaṃ jānissatī’’ti. ‘‘Tena hi kathehī’’ti. ‘‘Suṇa mahārājā’’ti tassa pañhassa attano pākaṭabhāvaṃ pakāsento gāthādvayamāha –

    ‘‘અટ્ઠડ્ઢપદો ચતુપ્પદસ્સ, મેણ્ડો અટ્ઠનખો અદિસ્સમાનો;

    ‘‘Aṭṭhaḍḍhapado catuppadassa, meṇḍo aṭṭhanakho adissamāno;

    છાદિયમાહરતી અયં ઇમસ્સ, મંસં આહરતી અયં અમુસ્સ.

    Chādiyamāharatī ayaṃ imassa, maṃsaṃ āharatī ayaṃ amussa.

    ‘‘પાસાદવરગતો વિદેહસેટ્ઠો, વીતિહારં અઞ્ઞમઞ્ઞભોજનાનં;

    ‘‘Pāsādavaragato videhaseṭṭho, vītihāraṃ aññamaññabhojanānaṃ;

    અદ્દક્ખિ કિર સક્ખિકં જનિન્દો, બુભુક્કસ્સ પુણ્ણંમુખસ્સ ચેત’’ન્તિ. (જા॰ ૧.૧૨.૧૦૨-૧૦૩);

    Addakkhi kira sakkhikaṃ janindo, bubhukkassa puṇṇaṃmukhassa ceta’’nti. (jā. 1.12.102-103);

    તત્થ અટ્ઠડ્ઢપદોતિ બ્યઞ્જનકુસલતાય એળકસ્સ ચતુપ્પાદં સન્ધાયાહ. મેણ્ડોતિ એળકો. અટ્ઠનખોતિ એકેકસ્મિં પાદે દ્વિન્નં દ્વિન્નં ખુરાનં વસેનેતં વુત્તં. અદિસ્સમાનોતિ મંસં આહરણકાલે અપઞ્ઞાયમાનો. છાદિયન્તિ ગેહચ્છદનં. તિણન્તિ અત્થો. અયં ઇમસ્સાતિ સુનખો એળકસ્સ. વીતિહારન્તિ વીતિહરણં. અઞ્ઞમઞ્ઞભોજનાનન્તિ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ ભોજનાનં. મેણ્ડો હિ સુનખસ્સ ભોજનં હરતિ, સો તસ્સ વીતિહરતિ, સુનખોપિ તસ્સ હરતિ, ઇતરો વીતિહરતિ. અદ્દક્ખીતિ તં તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞભોજનાનં વીતિહરણં સક્ખિકં અત્તનો પચ્ચક્ખં કત્વા અદ્દસ. બુભુક્કસ્સાતિ ભુભૂતિ સદ્દકરણસુનખસ્સ. પુણ્ણંમુખસ્સાતિ મેણ્ડસ્સ. ઇમેસં એતં મિત્તસન્થવં રાજા સયં પસ્સીતિ.

    Tattha aṭṭhaḍḍhapadoti byañjanakusalatāya eḷakassa catuppādaṃ sandhāyāha. Meṇḍoti eḷako. Aṭṭhanakhoti ekekasmiṃ pāde dvinnaṃ dvinnaṃ khurānaṃ vasenetaṃ vuttaṃ. Adissamānoti maṃsaṃ āharaṇakāle apaññāyamāno. Chādiyanti gehacchadanaṃ. Tiṇanti attho. Ayaṃ imassāti sunakho eḷakassa. Vītihāranti vītiharaṇaṃ. Aññamaññabhojanānanti aññamaññassa bhojanānaṃ. Meṇḍo hi sunakhassa bhojanaṃ harati, so tassa vītiharati, sunakhopi tassa harati, itaro vītiharati. Addakkhīti taṃ tesaṃ aññamaññabhojanānaṃ vītiharaṇaṃ sakkhikaṃ attano paccakkhaṃ katvā addasa. Bubhukkassāti bhubhūti saddakaraṇasunakhassa. Puṇṇaṃmukhassāti meṇḍassa. Imesaṃ etaṃ mittasanthavaṃ rājā sayaṃ passīti.

    રાજા ઇતરેહિ બોધિસત્તં નિસ્સાય ઞાતભાવં અજાનન્તો ‘‘પઞ્ચ પણ્ડિતા અત્તનો અત્તનો ઞાણબલેન જાનિંસૂ’’તિ મઞ્ઞમાનો સોમનસ્સપ્પત્તો હુત્વા ઇમં ગાથમાહ –

    Rājā itarehi bodhisattaṃ nissāya ñātabhāvaṃ ajānanto ‘‘pañca paṇḍitā attano attano ñāṇabalena jāniṃsū’’ti maññamāno somanassappatto hutvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘લાભા વત મે અનપ્પરૂપા, યસ્સ મેદિસા પણ્ડિતા કુલમ્હિ;

    ‘‘Lābhā vata me anapparūpā, yassa medisā paṇḍitā kulamhi;

    પઞ્હસ્સ ગમ્ભીરગતં નિપુણમત્થં, પટિવિજ્ઝન્તિ સુભાસિતેન ધીરા’’તિ. (જા॰ ૧.૧૨.૧૦૪);

    Pañhassa gambhīragataṃ nipuṇamatthaṃ, paṭivijjhanti subhāsitena dhīrā’’ti. (jā. 1.12.104);

    તત્થ પટિવિજ્ઝન્તીતિ સુભાસિતેન તે વિદિત્વા કથેન્તિ.

    Tattha paṭivijjhantīti subhāsitena te viditvā kathenti.

    અથ નેસં ‘‘તુટ્ઠેન નામ તુટ્ઠાકારો કત્તબ્બો’’તિ તં કરોન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Atha nesaṃ ‘‘tuṭṭhena nāma tuṭṭhākāro kattabbo’’ti taṃ karonto imaṃ gāthamāha –

    ‘‘અસ્સતરિરથઞ્ચ એકમેકં, ફીતં ગામવરઞ્ચ એકમેકં;

    ‘‘Assatarirathañca ekamekaṃ, phītaṃ gāmavarañca ekamekaṃ;

    સબ્બેસં વો દમ્મિ પણ્ડિતાનં, પરમપ્પતીતમનો સુભાસિતેના’’તિ. (જા॰ ૧.૧૨.૧૦૫);

    Sabbesaṃ vo dammi paṇḍitānaṃ, paramappatītamano subhāsitenā’’ti. (jā. 1.12.105);

    ઇતિ વત્વા તેસં તં સબ્બં દાપેસિ.

    Iti vatvā tesaṃ taṃ sabbaṃ dāpesi.

    દ્વાદસનિપાતે મેણ્ડકપઞ્હો નિટ્ઠિતો.

    Dvādasanipāte meṇḍakapañho niṭṭhito.

    સિરિમન્તપઞ્હો

    Sirimantapañho

    ઉદુમ્બરદેવી પન ઇતરેહિ પણ્ડિતં નિસ્સાય પઞ્હસ્સ ઞાતભાવં ઞત્વા ‘‘રઞ્ઞા મુગ્ગં માસેન નિબ્બિસેસકં કરોન્તેન વિય પઞ્ચન્નં સમકોવ સક્કારો કતો, નનુ મય્હં કનિટ્ઠસ્સ વિસેસં સક્કારં કાતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા પુચ્છિ ‘‘દેવ, કેન વો પઞ્હો કથિતો’’તિ? ‘‘પઞ્ચહિ પણ્ડિતેહિ, ભદ્દે’’તિ. ‘‘દેવ, ચત્તારો જના તં પઞ્હં કં નિસ્સાય જાનિંસૂ’’તિ? ‘‘ન જાનામિ, ભદ્દે’’તિ. ‘‘મહારાજ, કિં તે જાનન્તિ, પણ્ડિતો પન ‘મા નસ્સન્તુ ઇમે બાલા’તિ પઞ્હં ઉગ્ગણ્હાપેસિ, તુમ્હે સબ્બેસં સમકં સક્કારં કરોથ, અયુત્તમેતં, પણ્ડિતસ્સ વિસેસકં કાતું વટ્ટતી’’તિ. રાજા ‘‘અત્તાનં નિસ્સાય ઞાતભાવં ન કથેસી’’તિ પણ્ડિતસ્સ તુસ્સિત્વા અતિરેકતરં સક્કારં કાતુકામો ચિન્તેસિ ‘‘હોતુ મમ પુત્તં એકં પઞ્હં પુચ્છિત્વા કથિતકાલે મહન્તં સક્કારં કરિસ્સામી’’તિ. સો પઞ્હં ચિન્તેન્તો સિરિમન્તપઞ્હં ચિન્તેત્વા એકદિવસં પઞ્ચન્નં પણ્ડિતાનં ઉપટ્ઠાનં આગન્ત્વા સુખનિસિન્નકાલે સેનકં આહ – ‘‘સેનક, પઞ્હં પુચ્છિસ્સામી’’તિ. ‘‘પુચ્છ દેવા’’તિ. રાજા સિરિમન્તપઞ્હે પઠમં ગાથમાહ –

    Udumbaradevī pana itarehi paṇḍitaṃ nissāya pañhassa ñātabhāvaṃ ñatvā ‘‘raññā muggaṃ māsena nibbisesakaṃ karontena viya pañcannaṃ samakova sakkāro kato, nanu mayhaṃ kaniṭṭhassa visesaṃ sakkāraṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā rañño santikaṃ gantvā pucchi ‘‘deva, kena vo pañho kathito’’ti? ‘‘Pañcahi paṇḍitehi, bhadde’’ti. ‘‘Deva, cattāro janā taṃ pañhaṃ kaṃ nissāya jāniṃsū’’ti? ‘‘Na jānāmi, bhadde’’ti. ‘‘Mahārāja, kiṃ te jānanti, paṇḍito pana ‘mā nassantu ime bālā’ti pañhaṃ uggaṇhāpesi, tumhe sabbesaṃ samakaṃ sakkāraṃ karotha, ayuttametaṃ, paṇḍitassa visesakaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti. Rājā ‘‘attānaṃ nissāya ñātabhāvaṃ na kathesī’’ti paṇḍitassa tussitvā atirekataraṃ sakkāraṃ kātukāmo cintesi ‘‘hotu mama puttaṃ ekaṃ pañhaṃ pucchitvā kathitakāle mahantaṃ sakkāraṃ karissāmī’’ti. So pañhaṃ cintento sirimantapañhaṃ cintetvā ekadivasaṃ pañcannaṃ paṇḍitānaṃ upaṭṭhānaṃ āgantvā sukhanisinnakāle senakaṃ āha – ‘‘senaka, pañhaṃ pucchissāmī’’ti. ‘‘Puccha devā’’ti. Rājā sirimantapañhe paṭhamaṃ gāthamāha –

    ‘‘પઞ્ઞાયુપેતં સિરિયા વિહીનં, યસસ્સિનં વાપિ અપેતપઞ્ઞં;

    ‘‘Paññāyupetaṃ siriyā vihīnaṃ, yasassinaṃ vāpi apetapaññaṃ;

    પુચ્છામિ તં સેનક એતમત્થં, કમેત્થ સેય્યો કુસલા વદન્તી’’તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૮૩);

    Pucchāmi taṃ senaka etamatthaṃ, kamettha seyyo kusalā vadantī’’ti. (jā. 1.15.83);

    તત્થ કમેત્થ સેય્યોતિ ઇમેસુ દ્વીસુ કતરં પણ્ડિતા સેય્યોતિ વદન્તિ.

    Tattha kamettha seyyoti imesu dvīsu kataraṃ paṇḍitā seyyoti vadanti.

    અયઞ્ચ કિર પઞ્હો સેનકસ્સ વંસાનુગતો, તેન નં ખિપ્પમેવ કથેસિ –

    Ayañca kira pañho senakassa vaṃsānugato, tena naṃ khippameva kathesi –

    ‘‘ધીરા ચ બાલા ચ હવે જનિન્દ, સિપ્પૂપપન્ના ચ અસિપ્પિનો ચ;

    ‘‘Dhīrā ca bālā ca have janinda, sippūpapannā ca asippino ca;

    સુજાતિમન્તોપિ અજાતિમસ્સ, યસસ્સિનો પેસકરા ભવન્તિ;

    Sujātimantopi ajātimassa, yasassino pesakarā bhavanti;

    એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞો નિહીનો સિરીમાવ સેય્યો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૮૪);

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, pañño nihīno sirīmāva seyyo’’ti. (jā. 1.15.84);

    તત્થ પઞ્ઞો નિહીનોતિ પઞ્ઞવા નિહીનો, ઇસ્સરોવ ઉત્તમોતિ અત્થો.

    Tattha pañño nihīnoti paññavā nihīno, issarova uttamoti attho.

    રાજા તસ્સ વચનં સુત્વા ઇતરે તયો અપુચ્છિત્વા સઙ્ઘનવકં હુત્વા નિસિન્નં મહોસધપણ્ડિતં આહ –

    Rājā tassa vacanaṃ sutvā itare tayo apucchitvā saṅghanavakaṃ hutvā nisinnaṃ mahosadhapaṇḍitaṃ āha –

    ‘‘તુવમ્પિ પુચ્છામિ અનોમપઞ્ઞ, મહોસધ કેવલધમ્મદસ્સિ;

    ‘‘Tuvampi pucchāmi anomapañña, mahosadha kevaladhammadassi;

    બાલં યસસ્સિં પણ્ડિતં અપ્પભોગં, કમેત્થ સેય્યો કુસલા વદન્તી’’તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૮૫);

    Bālaṃ yasassiṃ paṇḍitaṃ appabhogaṃ, kamettha seyyo kusalā vadantī’’ti. (jā. 1.15.85);

    તત્થ કેવલધમ્મદસ્સીતિ સબ્બધમ્મદસ્સિ.

    Tattha kevaladhammadassīti sabbadhammadassi.

    અથસ્સ મહાસત્તો ‘‘સુણ, મહારાજા’’તિ વત્વા કથેસિ –

    Athassa mahāsatto ‘‘suṇa, mahārājā’’ti vatvā kathesi –

    ‘‘પાપાનિ કમ્માનિ કરોતિ બાલો, ઇધમેવ સેય્યો ઇતિ મઞ્ઞમાનો;

    ‘‘Pāpāni kammāni karoti bālo, idhameva seyyo iti maññamāno;

    ઇધલોકદસ્સી પરલોકમદસ્સી, ઉભયત્થ બાલો કલિમગ્ગહેસિ;

    Idhalokadassī paralokamadassī, ubhayattha bālo kalimaggahesi;

    એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞોવ સેય્યો ન યસસ્સિ બાલો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૮૬);

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, paññova seyyo na yasassi bālo’’ti. (jā. 1.15.86);

    તત્થ ઇધમેવ સેય્યોતિ ઇધલોકે ઇસ્સરિયમેવ મય્હં સેટ્ઠન્તિ મઞ્ઞમાનો. કલિમગ્ગહેસીતિ બાલો ઇસ્સરિયમાનેન પાપકમ્મં કત્વા નિરયાદિં ઉપપજ્જન્તો પરલોકે ચ પુન તતો આગન્ત્વા નીચકુલે દુક્ખભાવં પત્વા નિબ્બત્તમાનો ઇધલોકે ચાતિ ઉભયત્થ પરાજયમેવ ગણ્હાતિ. એતમ્પિ કારણં અહં દિસ્વા પઞ્ઞાસમ્પન્નોવ ઉત્તમો, ઇસ્સરો પન બાલો ન ઉત્તમોતિ વદામિ.

    Tattha idhameva seyyoti idhaloke issariyameva mayhaṃ seṭṭhanti maññamāno. Kalimaggahesīti bālo issariyamānena pāpakammaṃ katvā nirayādiṃ upapajjanto paraloke ca puna tato āgantvā nīcakule dukkhabhāvaṃ patvā nibbattamāno idhaloke cāti ubhayattha parājayameva gaṇhāti. Etampi kāraṇaṃ ahaṃ disvā paññāsampannova uttamo, issaro pana bālo na uttamoti vadāmi.

    એવં વુત્તે રાજા સેનકં ઓલોકેત્વા ‘‘નનુ મહોસધો પઞ્ઞવન્તમેવ ઉત્તમોતિ વદતી’’તિ આહ. સેનકો ‘‘મહારાજ, મહોસધો દહરો, અજ્જાપિસ્સ મુખે ખીરગન્ધો વાયતિ, કિમેસ જાનાતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

    Evaṃ vutte rājā senakaṃ oloketvā ‘‘nanu mahosadho paññavantameva uttamoti vadatī’’ti āha. Senako ‘‘mahārāja, mahosadho daharo, ajjāpissa mukhe khīragandho vāyati, kimesa jānātī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘નિસિપ્પમેતં વિદધાતિ ભોગં, ન બન્ધુવા ન સરીરવણ્ણો યો;

    ‘‘Nisippametaṃ vidadhāti bhogaṃ, na bandhuvā na sarīravaṇṇo yo;

    પસ્સેળમૂગં સુખમેધમાનં, સિરી હિ નં ભજતે ગોરવિન્દં;

    Passeḷamūgaṃ sukhamedhamānaṃ, sirī hi naṃ bhajate goravindaṃ;

    એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞો નિહીનો સિરીમાવ સેય્યો’’તિ.

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, pañño nihīno sirīmāva seyyo’’ti.

    તત્થ એળમૂગન્તિ પગ્ઘરિતલાલમુખં. ગોરવિન્દન્તિ સો કિર તસ્મિંયેવ નગરે અસીતિકોટિવિભવો સેટ્ઠિ વિરૂપો. નાસ્સ પુત્તો ન ચ ધીતા, ન કિઞ્ચિ સિપ્પં જાનાતિ. કથેન્તસ્સપિસ્સ હનુકસ્સ ઉભોહિપિ પસ્સેહિ લાલાધારા પગ્ઘરતિ. દેવચ્છરા વિય દ્વે ઇત્થિયો સબ્બાલઙ્કારેહિ વિભૂસિતા સુપુપ્ફિતાનિ નીલુપ્પલાનિ ગહેત્વા ઉભોસુ પસ્સેસુ ઠિતા તં લાલં નીલુપ્પલેહિ સમ્પટિચ્છિત્વા નીલુપ્પલાનિ વાતપાનેન છડ્ડેન્તિ. સુરાસોણ્ડાપિ પાનાગારં પવિસન્તા નીલુપ્પલેહિ અત્થે સતિ તસ્સ ગેહદ્વારં ગન્ત્વા ‘‘સામિ ગોરવિન્દ, સેટ્ઠી’’તિ વદન્તિ. સો તેસં સદ્દં સુત્વા વાતપાને ઠત્વા ‘‘કિં, તાતા’’તિ વદતિ. અથસ્સ લાલાધારા પગ્ઘરતિ . તા ઇત્થિયો તં નીલુપ્પલેહિ સમ્પટિચ્છિત્વા નીલુપ્પલાનિ અન્તરવીથિયં ખિપન્તિ. સુરાધુત્તા તાનિ ગહેત્વા ઉદકેન વિક્ખાલેત્વા પિળન્ધિત્વા પાનાગારં પવિસન્તિ. એવં સિરિસમ્પન્નો અહોસિ. સેનકો તં ઉદાહરણં કત્વા દસ્સેન્તો એવમાહ.

    Tattha eḷamūganti paggharitalālamukhaṃ. Goravindanti so kira tasmiṃyeva nagare asītikoṭivibhavo seṭṭhi virūpo. Nāssa putto na ca dhītā, na kiñci sippaṃ jānāti. Kathentassapissa hanukassa ubhohipi passehi lālādhārā paggharati. Devaccharā viya dve itthiyo sabbālaṅkārehi vibhūsitā supupphitāni nīluppalāni gahetvā ubhosu passesu ṭhitā taṃ lālaṃ nīluppalehi sampaṭicchitvā nīluppalāni vātapānena chaḍḍenti. Surāsoṇḍāpi pānāgāraṃ pavisantā nīluppalehi atthe sati tassa gehadvāraṃ gantvā ‘‘sāmi goravinda, seṭṭhī’’ti vadanti. So tesaṃ saddaṃ sutvā vātapāne ṭhatvā ‘‘kiṃ, tātā’’ti vadati. Athassa lālādhārā paggharati . Tā itthiyo taṃ nīluppalehi sampaṭicchitvā nīluppalāni antaravīthiyaṃ khipanti. Surādhuttā tāni gahetvā udakena vikkhāletvā piḷandhitvā pānāgāraṃ pavisanti. Evaṃ sirisampanno ahosi. Senako taṃ udāharaṇaṃ katvā dassento evamāha.

    તં સુત્વા રાજા ‘‘કીદિસં, તાત, મહોસધપણ્ડિતા’’તિ આહ. પણ્ડિતો ‘‘દેવ, કિં સેનકો જાનાતિ, ઓદનસિત્થટ્ઠાને કાકો વિય દધિં પાતું આરદ્ધસુનખો વિય ચ યસમેવ પસ્સતિ, સીસે પતન્તં મહામુગ્ગરં ન પસ્સતિ, સુણ, દેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

    Taṃ sutvā rājā ‘‘kīdisaṃ, tāta, mahosadhapaṇḍitā’’ti āha. Paṇḍito ‘‘deva, kiṃ senako jānāti, odanasitthaṭṭhāne kāko viya dadhiṃ pātuṃ āraddhasunakho viya ca yasameva passati, sīse patantaṃ mahāmuggaraṃ na passati, suṇa, devā’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘લદ્ધા સુખં મજ્જતિ અપ્પપઞ્ઞો, દુક્ખેન ફુટ્ઠોપિ પમોહમેતિ;

    ‘‘Laddhā sukhaṃ majjati appapañño, dukkhena phuṭṭhopi pamohameti;

    આગન્તુના દુક્ખસુખેન ફુટ્ઠો, પવેધતિ વારિચરોવ ઘમ્મે;

    Āgantunā dukkhasukhena phuṭṭho, pavedhati vāricarova ghamme;

    એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞોવ સેય્યો ન યસસ્સિ બાલો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૮૮);

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, paññova seyyo na yasassi bālo’’ti. (jā. 1.15.88);

    તત્થ સુખન્તિ ઇસ્સરિયસુખં લભિત્વા બાલો પમજ્જતિ, પમત્તો સમાનો પાપં કરોતિ. દુક્ખેનાતિ કાયિકચેતસિકદુક્ખેન. આગન્તુનાતિ ન અજ્ઝત્તિકેન. સત્તાનઞ્હિ સુખમ્પિ દુક્ખમ્પિ આગન્તુકમેવ, ન નિચ્ચપવત્તં. ઘમ્મેતિ ઉદકા ઉદ્ધરિત્વા આતપે ખિત્તમચ્છો વિય.

    Tattha sukhanti issariyasukhaṃ labhitvā bālo pamajjati, pamatto samāno pāpaṃ karoti. Dukkhenāti kāyikacetasikadukkhena. Āgantunāti na ajjhattikena. Sattānañhi sukhampi dukkhampi āgantukameva, na niccapavattaṃ. Ghammeti udakā uddharitvā ātape khittamaccho viya.

    તં સુત્વા રાજા ‘‘કીદિસં આચરિયા’’તિ આહ. સેનકો ‘‘દેવ, કિમેસ જાનાતિ, તિટ્ઠન્તુ તાવ મનુસ્સા, અરઞ્ઞે જાતરુક્ખેસુપિ ફલસમ્પન્નમેવ બહૂ વિહઙ્ગમા ભજન્તી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

    Taṃ sutvā rājā ‘‘kīdisaṃ ācariyā’’ti āha. Senako ‘‘deva, kimesa jānāti, tiṭṭhantu tāva manussā, araññe jātarukkhesupi phalasampannameva bahū vihaṅgamā bhajantī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘દુમં યથા સાદુફલં અરઞ્ઞે, સમન્તતો સમભિસરન્તિ પક્ખી;

    ‘‘Dumaṃ yathā sāduphalaṃ araññe, samantato samabhisaranti pakkhī;

    એવમ્પિ અડ્ઢં સધનં સભોગં, બહુજ્જનો ભજતિ અત્થહેતુ;

    Evampi aḍḍhaṃ sadhanaṃ sabhogaṃ, bahujjano bhajati atthahetu;

    એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞો નિહીનો સિરીમાવ સેય્યો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૮૯);

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, pañño nihīno sirīmāva seyyo’’ti. (jā. 1.15.89);

    તત્થ બહુજ્જનોતિ મહાજનો.

    Tattha bahujjanoti mahājano.

    તં સુત્વા રાજા ‘‘કીદિસં તાતા’’તિ આહ. પણ્ડિતો ‘‘કિમેસ મહોદરો જાનાતિ, સુણ, દેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

    Taṃ sutvā rājā ‘‘kīdisaṃ tātā’’ti āha. Paṇḍito ‘‘kimesa mahodaro jānāti, suṇa, devā’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘ન સાધુ બલવા બાલો, સાહસા વિન્દતે ધનં;

    ‘‘Na sādhu balavā bālo, sāhasā vindate dhanaṃ;

    કન્દન્તમેતં દુમ્મેધં, કડ્ઢન્તિ નિરયં ભુસં;

    Kandantametaṃ dummedhaṃ, kaḍḍhanti nirayaṃ bhusaṃ;

    એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞોવ સેય્યો ન યસસ્સિ બાલો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૯૦);

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, paññova seyyo na yasassi bālo’’ti. (jā. 1.15.90);

    તત્થ સાહસાતિ સાહસેન સાહસિકકમ્મં કત્વા જનં પીળેત્વા ધનં વિન્દતિ. અથ નં નિરયપાલા કન્દન્તમેવ દુમ્મેધં બલવવેદનં નિરયં કડ્ઢન્તિ.

    Tattha sāhasāti sāhasena sāhasikakammaṃ katvā janaṃ pīḷetvā dhanaṃ vindati. Atha naṃ nirayapālā kandantameva dummedhaṃ balavavedanaṃ nirayaṃ kaḍḍhanti.

    પુન રઞ્ઞા ‘‘કિં સેનકા’’તિ વુત્તે સેનકો ઇમં ગાથમાહ –

    Puna raññā ‘‘kiṃ senakā’’ti vutte senako imaṃ gāthamāha –

    ‘‘યા કાચિ નજ્જો ગઙ્ગમભિસ્સવન્તિ, સબ્બાવ તા નામગોત્તં જહન્તિ;

    ‘‘Yā kāci najjo gaṅgamabhissavanti, sabbāva tā nāmagottaṃ jahanti;

    ગઙ્ગા સમુદ્દં પટિપજ્જમાના, ન ખાયતે ઇદ્ધિં પઞ્ઞોપિ લોકે;

    Gaṅgā samuddaṃ paṭipajjamānā, na khāyate iddhiṃ paññopi loke;

    એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞો નિહીનો સિરીમાવ સેય્યો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૯૧);

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, pañño nihīno sirīmāva seyyo’’ti. (jā. 1.15.91);

    તત્થ નજ્જોતિ નિન્ના હુત્વા સન્દમાના અન્તમસો કુન્નદિયોપિ ગઙ્ગં અભિસ્સવન્તિ. જહન્તીતિ ગઙ્ગાત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છન્તિ, અત્તનો નામગોત્તં જહન્તિ. ન ખાયતેતિ સાપિ ગઙ્ગા સમુદ્દં પટિપજ્જમાના ન પઞ્ઞાયતિ, સમુદ્દોત્વેવ નામં લભતિ. એવમેવ મહાપઞ્ઞોપિ ઇસ્સરસન્તિકં પત્તો ન ખાયતિ ન પઞ્ઞાયતિ,સમુદ્દં પવિટ્ઠગઙ્ગા વિય હોતિ.

    Tattha najjoti ninnā hutvā sandamānā antamaso kunnadiyopi gaṅgaṃ abhissavanti. Jahantīti gaṅgātveva saṅkhyaṃ gacchanti, attano nāmagottaṃ jahanti. Na khāyateti sāpi gaṅgā samuddaṃ paṭipajjamānā na paññāyati, samuddotveva nāmaṃ labhati. Evameva mahāpaññopi issarasantikaṃ patto na khāyati na paññāyati,samuddaṃ paviṭṭhagaṅgā viya hoti.

    પુન રાજા ‘‘કિં પણ્ડિતા’’તિ આહ. સો ‘‘સુણ, મહારાજા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથાદ્વયમાહ –

    Puna rājā ‘‘kiṃ paṇḍitā’’ti āha. So ‘‘suṇa, mahārājā’’ti vatvā imaṃ gāthādvayamāha –

    ‘‘યમેતમક્ખા ઉદધિં મહન્તં, સવન્તિ નજ્જો સબ્બકાલમસઙ્ખ્યં;

    ‘‘Yametamakkhā udadhiṃ mahantaṃ, savanti najjo sabbakālamasaṅkhyaṃ;

    સો સાગરો નિચ્ચમુળારવેગો, વેલં ન અચ્ચેતિ મહાસમુદ્દો.

    So sāgaro niccamuḷāravego, velaṃ na acceti mahāsamuddo.

    ‘‘એવમ્પિ બાલસ્સ પજપ્પિતાનિ, પઞ્ઞં ન અચ્ચેતિ સિરી કદાચિ;

    ‘‘Evampi bālassa pajappitāni, paññaṃ na acceti sirī kadāci;

    એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞોવ સેય્યો ન યસસ્સિ બાલો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૯૨-૯૩);

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, paññova seyyo na yasassi bālo’’ti. (jā. 1.15.92-93);

    તત્થ યમેતમક્ખાતિ યં એતં અક્ખાસિ વદેસિ. અસઙ્ખ્યન્તિ અગણનં. વેલં ન અચ્ચેતીતિ ઉળારવેગોપિ હુત્વા ઊમિસહસ્સં ઉક્ખિપિત્વાપિ વેલં અતિક્કમિતું ન સક્કોતિ, વેલં પત્વા અવસ્સં સબ્બા ઊમિયો ભિજ્જન્તિ. એવમ્પિ બાલસ્સ પજપ્પિતાનીતિ બાલસ્સ વચનાનિપિ એવમેવ પઞ્ઞવન્તં અતિક્કમિતું ન સક્કોન્તિ, તં પત્વાવ ભિજ્જન્તિ. પઞ્ઞં ન અચ્ચેતીતિ પઞ્ઞવન્તં સિરિમા નામ નાતિક્કમતિ. ન હિ કોચિ મનુજો અત્થાનત્થે ઉપ્પન્નકઙ્ખો તંછિન્દનત્થાય પઞ્ઞવન્તં અતિક્કમિત્વા બાલસ્સ ઇસ્સરસ્સ પાદમૂલં ગચ્છતિ, પઞ્ઞવન્તસ્સ પન પાદમૂલેયેવ વિનિચ્છયો નામ લબ્ભતીતિ.

    Tattha yametamakkhāti yaṃ etaṃ akkhāsi vadesi. Asaṅkhyanti agaṇanaṃ. Velaṃ na accetīti uḷāravegopi hutvā ūmisahassaṃ ukkhipitvāpi velaṃ atikkamituṃ na sakkoti, velaṃ patvā avassaṃ sabbā ūmiyo bhijjanti. Evampi bālassa pajappitānīti bālassa vacanānipi evameva paññavantaṃ atikkamituṃ na sakkonti, taṃ patvāva bhijjanti. Paññaṃ na accetīti paññavantaṃ sirimā nāma nātikkamati. Na hi koci manujo atthānatthe uppannakaṅkho taṃchindanatthāya paññavantaṃ atikkamitvā bālassa issarassa pādamūlaṃ gacchati, paññavantassa pana pādamūleyeva vinicchayo nāma labbhatīti.

    તં સુત્વા રાજા ‘‘કથં સેનકા’’તિ આહ. સો ‘‘સુણ, દેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

    Taṃ sutvā rājā ‘‘kathaṃ senakā’’ti āha. So ‘‘suṇa, devā’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘અસઞ્ઞતો ચેપિ પરેસમત્થં, ભણાતિ સન્ધાનગતો યસસ્સી;

    ‘‘Asaññato cepi paresamatthaṃ, bhaṇāti sandhānagato yasassī;

    તસ્સેવ તં રૂહતિ ઞાતિમજ્ઝે, સિરી હિ નં કારયતે ન પઞ્ઞા;

    Tasseva taṃ rūhati ñātimajjhe, sirī hi naṃ kārayate na paññā;

    એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞો નિહીનો સિરીમાવ સેય્યો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૯૪);

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, pañño nihīno sirīmāva seyyo’’ti. (jā. 1.15.94);

    તત્થ અસઞ્ઞતો ચેપીતિ ઇસ્સરો હિ સચેપિ કાયાદીહિ અસઞ્ઞતો દુસ્સીલો. સન્ધાનગતોતિ વિનિચ્છયે ઠિતો હુત્વા પરેસં અત્થં ભણતિ, તસ્મિં વિનિચ્છયમણ્ડલે મહાપરિવારપરિવુતસ્સ મુસાવાદં વત્વા સામિકમ્પિ અસ્સામિકં કરોન્તસ્સ તસ્સેવ તં વચનં રુહતિ. સિરી હિ નં તથા કારયતે ન પઞ્ઞા, તસ્મા પઞ્ઞો નિહીનો, સિરિમાવ સેય્યોતિ વદામિ.

    Tattha asaññato cepīti issaro hi sacepi kāyādīhi asaññato dussīlo. Sandhānagatoti vinicchaye ṭhito hutvā paresaṃ atthaṃ bhaṇati, tasmiṃ vinicchayamaṇḍale mahāparivāraparivutassa musāvādaṃ vatvā sāmikampi assāmikaṃ karontassa tasseva taṃ vacanaṃ ruhati. Sirī hi naṃ tathā kārayate na paññā, tasmā pañño nihīno, sirimāva seyyoti vadāmi.

    પુન રઞ્ઞા ‘‘કિં, તાતા’’તિ વુત્તે પણ્ડિતો ‘‘સુણ, દેવ, બાલસેનકો કિં જાનાતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

    Puna raññā ‘‘kiṃ, tātā’’ti vutte paṇḍito ‘‘suṇa, deva, bālasenako kiṃ jānātī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘પરસ્સ વા અત્તનો વાપિ હેતુ, બાલો મુસા ભાસતિ અપ્પપઞ્ઞો;

    ‘‘Parassa vā attano vāpi hetu, bālo musā bhāsati appapañño;

    સો નિન્દિતો હોતિ સભાય મજ્ઝે, પચ્છાપિ સો દુગ્ગતિગામી હોતિ;

    So nindito hoti sabhāya majjhe, pacchāpi so duggatigāmī hoti;

    એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞોવ સેય્યો ન યસસ્સિ બાલો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૯૫);

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, paññova seyyo na yasassi bālo’’ti. (jā. 1.15.95);

    તતો સેનકો ઇમં ગાથમાહ –

    Tato senako imaṃ gāthamāha –

    ‘‘અત્થમ્પિ ચે ભાસતિ ભૂરિપઞ્ઞો, અનાળ્હિયો અપ્પધનો દલિદ્દો;

    ‘‘Atthampi ce bhāsati bhūripañño, anāḷhiyo appadhano daliddo;

    ન તસ્સ તં રૂહતિ ઞાતિમજ્ઝે, સિરી ચ પઞ્ઞાણવતો ન હોતિ;

    Na tassa taṃ rūhati ñātimajjhe, sirī ca paññāṇavato na hoti;

    એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞો નિહીનો સિરીમાવ સેય્યો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૯૬);

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, pañño nihīno sirīmāva seyyo’’ti. (jā. 1.15.96);

    તત્થ અત્થમ્પીતિ કારણમ્પિ ચે ભાસતિ. ઞાતિમજ્ઝેતિ પરિસમજ્ઝે. પઞ્ઞાણવતોતિ મહારાજ, પઞ્ઞાણવન્તસ્સ સિરિસોભગ્ગપ્પત્તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા પકતિયા વિજ્જમાનાપિ સિરી નામ ન હોતિ. સો હિ તસ્સ સન્તિકે સૂરિયુગ્ગમને ખજ્જોપનકો વિય ખાયતીતિ દસ્સેતિ.

    Tattha atthampīti kāraṇampi ce bhāsati. Ñātimajjheti parisamajjhe. Paññāṇavatoti mahārāja, paññāṇavantassa sirisobhaggappattassa santikaṃ gantvā pakatiyā vijjamānāpi sirī nāma na hoti. So hi tassa santike sūriyuggamane khajjopanako viya khāyatīti dasseti.

    પુન રઞ્ઞા ‘‘કીદિસં, તાતા’’તિ વુત્તે પણ્ડિતો ‘‘કિં જાનાતિ, સેનકો, ઇધલોકમત્તમેવ ઓલોકેતિ, ન પરલોક’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

    Puna raññā ‘‘kīdisaṃ, tātā’’ti vutte paṇḍito ‘‘kiṃ jānāti, senako, idhalokamattameva oloketi, na paraloka’’nti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘પરસ્સ વા અત્તનો વાપિ હેતુ, ન ભાસતિ અલિકં ભૂરિપઞ્ઞો;

    ‘‘Parassa vā attano vāpi hetu, na bhāsati alikaṃ bhūripañño;

    સો પૂજિતો હોતિ સભાય મજ્ઝે, પચ્છાપિ સો સુગ્ગતિગામી હોતિ;

    So pūjito hoti sabhāya majjhe, pacchāpi so suggatigāmī hoti;

    એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞોવ સેય્યો ન યસસ્સિ બાલો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૯૭);

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, paññova seyyo na yasassi bālo’’ti. (jā. 1.15.97);

    તતો સેનકો ગાથમાહ –

    Tato senako gāthamāha –

    ‘‘હત્થી ગવાસ્સા મણિકુણ્ડલા ચ, થિયો ચ ઇદ્ધેસુ કુલેસુ જાતા;

    ‘‘Hatthī gavāssā maṇikuṇḍalā ca, thiyo ca iddhesu kulesu jātā;

    સબ્બાવ તા ઉપભોગા ભવન્તિ, ઇદ્ધસ્સ પોસસ્સ અનિદ્ધિમન્તો;

    Sabbāva tā upabhogā bhavanti, iddhassa posassa aniddhimanto;

    એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞો નિહીનો સિરીમાવ સેય્યો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૯૮);

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, pañño nihīno sirīmāva seyyo’’ti. (jā. 1.15.98);

    તત્થ ઇદ્ધસ્સાતિ ઇસ્સરસ્સ. અનિદ્ધિમન્તોતિ ન કેવલં તા નારિયોવ, અથ ખો સબ્બે અનિદ્ધિમન્તોપિ સત્તા તસ્સ ઉપભોગા ભવન્તિ.

    Tattha iddhassāti issarassa. Aniddhimantoti na kevalaṃ tā nāriyova, atha kho sabbe aniddhimantopi sattā tassa upabhogā bhavanti.

    તતો પણ્ડિતો ‘‘કિં એસ જાનાતી’’તિ વત્વા એકં કારણં આહરિત્વા દસ્સેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Tato paṇḍito ‘‘kiṃ esa jānātī’’ti vatvā ekaṃ kāraṇaṃ āharitvā dassento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘અસંવિહિતકમ્મન્તં , બાલં દુમ્મેધમન્તિનં;

    ‘‘Asaṃvihitakammantaṃ , bālaṃ dummedhamantinaṃ;

    સિરી જહતિ દુમ્મેધં, જિણ્ણંવ ઉરગો તચં;

    Sirī jahati dummedhaṃ, jiṇṇaṃva urago tacaṃ;

    એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ;

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi;

    પઞ્ઞોવ સેય્યો ન યસસ્સિ બાલો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૯૯);

    Paññova seyyo na yasassi bālo’’ti. (jā. 1.15.99);

    તત્થ ‘‘સિરી જહતી’’તિ પદસ્સ ચેતિયજાતકેન (જા॰ ૧.૮.૪૫ આદયો) અત્થો વણ્ણેતબ્બો.

    Tattha ‘‘sirī jahatī’’ti padassa cetiyajātakena (jā. 1.8.45 ādayo) attho vaṇṇetabbo.

    અથ સેનકો રઞ્ઞા ‘‘કીદિસ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘દેવ, કિં એસ તરુણદારકો જાનાતિ, સુણાથા’’તિ વત્વા ‘‘પણ્ડિતં અપ્પટિભાનં કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ઇમં ગાથમાહ –

    Atha senako raññā ‘‘kīdisa’’nti vutte ‘‘deva, kiṃ esa taruṇadārako jānāti, suṇāthā’’ti vatvā ‘‘paṇḍitaṃ appaṭibhānaṃ karissāmī’’ti cintetvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘પઞ્ચ પણ્ડિતા મયં ભદ્દન્તે, સબ્બે પઞ્જલિકા ઉપટ્ઠિતા;

    ‘‘Pañca paṇḍitā mayaṃ bhaddante, sabbe pañjalikā upaṭṭhitā;

    ત્વં નો અભિભુય્ય ઇસ્સરોસિ, સક્કોવ ભૂતપતિ દેવરાજા;

    Tvaṃ no abhibhuyya issarosi, sakkova bhūtapati devarājā;

    એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞો નિહીનો સિરીમાવ સેય્યો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૧૦૦);

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, pañño nihīno sirīmāva seyyo’’ti. (jā. 1.15.100);

    ઇદં કિર સુત્વા રાજા ‘‘સાધુરૂપં સેનકેન કારણં આભતં, સક્ખિસ્સતિ નુ ખો મે પુત્તો ઇમસ્સ વાદં ભિન્દિત્વા અઞ્ઞં કારણં આહરિતુ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ‘‘કીદિસં પણ્ડિતા’’તિ આહ. સેનકેન કિર ઇમસ્મિં કારણે આભતે ઠપેત્વા બોધિસત્તં અઞ્ઞો તં વાદં ભિન્દિતું સમત્થો નામ નત્થિ, તસ્મા મહાસત્તો અત્તનો ઞાણબલેન તસ્સ વાદં ભિન્દન્તો ‘‘મહારાજ, કિમેસ બાલો જાનાતિ, યસમેવ ઓલોકેતિ, પઞ્ઞાય વિસેસં ન જાનાતિ, સુણાથા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

    Idaṃ kira sutvā rājā ‘‘sādhurūpaṃ senakena kāraṇaṃ ābhataṃ, sakkhissati nu kho me putto imassa vādaṃ bhinditvā aññaṃ kāraṇaṃ āharitu’’nti cintetvā ‘‘kīdisaṃ paṇḍitā’’ti āha. Senakena kira imasmiṃ kāraṇe ābhate ṭhapetvā bodhisattaṃ añño taṃ vādaṃ bhindituṃ samattho nāma natthi, tasmā mahāsatto attano ñāṇabalena tassa vādaṃ bhindanto ‘‘mahārāja, kimesa bālo jānāti, yasameva oloketi, paññāya visesaṃ na jānāti, suṇāthā’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘દાસોવ પઞ્ઞસ્સ યસસ્સિ બાલો, અત્થેસુ જાતેસુ તથાવિધેસુ;

    ‘‘Dāsova paññassa yasassi bālo, atthesu jātesu tathāvidhesu;

    યં પણ્ડિતો નિપુણં સંવિધેતિ, સમ્મોહમાપજ્જતિ તત્થ બાલો;

    Yaṃ paṇḍito nipuṇaṃ saṃvidheti, sammohamāpajjati tattha bālo;

    એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞોવ સેય્યો ન યસસ્સિ બાલો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૧૦૧);

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, paññova seyyo na yasassi bālo’’ti. (jā. 1.15.101);

    તત્થ અત્થેસૂતિ કિચ્ચેસુ જાતેસુ. સંવિધેતીતિ સંવિદહતિ.

    Tattha atthesūti kiccesu jātesu. Saṃvidhetīti saṃvidahati.

    ઇતિ મહાસત્તો સિનેરુપાદતો સુવણ્ણવાલુકં ઉદ્ધરન્તો વિય ગગનતલે પુણ્ણચન્દં ઉટ્ઠાપેન્તો વિય ચ નયકારણં દસ્સેસિ. એવં મહાસત્તેન પઞ્ઞાનુભાવં દસ્સેત્વા કથિતે રાજા સેનકં આહ – ‘‘કીદિસં, સેનક, સક્કોન્તો ઉત્તરિપિ કથેહી’’તિ. સો કોટ્ઠે ઠપિતધઞ્ઞં વિય ઉગ્ગહિતકં ખેપેત્વા અપ્પટિભાનો મઙ્કુભૂતો પજ્ઝાયન્તો નિસીદિ. સચે હિ સો અઞ્ઞં કારણં આહરેય્ય, ન ગાથાસહસ્સેનપિ ઇમં જાતકં નિટ્ઠાયેથ. તસ્સ પન અપ્પટિભાનસ્સ ઠિતકાલે ગમ્ભીરં ઓઘં આનેન્તો વિય મહાસત્તો ઉત્તરિપિ પઞ્ઞમેવ વણ્ણેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Iti mahāsatto sinerupādato suvaṇṇavālukaṃ uddharanto viya gaganatale puṇṇacandaṃ uṭṭhāpento viya ca nayakāraṇaṃ dassesi. Evaṃ mahāsattena paññānubhāvaṃ dassetvā kathite rājā senakaṃ āha – ‘‘kīdisaṃ, senaka, sakkonto uttaripi kathehī’’ti. So koṭṭhe ṭhapitadhaññaṃ viya uggahitakaṃ khepetvā appaṭibhāno maṅkubhūto pajjhāyanto nisīdi. Sace hi so aññaṃ kāraṇaṃ āhareyya, na gāthāsahassenapi imaṃ jātakaṃ niṭṭhāyetha. Tassa pana appaṭibhānassa ṭhitakāle gambhīraṃ oghaṃ ānento viya mahāsatto uttaripi paññameva vaṇṇento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘અદ્ધા હિ પઞ્ઞાવ સતં પસત્થા, કન્તા સિરી ભોગરતા મનુસ્સા;

    ‘‘Addhā hi paññāva sataṃ pasatthā, kantā sirī bhogaratā manussā;

    ઞાણઞ્ચ બુદ્ધાનમતુલ્યરૂપં, પઞ્ઞં ન અચ્ચેતિ સિરી કદાચી’’તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૧૦૨);

    Ñāṇañca buddhānamatulyarūpaṃ, paññaṃ na acceti sirī kadācī’’ti. (jā. 1.15.102);

    તત્થ સતન્તિ બુદ્ધાદીનં સપ્પુરિસાનં. ભોગરતાતિ મહારાજ, યસ્મા અન્ધબાલમનુસ્સા ભોગરતાવ, તસ્મા તેસં સિરી કન્તા. યસો નામેસ પણ્ડિતેહિ ગરહિતો બાલાનં કન્તોતિ ચાયં અત્થો ભિસજાતકેન (જા॰ ૧.૧૪.૭૮ આદયો) વણ્ણેતબ્બો. બુદ્ધાનન્તિ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધાનઞ્ચ ઞાણં. કદાચીતિ કિસ્મિઞ્ચિ કાલે ઞાણવન્તં સિરી નામ નાતિક્કમતિ, દેવાતિ.

    Tattha satanti buddhādīnaṃ sappurisānaṃ. Bhogaratāti mahārāja, yasmā andhabālamanussā bhogaratāva, tasmā tesaṃ sirī kantā. Yaso nāmesa paṇḍitehi garahito bālānaṃ kantoti cāyaṃ attho bhisajātakena (jā. 1.14.78 ādayo) vaṇṇetabbo. Buddhānanti sabbaññubuddhānañca ñāṇaṃ. Kadācīti kismiñci kāle ñāṇavantaṃ sirī nāma nātikkamati, devāti.

    તં સુત્વા રાજા મહાસત્તસ્સ પઞ્હબ્યાકરણેન તુટ્ઠો ઘનવસ્સં વસ્સેન્તો વિય મહાસત્તં ધનેન પૂજેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Taṃ sutvā rājā mahāsattassa pañhabyākaraṇena tuṭṭho ghanavassaṃ vassento viya mahāsattaṃ dhanena pūjento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘યં તં અપુચ્છિમ્હ અકિત્તયી નો, મહોસધ કેવલધમ્મદસ્સી;

    ‘‘Yaṃ taṃ apucchimha akittayī no, mahosadha kevaladhammadassī;

    ગવં સહસ્સં ઉસભઞ્ચ નાગં, આજઞ્ઞયુત્તે ચ રથે દસ ઇમે;

    Gavaṃ sahassaṃ usabhañca nāgaṃ, ājaññayutte ca rathe dasa ime;

    પઞ્હસ્સ વેય્યાકરણેન તુટ્ઠો, દદામિ તે ગામવરાનિ સોળસા’’તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૧૦૩);

    Pañhassa veyyākaraṇena tuṭṭho, dadāmi te gāmavarāni soḷasā’’ti. (jā. 1.15.103);

    તત્થ ઉસભઞ્ચ નાગન્તિ તસ્સ ગવં સહસ્સસ્સ ઉસભં કત્વા અલઙ્કતપટિયત્તં આરોહનીયં નાગં દમ્મીતિ.

    Tattha usabhañca nāganti tassa gavaṃ sahassassa usabhaṃ katvā alaṅkatapaṭiyattaṃ ārohanīyaṃ nāgaṃ dammīti.

    વીસતિનિપાતે સિરિમન્તપઞ્હો નિટ્ઠિતો.

    Vīsatinipāte sirimantapañho niṭṭhito.

    છન્નપથપઞ્હો

    Channapathapañho

    તતો પટ્ઠાય બોધિસત્તસ્સ યસો મહા અહોસિ. તં સબ્બં ઉદુમ્બરદેવીયેવ વિચારેસિ. સા તસ્સ સોળસવસ્સિકકાલે ચિન્તેસિ ‘‘મમ કનિટ્ઠો મહલ્લકો જાતો, યસોપિસ્સ મહા અહોસિ, આવાહમસ્સ કાતું વટ્ટતી’’તિ. સા રઞ્ઞો તમત્થં આરોચેસિ. રાજા ‘‘સાધુ જાનાપેહિ ન’’ન્તિ આહ. સા તં જાનાપેત્વા તેન સમ્પટિચ્છિતે ‘‘તેન હિ, તાત, તે કુમારિકં આનેમી’’તિ આહ. અથ મહાસત્તો ‘‘કદાચિ ઇમેહિ આનીતા મમ ન રુચ્ચેય્ય, સયમેવ તાવ ઉપધારેમી’’તિ ચિન્તેત્વા એવમાહ – ‘‘દેવિ, કતિપાહં મા કિઞ્ચિ રઞ્ઞો વદેથ, અહં એકં કુમારિકં સયં પરિયેસિત્વા મમ ચિત્તરુચિતં તુમ્હાકં આચિક્ખિસ્સામી’’તિ. ‘‘એવં કરોહિ, તાતા’’તિ. સો દેવિં વન્દિત્વા અત્તનો ઘરં ગન્ત્વા સહાયકાનં સઞ્ઞં દત્વા અઞ્ઞાતકવેસેન તુન્નવાયઉપકરણાનિ ગહેત્વા એકકોવ ઉત્તરદ્વારેન નિક્ખમિત્વા ઉત્તરયવમજ્ઝકં પાયાસિ. તદા પન તત્થ એકં પોરાણસેટ્ઠિકુલં પરિક્ખીણં અહોસિ. તસ્સ કુલસ્સ ધીતા અમરાદેવી નામ અભિરૂપા દસ્સનીયા પાસાદિકા સબ્બલક્ખણસમ્પન્ના પુઞ્ઞવતી. સા તં દિવસં પાતોવ યાગું પચિત્વા આદાય ‘‘પિતુ કસનટ્ઠાનં ગમિસ્સામી’’તિ નિક્ખમિત્વા તમેવ મગ્ગં પટિપજ્જિ. મહાસત્તો તં આગચ્છન્તિં દિસ્વા ‘‘સબ્બલક્ખણસમ્પન્નાયં ઇત્થી, સચે અપરિગ્ગહા, ઇમાય મે પાદપરિચારિકાય ભવિતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેસિ.

    Tato paṭṭhāya bodhisattassa yaso mahā ahosi. Taṃ sabbaṃ udumbaradevīyeva vicāresi. Sā tassa soḷasavassikakāle cintesi ‘‘mama kaniṭṭho mahallako jāto, yasopissa mahā ahosi, āvāhamassa kātuṃ vaṭṭatī’’ti. Sā rañño tamatthaṃ ārocesi. Rājā ‘‘sādhu jānāpehi na’’nti āha. Sā taṃ jānāpetvā tena sampaṭicchite ‘‘tena hi, tāta, te kumārikaṃ ānemī’’ti āha. Atha mahāsatto ‘‘kadāci imehi ānītā mama na rucceyya, sayameva tāva upadhāremī’’ti cintetvā evamāha – ‘‘devi, katipāhaṃ mā kiñci rañño vadetha, ahaṃ ekaṃ kumārikaṃ sayaṃ pariyesitvā mama cittarucitaṃ tumhākaṃ ācikkhissāmī’’ti. ‘‘Evaṃ karohi, tātā’’ti. So deviṃ vanditvā attano gharaṃ gantvā sahāyakānaṃ saññaṃ datvā aññātakavesena tunnavāyaupakaraṇāni gahetvā ekakova uttaradvārena nikkhamitvā uttarayavamajjhakaṃ pāyāsi. Tadā pana tattha ekaṃ porāṇaseṭṭhikulaṃ parikkhīṇaṃ ahosi. Tassa kulassa dhītā amarādevī nāma abhirūpā dassanīyā pāsādikā sabbalakkhaṇasampannā puññavatī. Sā taṃ divasaṃ pātova yāguṃ pacitvā ādāya ‘‘pitu kasanaṭṭhānaṃ gamissāmī’’ti nikkhamitvā tameva maggaṃ paṭipajji. Mahāsatto taṃ āgacchantiṃ disvā ‘‘sabbalakkhaṇasampannāyaṃ itthī, sace apariggahā, imāya me pādaparicārikāya bhavituṃ vaṭṭatī’’ti cintesi.

    સાપિ તં દિસ્વાવ ‘‘સચે એવરૂપસ્સ પુરિસસ્સ ગેહે ભવેય્યં, સક્કા મયા કુટુમ્બં સણ્ઠાપેતુ’’ન્તિ ચિન્તેસિ.

    Sāpi taṃ disvāva ‘‘sace evarūpassa purisassa gehe bhaveyyaṃ, sakkā mayā kuṭumbaṃ saṇṭhāpetu’’nti cintesi.

    અથ મહાસત્તો – ‘‘ઇમિસ્સા સપરિગ્ગહાપરિગ્ગહભાવં ન જાનામિ, હત્થમુટ્ઠિયા નં પુચ્છિસ્સામિ, સચે એસા પણ્ડિતા ભવિસ્સતિ, જાનિસ્સતિ. નો ચે, ન જાનિસ્સતિ, ઇધેવ નં છડ્ડેત્વા ગચ્છામી’’તિ ચિન્તેત્વા દૂરે ઠિતોવ હત્થમુટ્ઠિમકાસિ. સાપિ ‘‘અયં મમ સસામિકાસામિકભાવં પુચ્છતી’’તિ ઞત્વા હત્થં પસારેસિ. સો અપરિગ્ગહભાવં ઞત્વા સમીપં ગન્ત્વા ‘‘ભદ્દે, કા નામ ત્વ’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘સામિ, અહં અતીતે વા અનાગતે વા એતરહિ વા યં નત્થિ, તન્નામિકા’’તિ. ‘‘ભદ્દે, લોકે અમરા નામ નત્થિ, ત્વં અમરા નામ ભવિસ્સસી’’તિ. ‘‘એવં, સામી’’તિ. ‘‘ભદ્દે, કસ્સ યાગું હરિસ્સસી’’તિ? ‘‘પુબ્બદેવતાય, સામી’’તિ. ‘‘ભદ્દે, પુબ્બદેવતા નામ માતાપિતરો, તવ પિતુ યાગું હરિસ્સસિ મઞ્ઞે’’તિ. ‘‘એવં, સામી’’તિ. ‘‘ભદ્દે, તવ પિતા કિં કરોતી’’તિ? ‘‘સામિ, એકં દ્વિધા કરોતી’’તિ. ‘‘એકસ્સ દ્વિધાકરણં નામ કસનં, તવ પિતા કસતી’’તિ . ‘‘એવં, સામી’’તિ. ‘‘કતરસ્મિં પન ઠાને તે પિતા કસતી’’તિ? ‘‘યત્થ સકિં ગતા ન એન્તિ, તસ્મિં ઠાને, સામી’’તિ. ‘‘સકિં ગતાનં ન પચ્ચાગમનટ્ઠાનં નામ સુસાનં, સુસાનસન્તિકે કસતિ, ભદ્દે’’તિ. ‘‘એવં, સામી’’તિ. ‘‘ભદ્દે, અજ્જેવ એસ્સસી’’તિ. ‘‘સચે એસ્સતિ, ન એસ્સા’’મિ. ‘‘નો ચે એસ્સતિ, એસ્સામિ, સામી’’તિ. ‘‘ભદ્દે, પિતા તે મઞ્ઞે નદીપારે કસતિ, ઉદકે એન્તે ન એસ્સસિ, અનેન્તે એસ્સસી’’તિ. ‘‘એવં, સામી’’તિ. એત્તકં નામ મહાસત્તો આલાપસલ્લાપં કરોતિ.

    Atha mahāsatto – ‘‘imissā sapariggahāpariggahabhāvaṃ na jānāmi, hatthamuṭṭhiyā naṃ pucchissāmi, sace esā paṇḍitā bhavissati, jānissati. No ce, na jānissati, idheva naṃ chaḍḍetvā gacchāmī’’ti cintetvā dūre ṭhitova hatthamuṭṭhimakāsi. Sāpi ‘‘ayaṃ mama sasāmikāsāmikabhāvaṃ pucchatī’’ti ñatvā hatthaṃ pasāresi. So apariggahabhāvaṃ ñatvā samīpaṃ gantvā ‘‘bhadde, kā nāma tva’’nti pucchi. ‘‘Sāmi, ahaṃ atīte vā anāgate vā etarahi vā yaṃ natthi, tannāmikā’’ti. ‘‘Bhadde, loke amarā nāma natthi, tvaṃ amarā nāma bhavissasī’’ti. ‘‘Evaṃ, sāmī’’ti. ‘‘Bhadde, kassa yāguṃ harissasī’’ti? ‘‘Pubbadevatāya, sāmī’’ti. ‘‘Bhadde, pubbadevatā nāma mātāpitaro, tava pitu yāguṃ harissasi maññe’’ti. ‘‘Evaṃ, sāmī’’ti. ‘‘Bhadde, tava pitā kiṃ karotī’’ti? ‘‘Sāmi, ekaṃ dvidhā karotī’’ti. ‘‘Ekassa dvidhākaraṇaṃ nāma kasanaṃ, tava pitā kasatī’’ti . ‘‘Evaṃ, sāmī’’ti. ‘‘Katarasmiṃ pana ṭhāne te pitā kasatī’’ti? ‘‘Yattha sakiṃ gatā na enti, tasmiṃ ṭhāne, sāmī’’ti. ‘‘Sakiṃ gatānaṃ na paccāgamanaṭṭhānaṃ nāma susānaṃ, susānasantike kasati, bhadde’’ti. ‘‘Evaṃ, sāmī’’ti. ‘‘Bhadde, ajjeva essasī’’ti. ‘‘Sace essati, na essā’’mi. ‘‘No ce essati, essāmi, sāmī’’ti. ‘‘Bhadde, pitā te maññe nadīpāre kasati, udake ente na essasi, anente essasī’’ti. ‘‘Evaṃ, sāmī’’ti. Ettakaṃ nāma mahāsatto ālāpasallāpaṃ karoti.

    અથ નં અમરાદેવી ‘‘યાગું પિવિસ્સસિ, સામી’’તિ નિમન્તેસિ. મહાસત્તો ‘‘પઠમમેવ પટિક્ખિપનં નામ અવમઙ્ગલ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ‘‘આમ, પિવિસ્સામી’’તિ આહ. સા પન યાગુઘટં ઓતારેસિ. મહાસત્તો ચિન્તેસિ ‘‘સચે પાતિં અધોવિત્વા હત્થધોવનં અદત્વા દસ્સતિ, એત્થેવ નં પહાય ગમિસ્સામી’’તિ. સા પન પાતિં ધોવિત્વા પાતિયા ઉદકં આહરિત્વા હત્થધોવનં દત્વા તુચ્છપાતિં હત્થે અટ્ઠપેત્વા ભૂમિયં ઠપેત્વા ઘટં આલુળેત્વા યાગુયા પૂરેસિ, તત્થ પન સિત્થાનિ મહન્તાનિ. અથ નં મહાસત્તો આહ ‘‘કિં, ભદ્દે, અતિબહલા યાગૂ’’તિ. ‘‘ઉદકં ન લદ્ધં, સામી’’તિ . ‘‘કેદારે ઉદકં ન લદ્ધં ભવિસ્સતિ મઞ્ઞે’’તિ. ‘‘એવં, સામી’’તિ. સા પિતુ યાગું ઠપેત્વા બોધિસત્તસ્સ અદાસિ. સો યાગું પિવિત્વા મુખં વિક્ખાલેત્વા ‘‘ભદ્દે, તુય્હં માતુ ગેહં ગમિસ્સામિ, મગ્ગં મે આચિક્ખા’’તિ આહ. સા ‘‘સાધૂ’’તિ વત્વા મગ્ગં આચિક્ખન્તી એકકનિપાતે ઇમં ગાથમાહ –

    Atha naṃ amarādevī ‘‘yāguṃ pivissasi, sāmī’’ti nimantesi. Mahāsatto ‘‘paṭhamameva paṭikkhipanaṃ nāma avamaṅgala’’nti cintetvā ‘‘āma, pivissāmī’’ti āha. Sā pana yāgughaṭaṃ otāresi. Mahāsatto cintesi ‘‘sace pātiṃ adhovitvā hatthadhovanaṃ adatvā dassati, ettheva naṃ pahāya gamissāmī’’ti. Sā pana pātiṃ dhovitvā pātiyā udakaṃ āharitvā hatthadhovanaṃ datvā tucchapātiṃ hatthe aṭṭhapetvā bhūmiyaṃ ṭhapetvā ghaṭaṃ āluḷetvā yāguyā pūresi, tattha pana sitthāni mahantāni. Atha naṃ mahāsatto āha ‘‘kiṃ, bhadde, atibahalā yāgū’’ti. ‘‘Udakaṃ na laddhaṃ, sāmī’’ti . ‘‘Kedāre udakaṃ na laddhaṃ bhavissati maññe’’ti. ‘‘Evaṃ, sāmī’’ti. Sā pitu yāguṃ ṭhapetvā bodhisattassa adāsi. So yāguṃ pivitvā mukhaṃ vikkhāletvā ‘‘bhadde, tuyhaṃ mātu gehaṃ gamissāmi, maggaṃ me ācikkhā’’ti āha. Sā ‘‘sādhū’’ti vatvā maggaṃ ācikkhantī ekakanipāte imaṃ gāthamāha –

    ‘‘યેન સત્તુબિલઙ્ગા ચ, દિગુણપલાસો ચ પુપ્ફિતો;

    ‘‘Yena sattubilaṅgā ca, diguṇapalāso ca pupphito;

    યેન દદામિ તેન વદામિ, યેન ન દદામિ ન તેન વદામિ;

    Yena dadāmi tena vadāmi, yena na dadāmi na tena vadāmi;

    એસ મગ્ગો યવમજ્ઝકસ્સ, એતં અન્નપથં વિજાનાહી’’તિ. (જા॰ ૧.૧.૧૧૨);

    Esa maggo yavamajjhakassa, etaṃ annapathaṃ vijānāhī’’ti. (jā. 1.1.112);

    તસ્સત્થો – ‘‘સામિ, અન્તોગામં પવિસિત્વા એકં સત્તુઆપણં પસ્સિસ્સસિ, તતો કઞ્જિકાપણં, તેસં પુરતો દિગુણપણ્ણો કોવિળારો સુપુપ્ફિતો, તસ્મા ત્વં યેન સત્તુબિલઙ્ગા ચ કોવિળારો ચ પુપ્ફિતો, તેન ગન્ત્વા કોવિળારમૂલે ઠત્વા દક્ખિણં ગણ્હ વામં મુઞ્ચ, એસ મગ્ગો યવમજ્ઝકસ્સ યવમજ્ઝકગામે ઠિતસ્સ અમ્હાકં ગેહસ્સ, એતં એવં પટિચ્છાદેત્વા મયા વુત્તં છન્નપથં પટિચ્છન્નપથં છન્નપથં વા પટિચ્છન્નકારણં વિજાનાહી’’તિ. એત્થ હિ યેન દદામીતિ યેન હત્થેન દદામિ, ઇદં દક્ખિણહત્થં સન્ધાય વુત્તં, ઇતરં વામહત્થં. એવં સા તસ્સ મગ્ગં આચિક્ખિત્વા પિતુ યાગું ગહેત્વા અગમાસિ.

    Tassattho – ‘‘sāmi, antogāmaṃ pavisitvā ekaṃ sattuāpaṇaṃ passissasi, tato kañjikāpaṇaṃ, tesaṃ purato diguṇapaṇṇo koviḷāro supupphito, tasmā tvaṃ yena sattubilaṅgā ca koviḷāro ca pupphito, tena gantvā koviḷāramūle ṭhatvā dakkhiṇaṃ gaṇha vāmaṃ muñca, esa maggo yavamajjhakassa yavamajjhakagāme ṭhitassa amhākaṃ gehassa, etaṃ evaṃ paṭicchādetvā mayā vuttaṃ channapathaṃ paṭicchannapathaṃ channapathaṃ vā paṭicchannakāraṇaṃ vijānāhī’’ti. Ettha hi yena dadāmīti yena hatthena dadāmi, idaṃ dakkhiṇahatthaṃ sandhāya vuttaṃ, itaraṃ vāmahatthaṃ. Evaṃ sā tassa maggaṃ ācikkhitvā pitu yāguṃ gahetvā agamāsi.

    છન્નપથપઞ્હો નિટ્ઠિતો.

    Channapathapañho niṭṭhito.

    અમરાદેવિપરિયેસના

    Amarādevipariyesanā

    સોપિ તાય કથિતમગ્ગેનેવ તં ગેહં ગતો. અથ નં અમરાદેવિયા માતા દિસ્વા આસનં દત્વા ‘‘યાગું પિવિસ્સસિ, સામી’’તિ આહ. ‘‘અમ્મ, કનિટ્ઠભગિનિયા મે અમરાદેવિયા થોકા યાગુ મે દિન્ના’’તિ. તં સુત્વા સા ‘‘ધીતુ મે અત્થાય આગતો ભવિસ્સતી’’તિ અઞ્ઞાસિ. મહાસત્તો તેસં દુગ્ગતભાવં જાનન્તોપિ ‘‘અમ્મ, અહં તુન્નવાયો, કિઞ્ચિ સિબ્બિતબ્બયુત્તકં અત્થી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અત્થિ, સામિ, મૂલં પન નત્થી’’તિ? ‘‘અમ્મ મૂલેન કમ્મં નત્થિ, આનેહિ, સિબ્બિસ્સામિ ન’’ન્તિ. સા જિણ્ણસાટકાનિ આહરિત્વા અદાસિ. બોધિસત્તો આહટાહટં નિટ્ઠાપેસિયેવ. પુઞ્ઞવતો હિ કિરિયા નામ સમિજ્ઝતિયેવ. અથ નં આહ ‘‘અમ્મ, વીથિભાગેન આરોચેય્યાસી’’તિ. સા સકલગામં આરોચેસિ. મહાસત્તો તુન્નવાયકમ્મં કત્વા એકાહેનેવ સહસ્સં કહાપણં ઉપ્પાદેસિ. મહલ્લિકાપિસ્સ પાતરાસભત્તં પચિત્વા દત્વા ‘‘તાત, સાયમાસં કિત્તકં પચામી’’તિ આહ. ‘‘અમ્મ, યત્તકા ઇમસ્મિં ગેહે ભુઞ્જન્તિ, તેસં પમાણેના’’તિ. સા અનેકસૂપબ્યઞ્જનં બહુભત્તં પચિ. અમરાદેવીપિ સાયં સીસેન દારુકલાપં, ઉચ્છઙ્ગેન પણ્ણં આદાય અરઞ્ઞતો આગન્ત્વા પુરગેહદ્વારે દારુકલાપં નિક્ખિપિત્વા પચ્છિમદ્વારેન ગેહં પાવિસિ. પિતાપિસ્સા સાયતરં આગમાસિ. મહાસત્તો નાનગ્ગરસભોજનં ભુઞ્જિ. ઇતરા માતાપિતરો ભોજેત્વા પચ્છા સયં ભુઞ્જિત્વા માતાપિતૂનં પાદે ધોવિત્વા મહાસત્તસ્સ પાદે ધોવિ.

    Sopi tāya kathitamaggeneva taṃ gehaṃ gato. Atha naṃ amarādeviyā mātā disvā āsanaṃ datvā ‘‘yāguṃ pivissasi, sāmī’’ti āha. ‘‘Amma, kaniṭṭhabhaginiyā me amarādeviyā thokā yāgu me dinnā’’ti. Taṃ sutvā sā ‘‘dhītu me atthāya āgato bhavissatī’’ti aññāsi. Mahāsatto tesaṃ duggatabhāvaṃ jānantopi ‘‘amma, ahaṃ tunnavāyo, kiñci sibbitabbayuttakaṃ atthī’’ti pucchi. ‘‘Atthi, sāmi, mūlaṃ pana natthī’’ti? ‘‘Amma mūlena kammaṃ natthi, ānehi, sibbissāmi na’’nti. Sā jiṇṇasāṭakāni āharitvā adāsi. Bodhisatto āhaṭāhaṭaṃ niṭṭhāpesiyeva. Puññavato hi kiriyā nāma samijjhatiyeva. Atha naṃ āha ‘‘amma, vīthibhāgena āroceyyāsī’’ti. Sā sakalagāmaṃ ārocesi. Mahāsatto tunnavāyakammaṃ katvā ekāheneva sahassaṃ kahāpaṇaṃ uppādesi. Mahallikāpissa pātarāsabhattaṃ pacitvā datvā ‘‘tāta, sāyamāsaṃ kittakaṃ pacāmī’’ti āha. ‘‘Amma, yattakā imasmiṃ gehe bhuñjanti, tesaṃ pamāṇenā’’ti. Sā anekasūpabyañjanaṃ bahubhattaṃ paci. Amarādevīpi sāyaṃ sīsena dārukalāpaṃ, ucchaṅgena paṇṇaṃ ādāya araññato āgantvā puragehadvāre dārukalāpaṃ nikkhipitvā pacchimadvārena gehaṃ pāvisi. Pitāpissā sāyataraṃ āgamāsi. Mahāsatto nānaggarasabhojanaṃ bhuñji. Itarā mātāpitaro bhojetvā pacchā sayaṃ bhuñjitvā mātāpitūnaṃ pāde dhovitvā mahāsattassa pāde dhovi.

    સો તં પરિગ્ગણ્હન્તો કતિપાહં તત્થેવ વસિ. અથ નં વીમંસન્તો એકદિવસં આહ – ‘‘ભદ્દે, અડ્ઢનાળિકતણ્ડુલે ગહેત્વા તતો મય્હં યાગુઞ્ચ પૂવઞ્ચ ભત્તઞ્ચ પચાહી’’તિ. સા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તણ્ડુલે કોટ્ટેત્વા મૂલતણ્ડુલેહિ ભત્તં, મજ્ઝિમતણ્ડુલેહિ યાગું, કણકાહિ પૂવં પચિત્વા તદનુરૂપં સૂપબ્યઞ્જનં સમ્પાદેત્વા મહાસત્તસ્સ સબ્યઞ્જનં યાગું અદાસિ. સા યાગુ મુખે ઠપિતમત્તાવ સત્ત રસહરણિસહસ્સાનિ ફરિત્વા અટ્ઠાસિ. સો તસ્સા વીમંસનત્થમેવ ‘‘ભદ્દે, યાગું પચિતું અજાનન્તી કિમત્થં મમ તણ્ડુલે નાસેસી’’તિ કુદ્ધો વિય સહ ખેળેન નિટ્ઠુભિત્વા ભૂમિયં પાતેસિ. સા તસ્સ અકુજ્ઝિત્વાવ ‘‘સામિ, સચે યાગુ ન સુન્દરા, પૂવં ખાદા’’તિ પૂવં અદાસિ. તમ્પિ તથેવ અકાસિ. ‘‘સચે, સામિ, પૂવં ન સુન્દરં, ભત્તં ભુઞ્જા’’તિ ભત્તં અદાસિ. ભત્તમ્પિ તથેવ કત્વા ‘‘ભદ્દે, ત્વં પચિતું અજાનન્તી મમ સન્તકં કિમત્થં નાસેસી’’તિ કુદ્ધો વિય તીણિપિ એકતો મદ્દિત્વા સીસતો પટ્ઠાય સકલસરીરં લિમ્પિત્વા ‘‘ગચ્છ, દ્વારે નિસીદાહી’’તિ આહ. સા અકુજ્ઝિત્વાવ ‘‘સાધુ, સામી’’તિ ગન્ત્વા તથા અકાસિ. સો તસ્સા નિહતમાનભાવં ઞત્વા ‘‘ભદ્દે, એહી’’તિ આહ. સા અકુજ્ઝિત્વા એકવચનેનેવ આગતા. મહાસત્તો પન આગચ્છન્તો કહાપણસહસ્સેન સદ્ધિં એકસાટકયુગં તમ્બૂલપસિબ્બકે ઠપેત્વા આગતો. અથ સો તં સાટકં નીહરિત્વા તસ્સા હત્થે ઠપેત્વા ‘‘ભદ્દે, તવ સહાયિકાહિ સદ્ધિં ન્હાયિત્વા ઇમં સાટકં નિવાસેત્વા એહી’’તિ આહ. સા તથા અકાસિ.

    So taṃ pariggaṇhanto katipāhaṃ tattheva vasi. Atha naṃ vīmaṃsanto ekadivasaṃ āha – ‘‘bhadde, aḍḍhanāḷikataṇḍule gahetvā tato mayhaṃ yāguñca pūvañca bhattañca pacāhī’’ti. Sā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā taṇḍule koṭṭetvā mūlataṇḍulehi bhattaṃ, majjhimataṇḍulehi yāguṃ, kaṇakāhi pūvaṃ pacitvā tadanurūpaṃ sūpabyañjanaṃ sampādetvā mahāsattassa sabyañjanaṃ yāguṃ adāsi. Sā yāgu mukhe ṭhapitamattāva satta rasaharaṇisahassāni pharitvā aṭṭhāsi. So tassā vīmaṃsanatthameva ‘‘bhadde, yāguṃ pacituṃ ajānantī kimatthaṃ mama taṇḍule nāsesī’’ti kuddho viya saha kheḷena niṭṭhubhitvā bhūmiyaṃ pātesi. Sā tassa akujjhitvāva ‘‘sāmi, sace yāgu na sundarā, pūvaṃ khādā’’ti pūvaṃ adāsi. Tampi tatheva akāsi. ‘‘Sace, sāmi, pūvaṃ na sundaraṃ, bhattaṃ bhuñjā’’ti bhattaṃ adāsi. Bhattampi tatheva katvā ‘‘bhadde, tvaṃ pacituṃ ajānantī mama santakaṃ kimatthaṃ nāsesī’’ti kuddho viya tīṇipi ekato madditvā sīsato paṭṭhāya sakalasarīraṃ limpitvā ‘‘gaccha, dvāre nisīdāhī’’ti āha. Sā akujjhitvāva ‘‘sādhu, sāmī’’ti gantvā tathā akāsi. So tassā nihatamānabhāvaṃ ñatvā ‘‘bhadde, ehī’’ti āha. Sā akujjhitvā ekavacaneneva āgatā. Mahāsatto pana āgacchanto kahāpaṇasahassena saddhiṃ ekasāṭakayugaṃ tambūlapasibbake ṭhapetvā āgato. Atha so taṃ sāṭakaṃ nīharitvā tassā hatthe ṭhapetvā ‘‘bhadde, tava sahāyikāhi saddhiṃ nhāyitvā imaṃ sāṭakaṃ nivāsetvā ehī’’ti āha. Sā tathā akāsi.

    પણ્ડિતો ઉપ્પાદિતધનઞ્ચ, આભતધનઞ્ચ સબ્બં તસ્સા માતાપિતૂનં દત્વા સમસ્સાસેત્વા સસુરે આપુચ્છિત્વા તં આદાય નગરાભિમુખો અગમાસિ. અન્તરામગ્ગે તસ્સા વીમંસનત્થાય છત્તઞ્ચ ઉપાહનઞ્ચ દત્વા એવમાહ – ‘‘ભદ્દે, ઇમં છત્તં ગહેત્વા અત્તાનં ધારેહિ, ઉપાહનં અભિરુહિત્વા યાહી’’તિ. સા તં ગહેત્વા તથા અકત્વા અબ્ભોકાસે સૂરિયસન્તાપે છત્તં અધારેત્વા વનન્તે ધારેત્વા ગચ્છતિ, થલટ્ઠાને ઉપાહનં પટિમુઞ્ચિત્વા ઉદકટ્ઠાનં સમ્પત્તકાલે અભિરુહિત્વા ગચ્છતિ. બોધિસત્તો તં કારણં દિસ્વા પુચ્છિ ‘‘કિં, ભદ્દે, થલટ્ઠાને ઉપાહનં પટિમુઞ્ચિત્વા ઉદકટ્ઠાને અભિરુહિત્વા ગચ્છસિ, સૂરિયસન્તાપે છત્તં અધારેત્વા વનન્તે ધારેત્વા’’તિ? સા આહ – ‘‘સામિ, થલટ્ઠાને કણ્ટકાદીનિ પસ્સામિ, ઉદકટ્ઠાને મચ્છકચ્છપકણ્ટકાદીનિ ન પસ્સામિ, તેસુ પાદે પવિટ્ઠેસુ દુક્ખવેદના ભવેય્ય, અબ્ભોકાસે સુક્ખરુક્ખકણ્ટકાદીનિ નત્થિ, વનન્તરં પવિટ્ઠાનં પન સુક્ખરુક્ખદણ્ડાદિકેસુ મત્થકે પતિતેસુ દુક્ખવેદના ભવેય્ય, તસ્મા તાનિ પટિઘાતનત્થાય એવં કરોમી’’તિ.

    Paṇḍito uppāditadhanañca, ābhatadhanañca sabbaṃ tassā mātāpitūnaṃ datvā samassāsetvā sasure āpucchitvā taṃ ādāya nagarābhimukho agamāsi. Antarāmagge tassā vīmaṃsanatthāya chattañca upāhanañca datvā evamāha – ‘‘bhadde, imaṃ chattaṃ gahetvā attānaṃ dhārehi, upāhanaṃ abhiruhitvā yāhī’’ti. Sā taṃ gahetvā tathā akatvā abbhokāse sūriyasantāpe chattaṃ adhāretvā vanante dhāretvā gacchati, thalaṭṭhāne upāhanaṃ paṭimuñcitvā udakaṭṭhānaṃ sampattakāle abhiruhitvā gacchati. Bodhisatto taṃ kāraṇaṃ disvā pucchi ‘‘kiṃ, bhadde, thalaṭṭhāne upāhanaṃ paṭimuñcitvā udakaṭṭhāne abhiruhitvā gacchasi, sūriyasantāpe chattaṃ adhāretvā vanante dhāretvā’’ti? Sā āha – ‘‘sāmi, thalaṭṭhāne kaṇṭakādīni passāmi, udakaṭṭhāne macchakacchapakaṇṭakādīni na passāmi, tesu pāde paviṭṭhesu dukkhavedanā bhaveyya, abbhokāse sukkharukkhakaṇṭakādīni natthi, vanantaraṃ paviṭṭhānaṃ pana sukkharukkhadaṇḍādikesu matthake patitesu dukkhavedanā bhaveyya, tasmā tāni paṭighātanatthāya evaṃ karomī’’ti.

    બોધિસત્તો દ્વીહિ કારણેહિ તસ્સા કથં સુત્વા તુસ્સિત્વા ગચ્છન્તો એકસ્મિં ઠાને ફલસમ્પન્નં એકં બદરરુક્ખં દિસ્વા બદરરુક્ખમૂલે નિસીદિ. સા બદરરુક્ખમૂલે નિસિન્નં મહાસત્તં દિસ્વા ‘‘સામિ, અભિરુહિત્વા બદરફલં ગહેત્વા ખાદાહિ, મય્હમ્પિ દેહી’’તિ આહ. ‘‘ભદ્દે, અહં કિલમામિ, અભિરુહિતું ન સક્કોમિ, ત્વમેવ અભિરુહા’’તિ. સા તસ્સ વચનં સુત્વા બદરરુક્ખં અભિરુય્હ સાખન્તરે નિસીદિત્વા ફલં ઓચિનિ. બોધિસત્તો તં આહ – ‘‘ભદ્દે, ફલં મય્હં દેહી’’તિ. સા ‘‘અયં પુરિસો પણ્ડિતો વા અપણ્ડિતો વા વીમંસિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા તં આહ ‘‘સામિ, ઉણ્હફલં ખાદિસ્સસિ, ઉદાહુ સીતફલ’’ન્તિ? સો તં કારણં અજાનન્તો વિય એવમાહ – ‘‘ભદ્દે, ઉણ્હફલેન મે અત્થો’’તિ . સા ફલાનિ ભૂમિયં ખિપિત્વા ‘‘સામિ, ખાદા’’તિ આહ. બોધિસત્તો તં ગહેત્વા ધમેન્તો ખાદિ. પુન વીમંસમાનો નં એવમાહ – ‘‘ભદ્દે, સીતલં મે દેહી’’તિ. અથ સા બદરફલાનિ તિણભૂમિયા ઉપરિ ખિપિ. સો તં ગહેત્વા ખાદિત્વા ‘‘અયં દારિકા અતિવિય પણ્ડિતા’’તિ ચિન્તેત્વા તુસ્સિ. અથ મહાસત્તો તં આહ – ‘‘ભદ્દે, બદરરુક્ખતો ઓતરાહી’’તિ. સા મહાસત્તસ્સ વચનં સુત્વા રુક્ખતો ઓતરિત્વા ઘટં ગહેત્વા નદિં ગન્ત્વા ઉદકં આનેત્વા મહાસત્તસ્સ અદાસિ. મહાસત્તો પિવિત્વા મુખં વિક્ખાલેત્વા તતો ઉટ્ઠાય ગચ્છન્તો નગરમેવ સમ્પત્તો.

    Bodhisatto dvīhi kāraṇehi tassā kathaṃ sutvā tussitvā gacchanto ekasmiṃ ṭhāne phalasampannaṃ ekaṃ badararukkhaṃ disvā badararukkhamūle nisīdi. Sā badararukkhamūle nisinnaṃ mahāsattaṃ disvā ‘‘sāmi, abhiruhitvā badaraphalaṃ gahetvā khādāhi, mayhampi dehī’’ti āha. ‘‘Bhadde, ahaṃ kilamāmi, abhiruhituṃ na sakkomi, tvameva abhiruhā’’ti. Sā tassa vacanaṃ sutvā badararukkhaṃ abhiruyha sākhantare nisīditvā phalaṃ ocini. Bodhisatto taṃ āha – ‘‘bhadde, phalaṃ mayhaṃ dehī’’ti. Sā ‘‘ayaṃ puriso paṇḍito vā apaṇḍito vā vīmaṃsissāmī’’ti cintetvā taṃ āha ‘‘sāmi, uṇhaphalaṃ khādissasi, udāhu sītaphala’’nti? So taṃ kāraṇaṃ ajānanto viya evamāha – ‘‘bhadde, uṇhaphalena me attho’’ti . Sā phalāni bhūmiyaṃ khipitvā ‘‘sāmi, khādā’’ti āha. Bodhisatto taṃ gahetvā dhamento khādi. Puna vīmaṃsamāno naṃ evamāha – ‘‘bhadde, sītalaṃ me dehī’’ti. Atha sā badaraphalāni tiṇabhūmiyā upari khipi. So taṃ gahetvā khāditvā ‘‘ayaṃ dārikā ativiya paṇḍitā’’ti cintetvā tussi. Atha mahāsatto taṃ āha – ‘‘bhadde, badararukkhato otarāhī’’ti. Sā mahāsattassa vacanaṃ sutvā rukkhato otaritvā ghaṭaṃ gahetvā nadiṃ gantvā udakaṃ ānetvā mahāsattassa adāsi. Mahāsatto pivitvā mukhaṃ vikkhāletvā tato uṭṭhāya gacchanto nagarameva sampatto.

    અથ સો તં વીમંસનત્થાય દોવારિકસ્સ ગેહે ઠપેત્વા દોવારિકસ્સ ભરિયાય આચિક્ખિત્વા અત્તનો નિવેસનં ગન્ત્વા પુરિસે આમન્તેત્વા ‘‘અસુકગેહે ઇત્થિં ઠપેત્વા આગતોમ્હિ, ઇમં સહસ્સં આદાય ગન્ત્વા તં વીમંસથા’’તિ સહસ્સં દત્વા પેસેસિ. તે તથા કરિંસુ. સા આહ – ‘‘ઇદં મમ સામિકસ્સ પાદરજમ્પિ ન અગ્ઘતી’’તિ. તે આગન્ત્વા પણ્ડિતસ્સ આરોચેસું. પુનપિ યાવતતિયં પેસેત્વા ચતુત્થે વારે મહાસત્તો તેયેવ ‘‘તેન હિ નં હત્થે ગહેત્વા કડ્ઢન્તા આનેથા’’તિ આહ. તે તથા કરિંસુ. સા મહાસત્તં મહાસમ્પત્તિયં ઠિતં ન સઞ્જાનિ, નં ઓલોકેત્વા ચ પન હસિ ચેવ રોદિ ચ. સો ઉભયકારણં પુચ્છિ. અથ નં સા આહ – ‘‘સામિ, અહં હસમાના તવ સમ્પત્તિં ઓલોકેત્વા ‘અયં અકારણેન ન લદ્ધા, પુરિમભવે કુસલં કત્વા લદ્ધા, અહો પુઞ્ઞાનં ફલં નામા’તિ હસિં. રોદમાના પન ‘ઇદાનિ પરસ્સ રક્ખિતગોપિતવત્થુમ્હિ અપરજ્ઝિત્વા નિરયં ગમિસ્સતી’તિ તયિ કારુઞ્ઞેન રોદિ’’ન્તિ.

    Atha so taṃ vīmaṃsanatthāya dovārikassa gehe ṭhapetvā dovārikassa bhariyāya ācikkhitvā attano nivesanaṃ gantvā purise āmantetvā ‘‘asukagehe itthiṃ ṭhapetvā āgatomhi, imaṃ sahassaṃ ādāya gantvā taṃ vīmaṃsathā’’ti sahassaṃ datvā pesesi. Te tathā kariṃsu. Sā āha – ‘‘idaṃ mama sāmikassa pādarajampi na agghatī’’ti. Te āgantvā paṇḍitassa ārocesuṃ. Punapi yāvatatiyaṃ pesetvā catutthe vāre mahāsatto teyeva ‘‘tena hi naṃ hatthe gahetvā kaḍḍhantā ānethā’’ti āha. Te tathā kariṃsu. Sā mahāsattaṃ mahāsampattiyaṃ ṭhitaṃ na sañjāni, naṃ oloketvā ca pana hasi ceva rodi ca. So ubhayakāraṇaṃ pucchi. Atha naṃ sā āha – ‘‘sāmi, ahaṃ hasamānā tava sampattiṃ oloketvā ‘ayaṃ akāraṇena na laddhā, purimabhave kusalaṃ katvā laddhā, aho puññānaṃ phalaṃ nāmā’ti hasiṃ. Rodamānā pana ‘idāni parassa rakkhitagopitavatthumhi aparajjhitvā nirayaṃ gamissatī’ti tayi kāruññena rodi’’nti.

    સો તં વીમંસિત્વા સુદ્ધભાવં ઞત્વા ‘‘ગચ્છથ નં તત્થેવ નેથા’’તિ વત્વા પેસેત્વા પુન તુન્નવાયવેસં ગહેત્વા ગન્ત્વા તાય સદ્ધિં સયિત્વા પુનદિવસે પાતોવ રાજકુલં પવિસિત્વા ઉદુમ્બરદેવિયા આરોચેસિ. સા રઞ્ઞો આરોચેત્વા અમરાદેવિં સબ્બાલઙ્કારેહિ અલઙ્કરિત્વા મહાયોગ્ગે નિસીદાપેત્વા મહન્તેન સક્કારેન મહાસત્તસ્સ ગેહં નેત્વા મઙ્ગલં કારેસિ. રાજા બોધિસત્તસ્સ સહસ્સમૂલં પણ્ણાકારં પેસેસિ. દોવારિકે આદિં કત્વા સકલનગરવાસિનો પણ્ણાકારે પહિણિંસુ. અમરાદેવીપિ રઞ્ઞા પહિતં પણ્ણાકારં દ્વિધા ભિન્દિત્વા એકં કોટ્ઠાસં રઞ્ઞો પેસેસિ. એતેનુપાયેન સકલનગરવાસીનમ્પિ પણ્ણાકારં પેસેત્વા નગરં સઙ્ગણ્હિ. તતો પટ્ઠાય મહાસત્તો તાય સદ્ધિં સમગ્ગવાસં વસન્તો રઞ્ઞો અત્થઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ અનુસાસિ.

    So taṃ vīmaṃsitvā suddhabhāvaṃ ñatvā ‘‘gacchatha naṃ tattheva nethā’’ti vatvā pesetvā puna tunnavāyavesaṃ gahetvā gantvā tāya saddhiṃ sayitvā punadivase pātova rājakulaṃ pavisitvā udumbaradeviyā ārocesi. Sā rañño ārocetvā amarādeviṃ sabbālaṅkārehi alaṅkaritvā mahāyogge nisīdāpetvā mahantena sakkārena mahāsattassa gehaṃ netvā maṅgalaṃ kāresi. Rājā bodhisattassa sahassamūlaṃ paṇṇākāraṃ pesesi. Dovārike ādiṃ katvā sakalanagaravāsino paṇṇākāre pahiṇiṃsu. Amarādevīpi raññā pahitaṃ paṇṇākāraṃ dvidhā bhinditvā ekaṃ koṭṭhāsaṃ rañño pesesi. Etenupāyena sakalanagaravāsīnampi paṇṇākāraṃ pesetvā nagaraṃ saṅgaṇhi. Tato paṭṭhāya mahāsatto tāya saddhiṃ samaggavāsaṃ vasanto rañño atthañca dhammañca anusāsi.

    અમરાદેવિપરિયેસના નિટ્ઠિતા.

    Amarādevipariyesanā niṭṭhitā.

    સબ્બરતનથેનવણ્ણના

    Sabbaratanathenavaṇṇanā

    અથેકદિવસં સેનકો ઇતરે તયો અત્તનો સન્તિકં આગતે આમન્તેસિ ‘‘અમ્ભો, મયં ગહપતિપુત્તસ્સ મહોસધસ્સેવ નપ્પહોમ, ઇદાનિ પન તેન અત્તના બ્યત્તતરા ભરિયા આનીતા, કિન્તિ નં રઞ્ઞો અન્તરે પરિભિન્દેય્યામા’’તિ. ‘‘આચરિય, મયં કિં જાનામ, ત્વંયેવ જાનાહી’’તિ. ‘‘હોતુ મા ચિન્તયિત્થ, અત્થેકો ઉપાયો, અહં રઞ્ઞો ચૂળામણિં થેનેત્વા આહરિસ્સામિ, પુક્કુસ, ત્વં સુવણ્ણમાલં આહર, કામિન્દ, ત્વં કમ્બલં, દેવિન્દ, ત્વં સુવણ્ણપાદુકન્તિ એવં મયં ચત્તારોપિ ઉપાયેન તાનિ આહરિસ્સામ, તતો અમ્હાકં ગેહે અટ્ઠપેત્વા ગહપતિપુત્તસ્સ ગેહં પેસેસ્સામા’’તિ. અથ ખો તે ચત્તારોપિ તથા કરિંસુ. તેસુ સેનકો તાવ ચૂળામણિં તક્કઘટે પક્ખિપિત્વા દાસિયા હત્થે ઠપેત્વા પેસેસિ ‘‘ઇમં તક્કઘટં અઞ્ઞેસં ગણ્હન્તાનં અદત્વા સચે મહોસધસ્સ ગેહે ગણ્હાતિ, ઘટેનેવ સદ્ધિં દેહી’’તિ. સા પણ્ડિતસ્સ ઘરદ્વારં ગન્ત્વા ‘‘તક્કં ગણ્હથ, તક્કં ગણ્હથા’’તિ અપરાપરં ચરતિ.

    Athekadivasaṃ senako itare tayo attano santikaṃ āgate āmantesi ‘‘ambho, mayaṃ gahapatiputtassa mahosadhasseva nappahoma, idāni pana tena attanā byattatarā bhariyā ānītā, kinti naṃ rañño antare paribhindeyyāmā’’ti. ‘‘Ācariya, mayaṃ kiṃ jānāma, tvaṃyeva jānāhī’’ti. ‘‘Hotu mā cintayittha, attheko upāyo, ahaṃ rañño cūḷāmaṇiṃ thenetvā āharissāmi, pukkusa, tvaṃ suvaṇṇamālaṃ āhara, kāminda, tvaṃ kambalaṃ, devinda, tvaṃ suvaṇṇapādukanti evaṃ mayaṃ cattāropi upāyena tāni āharissāma, tato amhākaṃ gehe aṭṭhapetvā gahapatiputtassa gehaṃ pesessāmā’’ti. Atha kho te cattāropi tathā kariṃsu. Tesu senako tāva cūḷāmaṇiṃ takkaghaṭe pakkhipitvā dāsiyā hatthe ṭhapetvā pesesi ‘‘imaṃ takkaghaṭaṃ aññesaṃ gaṇhantānaṃ adatvā sace mahosadhassa gehe gaṇhāti, ghaṭeneva saddhiṃ dehī’’ti. Sā paṇḍitassa gharadvāraṃ gantvā ‘‘takkaṃ gaṇhatha, takkaṃ gaṇhathā’’ti aparāparaṃ carati.

    અમરાદેવી દ્વારે ઠિતા તસ્સા કિરિયં દિસ્વા ‘‘અયં અઞ્ઞત્થ ન ગચ્છતિ, ભવિતબ્બમેત્થ કારણેના’’તિ ઇઙ્ગિતસઞ્ઞાય દાસિયો પટિક્કમાપેત્વા સયમેવ ‘‘અમ્મ, એહિ તક્કં ગણ્હિસ્સામી’’તિ પક્કોસિત્વા તસ્સા આગતકાલે દાસીનં સઞ્ઞં દત્વા તાસુ અનાગચ્છન્તીસુ ‘‘ગચ્છ, અમ્મ, દાસિયો પક્કોસાહી’’તિ તમેવ પેસેત્વા તક્કઘટે હત્થં ઓતારેત્વા મણિં દિસ્વા તં દાસિં પુચ્છિ ‘‘અમ્મ, ત્વં કસ્સ સન્તકા’’તિ? ‘‘અય્યે, સેનકપણ્ડિતસ્સ દાસીમ્હી’’તિ. તતો તસ્સા નામં તસ્સા ચ માતુયા નામં પુચ્છિત્વા ‘‘અસુકા નામા’’તિ વુત્તે ‘‘અમ્મ, ઇમં તક્કં કતિમૂલ’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘અય્યે, ચતુનાળિક’’ન્તિ. ‘‘તેન હિ, અમ્મ, ઇમં તક્કં મે દેહી’’તિ વત્વા ‘‘અય્યે, તુમ્હેસુ ગણ્હન્તીસુ મૂલેન મે કો અત્થો, ઘટેનેવ સદ્ધિં ગણ્હથા’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ યાહી’’તિ તં ઉય્યોજેત્વા સા ‘‘અસુકમાસે અસુકદિવસે સેનકાચરિયો અસુકાય નામ દાસિયા ધીતાય અસુકાય નામ હત્થે રઞ્ઞો ચૂળામણિં પહેનકત્થાય પહિણી’’તિ પણ્ણે લિખિત્વા તક્કં ગણ્હિ. પુક્કુસોપિ સુવણ્ણમાલં સુમનપુપ્ફચઙ્કોટકે ઠપેત્વા સુમનપુપ્ફેન પટિચ્છાદેત્વા તથેવ પેસેસિ. કામિન્દોપિ કમ્બલં પણ્ણપચ્છિયં ઠપેત્વા પણ્ણેહિ છાદેત્વા પેસેસિ. દેવિન્દોપિ સુવણ્ણપાદુકં યવકલાપન્તરે બન્ધિત્વા પેસેસિ. સા સબ્બાનિપિ તાનિ ગહેત્વા પણ્ણે અક્ખરાનિ આરોપેત્વા મહાસત્તસ્સ આચિક્ખિત્વા ઠપેસિ.

    Amarādevī dvāre ṭhitā tassā kiriyaṃ disvā ‘‘ayaṃ aññattha na gacchati, bhavitabbamettha kāraṇenā’’ti iṅgitasaññāya dāsiyo paṭikkamāpetvā sayameva ‘‘amma, ehi takkaṃ gaṇhissāmī’’ti pakkositvā tassā āgatakāle dāsīnaṃ saññaṃ datvā tāsu anāgacchantīsu ‘‘gaccha, amma, dāsiyo pakkosāhī’’ti tameva pesetvā takkaghaṭe hatthaṃ otāretvā maṇiṃ disvā taṃ dāsiṃ pucchi ‘‘amma, tvaṃ kassa santakā’’ti? ‘‘Ayye, senakapaṇḍitassa dāsīmhī’’ti. Tato tassā nāmaṃ tassā ca mātuyā nāmaṃ pucchitvā ‘‘asukā nāmā’’ti vutte ‘‘amma, imaṃ takkaṃ katimūla’’nti pucchi. ‘‘Ayye, catunāḷika’’nti. ‘‘Tena hi, amma, imaṃ takkaṃ me dehī’’ti vatvā ‘‘ayye, tumhesu gaṇhantīsu mūlena me ko attho, ghaṭeneva saddhiṃ gaṇhathā’’ti vutte ‘‘tena hi yāhī’’ti taṃ uyyojetvā sā ‘‘asukamāse asukadivase senakācariyo asukāya nāma dāsiyā dhītāya asukāya nāma hatthe rañño cūḷāmaṇiṃ pahenakatthāya pahiṇī’’ti paṇṇe likhitvā takkaṃ gaṇhi. Pukkusopi suvaṇṇamālaṃ sumanapupphacaṅkoṭake ṭhapetvā sumanapupphena paṭicchādetvā tatheva pesesi. Kāmindopi kambalaṃ paṇṇapacchiyaṃ ṭhapetvā paṇṇehi chādetvā pesesi. Devindopi suvaṇṇapādukaṃ yavakalāpantare bandhitvā pesesi. Sā sabbānipi tāni gahetvā paṇṇe akkharāni āropetvā mahāsattassa ācikkhitvā ṭhapesi.

    તેપિ ચત્તારો પણ્ડિતા રાજકુલં ગન્ત્વા ‘‘કિં, દેવ, તુમ્હે ચૂળામણિં ન પિળન્ધથા’’તિ આહંસુ. રાજા ‘‘પિળન્ધિસ્સામિ આહરથા’’તિ પુરિસે આહ. તે મણિં ન પસ્સિંસુ, ઇતરાનિપિ ન પસ્સિંસુયેવ. અથ તે ચત્તારો પણ્ડિતા ‘‘દેવ, તુમ્હાકં આભરણાનિ મહોસધસ્સ ગેહે અત્થિ, સો તાનિ સયં વળઞ્જેતિ, પટિસત્તુ તે મહારાજ, ગહપતિપુત્તો’’તિ તં ભિન્દિંસુ. અથસ્સ અત્થચરકા મનુસ્સા સીઘં ગન્ત્વા આરોચેસું. સો ‘‘રાજાનં દિસ્વા જાનિસ્સામી’’તિ રાજુપટ્ઠાનં અગમાસિ. રાજા કુજ્ઝિત્વા ‘‘કો જાનિસ્સતિ, કિં ભવિસ્સતિ કિં કરિસ્સતી’’તિ અત્તાનં પસ્સિતું નાદાસિ. પણ્ડિતો રઞ્ઞો કુદ્ધભાવં ઞત્વા અત્તનો નિવેસનમેવ ગતો. રાજા ‘‘નં ગણ્હથા’’તિ આણાપેસિ. પણ્ડિતો અત્થચરકાનં વચનં સુત્વા ‘‘મયા અપગન્તું વટ્ટતી’’તિ અમરાદેવિયા સઞ્ઞં દત્વા અઞ્ઞાતકવેસેન નગરા નિક્ખમિત્વા દક્ખિણયવમજ્ઝકગામં ગન્ત્વા તસ્મિં કુમ્ભકારકમ્મં અકાસિ. નગરે ‘‘પણ્ડિતો પલાતો’’તિ એકકોલાહલં જાતં.

    Tepi cattāro paṇḍitā rājakulaṃ gantvā ‘‘kiṃ, deva, tumhe cūḷāmaṇiṃ na piḷandhathā’’ti āhaṃsu. Rājā ‘‘piḷandhissāmi āharathā’’ti purise āha. Te maṇiṃ na passiṃsu, itarānipi na passiṃsuyeva. Atha te cattāro paṇḍitā ‘‘deva, tumhākaṃ ābharaṇāni mahosadhassa gehe atthi, so tāni sayaṃ vaḷañjeti, paṭisattu te mahārāja, gahapatiputto’’ti taṃ bhindiṃsu. Athassa atthacarakā manussā sīghaṃ gantvā ārocesuṃ. So ‘‘rājānaṃ disvā jānissāmī’’ti rājupaṭṭhānaṃ agamāsi. Rājā kujjhitvā ‘‘ko jānissati, kiṃ bhavissati kiṃ karissatī’’ti attānaṃ passituṃ nādāsi. Paṇḍito rañño kuddhabhāvaṃ ñatvā attano nivesanameva gato. Rājā ‘‘naṃ gaṇhathā’’ti āṇāpesi. Paṇḍito atthacarakānaṃ vacanaṃ sutvā ‘‘mayā apagantuṃ vaṭṭatī’’ti amarādeviyā saññaṃ datvā aññātakavesena nagarā nikkhamitvā dakkhiṇayavamajjhakagāmaṃ gantvā tasmiṃ kumbhakārakammaṃ akāsi. Nagare ‘‘paṇḍito palāto’’ti ekakolāhalaṃ jātaṃ.

    સેનકાદયોપિ ચત્તારો જના તસ્સ પલાતભાવં ઞત્વા ‘‘મા ચિન્તયિત્થ, મયં કિં અપણ્ડિતા’’તિ અઞ્ઞમઞ્ઞં અજાનાપેત્વાવ અમરાદેવિયા પણ્ણાકારં પહિણિંસુ સા તેહિ ચતૂહિ પેસિતપણ્ણાકારં ગહેત્વા ‘‘અસુક-અસુકવેલાય આગચ્છતૂ’’તિ વત્વા એકં કૂપં ખણાપેત્વા ગૂથરાસિનો સહ ઉદકેન તત્થ પૂરેત્વા ગૂથકૂપસ્સ ઉપરિતલે યન્તફલકાહિ પિદહિત્વા કિળઞ્જેન પટિચ્છાદેત્વા સબ્બં નિટ્ઠાપેસિ. અથ સેનકો સાયન્હસમયે ન્હત્વા અત્તાનં અલઙ્કરિત્વા નાનગ્ગરસભોજનં ભુઞ્જિત્વા બોધિસત્તસ્સ ગેહં અગમાસિ. સો ઘરદ્વારે ઠત્વા અત્તનો આગતભાવં જાનાપેસિ. સા ‘‘એહિ, આચરિયા’’તિ આહ. સો ગન્ત્વા તસ્સા સન્તિકે અટ્ઠાસિ. સા એવમાહ – ‘‘સામિ, ઇદાનિ અહં તવ વસં ગતા, અત્તનો સરીરં અન્હાયિત્વા સયિતું અયુત્ત’’ન્તિ. સો તસ્સા વચનં સુત્વા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ. સા નિક્ખમિત્વા ઉદકપૂરં ઘટં ગહેત્વા આસિત્તા વિય ‘‘એહિ, આચરિય, ન્હાનત્થાય ફલકાનિ આરુહા’’તિ વત્વા તસ્સ ફલકાનિ અભિરુય્હ ઠિતકાલે ગેહં પવિસિત્વા ફલકકોટિયં અક્કમિત્વા ગૂથકૂપે પાતેસિ.

    Senakādayopi cattāro janā tassa palātabhāvaṃ ñatvā ‘‘mā cintayittha, mayaṃ kiṃ apaṇḍitā’’ti aññamaññaṃ ajānāpetvāva amarādeviyā paṇṇākāraṃ pahiṇiṃsu sā tehi catūhi pesitapaṇṇākāraṃ gahetvā ‘‘asuka-asukavelāya āgacchatū’’ti vatvā ekaṃ kūpaṃ khaṇāpetvā gūtharāsino saha udakena tattha pūretvā gūthakūpassa uparitale yantaphalakāhi pidahitvā kiḷañjena paṭicchādetvā sabbaṃ niṭṭhāpesi. Atha senako sāyanhasamaye nhatvā attānaṃ alaṅkaritvā nānaggarasabhojanaṃ bhuñjitvā bodhisattassa gehaṃ agamāsi. So gharadvāre ṭhatvā attano āgatabhāvaṃ jānāpesi. Sā ‘‘ehi, ācariyā’’ti āha. So gantvā tassā santike aṭṭhāsi. Sā evamāha – ‘‘sāmi, idāni ahaṃ tava vasaṃ gatā, attano sarīraṃ anhāyitvā sayituṃ ayutta’’nti. So tassā vacanaṃ sutvā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Sā nikkhamitvā udakapūraṃ ghaṭaṃ gahetvā āsittā viya ‘‘ehi, ācariya, nhānatthāya phalakāni āruhā’’ti vatvā tassa phalakāni abhiruyha ṭhitakāle gehaṃ pavisitvā phalakakoṭiyaṃ akkamitvā gūthakūpe pātesi.

    પુક્કુસોપિ સાયન્હસમયે ન્હત્વા અલઙ્કરિત્વા નાનગ્ગરસભોજનં ભુઞ્જિત્વા બોધિસત્તસ્સ ગેહં ગન્ત્વા ઘરદ્વારે ઠત્વા અત્તનો આગતભાવં જાનાપેસિ. એકા પરિચારિકા ઇત્થી અમરાદેવિયા આરોચેસિ. સા તસ્સા વચનં સુત્વા ‘‘એહિ, આચરિય, અત્તનો સરીરં અન્હાયિત્વા સયિતું અયુત્ત’’ન્તિ આહ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ. સા નિક્ખમિત્વા ઉદકપૂરં ઘટં ગહેત્વા આસિઞ્ચમાના વિય ‘‘એહિ, આચરિય, ન્હાનત્થાય ફલકાનિ અભિરુહા’’તિ આહ. તસ્સ ફલકાનિ અભિરુય્હ ઠિતકાલે સા ગેહં પવિસિત્વા ફલકાનિ આકડ્ઢિત્વા ગૂથકૂપે પાતેસિ. પુક્કુસં સેનકો ‘‘કો એસો’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અહં પુક્કુસો’’તિ. ‘‘ત્વં કો નામ મનુસ્સો’’તિ? ‘‘અહં સેનકો’’તિ અઞ્ઞમઞ્ઞં પુચ્છિત્વા અટ્ઠંસુ. તથા ઇતરે દ્વેપિ તત્થેવ પાતેસિ. સબ્બેપિ તે જેગુચ્છે ગૂથકૂપે અટ્ઠંસુ. સા વિભાતાય રત્તિયા તતો ઉક્ખિપાપેત્વા, ચત્તારોપિ જને ખુરમુણ્ડે કારાપેત્વા તણ્ડુલાનિ ગાહાપેત્વા ઉદકેન તેમેત્વા કોટ્ટાપેત્વા ચુણ્ણં બહલયાગું પચાપેત્વા મદ્દિત્વા સીસતો પટ્ઠાય સકલસરીરં વિલિમ્પાપેત્વા તૂલપિચૂનિ ગાહાપેત્વા તથેવ સીસતો પટ્ઠાય ઓકિરાપેત્વા મહાદુક્ખં પાપેત્વા કિલઞ્જકુચ્છિયં નિપજ્જાપેત્વા વેઠેત્વા રઞ્ઞો આરોચેતુકામા હુત્વા તેહિ સદ્ધિં ચત્તારિ રતનાનિ ગાહાપેત્વા રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા રાજાનં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિત્વા – ‘‘દેવ, સેતવાનરં નામ મહાપણ્ણાકારં પટિગ્ગણ્હથા’’તિ વત્વા ચત્તારિ કિલઞ્જાનિ રઞ્ઞો પાદમૂલે ઠપાપેસિ. અથ રાજા વિવરાપેત્વા સેતમક્કટસદિસે ચત્તારોપિ જને પસ્સિ. અથ સબ્બે મનુસ્સા ‘‘અહો અદિટ્ઠપુબ્બા, અહો મહાસેતવાનરા’’તિ વત્વા મહાહસિતં હસિંસુ. તે ચત્તારોપિ મહાલજ્જા અહેસું.

    Pukkusopi sāyanhasamaye nhatvā alaṅkaritvā nānaggarasabhojanaṃ bhuñjitvā bodhisattassa gehaṃ gantvā gharadvāre ṭhatvā attano āgatabhāvaṃ jānāpesi. Ekā paricārikā itthī amarādeviyā ārocesi. Sā tassā vacanaṃ sutvā ‘‘ehi, ācariya, attano sarīraṃ anhāyitvā sayituṃ ayutta’’nti āha. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Sā nikkhamitvā udakapūraṃ ghaṭaṃ gahetvā āsiñcamānā viya ‘‘ehi, ācariya, nhānatthāya phalakāni abhiruhā’’ti āha. Tassa phalakāni abhiruyha ṭhitakāle sā gehaṃ pavisitvā phalakāni ākaḍḍhitvā gūthakūpe pātesi. Pukkusaṃ senako ‘‘ko eso’’ti pucchi. ‘‘Ahaṃ pukkuso’’ti. ‘‘Tvaṃ ko nāma manusso’’ti? ‘‘Ahaṃ senako’’ti aññamaññaṃ pucchitvā aṭṭhaṃsu. Tathā itare dvepi tattheva pātesi. Sabbepi te jegucche gūthakūpe aṭṭhaṃsu. Sā vibhātāya rattiyā tato ukkhipāpetvā, cattāropi jane khuramuṇḍe kārāpetvā taṇḍulāni gāhāpetvā udakena temetvā koṭṭāpetvā cuṇṇaṃ bahalayāguṃ pacāpetvā madditvā sīsato paṭṭhāya sakalasarīraṃ vilimpāpetvā tūlapicūni gāhāpetvā tatheva sīsato paṭṭhāya okirāpetvā mahādukkhaṃ pāpetvā kilañjakucchiyaṃ nipajjāpetvā veṭhetvā rañño ārocetukāmā hutvā tehi saddhiṃ cattāri ratanāni gāhāpetvā rañño santikaṃ gantvā rājānaṃ vanditvā ekamantaṃ nisīditvā – ‘‘deva, setavānaraṃ nāma mahāpaṇṇākāraṃ paṭiggaṇhathā’’ti vatvā cattāri kilañjāni rañño pādamūle ṭhapāpesi. Atha rājā vivarāpetvā setamakkaṭasadise cattāropi jane passi. Atha sabbe manussā ‘‘aho adiṭṭhapubbā, aho mahāsetavānarā’’ti vatvā mahāhasitaṃ hasiṃsu. Te cattāropi mahālajjā ahesuṃ.

    અથ અમરાદેવી અત્તનો સામિનો નિદ્દોસભાવં કથેન્તી રાજાનં આહ – ‘‘દેવ, મહોસધપણ્ડિતો ન ચોરો, ઇમે ચત્તારોવ ચોરા. એતેસુ હિ સેનકો મણિચોરો, પુક્કુસો સુવણ્ણમાલાચોરો, કામિન્દો કમ્બલચોરો, દેવિન્દો સુવણ્ણપાદુકાચોરો. ઇમે ચોરા અસુકમાસે અસુકદિવસે અસુકદાસિધીતાનં અસુકદાસીનં હત્થે ઇમાનિ રતનાનિ પહિણન્તિ. ઇમં પણ્ણં પસ્સથ, અત્તનો સન્તકઞ્ચ ગણ્હથ, ચોરે ચ, દેવ, પટિચ્છથા’’તિ. સા ચત્તારોપિ જને મહાવિપ્પકારં પાપેત્વા રાજાનં વન્દિત્વા અત્તનો ગેહમેવ ગતા. રાજા બોધિસત્તસ્સ પલાતભાવેન તસ્મિં આસઙ્કાય ચ અઞ્ઞેસં પણ્ડિતપતિમન્તીનં અભાવેન ચ તેસં કિઞ્ચિ અવત્વા ‘‘પણ્ડિતા ન્હાપેત્વા અત્તનો ગેહાનિ ગચ્છથા’’તિ પેસેસિ. ચત્તારો જના મહાવિપ્પકારં પત્વા રાજાનં વન્દિત્વા અત્તનો ગેહમેવ ગતા.

    Atha amarādevī attano sāmino niddosabhāvaṃ kathentī rājānaṃ āha – ‘‘deva, mahosadhapaṇḍito na coro, ime cattārova corā. Etesu hi senako maṇicoro, pukkuso suvaṇṇamālācoro, kāmindo kambalacoro, devindo suvaṇṇapādukācoro. Ime corā asukamāse asukadivase asukadāsidhītānaṃ asukadāsīnaṃ hatthe imāni ratanāni pahiṇanti. Imaṃ paṇṇaṃ passatha, attano santakañca gaṇhatha, core ca, deva, paṭicchathā’’ti. Sā cattāropi jane mahāvippakāraṃ pāpetvā rājānaṃ vanditvā attano gehameva gatā. Rājā bodhisattassa palātabhāvena tasmiṃ āsaṅkāya ca aññesaṃ paṇḍitapatimantīnaṃ abhāvena ca tesaṃ kiñci avatvā ‘‘paṇḍitā nhāpetvā attano gehāni gacchathā’’ti pesesi. Cattāro janā mahāvippakāraṃ patvā rājānaṃ vanditvā attano gehameva gatā.

    સબ્બરતનથેના નિટ્ઠિતા.

    Sabbaratanathenā niṭṭhitā.

    ખજ્જોપનકપઞ્હો

    Khajjopanakapañho

    અથસ્સ છત્તે અધિવત્થા દેવતા બોધિસત્તસ્સ ધમ્મદેસનં અસ્સુણન્તી ‘‘કિં નુ ખો કારણ’’ન્તિ આવજ્જમાના તં કારણં ઞત્વા ‘‘પણ્ડિતસ્સ આનયનકારણં કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા રત્તિભાગે છત્તપિણ્ડિકં વિવરિત્વા રાજાનં ચતુક્કનિપાતે દેવતાય પુચ્છિતપઞ્હે આગતે ‘‘હન્તિ હત્થેહિ પાદેહી’’તિઆદિકે ચત્તારો પઞ્હે પુચ્છિ. રાજા અજાનન્તો ‘‘અહં ન જાનામિ, અઞ્ઞે પણ્ડિતે પુચ્છિસ્સામી’’તિ એકદિવસં ઓકાસં યાચિત્વા પુનદિવસે ‘‘આગચ્છન્તૂ’’તિ ચતુન્નં પણ્ડિતાનં સાસનં પેસેસિ. તેહિ ‘‘મયં ખુરમુણ્ડા વીથિં ઓતરન્તા લજ્જામા’’તિ વુત્તે રાજા ચત્તારો નાળિપટ્ટે પેસેસિ ‘‘ઇમે સીસેસુ કત્વા આગચ્છન્તૂ’’તિ. તદા કિર તે નાળિપટ્ટા ઉપ્પન્ના. તે આગન્ત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિંસુ. અથ રાજા ‘‘સેનક, અજ્જ રત્તિભાગે છત્તે અધિવત્થા દેવતા મં ચત્તારો પઞ્હે પુચ્છિ, અહં પન અજાનન્તો ‘પણ્ડિતે પુચ્છિસ્સામી’તિ અવચં, કથેહિ મે તે પઞ્હે’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

    Athassa chatte adhivatthā devatā bodhisattassa dhammadesanaṃ assuṇantī ‘‘kiṃ nu kho kāraṇa’’nti āvajjamānā taṃ kāraṇaṃ ñatvā ‘‘paṇḍitassa ānayanakāraṇaṃ karissāmī’’ti cintetvā rattibhāge chattapiṇḍikaṃ vivaritvā rājānaṃ catukkanipāte devatāya pucchitapañhe āgate ‘‘hanti hatthehi pādehī’’tiādike cattāro pañhe pucchi. Rājā ajānanto ‘‘ahaṃ na jānāmi, aññe paṇḍite pucchissāmī’’ti ekadivasaṃ okāsaṃ yācitvā punadivase ‘‘āgacchantū’’ti catunnaṃ paṇḍitānaṃ sāsanaṃ pesesi. Tehi ‘‘mayaṃ khuramuṇḍā vīthiṃ otarantā lajjāmā’’ti vutte rājā cattāro nāḷipaṭṭe pesesi ‘‘ime sīsesu katvā āgacchantū’’ti. Tadā kira te nāḷipaṭṭā uppannā. Te āgantvā paññattāsane nisīdiṃsu. Atha rājā ‘‘senaka, ajja rattibhāge chatte adhivatthā devatā maṃ cattāro pañhe pucchi, ahaṃ pana ajānanto ‘paṇḍite pucchissāmī’ti avacaṃ, kathehi me te pañhe’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘હન્તિ હત્થેહિ પાદેહિ, મુખઞ્ચ પરિસુમ્ભતિ;

    ‘‘Hanti hatthehi pādehi, mukhañca parisumbhati;

    સ વે રાજ પિયો હોતિ, કં તેન ત્વાભિપસ્સસી’’તિ. (જા॰ ૧.૪.૧૯૭);

    Sa ve rāja piyo hoti, kaṃ tena tvābhipassasī’’ti. (jā. 1.4.197);

    સેનકો અજાનન્તો ‘‘કિં હન્તિ, કથં હન્તી’’તિ તં તં વિલપિત્વા નેવ અન્તં પસ્સિ, ન કોટિં પસ્સિ. સેસાપિ અપ્પટિભાના અહેસું. અથ રાજા વિપ્પટિસારી હુત્વા પુન રત્તિભાગે દેવતાય ‘‘પઞ્હો તે ઞાતો’’તિ પુટ્ઠો ‘‘મયા ચત્તારો પણ્ડિતા પુટ્ઠા, તેપિ ન જાનિંસૂ’’તિ આહ. દેવતા ‘‘કિં તે જાનિસ્સન્તિ, ઠપેત્વા મહોસધપણ્ડિતં અઞ્ઞો કોચિ એતે પઞ્હે કથેતું સમત્થો નામ નત્થિ. સચે તં પક્કોસાપેત્વા એતે પઞ્હે ન કથાપેસ્સસિ, ઇમિના તે જલિતેન અયકૂટેન સીસં ભિન્દિસ્સામી’’તિ રાજાનં તજ્જેત્વા ‘‘મહારાજ, અગ્ગિના અત્થે સતિ ખજ્જોપનકં ધમિતું ન વટ્ટતિ, ખીરેન અત્થે સતિ વિસાણં દુહિતું ન વટ્ટતી’’તિ વત્વા ઇમં પઞ્ચકનિપાતે ખજ્જોપનકપઞ્હં ઉદાહરિ –

    Senako ajānanto ‘‘kiṃ hanti, kathaṃ hantī’’ti taṃ taṃ vilapitvā neva antaṃ passi, na koṭiṃ passi. Sesāpi appaṭibhānā ahesuṃ. Atha rājā vippaṭisārī hutvā puna rattibhāge devatāya ‘‘pañho te ñāto’’ti puṭṭho ‘‘mayā cattāro paṇḍitā puṭṭhā, tepi na jāniṃsū’’ti āha. Devatā ‘‘kiṃ te jānissanti, ṭhapetvā mahosadhapaṇḍitaṃ añño koci ete pañhe kathetuṃ samattho nāma natthi. Sace taṃ pakkosāpetvā ete pañhe na kathāpessasi, iminā te jalitena ayakūṭena sīsaṃ bhindissāmī’’ti rājānaṃ tajjetvā ‘‘mahārāja, agginā atthe sati khajjopanakaṃ dhamituṃ na vaṭṭati, khīrena atthe sati visāṇaṃ duhituṃ na vaṭṭatī’’ti vatvā imaṃ pañcakanipāte khajjopanakapañhaṃ udāhari –

    ‘‘કો નુ સન્તમ્હિ પજ્જોતે, અગ્ગિપરિયેસનં ચરં;

    ‘‘Ko nu santamhi pajjote, aggipariyesanaṃ caraṃ;

    અદ્દક્ખિ રત્તિ ખજ્જોતં, જાતવેદં અમઞ્ઞથ.

    Addakkhi ratti khajjotaṃ, jātavedaṃ amaññatha.

    ‘‘સ્વસ્સ ગોમયચુણ્ણાનિ, અભિમત્થં તિણાનિ ચ;

    ‘‘Svassa gomayacuṇṇāni, abhimatthaṃ tiṇāni ca;

    વિપરીતાય સઞ્ઞાય, નાસક્ખિ પજ્જલેતવે.

    Viparītāya saññāya, nāsakkhi pajjaletave.

    ‘‘એવમ્પિ અનુપાયેન, અત્થં ન લભતે મિગો;

    ‘‘Evampi anupāyena, atthaṃ na labhate migo;

    વિસાણતો ગવં દોહં, યત્થ ખીરં ન વિન્દતિ.

    Visāṇato gavaṃ dohaṃ, yattha khīraṃ na vindati.

    ‘‘વિવિધેહિ ઉપાયેહિ, અત્થં પપ્પોન્તિ માણવા;

    ‘‘Vividhehi upāyehi, atthaṃ papponti māṇavā;

    નિગ્ગહેન અમિત્તાનં, મિત્તાનં પગ્ગહેન ચ.

    Niggahena amittānaṃ, mittānaṃ paggahena ca.

    ‘‘સેનામોક્ખપલાભેન, વલ્લભાનં નયેન ચ;

    ‘‘Senāmokkhapalābhena, vallabhānaṃ nayena ca;

    જગતિં જગતિપાલા, આવસન્તિ વસુન્ધર’’ન્તિ. (જા॰ ૧.૫.૭૫-૭૯);

    Jagatiṃ jagatipālā, āvasanti vasundhara’’nti. (jā. 1.5.75-79);

    તત્થ સન્તમ્હિ પજ્જોતેતિ અગ્ગિમ્હિ સન્તે. ચરન્તિ ચરન્તો. અદ્દક્ખીતિ પસ્સિ, દિસ્વા ચ પન વણ્ણસામઞ્ઞતાય ખજ્જોપનકં ‘‘જાતવેદો અયં ભવિસ્સતી’’તિ અમઞ્ઞિત્થ. સ્વસ્સાતિ સો અસ્સ ખજ્જોપનકસ્સ ઉપરિ સુખુમાનિ ગોમયચુણ્ણાનિ ચેવ તિણાનિ ચ. અભિમત્થન્તિ હત્થેહિ ઘંસિત્વા આકિરન્તો જણ્ણુકેહિ ભૂમિયં પતિટ્ઠાય મુખેન ધમન્તો જાલેસ્સામિ નન્તિ વિપરીતાય સઞ્ઞાય વાયમન્તોપિ જાલેતું નાસક્ખિ. મિગોતિ મિગસદિસો અન્ધબાલો એવં અનુપાયેન પરિયેસન્તો અત્થં ન લભતિ. યત્થાતિ યસ્મિં વિસાણે ખીરમેવ નત્થિ, તતો ગાવિં દુહન્તો વિય ચ અત્થં ન વિન્દતિ. સેનામોક્ખપલાભેનાતિ સેનામોક્ખાનં અમચ્ચાનં લાભેન. વલ્લભાનન્તિ પિયમનાપાનં વિસ્સાસિકાનં અમચ્ચાનં નયેન ચ. વસુન્ધરન્તિ વસુસઙ્ખાતાનં રતનાનં ધારણતો વસુન્ધરન્તિ લદ્ધનામં જગતિં જગતિપાલા રાજાનો આવસન્તિ.

    Tattha santamhi pajjoteti aggimhi sante. Caranti caranto. Addakkhīti passi, disvā ca pana vaṇṇasāmaññatāya khajjopanakaṃ ‘‘jātavedo ayaṃ bhavissatī’’ti amaññittha. Svassāti so assa khajjopanakassa upari sukhumāni gomayacuṇṇāni ceva tiṇāni ca. Abhimatthanti hatthehi ghaṃsitvā ākiranto jaṇṇukehi bhūmiyaṃ patiṭṭhāya mukhena dhamanto jālessāmi nanti viparītāya saññāya vāyamantopi jāletuṃ nāsakkhi. Migoti migasadiso andhabālo evaṃ anupāyena pariyesanto atthaṃ na labhati. Yatthāti yasmiṃ visāṇe khīrameva natthi, tato gāviṃ duhanto viya ca atthaṃ na vindati. Senāmokkhapalābhenāti senāmokkhānaṃ amaccānaṃ lābhena. Vallabhānanti piyamanāpānaṃ vissāsikānaṃ amaccānaṃ nayena ca. Vasundharanti vasusaṅkhātānaṃ ratanānaṃ dhāraṇato vasundharanti laddhanāmaṃ jagatiṃ jagatipālā rājāno āvasanti.

    ન તે તયા સદિસા હુત્વા અગ્ગિમ્હિ વિજ્જમાનેયેવ ખજ્જોપનકં ધમન્તિ. મહારાજ, ત્વં પન અગ્ગિમ્હિ સતિ ખજ્જોપનકં ધમન્તો વિય, તુલં છડ્ડેત્વા હત્થેન તુલયન્તો વિય, ખીરેન અત્થે જાતે વિસાણતો દુહન્તો વિય ચ, સેનકાદયો પુચ્છસિ, એતે કિં જાનન્તિ. ખજ્જોપનકસદિસા હેતે. અગ્ગિક્ખન્ધસદિસો મહોસધો પઞ્ઞાય જલતિ, તં પક્કોસાપેત્વા પુચ્છ. ઇમે તે પઞ્હે અજાનન્તસ્સ જીવિતં નત્થીતિ રાજાનં તજ્જેત્વા અન્તરધાયિ.

    Na te tayā sadisā hutvā aggimhi vijjamāneyeva khajjopanakaṃ dhamanti. Mahārāja, tvaṃ pana aggimhi sati khajjopanakaṃ dhamanto viya, tulaṃ chaḍḍetvā hatthena tulayanto viya, khīrena atthe jāte visāṇato duhanto viya ca, senakādayo pucchasi, ete kiṃ jānanti. Khajjopanakasadisā hete. Aggikkhandhasadiso mahosadho paññāya jalati, taṃ pakkosāpetvā puccha. Ime te pañhe ajānantassa jīvitaṃ natthīti rājānaṃ tajjetvā antaradhāyi.

    ખજ્જોપનકપઞ્હો નિટ્ઠિતો.

    Khajjopanakapañho niṭṭhito.

    ભૂરિપઞ્હો

    Bhūripañho

    અથ રાજા મરણભયતજ્જિતો પુનદિવસે ચત્તારો અમચ્ચે પક્કોસાપેત્વા ‘‘તાતા, તુમ્હે ચત્તારો ચતૂસુ રથેસુ ઠત્વા ચતૂહિ નગરદ્વારેહિ નિક્ખમિત્વા યત્થ મમ પુત્તં મહોસધપણ્ડિતં પસ્સથ, તત્થેવસ્સ સક્કારં કત્વા ખિપ્પં આનેથા’’તિ આણાપેસિ. તેપિ ચત્તારો એકેકેન દ્વારેન નિક્ખમિંસુ. તેસુ તયો જના પણ્ડિતં ન પસ્સિંસુ. દક્ખિણદ્વારેન નિક્ખન્તો પન દક્ખિણયવમજ્ઝકગામે મહાસત્તં મત્તિકં આહરિત્વા આચરિયસ્સ ચક્કં વટ્ટેત્વા મત્તિકામક્ખિતસરીરં પલાલપિટ્ઠકે નિસીદિત્વા મુટ્ઠિં મુટ્ઠિં કત્વા અપ્પસૂપં યવભત્તં ભુઞ્જમાનં પસ્સિ. કસ્મા પનેસ એતં કમ્મં અકાસીતિ? રાજા કિર ‘‘નિસ્સંસયં પણ્ડિતો રજ્જં ગણ્હિસ્સતી’’તિ આસઙ્કતિ. ‘‘સો ‘કુમ્ભકારકમ્મેન જીવતી’તિ સુત્વા નિરાસઙ્કો ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા એવમકાસીતિ. સો અમચ્ચં દિસ્વા અત્તનો સન્તિકં આગતભાવં ઞત્વા ‘‘અજ્જ મય્હં યસો પુન પાકતિકો ભવિસ્સતિ, અમરાદેવિયા સમ્પાદિતં નાનગ્ગરસભોજનમેવ ભુઞ્જિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ગહિતં યવભત્તપિણ્ડં છડ્ડેત્વા ઉટ્ઠાય મુખં વિક્ખાલેત્વા નિસીદિ. તસ્મિં ખણે સો અમચ્ચો તં ઉપસઙ્કમિ. સો પન સેનકપક્ખિકો, તસ્મા નં ઘટેન્તો ‘‘પણ્ડિત, આચરિયસેનકસ્સ વચનં નિય્યાનિકં, તવ નામ યસે પરિહીને તથારૂપા પઞ્ઞા પતિટ્ઠા હોતું નાસક્ખિ, ઇદાનિ મત્તિકામક્ખિતો પલાલપિટ્ઠે નિસીદિત્વા એવરૂપં ભત્તં ભુઞ્જસી’’તિ વત્વા દસકનિપાતે ભૂરિપઞ્હે પઠમં ગાથમાહ –

    Atha rājā maraṇabhayatajjito punadivase cattāro amacce pakkosāpetvā ‘‘tātā, tumhe cattāro catūsu rathesu ṭhatvā catūhi nagaradvārehi nikkhamitvā yattha mama puttaṃ mahosadhapaṇḍitaṃ passatha, tatthevassa sakkāraṃ katvā khippaṃ ānethā’’ti āṇāpesi. Tepi cattāro ekekena dvārena nikkhamiṃsu. Tesu tayo janā paṇḍitaṃ na passiṃsu. Dakkhiṇadvārena nikkhanto pana dakkhiṇayavamajjhakagāme mahāsattaṃ mattikaṃ āharitvā ācariyassa cakkaṃ vaṭṭetvā mattikāmakkhitasarīraṃ palālapiṭṭhake nisīditvā muṭṭhiṃ muṭṭhiṃ katvā appasūpaṃ yavabhattaṃ bhuñjamānaṃ passi. Kasmā panesa etaṃ kammaṃ akāsīti? Rājā kira ‘‘nissaṃsayaṃ paṇḍito rajjaṃ gaṇhissatī’’ti āsaṅkati. ‘‘So ‘kumbhakārakammena jīvatī’ti sutvā nirāsaṅko bhavissatī’’ti cintetvā evamakāsīti. So amaccaṃ disvā attano santikaṃ āgatabhāvaṃ ñatvā ‘‘ajja mayhaṃ yaso puna pākatiko bhavissati, amarādeviyā sampāditaṃ nānaggarasabhojanameva bhuñjissāmī’’ti cintetvā gahitaṃ yavabhattapiṇḍaṃ chaḍḍetvā uṭṭhāya mukhaṃ vikkhāletvā nisīdi. Tasmiṃ khaṇe so amacco taṃ upasaṅkami. So pana senakapakkhiko, tasmā naṃ ghaṭento ‘‘paṇḍita, ācariyasenakassa vacanaṃ niyyānikaṃ, tava nāma yase parihīne tathārūpā paññā patiṭṭhā hotuṃ nāsakkhi, idāni mattikāmakkhito palālapiṭṭhe nisīditvā evarūpaṃ bhattaṃ bhuñjasī’’ti vatvā dasakanipāte bhūripañhe paṭhamaṃ gāthamāha –

    ‘‘સચ્ચં કિર, ત્વં અપિ ભૂરિપઞ્ઞ, યા તાદિસી સિરી ધિતી મતી ચ;

    ‘‘Saccaṃ kira, tvaṃ api bhūripañña, yā tādisī sirī dhitī matī ca;

    ન તાયતેભાવવસૂપનિતં, યો યવકં ભુઞ્જસિ અપ્પસૂપ’’ન્તિ. (જા॰ ૧.૧૦.૧૪૫);

    Na tāyatebhāvavasūpanitaṃ, yo yavakaṃ bhuñjasi appasūpa’’nti. (jā. 1.10.145);

    તત્થ સચ્ચં કિરાતિ યં આચરિયસેનકો આહ, તં કિર સચ્ચમેવ. સિરીતિ ઇસ્સરિયં. ધિતીતિ અબ્ભોચ્છિન્નવીરિયં. ન તાયતેભાવવસૂપનિતન્તિ અભાવસ્સ અવુડ્ઢિયા વસં ઉપનીતં તં ન રક્ખતિ ન ગોપેતિ, પતિટ્ઠા હોતું ન સક્કોતિ. યવકન્તિ યવભત્તં.

    Tattha saccaṃ kirāti yaṃ ācariyasenako āha, taṃ kira saccameva. Sirīti issariyaṃ. Dhitīti abbhocchinnavīriyaṃ. Na tāyatebhāvavasūpanitanti abhāvassa avuḍḍhiyā vasaṃ upanītaṃ taṃ na rakkhati na gopeti, patiṭṭhā hotuṃ na sakkoti. Yavakanti yavabhattaṃ.

    અથ નં મહાસત્તો ‘‘અન્ધબાલ, અહં અત્તનો પઞ્ઞાબલેન પુન તં યસં પાકતિકં કાતુકામો એવં કરોમી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથાદ્વયમાહ –

    Atha naṃ mahāsatto ‘‘andhabāla, ahaṃ attano paññābalena puna taṃ yasaṃ pākatikaṃ kātukāmo evaṃ karomī’’ti vatvā imaṃ gāthādvayamāha –

    ‘‘સુખં દુક્ખેન પરિપાચયન્તો, કાલાકાલં વિચિનં છન્દછન્નો;

    ‘‘Sukhaṃ dukkhena paripācayanto, kālākālaṃ vicinaṃ chandachanno;

    અત્થસ્સ દ્વારાનિ અવાપુરન્તો, તેનાહં તુસ્સામિ યવોદનેન.

    Atthassa dvārāni avāpuranto, tenāhaṃ tussāmi yavodanena.

    ‘‘કાલઞ્ચ ઞત્વા અભિજીહનાય, મન્તેહિ અત્થં પરિપાચયિત્વા;

    ‘‘Kālañca ñatvā abhijīhanāya, mantehi atthaṃ paripācayitvā;

    વિજમ્ભિસ્સં સીહવિજમ્ભિતાનિ, તાયિદ્ધિયા દક્ખસિ મં પુનાપી’’તિ. (જા॰ ૧.૧૦.૧૪૬-૧૪૭);

    Vijambhissaṃ sīhavijambhitāni, tāyiddhiyā dakkhasi maṃ punāpī’’ti. (jā. 1.10.146-147);

    તત્થ દુક્ખેનાતિ ઇમિના કાયિકચેતસિકદુક્ખેન અત્તનો પોરાણકસુખં પટિપાકતિકકરણેન પરિપાચયન્તોવડ્ઢેન્તો. કાલાકાલન્તિ અયં પટિચ્છન્નો હુત્વા ચરણકાલો, અયં અપ્પટિચ્છન્નોતિ એવં કાલઞ્ચ અકાલઞ્ચ વિચિનન્તો રઞ્ઞો કુદ્ધકાલે છન્નેન ચરિતબ્બન્તિ ઞત્વા છન્દેન અત્તનો રુચિયા છન્નો પટિચ્છન્નો હુત્વા કુમ્ભકારકમ્મેન જીવન્તો અત્તનો અત્થસ્સ કારણસઙ્ખાતાનિ દ્વારાનિ અવાપુરન્તો વિહરામિ, તેન કારણેનાહં યવોદનેન તુસ્સામીતિ અત્થો. અભિજીહનાયાતિ વીરિયકરણસ્સ. મન્તેહિ અત્થં પરિપાચયિત્વાતિ અત્તનો ઞાણબલેન મમ યસં વડ્ઢેત્વા મનોસિલાતલે વિજમ્ભમાનો સીહો વિય વિજમ્ભિસ્સં, તાય ઇદ્ધિયા મં પુનપિ ત્વં પસ્સિસ્સસીતિ.

    Tattha dukkhenāti iminā kāyikacetasikadukkhena attano porāṇakasukhaṃ paṭipākatikakaraṇena paripācayantovaḍḍhento. Kālākālanti ayaṃ paṭicchanno hutvā caraṇakālo, ayaṃ appaṭicchannoti evaṃ kālañca akālañca vicinanto rañño kuddhakāle channena caritabbanti ñatvā chandena attano ruciyā channo paṭicchanno hutvā kumbhakārakammena jīvanto attano atthassa kāraṇasaṅkhātāni dvārāni avāpuranto viharāmi, tena kāraṇenāhaṃ yavodanena tussāmīti attho. Abhijīhanāyāti vīriyakaraṇassa. Mantehi atthaṃ paripācayitvāti attano ñāṇabalena mama yasaṃ vaḍḍhetvā manosilātale vijambhamāno sīho viya vijambhissaṃ, tāya iddhiyā maṃ punapi tvaṃ passissasīti.

    અથ નં અમચ્ચો આહ – ‘‘પણ્ડિત, છત્તે અધિવત્થા દેવતા રાજાનં પઞ્હં પુચ્છિ. રાજા ચત્તારો પણ્ડિતે પુચ્છિ. તેસુ એકોપિ તં પઞ્હં કથેતું નાસક્ખિ, તસ્મા રાજા તવ સન્તિકં મં પહિણી’’તિ. ‘‘એવં સન્તે પઞ્ઞાય આનુભાવં કસ્મા ન પસ્સસિ, એવરૂપે હિ કાલે ન ઇસ્સરિયં પતિટ્ઠા હોતિ, પઞ્ઞાસમ્પન્નોવ પતિટ્ઠા હોતી’’તિ મહાસત્તો પઞ્ઞાય આનુભાવં વણ્ણેસિ. અમચ્ચો રઞ્ઞા ‘‘પણ્ડિતં દિટ્ઠટ્ઠાનેયેવ સક્કારં કત્વા આનેથા’’તિ દિન્નં કહાપણસહસ્સં મહાસત્તસ્સ હત્થે ઠપેસિ. કુમ્ભકારો ‘‘મહોસધપણ્ડિતો કિર મયા પેસકારકમ્મં કારિતો’’તિ ભયં આપજ્જિ. અથ નં મહાસત્તો ‘‘મા ભાયિ, આચરિય, બહૂપકારો ત્વં અમ્હાક’’ન્તિ અસ્સાસેત્વા સહસ્સં દત્વા મત્તિકામક્ખિતેનેવ સરીરેન રથે નિસીદિત્વા નગરં પાવિસિ. અમચ્ચો રઞ્ઞો આરોચેત્વા ‘‘તાત, કુહિં પણ્ડિતો દિટ્ઠો’’તિ વુત્તે ‘‘દેવ, દક્ખિણયવમજ્ઝકગામે કુમ્ભકારકમ્મં કત્વા જીવતિ, તુમ્હે પક્કોસથાતિ સુત્વાવ અન્હાયિત્વા મત્તિકામક્ખિતેનેવ સરીરેન આગતો’’તિ આહ. રાજા ‘‘સચે મય્હં પચ્ચત્થિકો અસ્સ, ઇસ્સરિયવિધિના ચરેય્ય, નાયં મમ પચ્ચત્થિકો’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘મમ પુત્તસ્સ ‘અત્તનો ઘરં ગન્ત્વા ન્હત્વા અલઙ્કરિત્વા મયા દિન્નવિધાનેન આગચ્છતૂ’તિ વદેય્યાથા’’તિ આહ. તં સુત્વા પણ્ડિતો તથા કત્વા આગન્ત્વા ‘‘પવિસતૂ’’તિ વુત્તે પવિસિત્વા રાજાનં વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. રાજા પટિસન્થારં કત્વા પણ્ડિતં વીમંસન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Atha naṃ amacco āha – ‘‘paṇḍita, chatte adhivatthā devatā rājānaṃ pañhaṃ pucchi. Rājā cattāro paṇḍite pucchi. Tesu ekopi taṃ pañhaṃ kathetuṃ nāsakkhi, tasmā rājā tava santikaṃ maṃ pahiṇī’’ti. ‘‘Evaṃ sante paññāya ānubhāvaṃ kasmā na passasi, evarūpe hi kāle na issariyaṃ patiṭṭhā hoti, paññāsampannova patiṭṭhā hotī’’ti mahāsatto paññāya ānubhāvaṃ vaṇṇesi. Amacco raññā ‘‘paṇḍitaṃ diṭṭhaṭṭhāneyeva sakkāraṃ katvā ānethā’’ti dinnaṃ kahāpaṇasahassaṃ mahāsattassa hatthe ṭhapesi. Kumbhakāro ‘‘mahosadhapaṇḍito kira mayā pesakārakammaṃ kārito’’ti bhayaṃ āpajji. Atha naṃ mahāsatto ‘‘mā bhāyi, ācariya, bahūpakāro tvaṃ amhāka’’nti assāsetvā sahassaṃ datvā mattikāmakkhiteneva sarīrena rathe nisīditvā nagaraṃ pāvisi. Amacco rañño ārocetvā ‘‘tāta, kuhiṃ paṇḍito diṭṭho’’ti vutte ‘‘deva, dakkhiṇayavamajjhakagāme kumbhakārakammaṃ katvā jīvati, tumhe pakkosathāti sutvāva anhāyitvā mattikāmakkhiteneva sarīrena āgato’’ti āha. Rājā ‘‘sace mayhaṃ paccatthiko assa, issariyavidhinā careyya, nāyaṃ mama paccatthiko’’ti cintetvā ‘‘mama puttassa ‘attano gharaṃ gantvā nhatvā alaṅkaritvā mayā dinnavidhānena āgacchatū’ti vadeyyāthā’’ti āha. Taṃ sutvā paṇḍito tathā katvā āgantvā ‘‘pavisatū’’ti vutte pavisitvā rājānaṃ vanditvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Rājā paṭisanthāraṃ katvā paṇḍitaṃ vīmaṃsanto imaṃ gāthamāha –

    ‘‘સુખીપિ હેકે ન કરોન્તિ પાપં, અવણ્ણસંસગ્ગભયા પુનેકે;

    ‘‘Sukhīpi heke na karonti pāpaṃ, avaṇṇasaṃsaggabhayā puneke;

    પહૂ સમાનો વિપુલત્થચિન્તી, કિં કારણા મે ન કરોસિ દુક્ખ’’ન્તિ. (જા॰ ૧.૧૦.૧૪૮);

    Pahū samāno vipulatthacintī, kiṃ kāraṇā me na karosi dukkha’’nti. (jā. 1.10.148);

    તત્થ સુખીતિ પણ્ડિત, એકચ્ચે ‘‘મયં સુખિનો સમ્પન્નઇસ્સરિયા, અલં નો એત્તકેના’’તિ ઉત્તરિ ઇસ્સરિયકારણા પાપં ન કરોન્તિ, એકચ્ચે ‘‘એવરૂપસ્સ નો યસદાયકસ્સ સામિકસ્સ અપરજ્ઝન્તાનં અવણ્ણો ભવિસ્સતી’’તિ અવણ્ણસંસગ્ગભયા ન કરોન્તિ. એકો ન સમત્થો હોતિ, એકો મન્દપઞ્ઞો, ત્વં પન સમત્થો ચ વિપુલત્થચિન્તી ચ, ઇચ્છન્તો પન સકલજમ્બુદીપે રજ્જમ્પિ કારેય્યાસિ. કિં કારણા મમ રજ્જં ગહેત્વા દુક્ખં ન કરોસીતિ.

    Tattha sukhīti paṇḍita, ekacce ‘‘mayaṃ sukhino sampannaissariyā, alaṃ no ettakenā’’ti uttari issariyakāraṇā pāpaṃ na karonti, ekacce ‘‘evarūpassa no yasadāyakassa sāmikassa aparajjhantānaṃ avaṇṇo bhavissatī’’ti avaṇṇasaṃsaggabhayā na karonti. Eko na samattho hoti, eko mandapañño, tvaṃ pana samattho ca vipulatthacintī ca, icchanto pana sakalajambudīpe rajjampi kāreyyāsi. Kiṃ kāraṇā mama rajjaṃ gahetvā dukkhaṃ na karosīti.

    અથ નં બોધિસત્તો આહ –

    Atha naṃ bodhisatto āha –

    ‘‘ન પણ્ડિતા અત્તસુખસ્સ હેતુ, પાપાનિ કમ્માનિ સમાચરન્તિ;

    ‘‘Na paṇḍitā attasukhassa hetu, pāpāni kammāni samācaranti;

    દુક્ખેન ફુટ્ઠા ખલિતાપિ સન્તા, છન્દા ચ દોસા ન જહન્તિ ધમ્મ’’ન્તિ. (જા॰ ૧.૧૦.૧૪૯);

    Dukkhena phuṭṭhā khalitāpi santā, chandā ca dosā na jahanti dhamma’’nti. (jā. 1.10.149);

    તત્થ ખલિતાપીતિ સમ્પત્તિતો ખલિત્વા વિપત્તિયં ઠિતસભાવા હુત્વાપિ. ન જહન્તિ ધમ્મન્તિ પવેણિયધમ્મમ્પિ સુચરિતધમ્મમ્પિ ન જહન્તિ.

    Tattha khalitāpīti sampattito khalitvā vipattiyaṃ ṭhitasabhāvā hutvāpi. Na jahanti dhammanti paveṇiyadhammampi sucaritadhammampi na jahanti.

    પુન રાજા તસ્સ વીમંસનત્થં ખત્તિયમાયં કથેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Puna rājā tassa vīmaṃsanatthaṃ khattiyamāyaṃ kathento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘યેન કેનચિ વણ્ણેન, મુદુના દારુણેન વા;

    ‘‘Yena kenaci vaṇṇena, mudunā dāruṇena vā;

    ઉદ્ધરે દીનમત્તાનં, પચ્છા ધમ્મં સમાચરે’’તિ. (જા॰ ૧.૧૦.૧૫૦);

    Uddhare dīnamattānaṃ, pacchā dhammaṃ samācare’’ti. (jā. 1.10.150);

    તત્થ દીનન્તિ દુગ્ગતં અત્તાનં ઉદ્ધરિત્વા સમ્પત્તિયં ઠપેય્યાતિ.

    Tattha dīnanti duggataṃ attānaṃ uddharitvā sampattiyaṃ ṭhapeyyāti.

    અથસ્સ મહાસત્તો રુક્ખૂપમં દસ્સેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Athassa mahāsatto rukkhūpamaṃ dassento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘યસ્સ રુક્ખસ્સ છાયાય, નિસીદેય્ય સયેય્ય વા;

    ‘‘Yassa rukkhassa chāyāya, nisīdeyya sayeyya vā;

    ન તસ્સ સાખં ભઞ્જેય્ય, મિત્તદુબ્ભો હિ પાપકો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૦.૧૫૧);

    Na tassa sākhaṃ bhañjeyya, mittadubbho hi pāpako’’ti. (jā. 1.10.151);

    એવઞ્ચ પન વત્વા – ‘‘મહારાજ, યદિ પરિભુત્તરુક્ખસ્સ સાખં ભઞ્જન્તોપિ મિત્તદુબ્ભી હોતિ , યેહિ તુમ્હેહિ મમ પિતા ઉળારે ઇસ્સરિયે પતિટ્ઠાપિતો, અહઞ્ચ મહન્તેન અનુગ્ગહેન અનુગ્ગહિતો, તેસુ તુમ્હેસુ અપરજ્ઝન્તો અહં કથં નામ મિત્તદુબ્ભો ન ભવેય્ય’’ન્તિ સબ્બથાપિ અત્તનો અમિત્તદુબ્ભિભાવં કથેત્વા રઞ્ઞો ચિત્તાચારં ચોદેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Evañca pana vatvā – ‘‘mahārāja, yadi paribhuttarukkhassa sākhaṃ bhañjantopi mittadubbhī hoti , yehi tumhehi mama pitā uḷāre issariye patiṭṭhāpito, ahañca mahantena anuggahena anuggahito, tesu tumhesu aparajjhanto ahaṃ kathaṃ nāma mittadubbho na bhaveyya’’nti sabbathāpi attano amittadubbhibhāvaṃ kathetvā rañño cittācāraṃ codento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘યસ્સાપિ ધમ્મં પુરિસો વિજઞ્ઞા, યે ચસ્સ કઙ્ખં વિનયન્તિ સન્તો;

    ‘‘Yassāpi dhammaṃ puriso vijaññā, ye cassa kaṅkhaṃ vinayanti santo;

    તં હિસ્સ દીપઞ્ચ પરાયણઞ્ચ, ન તેન મેત્તિં જરયેથ પઞ્ઞો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૦.૧૫૨);

    Taṃ hissa dīpañca parāyaṇañca, na tena mettiṃ jarayetha pañño’’ti. (jā. 1.10.152);

    તસ્સત્થો – મહારાજ, યસ્સ આચરિયસ્સ સન્તિકા યો પુરિસો અપ્પમત્તકમ્પિ ધમ્મં કારણં જાનેય્ય, યે ચસ્સ સન્તો ઉપ્પન્નં કઙ્ખં વિનયન્તિ, તં તસ્સ પતિટ્ઠાનટ્ઠેન દીપઞ્ચેવ પરાયણઞ્ચ, તાદિસેન આચરિયેન સદ્ધિં પણ્ડિતો મિત્તભાવં નામ ન જીરેય્ય ન નાસેય્ય.

    Tassattho – mahārāja, yassa ācariyassa santikā yo puriso appamattakampi dhammaṃ kāraṇaṃ jāneyya, ye cassa santo uppannaṃ kaṅkhaṃ vinayanti, taṃ tassa patiṭṭhānaṭṭhena dīpañceva parāyaṇañca, tādisena ācariyena saddhiṃ paṇḍito mittabhāvaṃ nāma na jīreyya na nāseyya.

    ઇદાનિ તં ઓવદન્તો ઇમં ગાથાદ્વયમાહ –

    Idāni taṃ ovadanto imaṃ gāthādvayamāha –

    ‘‘અલસો ગિહી કામભોગી ન સાધુ, અસઞ્ઞતો પબ્બજિતો ન સાધુ;

    ‘‘Alaso gihī kāmabhogī na sādhu, asaññato pabbajito na sādhu;

    રાજા ન સાધુ અનિસમ્મકારી, યો પણ્ડિતો કોધનો તં ન સાધુ.

    Rājā na sādhu anisammakārī, yo paṇḍito kodhano taṃ na sādhu.

    ‘‘નિસમ્મ ખત્તિયો કયિરા, નાનિસમ્મ દિસમ્પતિ;

    ‘‘Nisamma khattiyo kayirā, nānisamma disampati;

    નિસમ્મકારિનો રાજ, યસો કિત્તિ ચ વડ્ઢતી’’તિ. (જા॰ ૧.૧૦.૧૫૩-૧૫૪);

    Nisammakārino rāja, yaso kitti ca vaḍḍhatī’’ti. (jā. 1.10.153-154);

    તત્થ ન સાધૂતિ ન સુન્દરો. અનિસમ્મકારીતિ કિઞ્ચિ સુત્વા અનુપધારેત્વા અત્તનો પચ્ચક્ખં અકત્વા કારકો. યસો કિત્તિ ચાતિ ઇસ્સરિયપરિવારો ચ ગુણકિત્તિ ચ એકન્તેન વડ્ઢતીતિ.

    Tattha na sādhūti na sundaro. Anisammakārīti kiñci sutvā anupadhāretvā attano paccakkhaṃ akatvā kārako. Yaso kitti cāti issariyaparivāro ca guṇakitti ca ekantena vaḍḍhatīti.

    ભૂરિપઞ્હો નિટ્ઠિતો.

    Bhūripañho niṭṭhito.

    દેવતાપઞ્હો

    Devatāpañho

    એવં વુત્તે રાજા મહાસત્તં સમુસ્સિતસેતચ્છત્તે રાજપલ્લઙ્કે નિસીદાપેત્વા સયં નીચાસને નિસીદિત્વા આહ – ‘‘પણ્ડિત, સેતચ્છત્તે અધિવત્થા દેવતા મં ચત્તારો પઞ્હે પુચ્છિ, તે અહં ન જાનામિ. ચત્તારોપિ પણ્ડિતા ન જાનિંસુ, કથેહિ મે, તાત, તે પઞ્હે’’તિ. મહારાજ, છત્તે અધિવત્થા દેવતા વા હોતુ, ચાતુમહારાજિકાદયો વા હોન્તુ, યેન કેનચિ પુચ્છિતપઞ્હં અહં કથેતું સક્કોમિ. વદ, મહારાજ, દેવતાય પુચ્છિતપઞ્હેતિ. અથ રાજા દેવતાય પુચ્છિતનિયામેનેવ કથેન્તો પઠમં ગાથમાહ –

    Evaṃ vutte rājā mahāsattaṃ samussitasetacchatte rājapallaṅke nisīdāpetvā sayaṃ nīcāsane nisīditvā āha – ‘‘paṇḍita, setacchatte adhivatthā devatā maṃ cattāro pañhe pucchi, te ahaṃ na jānāmi. Cattāropi paṇḍitā na jāniṃsu, kathehi me, tāta, te pañhe’’ti. Mahārāja, chatte adhivatthā devatā vā hotu, cātumahārājikādayo vā hontu, yena kenaci pucchitapañhaṃ ahaṃ kathetuṃ sakkomi. Vada, mahārāja, devatāya pucchitapañheti. Atha rājā devatāya pucchitaniyāmeneva kathento paṭhamaṃ gāthamāha –

    ‘‘હન્તિ હત્થેહિ પાદેહિ, મુખઞ્ચ પરિસુમ્ભતિ;

    ‘‘Hanti hatthehi pādehi, mukhañca parisumbhati;

    સ વે રાજ પિયો હોતિ, કં તેન ત્વાભિપસ્સસી’’તિ. (જા॰ ૧.૪.૧૯૭);

    Sa ve rāja piyo hoti, kaṃ tena tvābhipassasī’’ti. (jā. 1.4.197);

    તત્થ હન્તીતિ પહરતિ. પરિસુમ્ભતીતિ પહરતિયેવ. સ વેતિ સો એવં કરોન્તો પિયો હોતિ. કં તેન ત્વાભિપસ્સસીતિ તેન પહરણકારણેન પિયં કતમં પુગ્ગલં ત્વં, રાજ, અભિપસ્સસીતિ.

    Tattha hantīti paharati. Parisumbhatīti paharatiyeva. Sa veti so evaṃ karonto piyo hoti. Kaṃ tena tvābhipassasīti tena paharaṇakāraṇena piyaṃ katamaṃ puggalaṃ tvaṃ, rāja, abhipassasīti.

    મહાસત્તસ્સ તં કથં સુત્વાવ ગગનતલે પુણ્ણચન્દો વિય અત્થો પાકટો અહોસિ. અથ મહાસત્તો ‘‘સુણ, મહારાજ, યદા હિ માતુઅઙ્કે નિપન્નો દહરકુમારો હટ્ઠતુટ્ઠો કીળન્તો માતરં હત્થપાદેહિ પહરતિ, કેસે લુઞ્ચતિ, મુટ્ઠિના મુખં પહરતિ, તદા નં માતા ‘ચોરપુત્તક, કથં ત્વં નો એવં પહરસી’તિઆદીનિ પેમસિનેહવસેનેવ વત્વા પેમં સન્ધારેતું અસક્કોન્તી આલિઙ્ગિત્વા થનન્તરે નિપજ્જાપેત્વા મુખં પરિચુમ્બતિ. ઇતિ સો તસ્સા એવરૂપે કાલે પિયતરો હોતિ, તથા પિતુનોપી’’તિ એવં ગગનમજ્ઝે સૂરિયં ઉટ્ઠાપેન્તો વિય પાકટં કત્વા પઞ્હં કથેસિ. તં સુત્વા દેવતા છત્તપિણ્ડિકં વિવરિત્વા નિક્ખમિત્વા ઉપડ્ઢં સરીરં દસ્સેત્વા ‘‘સુકથિતો પણ્ડિતેન પઞ્હો’’તિ મધુરસ્સરેન સાધુકારં દત્વા રતનચઙ્કોટકં પૂરેત્વા દિબ્બપુપ્ફગન્ધવાસેહિ બોધિસત્તં પૂજેત્વા અન્તરધાયિ. રાજાપિ પણ્ડિતં પુપ્ફાદીહિ પૂજેત્વા ઇતરં પઞ્હં યાચિત્વા ‘‘વદ, મહારાજા’’તિ વુત્તે દુતિયં ગાથમાહ –

    Mahāsattassa taṃ kathaṃ sutvāva gaganatale puṇṇacando viya attho pākaṭo ahosi. Atha mahāsatto ‘‘suṇa, mahārāja, yadā hi mātuaṅke nipanno daharakumāro haṭṭhatuṭṭho kīḷanto mātaraṃ hatthapādehi paharati, kese luñcati, muṭṭhinā mukhaṃ paharati, tadā naṃ mātā ‘coraputtaka, kathaṃ tvaṃ no evaṃ paharasī’tiādīni pemasinehavaseneva vatvā pemaṃ sandhāretuṃ asakkontī āliṅgitvā thanantare nipajjāpetvā mukhaṃ paricumbati. Iti so tassā evarūpe kāle piyataro hoti, tathā pitunopī’’ti evaṃ gaganamajjhe sūriyaṃ uṭṭhāpento viya pākaṭaṃ katvā pañhaṃ kathesi. Taṃ sutvā devatā chattapiṇḍikaṃ vivaritvā nikkhamitvā upaḍḍhaṃ sarīraṃ dassetvā ‘‘sukathito paṇḍitena pañho’’ti madhurassarena sādhukāraṃ datvā ratanacaṅkoṭakaṃ pūretvā dibbapupphagandhavāsehi bodhisattaṃ pūjetvā antaradhāyi. Rājāpi paṇḍitaṃ pupphādīhi pūjetvā itaraṃ pañhaṃ yācitvā ‘‘vada, mahārājā’’ti vutte dutiyaṃ gāthamāha –

    ‘‘અક્કોસતિ યથાકામં, આગમઞ્ચસ્સ ઇચ્છતિ;

    ‘‘Akkosati yathākāmaṃ, āgamañcassa icchati;

    સ વે રાજ પિયો હોતિ, કં તેન ત્વાભિપસ્સસી’’તિ. (જા॰ ૧.૪.૧૯૮);

    Sa ve rāja piyo hoti, kaṃ tena tvābhipassasī’’ti. (jā. 1.4.198);

    અથસ્સ મહાસત્તો – ‘‘મહારાજ, માતા વચનપેસનં કાતું સમત્થં સત્તટ્ઠવસ્સિકં પુત્તં ‘તાત, ખેત્તં ગચ્છ, અન્તરાપણં ગચ્છા’તિઆદીનિ વત્વા ‘અમ્મ, સચે ઇદઞ્ચિદઞ્ચ ખાદનીયં ભોજનીયં દસ્સસિ, ગમિસ્સામી’તિ વુત્તે ‘સાધુ, પુત્ત, ગણ્હાહી’તિ વત્વા દેતિ. સો દારકો તં ખાદિત્વા બહિ ગન્ત્વા દારકેહિ સદ્ધિં કીળિત્વા માતુપેસનં ન ગચ્છતિ. માતરા ‘‘તાત, ગચ્છાહી’તિ વુત્તે સો માતરં ‘અમ્મ, ત્વં સીતાય ઘરચ્છાયાય નિસીદસિ, કિં પન અહં તવ બહિ પેસનકમ્મં કરિસ્સામિ, અહં તં વઞ્ચેમી’તિ વત્વા હત્થવિકારમુખવિકારે કત્વા ગતો. સા ગચ્છન્તં દિસ્વા કુજ્ઝિત્વા દણ્ડકં ગહેત્વા ‘ત્વં મમ સન્તકં ખાદિત્વા ખેત્તે કિચ્ચં કાતું ન ઇચ્છસી’તિ તજ્જેન્તી વેગેન પલાયન્તં અનુબન્ધિત્વા પાપુણિતું અસક્કોન્તી ‘ચોરા તં ખણ્ડાખણ્ડં છિન્દન્તૂ’તિઆદીનિ વત્વા યથાકામં અક્કોસતિ પરિભાસતિ. યં પન મુખેન ભણતિ, તથા હદયે અપ્પમત્તકમ્પિ ન ઇચ્છતિ, આગમનઞ્ચસ્સ ઇચ્છતિ, સો દિવસભાગં કીળિત્વા સાયં ગેહં પવિસિતું અવિસહન્તો ઞાતકાનં સન્તિકં ગચ્છતિ. માતાપિસ્સ આગમનમગ્ગં ઓલોકેન્તી અનાગચ્છન્તં દિસ્વા ‘પવિસિતું ન વિસહતિ મઞ્ઞે’તિ સોકસ્સ હદયં પૂરેત્વા અસ્સુપુણ્ણેહિ નેત્તેહિ ઞાતિઘરે ઉપધારેન્તી પુત્તં દિસ્વા આલિઙ્ગિત્વા સીસે ચુમ્બિત્વા ઉભોહિ હત્થેહિ દળ્હં ગહેત્વા ‘તાત પિયપુત્તક, મમ વચનં હદયે ઠપેસી’તિ અતિરેકતરં પેમં ઉપ્પાદેસિ. એવં, મહારાજ, માતુયા કુદ્ધકાલે પુત્તો પિયતરો નામ હોતી’’તિ દુતિયં પઞ્હં કથેસિ. દેવતા તથેવ પૂજેસિ.

    Athassa mahāsatto – ‘‘mahārāja, mātā vacanapesanaṃ kātuṃ samatthaṃ sattaṭṭhavassikaṃ puttaṃ ‘tāta, khettaṃ gaccha, antarāpaṇaṃ gacchā’tiādīni vatvā ‘amma, sace idañcidañca khādanīyaṃ bhojanīyaṃ dassasi, gamissāmī’ti vutte ‘sādhu, putta, gaṇhāhī’ti vatvā deti. So dārako taṃ khāditvā bahi gantvā dārakehi saddhiṃ kīḷitvā mātupesanaṃ na gacchati. Mātarā ‘‘tāta, gacchāhī’ti vutte so mātaraṃ ‘amma, tvaṃ sītāya gharacchāyāya nisīdasi, kiṃ pana ahaṃ tava bahi pesanakammaṃ karissāmi, ahaṃ taṃ vañcemī’ti vatvā hatthavikāramukhavikāre katvā gato. Sā gacchantaṃ disvā kujjhitvā daṇḍakaṃ gahetvā ‘tvaṃ mama santakaṃ khāditvā khette kiccaṃ kātuṃ na icchasī’ti tajjentī vegena palāyantaṃ anubandhitvā pāpuṇituṃ asakkontī ‘corā taṃ khaṇḍākhaṇḍaṃ chindantū’tiādīni vatvā yathākāmaṃ akkosati paribhāsati. Yaṃ pana mukhena bhaṇati, tathā hadaye appamattakampi na icchati, āgamanañcassa icchati, so divasabhāgaṃ kīḷitvā sāyaṃ gehaṃ pavisituṃ avisahanto ñātakānaṃ santikaṃ gacchati. Mātāpissa āgamanamaggaṃ olokentī anāgacchantaṃ disvā ‘pavisituṃ na visahati maññe’ti sokassa hadayaṃ pūretvā assupuṇṇehi nettehi ñātighare upadhārentī puttaṃ disvā āliṅgitvā sīse cumbitvā ubhohi hatthehi daḷhaṃ gahetvā ‘tāta piyaputtaka, mama vacanaṃ hadaye ṭhapesī’ti atirekataraṃ pemaṃ uppādesi. Evaṃ, mahārāja, mātuyā kuddhakāle putto piyataro nāma hotī’’ti dutiyaṃ pañhaṃ kathesi. Devatā tatheva pūjesi.

    રાજાપિ પૂજેત્વા તતિયં પઞ્હં યાચિત્વા ‘‘વદ, મહારાજા’’તિ વુત્તે તતિયં ગાથમાહ –

    Rājāpi pūjetvā tatiyaṃ pañhaṃ yācitvā ‘‘vada, mahārājā’’ti vutte tatiyaṃ gāthamāha –

    ‘‘અબ્ભક્ખાતિ અભૂતેન, અલિકેનાભિસારયે;

    ‘‘Abbhakkhāti abhūtena, alikenābhisāraye;

    સ વે રાજ પિયો હોતિ, કં તેન ત્વાભિપસ્સસી’’તિ. (જા॰ ૧.૪.૧૯૯);

    Sa ve rāja piyo hoti, kaṃ tena tvābhipassasī’’ti. (jā. 1.4.199);

    અથસ્સ મહાસત્તો ‘‘રાજ, યદા ઉભો જયમ્પતિકા રહોગતા લોકસ્સાદરતિયા કીળન્તા ‘ભદ્દે, તવ મયિ પેમં નત્થિ, હદયં તે બહિ ગત’ન્તિ એવં અઞ્ઞમઞ્ઞં અભૂતેન અબ્ભાચિક્ખન્તિ, અલિકેન સારેન્તિ ચોદેન્તિ, તદા તે અતિરેકતરં અઞ્ઞમઞ્ઞં પિયાયન્તિ. એવમસ્સ પઞ્હસ્સ અત્થં જાનાહી’’તિ કથેસિ. દેવતા તથેવ પૂજેસિ.

    Athassa mahāsatto ‘‘rāja, yadā ubho jayampatikā rahogatā lokassādaratiyā kīḷantā ‘bhadde, tava mayi pemaṃ natthi, hadayaṃ te bahi gata’nti evaṃ aññamaññaṃ abhūtena abbhācikkhanti, alikena sārenti codenti, tadā te atirekataraṃ aññamaññaṃ piyāyanti. Evamassa pañhassa atthaṃ jānāhī’’ti kathesi. Devatā tatheva pūjesi.

    રાજાપિ પૂજેત્વા ઇતરં પઞ્હં યાચિત્વા ‘‘વદ, મહારાજા’’તિ વુત્તે ચતુત્થં ગાથમાહ –

    Rājāpi pūjetvā itaraṃ pañhaṃ yācitvā ‘‘vada, mahārājā’’ti vutte catutthaṃ gāthamāha –

    ‘‘હરં અન્નઞ્ચ પાનઞ્ચ, વત્થસેનાસનાનિ ચ;

    ‘‘Haraṃ annañca pānañca, vatthasenāsanāni ca;

    અઞ્ઞદત્થુહરા સન્તા, તે વે રાજ પિયા હોન્તિ;

    Aññadatthuharā santā, te ve rāja piyā honti;

    કં તેન ત્વાભિપસ્સસી’’તિ. (જા॰ ૧.૪.૨૦૦);

    Kaṃ tena tvābhipassasī’’ti. (jā. 1.4.200);

    અથસ્સ મહાસત્તો ‘‘મહારાજ, અયં પઞ્હો ધમ્મિકસમણબ્રાહ્મણે સન્ધાય વુત્તો. સદ્ધાનિ હિ કુલાનિ ઇધલોકપરલોકં સદ્દહિત્વા દેન્તિ ચેવ દાતુકામાનિ ચ હોન્તિ, તાનિ તથારૂપે સમણબ્રાહ્મણે યાચન્તેપિ લદ્ધં હરન્તે ભુઞ્જન્તેપિ દિસ્વા ‘અમ્હેયેવ યાચન્તિ, અમ્હાકંયેવ સન્તકાનિ અન્નપાનાદીનિ પરિભુઞ્જન્તી’તિ તેસુ અતિરેકતરં પેમં કરોન્તિ. એવં ખો, મહારાજ, અઞ્ઞદત્થુહરા સન્તા એકંસેન યાચન્તા ચેવ લદ્ધં હરન્તા ચ સમાના પિયા હોન્તી’’તિ કથેસિ. ઇમસ્મિં પન પઞ્હે કથિતે દેવતા તથેવ પૂજેત્વા સાધુકારં દત્વા સત્તરતનપૂરં રતનચઙ્કોટકં ‘‘ગણ્હ, મહાપણ્ડિતા’’તિ મહાસત્તસ્સ પાદમૂલે ખિપિ. રાજાપિસ્સ અતિરેકતરં પૂજં કરોન્તો અતિવિય પસીદિત્વા સેનાપતિટ્ઠાનં અદાસિ. તતો પટ્ઠાય મહાસત્તસ્સ યસો મહા અહોસિ.

    Athassa mahāsatto ‘‘mahārāja, ayaṃ pañho dhammikasamaṇabrāhmaṇe sandhāya vutto. Saddhāni hi kulāni idhalokaparalokaṃ saddahitvā denti ceva dātukāmāni ca honti, tāni tathārūpe samaṇabrāhmaṇe yācantepi laddhaṃ harante bhuñjantepi disvā ‘amheyeva yācanti, amhākaṃyeva santakāni annapānādīni paribhuñjantī’ti tesu atirekataraṃ pemaṃ karonti. Evaṃ kho, mahārāja, aññadatthuharā santā ekaṃsena yācantā ceva laddhaṃ harantā ca samānā piyā hontī’’ti kathesi. Imasmiṃ pana pañhe kathite devatā tatheva pūjetvā sādhukāraṃ datvā sattaratanapūraṃ ratanacaṅkoṭakaṃ ‘‘gaṇha, mahāpaṇḍitā’’ti mahāsattassa pādamūle khipi. Rājāpissa atirekataraṃ pūjaṃ karonto ativiya pasīditvā senāpatiṭṭhānaṃ adāsi. Tato paṭṭhāya mahāsattassa yaso mahā ahosi.

    દેવતાપઞ્હો નિટ્ઠિતો.

    Devatāpañho niṭṭhito.

    પઞ્ચપણ્ડિતપઞ્હો

    Pañcapaṇḍitapañho

    પુન તે ચત્તારો પણ્ડિતા ‘‘અમ્ભો, ગહપતિપુત્તો ઇદાનિ મહન્તતરો જાતો, કિં કરોમા’’તિ મન્તયિંસુ. અથ ને સેનકો આહ – ‘‘હોતુ દિટ્ઠો મે ઉપાયો, મયં ગહપતિપુત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘રહસ્સં નામ કસ્સ કથેતું વટ્ટતી’તિ પુચ્છિસ્સામ, સો ‘ન કસ્સચિ કથેતબ્બ’ન્તિ વક્ખતિ. અથ નં ‘ગહપતિપુત્તો તે, દેવ, પચ્ચત્થિકો જાતો’તિ પરિભિન્દિસ્સામા’’તિ. તે ચત્તારોપિ પણ્ડિતા તસ્સ ઘરં ગન્ત્વા પટિસન્થારં કત્વા ‘‘પણ્ડિત, પઞ્હં પુચ્છિતુકામમ્હા’’તિ વત્વા ‘‘પુચ્છથા’’તિ વુત્તે સેનકો પુચ્છિ ‘‘પણ્ડિત, પુરિસેન નામ કત્થ પતિટ્ઠાતબ્બ’’ન્તિ? ‘‘સચ્ચે પતિટ્ઠાતબ્બ’’ન્તિ. ‘‘સચ્ચે પતિટ્ઠિતેન કિં ઉપ્પાદેતબ્બ’’ન્તિ? ‘‘ધનં ઉપ્પાદેતબ્બ’’ન્તિ. ‘‘ધનં ઉપ્પાદેત્વા કિં કાતબ્બ’’ન્તિ? ‘‘મન્તો ગહેતબ્બો’’તિ. ‘‘મન્તં ગહેત્વા કિં કાતબ્બ’’ન્તિ? ‘‘અત્તનો રહસ્સં પરસ્સ ન કથેતબ્બ’’ન્તિ. તે ‘‘સાધુ પણ્ડિતા’’તિ વત્વા તુટ્ઠમાનસા હુત્વા ‘‘ઇદાનિ ગહપતિપુત્તસ્સ પિટ્ઠિં પસ્સિસ્સામા’’તિ રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘મહારાજ, ગહપતિપુત્તો તે પચ્ચત્થિકો જાતો’’તિ વદિંસુ. ‘‘નાહં તુમ્હાકં વચનં સદ્દહામિ, ન સો મય્હં પચ્ચત્થિકો ભવિસ્સતી’’તિ . સચ્ચં, મહારાજ, સદ્દહથ, અસદ્દહન્તો પન તમેવ પુચ્છથ ‘‘પણ્ડિત, અત્તનો રહસ્સં નામ કસ્સ કથેતબ્બ’’ન્તિ? સચે પચ્ચત્થિકો ન ભવિસ્સતિ, ‘‘અસુકસ્સ નામ કથેતબ્બ’’ન્તિ વક્ખતિ. સચે પચ્ચત્થિકો ભવિસ્સતિ, ‘‘કસ્સચિ ન કથેતબ્બં, મનોરથે પરિપુણ્ણે કથેતબ્બ’’ન્તિ વક્ખતિ. તદા અમ્હાકં વચનં સદ્દહિત્વા નિક્કઙ્ખા ભવેય્યાથાતિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા એકદિવસં સબ્બેસુ સમાગન્ત્વા નિસિન્નેસુ વીસતિનિપાતે પઞ્ચપણ્ડિતપઞ્હે પઠમં ગાથમાહ –

    Puna te cattāro paṇḍitā ‘‘ambho, gahapatiputto idāni mahantataro jāto, kiṃ karomā’’ti mantayiṃsu. Atha ne senako āha – ‘‘hotu diṭṭho me upāyo, mayaṃ gahapatiputtaṃ upasaṅkamitvā ‘rahassaṃ nāma kassa kathetuṃ vaṭṭatī’ti pucchissāma, so ‘na kassaci kathetabba’nti vakkhati. Atha naṃ ‘gahapatiputto te, deva, paccatthiko jāto’ti paribhindissāmā’’ti. Te cattāropi paṇḍitā tassa gharaṃ gantvā paṭisanthāraṃ katvā ‘‘paṇḍita, pañhaṃ pucchitukāmamhā’’ti vatvā ‘‘pucchathā’’ti vutte senako pucchi ‘‘paṇḍita, purisena nāma kattha patiṭṭhātabba’’nti? ‘‘Sacce patiṭṭhātabba’’nti. ‘‘Sacce patiṭṭhitena kiṃ uppādetabba’’nti? ‘‘Dhanaṃ uppādetabba’’nti. ‘‘Dhanaṃ uppādetvā kiṃ kātabba’’nti? ‘‘Manto gahetabbo’’ti. ‘‘Mantaṃ gahetvā kiṃ kātabba’’nti? ‘‘Attano rahassaṃ parassa na kathetabba’’nti. Te ‘‘sādhu paṇḍitā’’ti vatvā tuṭṭhamānasā hutvā ‘‘idāni gahapatiputtassa piṭṭhiṃ passissāmā’’ti rañño santikaṃ gantvā ‘‘mahārāja, gahapatiputto te paccatthiko jāto’’ti vadiṃsu. ‘‘Nāhaṃ tumhākaṃ vacanaṃ saddahāmi, na so mayhaṃ paccatthiko bhavissatī’’ti . Saccaṃ, mahārāja, saddahatha, asaddahanto pana tameva pucchatha ‘‘paṇḍita, attano rahassaṃ nāma kassa kathetabba’’nti? Sace paccatthiko na bhavissati, ‘‘asukassa nāma kathetabba’’nti vakkhati. Sace paccatthiko bhavissati, ‘‘kassaci na kathetabbaṃ, manorathe paripuṇṇe kathetabba’’nti vakkhati. Tadā amhākaṃ vacanaṃ saddahitvā nikkaṅkhā bhaveyyāthāti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā ekadivasaṃ sabbesu samāgantvā nisinnesu vīsatinipāte pañcapaṇḍitapañhe paṭhamaṃ gāthamāha –

    ‘‘પઞ્ચ પણ્ડિતા સમાગતાત્થ, પઞ્હા મે પટિભાતિ તં સુણાથ;

    ‘‘Pañca paṇḍitā samāgatāttha, pañhā me paṭibhāti taṃ suṇātha;

    નિન્દિયમત્થં પસંસિયં વા, કસ્સેવાવિકરેય્ય ગુય્હમત્થ’’ન્તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૩૧૫);

    Nindiyamatthaṃ pasaṃsiyaṃ vā, kassevāvikareyya guyhamattha’’nti. (jā. 1.15.315);

    એવં વુત્તે સેનકો ‘‘રાજાનમ્પિ અમ્હાકંયેવ અબ્ભન્તરે પક્ખિપિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ઇમં ગાથમાહ –

    Evaṃ vutte senako ‘‘rājānampi amhākaṃyeva abbhantare pakkhipissāmī’’ti cintetvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘ત્વં આવિકરોહિ ભૂમિપાલ, ભત્તા ભારસહો તુવં વદેતં;

    ‘‘Tvaṃ āvikarohi bhūmipāla, bhattā bhārasaho tuvaṃ vadetaṃ;

    તવ છન્દરુચીનિ સમ્મસિત્વા, અથ વક્ખન્તિ જનિન્દ પઞ્ચ ધીરા’’તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૩૧૬);

    Tava chandarucīni sammasitvā, atha vakkhanti janinda pañca dhīrā’’ti. (jā. 1.15.316);

    તત્થ ભત્તાતિ ત્વં અમ્હાકં સામિકો ચેવ ઉપ્પન્નસ્સ ચ ભારસ્સ સહો, પઠમં તાવ ત્વમેવ એતં વદેહિ. તવ છન્દરુચીનીતિ પચ્છા તવ છન્દઞ્ચેવ રુચ્ચનકારણાનિ ચ સમ્મસિત્વા ઇમે પઞ્ચ પણ્ડિતા વક્ખન્તિ.

    Tattha bhattāti tvaṃ amhākaṃ sāmiko ceva uppannassa ca bhārassa saho, paṭhamaṃ tāva tvameva etaṃ vadehi. Tava chandarucīnīti pacchā tava chandañceva ruccanakāraṇāni ca sammasitvā ime pañca paṇḍitā vakkhanti.

    અથ રાજા અત્તનો કિલેસવસિકતાય ઇમં ગાથમાહ –

    Atha rājā attano kilesavasikatāya imaṃ gāthamāha –

    ‘‘યા સીલવતી અનઞ્ઞથેય્યા, ભત્તુચ્છન્દવસાનુગા પિયા મનાપા;

    ‘‘Yā sīlavatī anaññatheyyā, bhattucchandavasānugā piyā manāpā;

    નિન્દિયમત્થં પસંસિયં વા, ભરિયાયાવિકરેય્ય ગુય્હમત્થ’’ન્તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૩૧૭);

    Nindiyamatthaṃ pasaṃsiyaṃ vā, bhariyāyāvikareyya guyhamattha’’nti. (jā. 1.15.317);

    તત્થ અનઞ્ઞથેય્યાતિ કિલેસવસેન અઞ્ઞેન ન થેનિતબ્બા.

    Tattha anaññatheyyāti kilesavasena aññena na thenitabbā.

    તતો સેનકો ‘‘ઇદાનિ રાજાનં અમ્હાકં અબ્ભન્તરે પક્ખિપિમ્હા’’તિ તુસ્સિત્વા સયંકતકારણમેવ દીપેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Tato senako ‘‘idāni rājānaṃ amhākaṃ abbhantare pakkhipimhā’’ti tussitvā sayaṃkatakāraṇameva dīpento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘યો કિચ્છગતસ્સ આતુરસ્સ, સરણં હોતિ ગતી પરાયણઞ્ચ;

    ‘‘Yo kicchagatassa āturassa, saraṇaṃ hoti gatī parāyaṇañca;

    નિન્દિયમત્થં પસંસિયં વા, સખિનોવાવિકરેય્ય ગુય્હમત્થ’’ન્તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૩૧૮);

    Nindiyamatthaṃ pasaṃsiyaṃ vā, sakhinovāvikareyya guyhamattha’’nti. (jā. 1.15.318);

    અથ રાજા પુક્કુસં પુચ્છિ ‘‘કથં, પુક્કુસ, પસ્સસિ, નિન્દિયં વા પસંસિયં વા રહસ્સં કસ્સ કથેતબ્બ’’ન્તિ? સો કથેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Atha rājā pukkusaṃ pucchi ‘‘kathaṃ, pukkusa, passasi, nindiyaṃ vā pasaṃsiyaṃ vā rahassaṃ kassa kathetabba’’nti? So kathento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘જેટ્ઠો અથ મજ્ઝિમો કનિટ્ઠો, યો ચે સીલસમાહિતો ઠિતત્તો;

    ‘‘Jeṭṭho atha majjhimo kaniṭṭho, yo ce sīlasamāhito ṭhitatto;

    નિન્દિયમત્થં પસંસિયં વા, ભાતુવાવિકરેય્ય ગુય્હમત્થ’’ન્તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૩૧૯);

    Nindiyamatthaṃ pasaṃsiyaṃ vā, bhātuvāvikareyya guyhamattha’’nti. (jā. 1.15.319);

    તત્થ ઠિતત્તોતિ ઠિતસભાવો નિબ્બિસેવનો.

    Tattha ṭhitattoti ṭhitasabhāvo nibbisevano.

    તતો રાજા કામિન્દં પુચ્છિ ‘‘કથં કામિન્દ પસ્સસિ, રહસ્સં કસ્સ કથેતબ્બ’’ન્તિ? સો કથેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Tato rājā kāmindaṃ pucchi ‘‘kathaṃ kāminda passasi, rahassaṃ kassa kathetabba’’nti? So kathento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘યો વે પિતુહદયસ્સ પદ્ધગૂ, અનુજાતો પિતરં અનોમપઞ્ઞો;

    ‘‘Yo ve pituhadayassa paddhagū, anujāto pitaraṃ anomapañño;

    નિન્દિયમત્થં પસંસિયં વા, પુત્તસ્સાવિકરેય્ય ગુય્હમત્થ’’ન્તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૩૨૦);

    Nindiyamatthaṃ pasaṃsiyaṃ vā, puttassāvikareyya guyhamattha’’nti. (jā. 1.15.320);

    તત્થ પદ્ધગૂતિ પેસનકારકો યો પિતુસ્સ પેસનં કરોતિ, પિતુ ચિત્તસ્સ વસે વત્તતિ, ઓવાદક્ખમો હોતીતિ અત્થો. અનુજાતોતિ તયો પુત્તા અતિજાતો ચ અનુજાતો ચ અવજાતો ચાતિ. અનુપ્પન્નં યસં ઉપ્પાદેન્તો અતિજાતો, કુલભારો અવજાતો, કુલપવેણિરક્ખકો પન અનુજાતો. તં સન્ધાય એવમાહ.

    Tattha paddhagūti pesanakārako yo pitussa pesanaṃ karoti, pitu cittassa vase vattati, ovādakkhamo hotīti attho. Anujātoti tayo puttā atijāto ca anujāto ca avajāto cāti. Anuppannaṃ yasaṃ uppādento atijāto, kulabhāro avajāto, kulapaveṇirakkhako pana anujāto. Taṃ sandhāya evamāha.

    તતો રાજા દેવિન્દં પુચ્છિ – ‘‘કથં દેવિન્દ, પસ્સસિ, રહસ્સં કસ્સ કથેતબ્બ’’ન્તિ? સો અત્તનો કતકારણમેવ કથેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Tato rājā devindaṃ pucchi – ‘‘kathaṃ devinda, passasi, rahassaṃ kassa kathetabba’’nti? So attano katakāraṇameva kathento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘માતા દ્વિપદાજનિન્દસેટ્ઠ, યા નં પોસેતિ છન્દસા પિયેન;

    ‘‘Mātā dvipadājanindaseṭṭha, yā naṃ poseti chandasā piyena;

    નિન્દિયમત્થં પસંસિયં વા, માતુયાવિકરેય્ય ગુય્હમત્થ’’ન્તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૩૨૧);

    Nindiyamatthaṃ pasaṃsiyaṃ vā, mātuyāvikareyya guyhamattha’’nti. (jā. 1.15.321);

    તત્થ દ્વિપદાજનિન્દસેટ્ઠાતિ દ્વિપદાનં સેટ્ઠ, જનિન્દ. છન્દસા પિયેનાતિ છન્દેન ચેવ પેમેન ચ.

    Tattha dvipadājanindaseṭṭhāti dvipadānaṃ seṭṭha, janinda. Chandasā piyenāti chandena ceva pemena ca.

    એવં તે પુચ્છિત્વા રાજા પણ્ડિતં પુચ્છિ ‘‘કથં પસ્સસિ, પણ્ડિત, રહસ્સં કસ્સ કથેતબ્બ’’ન્તિ. ‘‘મહારાજ, યાવ અત્તનો ઇચ્છિતં ન નિપ્ફજ્જતિ, તાવ પણ્ડિતો અધિવાસેય્ય, કસ્સચિ ન કથેય્યા’’તિ સો ઇમં ગાથમાહ –

    Evaṃ te pucchitvā rājā paṇḍitaṃ pucchi ‘‘kathaṃ passasi, paṇḍita, rahassaṃ kassa kathetabba’’nti. ‘‘Mahārāja, yāva attano icchitaṃ na nipphajjati, tāva paṇḍito adhivāseyya, kassaci na katheyyā’’ti so imaṃ gāthamāha –

    ‘‘ગુય્હસ્સ હિ ગુય્હમેવ સાધુ, ન હિ ગુય્હસ્સ પસત્થમાવિકમ્મં;

    ‘‘Guyhassa hi guyhameva sādhu, na hi guyhassa pasatthamāvikammaṃ;

    અનિપ્ફન્નતા સહેય્ય ધીરો, નિપ્ફન્નોવ યથાસુખં ભણેય્યા’’તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૩૨૨);

    Anipphannatā saheyya dhīro, nipphannova yathāsukhaṃ bhaṇeyyā’’ti. (jā. 1.15.322);

    તત્થ અનિપ્ફન્નતાતિ મહારાજ, યાવ અત્તનો ઇચ્છિતં ન નિપ્ફજ્જતિ, તાવ પણ્ડિતો અધિવાસેય્ય, ન કસ્સચિ કથેય્યાતિ.

    Tattha anipphannatāti mahārāja, yāva attano icchitaṃ na nipphajjati, tāva paṇḍito adhivāseyya, na kassaci katheyyāti.

    પણ્ડિતેન પન એવં વુત્તે રાજા અનત્તમનો અહોસિ. સેનકો રાજાનં ઓલોકેસિ, રાજાપિ સેનકમુખં ઓલોકેસિ. બોધિસત્તો તેસં કિરિયં દિસ્વાવ જાનિ ‘‘ઇમે ચત્તારો જના પઠમમેવ મં રઞ્ઞો અન્તરે પરિભિન્દિંસુ, વીમંસનવસેન પઞ્હો પુચ્છિતો ભવિસ્સતી’’તિ. તેસં પન કથેન્તાનઞ્ઞેવ સૂરિયો અત્થઙ્ગતો, દીપા જલિતા. પણ્ડિતો ‘‘રાજકમ્માનિ નામ ભારિયાનિ, ન પઞ્ઞાયતિ ‘કિં ભવિસ્સતી’તિ, ખિપ્પમેવ ગન્તું વટ્ટતી’’તિ ઉટ્ઠાયાસના રાજાનં વન્દિત્વા નિક્ખમિત્વા ચિન્તેસિ ‘‘ઇમેસુ એકો ‘સહાયકસ્સ કથેતું વટ્ટતી’તિ આહ , એકો ‘ભાતુસ્સ, એકો પુત્તસ્સ, એકો માતુ કથેતું વટ્ટતી’તિ આહ. ઇમેહિ એતં કતમેવ ભવિસ્સતિ, દિટ્ઠમેવ કથિતન્તિ મઞ્ઞામિ, હોતુ અજ્જેવ એતં જાનિસ્સામી’’તિ. તે પન ચત્તારોપિ અઞ્ઞેસુ દિવસેસુ રાજકુલા નિક્ખમિત્વા રાજનિવેસનદ્વારે એકસ્સ ભત્તઅમ્બણસ્સ પિટ્ઠે નિસીદિત્વા કિચ્ચકરણીયાનિ મન્તેત્વા ઘરાનિ ગચ્છન્તિ. તસ્મા પણ્ડિતો ‘‘અહં એતેસં ચતુન્નં રહસ્સં અમ્બણસ્સ હેટ્ઠા નિપજ્જિત્વા જાનિતું સક્કુણેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા તં અમ્બણં ઉક્ખિપાપેત્વા અત્થરણં અત્થરાપેત્વા અમ્બણસ્સ હેટ્ઠા પવિસિત્વા પુરિસાનં સઞ્ઞં અદાસિ ‘‘તુમ્હે ચતૂસુ પણ્ડિતેસુ મન્તેત્વા ગતેસુ આગન્ત્વા મં આનેય્યાથા’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા પક્કમિંસુ. સેનકોપિ રાજાનં આહ – ‘‘મહારાજ, અમ્હાકં વચનં ન સદ્દહથ, ઇદાનિ કિં કરિસ્સથા’’તિ. સો તસ્સ વચનં ગહેત્વા અનિસામેત્વાવ ભીતતસિતો હુત્વા ‘‘ઇદાનિ કિં કરોમ, સેનક પણ્ડિતા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘મહારાજ, પપઞ્ચં અકત્વા કઞ્ચિ અજાનાપેત્વા ગહપતિપુત્તં મારેતું વટ્ટતી’’તિ. રાજા ‘‘સેનક, ઠપેત્વા તુમ્હે અઞ્ઞો મમ અત્થકામો નામ નત્થિ, તુમ્હે અત્તનો સુહદે ગહેત્વા દ્વારન્તરે ઠત્વા ગહપતિપુત્તસ્સ પાતોવ ઉપટ્ઠાનં આગચ્છન્તસ્સ ખગ્ગેન સીસં છિન્દથા’’તિ અત્તનો ખગ્ગરતનં અદાસિ. તે ‘‘સાધુ, દેવ, મા ભાયિ, મયં તં મારેસ્સામા’’તિ વત્વા નિક્ખમિત્વા ‘‘દિટ્ઠા નો પચ્ચામિત્તસ્સ પિટ્ઠી’’તિ ભત્તઅમ્બણસ્સ પિટ્ઠે નિસીદિંસુ. તતો સેનકો આહ ‘‘અમ્ભો, કો ગહપતિપુત્તં મારેસ્સતી’’તિ. ઇતરે ‘‘તુમ્હેયેવ આચરિય, મારેથા’’તિ તસ્સેવ ભારં કરિંસુ.

    Paṇḍitena pana evaṃ vutte rājā anattamano ahosi. Senako rājānaṃ olokesi, rājāpi senakamukhaṃ olokesi. Bodhisatto tesaṃ kiriyaṃ disvāva jāni ‘‘ime cattāro janā paṭhamameva maṃ rañño antare paribhindiṃsu, vīmaṃsanavasena pañho pucchito bhavissatī’’ti. Tesaṃ pana kathentānaññeva sūriyo atthaṅgato, dīpā jalitā. Paṇḍito ‘‘rājakammāni nāma bhāriyāni, na paññāyati ‘kiṃ bhavissatī’ti, khippameva gantuṃ vaṭṭatī’’ti uṭṭhāyāsanā rājānaṃ vanditvā nikkhamitvā cintesi ‘‘imesu eko ‘sahāyakassa kathetuṃ vaṭṭatī’ti āha , eko ‘bhātussa, eko puttassa, eko mātu kathetuṃ vaṭṭatī’ti āha. Imehi etaṃ katameva bhavissati, diṭṭhameva kathitanti maññāmi, hotu ajjeva etaṃ jānissāmī’’ti. Te pana cattāropi aññesu divasesu rājakulā nikkhamitvā rājanivesanadvāre ekassa bhattaambaṇassa piṭṭhe nisīditvā kiccakaraṇīyāni mantetvā gharāni gacchanti. Tasmā paṇḍito ‘‘ahaṃ etesaṃ catunnaṃ rahassaṃ ambaṇassa heṭṭhā nipajjitvā jānituṃ sakkuṇeyya’’nti cintetvā taṃ ambaṇaṃ ukkhipāpetvā attharaṇaṃ attharāpetvā ambaṇassa heṭṭhā pavisitvā purisānaṃ saññaṃ adāsi ‘‘tumhe catūsu paṇḍitesu mantetvā gatesu āgantvā maṃ āneyyāthā’’ti. Te ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā pakkamiṃsu. Senakopi rājānaṃ āha – ‘‘mahārāja, amhākaṃ vacanaṃ na saddahatha, idāni kiṃ karissathā’’ti. So tassa vacanaṃ gahetvā anisāmetvāva bhītatasito hutvā ‘‘idāni kiṃ karoma, senaka paṇḍitā’’ti pucchi. ‘‘Mahārāja, papañcaṃ akatvā kañci ajānāpetvā gahapatiputtaṃ māretuṃ vaṭṭatī’’ti. Rājā ‘‘senaka, ṭhapetvā tumhe añño mama atthakāmo nāma natthi, tumhe attano suhade gahetvā dvārantare ṭhatvā gahapatiputtassa pātova upaṭṭhānaṃ āgacchantassa khaggena sīsaṃ chindathā’’ti attano khaggaratanaṃ adāsi. Te ‘‘sādhu, deva, mā bhāyi, mayaṃ taṃ māressāmā’’ti vatvā nikkhamitvā ‘‘diṭṭhā no paccāmittassa piṭṭhī’’ti bhattaambaṇassa piṭṭhe nisīdiṃsu. Tato senako āha ‘‘ambho, ko gahapatiputtaṃ māressatī’’ti. Itare ‘‘tumheyeva ācariya, mārethā’’ti tasseva bhāraṃ kariṃsu.

    અથ ને સેનકો પુચ્છિ ‘‘તુમ્હે ‘રહસ્સં નામ અસુકસ્સ અસુકસ્સ કથેતબ્બ’ન્તિ વદથ, કિં વો એતં કતં, ઉદાહુ દિટ્ઠં સુત’’ન્તિ? ‘‘કતં એતં, આચરિયા’’તિ. તુમ્હે ‘‘રહસ્સં નામ સહાયકસ્સ કથેતબ્બ’’ન્તિ વદથ, ‘‘કિં વો એતં કતં, ઉદાહુ દિટ્ઠં સુત’’ન્તિ? ‘‘કતં એતં મયા’’તિ? ‘‘કથેથ, આચરિયા’’તિ. ‘‘ઇમસ્મિં રહસ્સે રઞ્ઞા ઞાતે જીવિતં મે નત્થી’’તિ. ‘‘મા ભાયથ આચરિય, ઇધ તુમ્હાકં રહસ્સભેદકો નત્થિ, કથેથા’’તિ. સો નખેન અમ્બણં કોટ્ટેત્વા ‘‘અત્થિ નુ ખો ઇમસ્સ હેટ્ઠા ગહપતિપુત્તો’’તિ આહ. ‘‘આચરિય, ગહપતિપુત્તો અત્તનો ઇસ્સરિયેન એવરૂપં ઠાનં ન પવિસિસ્સતિ, ઇદાનિ યસેન મત્તો ભવિસ્સતિ, કથેથ તુમ્હે’’તિ. સેનકો તાવ અત્તનો રહસ્સં કથેન્તો આહ – ‘‘તુમ્હે ઇમસ્મિં નગરે અસુકં નામ વેસિં જાનાથા’’તિ? ‘‘આમ, આચરિયા’’તિ. ‘‘ઇદાનિ સા પઞ્ઞાયતી’’તિ. ‘‘ન પઞ્ઞાયતિ, આચરિયા’’તિ. ‘‘અહં સાલવનુય્યાને તાય સદ્ધિં પુરિસકિચ્ચં કત્વા તસ્સા પિળન્ધનેસુ લોભેન તં મારેત્વા તસ્સાયેવ સાટકેન ભણ્ડિકં કત્વા આહરિત્વા અમ્હાકં ઘરે અસુકભૂમિકાય અસુકે નામ ગબ્ભે નાગદન્તકે લગ્ગેસિં, વળઞ્જેતું ૩ વિસહામિ, પુરાણભાવમસ્સ ઓલોકેમિ, એવરૂપં અપરાધકમ્મં કત્વા મયા એકસ્સ સહાયકસ્સ કથિતં, ન તેન કસ્સચિ કથિતપુબ્બં, ઇમિના કારણેન ‘સહાયકસ્સ ગુય્હં કથેતબ્બ’ન્તિ મયા કથિત’’ન્તિ. પણ્ડિતો તસ્સ રહસ્સં સાધુકં વવત્થપેત્વા સલ્લક્ખેસિ.

    Atha ne senako pucchi ‘‘tumhe ‘rahassaṃ nāma asukassa asukassa kathetabba’nti vadatha, kiṃ vo etaṃ kataṃ, udāhu diṭṭhaṃ suta’’nti? ‘‘Kataṃ etaṃ, ācariyā’’ti. Tumhe ‘‘rahassaṃ nāma sahāyakassa kathetabba’’nti vadatha, ‘‘kiṃ vo etaṃ kataṃ, udāhu diṭṭhaṃ suta’’nti? ‘‘Kataṃ etaṃ mayā’’ti? ‘‘Kathetha, ācariyā’’ti. ‘‘Imasmiṃ rahasse raññā ñāte jīvitaṃ me natthī’’ti. ‘‘Mā bhāyatha ācariya, idha tumhākaṃ rahassabhedako natthi, kathethā’’ti. So nakhena ambaṇaṃ koṭṭetvā ‘‘atthi nu kho imassa heṭṭhā gahapatiputto’’ti āha. ‘‘Ācariya, gahapatiputto attano issariyena evarūpaṃ ṭhānaṃ na pavisissati, idāni yasena matto bhavissati, kathetha tumhe’’ti. Senako tāva attano rahassaṃ kathento āha – ‘‘tumhe imasmiṃ nagare asukaṃ nāma vesiṃ jānāthā’’ti? ‘‘Āma, ācariyā’’ti. ‘‘Idāni sā paññāyatī’’ti. ‘‘Na paññāyati, ācariyā’’ti. ‘‘Ahaṃ sālavanuyyāne tāya saddhiṃ purisakiccaṃ katvā tassā piḷandhanesu lobhena taṃ māretvā tassāyeva sāṭakena bhaṇḍikaṃ katvā āharitvā amhākaṃ ghare asukabhūmikāya asuke nāma gabbhe nāgadantake laggesiṃ, vaḷañjetuṃ 3 visahāmi, purāṇabhāvamassa olokemi, evarūpaṃ aparādhakammaṃ katvā mayā ekassa sahāyakassa kathitaṃ, na tena kassaci kathitapubbaṃ, iminā kāraṇena ‘sahāyakassa guyhaṃ kathetabba’nti mayā kathita’’nti. Paṇḍito tassa rahassaṃ sādhukaṃ vavatthapetvā sallakkhesi.

    પુક્કુસોપિ અત્તનો રહસ્સં કથેન્તો આહ – ‘‘મમ ઊરુયા કુટ્ઠં અત્થિ, કનિટ્ઠો મે પાતોવ કઞ્ચિ અજાનાપેત્વા તં ધોવિત્વા ભેસજ્જેન મક્ખેત્વા ઉપરિ પિલોતિકં દત્વા બન્ધતિ. રાજા મયિ મુદુચિત્તો ‘એહિ પુક્કુસા’તિ મં પક્કોસિત્વા યેભુય્યેન મમ ઊરુયાયેવ સયતિ , સચે પન એતં રાજા જાનેય્ય, મં મારેય્ય. તં મમ કનિટ્ઠં ઠપેત્વા અઞ્ઞો જાનન્તો નામ નત્થિ, તેન કારણેન ‘રહસ્સં નામ ભાતુ કથેતબ્બ’ન્તિ મયા વુત્ત’’ન્તિ. કામિન્દોપિ અત્તનો રહસ્સં કથેન્તો આહ – ‘‘મં કાળપક્ખે ઉપોસથદિવસે નરદેવો નામ યક્ખો ગણ્હાતિ, અહં ઉમ્મત્તકસુનખો વિય વિરવામિ, સ્વાહં તમત્થં પુત્તસ્સ કથેસિં. સો મમ યક્ખેન ગહિતભાવં ઞત્વા મં અન્તોગેહગબ્ભે નિપજ્જાપેત્વા દ્વારં પિદહિત્વા નિક્ખમિત્વા મમ સદ્દં પટિચ્છાદનત્થં દ્વારે સમજ્જં કારેસિ, ઇમિના કારણેન ‘રહસ્સં નામ પુત્તસ્સ કથેતબ્બ’ન્તિ મયા વુત્ત’’ન્તિ. તતો તયોપિ દેવિન્દં પુચ્છિંસુ. સો અત્તનો રહસ્સં કથેન્તો આહ – ‘‘મયા મણિપહંસનકમ્મં કરોન્તેન રઞ્ઞો સન્તકં સક્કેન કુસરઞ્ઞો દિન્નં, સિરિપવેસનં મઙ્ગલમણિરતનં થેનેત્વા માતુયા દિન્નં. સા કઞ્ચિ અજાનાપેત્વા મમ રાજકુલં પવિસનકાલે તં મય્હં દેતિ, અહં તેન મણિના સિરિં પવેસેત્વા રાજનિવેસનં ગચ્છામિ. રાજા તુમ્હેહિ સદ્ધિં અકથેત્વા પઠમતરં મયા સદ્ધિં કથેસિ. દેવસિકં અટ્ઠ, સોળસ, દ્વત્તિંસ, ચતુસટ્ઠિ કહાપણે મમ પરિબ્બયત્થાય દેતિ . સચે તસ્સ મણિરતનસ્સ છન્નભાવં રાજા જાનેય્ય, મય્હં જીવિતં નત્થિ, ઇમિના કારણેન ‘રહસ્સં નામ માતુ કથેતબ્બ’ન્તિ મયા વુત્ત’’ન્તિ.

    Pukkusopi attano rahassaṃ kathento āha – ‘‘mama ūruyā kuṭṭhaṃ atthi, kaniṭṭho me pātova kañci ajānāpetvā taṃ dhovitvā bhesajjena makkhetvā upari pilotikaṃ datvā bandhati. Rājā mayi muducitto ‘ehi pukkusā’ti maṃ pakkositvā yebhuyyena mama ūruyāyeva sayati , sace pana etaṃ rājā jāneyya, maṃ māreyya. Taṃ mama kaniṭṭhaṃ ṭhapetvā añño jānanto nāma natthi, tena kāraṇena ‘rahassaṃ nāma bhātu kathetabba’nti mayā vutta’’nti. Kāmindopi attano rahassaṃ kathento āha – ‘‘maṃ kāḷapakkhe uposathadivase naradevo nāma yakkho gaṇhāti, ahaṃ ummattakasunakho viya viravāmi, svāhaṃ tamatthaṃ puttassa kathesiṃ. So mama yakkhena gahitabhāvaṃ ñatvā maṃ antogehagabbhe nipajjāpetvā dvāraṃ pidahitvā nikkhamitvā mama saddaṃ paṭicchādanatthaṃ dvāre samajjaṃ kāresi, iminā kāraṇena ‘rahassaṃ nāma puttassa kathetabba’nti mayā vutta’’nti. Tato tayopi devindaṃ pucchiṃsu. So attano rahassaṃ kathento āha – ‘‘mayā maṇipahaṃsanakammaṃ karontena rañño santakaṃ sakkena kusarañño dinnaṃ, siripavesanaṃ maṅgalamaṇiratanaṃ thenetvā mātuyā dinnaṃ. Sā kañci ajānāpetvā mama rājakulaṃ pavisanakāle taṃ mayhaṃ deti, ahaṃ tena maṇinā siriṃ pavesetvā rājanivesanaṃ gacchāmi. Rājā tumhehi saddhiṃ akathetvā paṭhamataraṃ mayā saddhiṃ kathesi. Devasikaṃ aṭṭha, soḷasa, dvattiṃsa, catusaṭṭhi kahāpaṇe mama paribbayatthāya deti . Sace tassa maṇiratanassa channabhāvaṃ rājā jāneyya, mayhaṃ jīvitaṃ natthi, iminā kāraṇena ‘rahassaṃ nāma mātu kathetabba’nti mayā vutta’’nti.

    મહાસત્તો સબ્બેસમ્પિ ગુય્હં અત્તનો પચ્ચક્ખં અકાસિ . તે પન અત્તનો ઉદરં ફાલેત્વા અન્તં બાહિરં કરોન્તા વિય રહસ્સં અઞ્ઞમઞ્ઞં કથેત્વા ‘‘તુમ્હે અપ્પમત્તા પાતોવ આગચ્છથ, ગહપતિપુત્તં મારેસ્સામા’’તિ ઉટ્ઠાય પક્કમિંસુ. તેસં ગતકાલે પણ્ડિતસ્સ પુરિસા આગન્ત્વા અમ્બણં ઉક્ખિપિત્વા મહાસત્તં આદાય પક્કમિંસુ. સો ઘરં ગન્ત્વા ન્હત્વા અલઙ્કરિત્વા સુભોજનં ભુઞ્જિત્વા ‘‘અજ્જ મે ભગિની ઉદુમ્બરદેવી રાજગેહતો સાસનં પેસેસ્સતી’’તિ ઞત્વા દ્વારે પચ્ચાયિકં પુરિસં ઠપેસિ ‘‘રાજગેહતો આગતં સીઘં પવેસેત્વા મમ દસ્સેય્યાસી’’તિ. એવઞ્ચ પન વત્વા સયનપિટ્ઠે નિપજ્જિ. તસ્મિં ખણે રાજાપિ સયનપિટ્ઠે નિપન્નોવ પણ્ડિતસ્સ ગુણં સરિત્વા ‘‘મહોસધપણ્ડિતો સત્તવસ્સિકકાલતો પટ્ઠાય મં ઉપટ્ઠહન્તો ન કિઞ્ચિ મય્હં અનત્થં અકાસિ, દેવતાય પુચ્છિતપઞ્હેપિ પણ્ડિતે અસતિ જીવિતં મે લદ્ધં ન સિયા. વેરિપચ્ચામિત્તાનં વચનં ગહેત્વા ‘અસમધુરં પણ્ડિતં મારેથા’તિ ખગ્ગં દેન્તેન અયુત્તં મયા કતં, સ્વે દાનિ નં પસ્સિતું ન લભિસ્સામી’’તિ સોકં ઉપ્પાદેસિ. સરીરતો સેદા મુચ્ચિંસુ. સો સોકસમપ્પિતો ચિત્તસ્સાદં ન લભિ. ઉદુમ્બરદેવીપિ તેન સદ્ધિં એકસયનગતા તં આકારં દિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો મય્હં કોચિ અપરાધો અત્થિ, ઉદાહુ દેવસ્સ કિઞ્ચિ સોકકારણં ઉપ્પન્નં, પુચ્છિસ્સામિ તાવ ન’’ન્તિ ઇમં ગાથમાહ –

    Mahāsatto sabbesampi guyhaṃ attano paccakkhaṃ akāsi . Te pana attano udaraṃ phāletvā antaṃ bāhiraṃ karontā viya rahassaṃ aññamaññaṃ kathetvā ‘‘tumhe appamattā pātova āgacchatha, gahapatiputtaṃ māressāmā’’ti uṭṭhāya pakkamiṃsu. Tesaṃ gatakāle paṇḍitassa purisā āgantvā ambaṇaṃ ukkhipitvā mahāsattaṃ ādāya pakkamiṃsu. So gharaṃ gantvā nhatvā alaṅkaritvā subhojanaṃ bhuñjitvā ‘‘ajja me bhaginī udumbaradevī rājagehato sāsanaṃ pesessatī’’ti ñatvā dvāre paccāyikaṃ purisaṃ ṭhapesi ‘‘rājagehato āgataṃ sīghaṃ pavesetvā mama dasseyyāsī’’ti. Evañca pana vatvā sayanapiṭṭhe nipajji. Tasmiṃ khaṇe rājāpi sayanapiṭṭhe nipannova paṇḍitassa guṇaṃ saritvā ‘‘mahosadhapaṇḍito sattavassikakālato paṭṭhāya maṃ upaṭṭhahanto na kiñci mayhaṃ anatthaṃ akāsi, devatāya pucchitapañhepi paṇḍite asati jīvitaṃ me laddhaṃ na siyā. Veripaccāmittānaṃ vacanaṃ gahetvā ‘asamadhuraṃ paṇḍitaṃ mārethā’ti khaggaṃ dentena ayuttaṃ mayā kataṃ, sve dāni naṃ passituṃ na labhissāmī’’ti sokaṃ uppādesi. Sarīrato sedā mucciṃsu. So sokasamappito cittassādaṃ na labhi. Udumbaradevīpi tena saddhiṃ ekasayanagatā taṃ ākāraṃ disvā ‘‘kiṃ nu kho mayhaṃ koci aparādho atthi, udāhu devassa kiñci sokakāraṇaṃ uppannaṃ, pucchissāmi tāva na’’nti imaṃ gāthamāha –

    ‘‘કિં ત્વં વિમનોસિ રાજસેટ્ઠ, દ્વિપદજનિન્દ વચનં સુણોમ મેતં;

    ‘‘Kiṃ tvaṃ vimanosi rājaseṭṭha, dvipadajaninda vacanaṃ suṇoma metaṃ;

    કિં ચિન્તયમાનો દુમ્મનોસિ, નૂન દેવ અપરાધો અત્થિ મય્હ’’ન્તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૩૨૩);

    Kiṃ cintayamāno dummanosi, nūna deva aparādho atthi mayha’’nti. (jā. 1.15.323);

    અથ રાજા કથેન્તો ગાથમાહ –

    Atha rājā kathento gāthamāha –

    ‘‘પણ્હે વજ્ઝો મહોસધોતિ, આણત્તો મે વમાય ભૂરિપઞ્ઞો;

    ‘‘Paṇhe vajjho mahosadhoti, āṇatto me vamāya bhūripañño;

    તં ચિન્તયમાનો દુમ્મનોસ્મિ, ન હિ દેવી અપરાધો અત્થિ તુય્હ’’ન્તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૩૨૪);

    Taṃ cintayamāno dummanosmi, na hi devī aparādho atthi tuyha’’nti. (jā. 1.15.324);

    તત્થ આણત્તોતિ ભદ્દે, ચત્તારો પણ્ડિતા ‘‘મહોસધો મમ પચ્ચત્થિકો’’તિ કથયિંસુ. મયા તથતો અવિચિનિત્વા ‘‘વધેથ ન’’ન્તિ ભૂરિપઞ્ઞો વધાય આણત્તો. તં કારણં ચિન્તયમાનો દુમ્મનોસ્મીતિ.

    Tattha āṇattoti bhadde, cattāro paṇḍitā ‘‘mahosadho mama paccatthiko’’ti kathayiṃsu. Mayā tathato avicinitvā ‘‘vadhetha na’’nti bhūripañño vadhāya āṇatto. Taṃ kāraṇaṃ cintayamāno dummanosmīti.

    તસ્સા તસ્સ વચનં સુત્વાવ મહાસત્તે સિનેહેન પબ્બતમત્તો સોકો ઉપ્પજ્જિ. તતો સા ચિન્તેસિ ‘‘એકેન ઉપાયેન રાજાનં અસ્સાસેત્વા રઞ્ઞો નિદ્દં ઓક્કમનકાલે મમ કનિટ્ઠસ્સ સાસનં પહિણિસ્સામી’’તિ. અથ સા ‘‘મહારાજ, તયાવેતં કતં ગહપતિપુત્તં મહન્તે ઇસ્સરિયે પતિટ્ઠાપેન્તેન, તુમ્હેહિ સો સેનાપતિટ્ઠાને ઠપિતો, ઇદાનિ કિર સો તુમ્હાકંયેવ પચ્ચત્થિકો જાતો, ન ખો પન પચ્ચત્થિકો ખુદ્દકો નામ અત્થિ, મારેતબ્બોવ, તુમ્હે મા ચિન્તયિત્થા’’તિ રાજાનં અસ્સાસેસિ. સો તનુભૂતસોકો નિદ્દં ઓક્કમિ. દેવી ઉટ્ઠાય ગબ્ભં પવિસિત્વા ‘‘તાત મહોસધ, ચત્તારો પણ્ડિતા તં પરિભિન્દિંસુ, રાજા કુદ્ધો સ્વે દ્વારન્તરે તં વધાય આણાપેસિ, સ્વે રાજકુલં મા આગચ્છેય્યાસિ, આગચ્છન્તો પન નગરં હત્થગતં કત્વા સમત્થો હુત્વા આગચ્છેય્યાસી’’તિ પણ્ણં લિખિત્વા મોદકસ્સ અન્તો પક્ખિપિત્વા મોદકં સુત્તેન વેઠેત્વા નવભાજને કત્વા છાદેત્વા લઞ્છેત્વા અત્થચારિકાય દાસિયા અદાસિ ‘‘ઇમં મોદકં ગહેત્વા મમ કનિટ્ઠસ્સ દેહી’’તિ. સા તથા અકાસિ. ‘‘રત્તિં કથં નિક્ખન્તા’’તિ ન ચિન્તેતબ્બં. રઞ્ઞા પઠમમેવ દેવિયા વરો દિન્નો, તેન ન નં કોચિ નિવારેસિ. બોધિસત્તો પણ્ણાકારં ગહેત્વા નં ઉય્યોજેસિ. સા પુન આગન્ત્વા દિન્નભાવં આરોચેસિ. તસ્મિં ખણે દેવી આગન્ત્વા રઞ્ઞા સદ્ધિં નિપજ્જિ. મહાસત્તોપિ મોદકં ભિન્દિત્વા પણ્ણં વાચેત્વા તમત્થં ઞત્વા કત્તબ્બકિચ્ચં વિચારેત્વા સયને નિપજ્જિ.

    Tassā tassa vacanaṃ sutvāva mahāsatte sinehena pabbatamatto soko uppajji. Tato sā cintesi ‘‘ekena upāyena rājānaṃ assāsetvā rañño niddaṃ okkamanakāle mama kaniṭṭhassa sāsanaṃ pahiṇissāmī’’ti. Atha sā ‘‘mahārāja, tayāvetaṃ kataṃ gahapatiputtaṃ mahante issariye patiṭṭhāpentena, tumhehi so senāpatiṭṭhāne ṭhapito, idāni kira so tumhākaṃyeva paccatthiko jāto, na kho pana paccatthiko khuddako nāma atthi, māretabbova, tumhe mā cintayitthā’’ti rājānaṃ assāsesi. So tanubhūtasoko niddaṃ okkami. Devī uṭṭhāya gabbhaṃ pavisitvā ‘‘tāta mahosadha, cattāro paṇḍitā taṃ paribhindiṃsu, rājā kuddho sve dvārantare taṃ vadhāya āṇāpesi, sve rājakulaṃ mā āgaccheyyāsi, āgacchanto pana nagaraṃ hatthagataṃ katvā samattho hutvā āgaccheyyāsī’’ti paṇṇaṃ likhitvā modakassa anto pakkhipitvā modakaṃ suttena veṭhetvā navabhājane katvā chādetvā lañchetvā atthacārikāya dāsiyā adāsi ‘‘imaṃ modakaṃ gahetvā mama kaniṭṭhassa dehī’’ti. Sā tathā akāsi. ‘‘Rattiṃ kathaṃ nikkhantā’’ti na cintetabbaṃ. Raññā paṭhamameva deviyā varo dinno, tena na naṃ koci nivāresi. Bodhisatto paṇṇākāraṃ gahetvā naṃ uyyojesi. Sā puna āgantvā dinnabhāvaṃ ārocesi. Tasmiṃ khaṇe devī āgantvā raññā saddhiṃ nipajji. Mahāsattopi modakaṃ bhinditvā paṇṇaṃ vācetvā tamatthaṃ ñatvā kattabbakiccaṃ vicāretvā sayane nipajji.

    ઇતરેપિ ચત્તારો જના પાતોવ ખગ્ગં ગહેત્વા દ્વારન્તરે ઠત્વા પણ્ડિતં અપસ્સન્તા દુમ્મના હુત્વા રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘કિં પણ્ડિતા મારિતો વો ગહપતિપુત્તો’’તિ વુત્તે ‘‘ન પસ્સામ, દેવા’’તિ આહંસુ. મહાસત્તોપિ અરુણુગ્ગમનેયેવ નગરં અત્તનો હત્થગતં કત્વા તત્થ તત્થ આરક્ખં ઠપેત્વા મહાજનપરિવુતો રથં આરુય્હ મહન્તેન પરિવારેન રાજદ્વારં અગમાસિ. રાજા સીહપઞ્જરં ઉગ્ઘાટેત્વા બહિ ઓલોકેન્તો અટ્ઠાસિ. અથ મહાસત્તો રથા ઓતરિત્વા રાજાનં વન્દિત્વા અટ્ઠાસિ. રાજા તં દિસ્વા ચિન્તેસિ ‘‘સચે અયં મમ પચ્ચત્થિકો ભવેય્ય , ન મં વન્દેય્યા’’તિ. અથ નં પક્કોસાપેત્વા રાજા આસને નિસીદિ. મહાસત્તોપિ એકમન્તં નિસીદિ. ચત્તારોપિ પણ્ડિતા તત્થેવ નિસીદિંસુ. અથ નં રાજા કિઞ્ચિ અજાનન્તો વિય ‘‘તાત, ત્વં હિય્યો ગન્ત્વા ઇદાનિ આગચ્છસિ, કિં મં પરિચ્ચજસી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

    Itarepi cattāro janā pātova khaggaṃ gahetvā dvārantare ṭhatvā paṇḍitaṃ apassantā dummanā hutvā rañño santikaṃ gantvā ‘‘kiṃ paṇḍitā mārito vo gahapatiputto’’ti vutte ‘‘na passāma, devā’’ti āhaṃsu. Mahāsattopi aruṇuggamaneyeva nagaraṃ attano hatthagataṃ katvā tattha tattha ārakkhaṃ ṭhapetvā mahājanaparivuto rathaṃ āruyha mahantena parivārena rājadvāraṃ agamāsi. Rājā sīhapañjaraṃ ugghāṭetvā bahi olokento aṭṭhāsi. Atha mahāsatto rathā otaritvā rājānaṃ vanditvā aṭṭhāsi. Rājā taṃ disvā cintesi ‘‘sace ayaṃ mama paccatthiko bhaveyya , na maṃ vandeyyā’’ti. Atha naṃ pakkosāpetvā rājā āsane nisīdi. Mahāsattopi ekamantaṃ nisīdi. Cattāropi paṇḍitā tattheva nisīdiṃsu. Atha naṃ rājā kiñci ajānanto viya ‘‘tāta, tvaṃ hiyyo gantvā idāni āgacchasi, kiṃ maṃ pariccajasī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘અભિદોસગતો દાનિ એહિસિ, કિં સુત્વા કિં સઙ્કતે મનો તે;

    ‘‘Abhidosagato dāni ehisi, kiṃ sutvā kiṃ saṅkate mano te;

    કો તે કિમવોચ ભૂરિપઞ્ઞ, ઇઙ્ઘ વચનં સુણોમ બ્રૂહિ મેત’’ન્તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૩૨૫);

    Ko te kimavoca bhūripañña, iṅgha vacanaṃ suṇoma brūhi meta’’nti. (jā. 1.15.325);

    તત્થ અભિદોસગતોતિ હિય્યો પઠમયામે ગતો ઇદાનિ આગતો. કિં સઙ્કતેતિ કિં આસઙ્કતે. કિમવોચાતિ કિં રઞ્ઞો સન્તિકં મા ગમીતિ તં કોચિ અવોચ.

    Tattha abhidosagatoti hiyyo paṭhamayāme gato idāni āgato. Kiṃ saṅkateti kiṃ āsaṅkate. Kimavocāti kiṃ rañño santikaṃ mā gamīti taṃ koci avoca.

    અથ નં મહાસત્તો ‘‘મહારાજ, તયા મે ચતુન્નં પણ્ડિતાનં વચનં ગહેત્વા વધો આણત્તો, તેનાહં ન એમી’’તિ ચોદેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Atha naṃ mahāsatto ‘‘mahārāja, tayā me catunnaṃ paṇḍitānaṃ vacanaṃ gahetvā vadho āṇatto, tenāhaṃ na emī’’ti codento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘પણ્હે વજ્ઝો મહોસધોતિ, યદિ તે મન્તયિતં જનિન્દ દોસં;

    ‘‘Paṇhe vajjho mahosadhoti, yadi te mantayitaṃ janinda dosaṃ;

    ભરિયાય રહોગતો અસંસિ, ગુય્હં પાતુકતં સુતં મમેત’’ન્તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૩૨૬);

    Bhariyāya rahogato asaṃsi, guyhaṃ pātukataṃ sutaṃ mameta’’nti. (jā. 1.15.326);

    તત્થ યદિ તેતિ યસ્મા તયા. મન્તયિતન્તિ કથિતં. દોસન્તિ અભિદોસં, રત્તિભાગેતિ અત્થો. કસ્સ કથિતન્તિ? ભરિયાય. ત્વઞ્હિ હિય્યો તસ્સા ઇમમત્થં રહોગતો અસંસિ. ગુય્હં પાતુકતન્તિ તસ્સા એવરૂપં અત્તનો રહસ્સં પાતુકતં. સુતં મમેતન્તિ મયા પનેતં તસ્મિં ખણેયેવ સુતં.

    Tattha yadi teti yasmā tayā. Mantayitanti kathitaṃ. Dosanti abhidosaṃ, rattibhāgeti attho. Kassa kathitanti? Bhariyāya. Tvañhi hiyyo tassā imamatthaṃ rahogato asaṃsi. Guyhaṃ pātukatanti tassā evarūpaṃ attano rahassaṃ pātukataṃ. Sutaṃ mametanti mayā panetaṃ tasmiṃ khaṇeyeva sutaṃ.

    રાજા તં સુત્વા ‘‘ઇમાય તઙ્ખણઞ્ઞેવ સાસનં પહિતં ભવિસ્સતી’’તિ કુદ્ધો દેવિં ઓલોકેસિ. તં ઞત્વા મહાસત્તો ‘‘કિં, દેવ, દેવિયા કુજ્ઝથ, અહં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં સબ્બં જાનામિ. દેવ, તુમ્હાકં તાવ રહસ્સં દેવિયા કથિતં હોતુ, આચરિયસેનકસ્સ પુક્કુસાદીનં વા રહસ્સં મમ કેન કથિતં, અહં એતેસમ્પિ રહસ્સં જાનામિયેવા’’તિ સેનકસ્સ તાવ રહસ્સં કથેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Rājā taṃ sutvā ‘‘imāya taṅkhaṇaññeva sāsanaṃ pahitaṃ bhavissatī’’ti kuddho deviṃ olokesi. Taṃ ñatvā mahāsatto ‘‘kiṃ, deva, deviyā kujjhatha, ahaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ sabbaṃ jānāmi. Deva, tumhākaṃ tāva rahassaṃ deviyā kathitaṃ hotu, ācariyasenakassa pukkusādīnaṃ vā rahassaṃ mama kena kathitaṃ, ahaṃ etesampi rahassaṃ jānāmiyevā’’ti senakassa tāva rahassaṃ kathento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘યં સાલવનસ્મિં સેનકો, પાપકમ્મં અકાસિ અસબ્ભિરૂપં;

    ‘‘Yaṃ sālavanasmiṃ senako, pāpakammaṃ akāsi asabbhirūpaṃ;

    સખિનોવ રહોગતો અસંસિ, ગુય્હં પાતુકતં સુતં મમેત’’ન્તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૩૨૭);

    Sakhinova rahogato asaṃsi, guyhaṃ pātukataṃ sutaṃ mameta’’nti. (jā. 1.15.327);

    તત્થ અસબ્ભિરૂપન્તિ અસાધુજાતિકં લામકં અકુસલકમ્મં અકાસિ. ઇમસ્મિંયેવ હિ નગરે અસુકં નામ વેસિં સાલવનુય્યાને પુરિસકિચ્ચં કત્વા તં મારેત્વા અલઙ્કારં ગહેત્વા તસ્સાયેવ સાટકેન ભણ્ડિકં કત્વા અત્તનો ઘરે અસુકટ્ઠાને નાગદન્તકે લગ્ગેત્વા ઠપેસિ. સખિનોવાતિ અથ નં, મહારાજ, એકસ્સ સહાયકસ્સ રહોગતો હુત્વા અક્ખાસિ, તમ્પિ મયા સુતં. નાહં દેવસ્સ પચ્ચત્થિકો, સેનકોયેવ. યદિ તે પચ્ચત્થિકેન કમ્મં અત્થિ, સેનકં ગણ્હાપેહીતિ.

    Tattha asabbhirūpanti asādhujātikaṃ lāmakaṃ akusalakammaṃ akāsi. Imasmiṃyeva hi nagare asukaṃ nāma vesiṃ sālavanuyyāne purisakiccaṃ katvā taṃ māretvā alaṅkāraṃ gahetvā tassāyeva sāṭakena bhaṇḍikaṃ katvā attano ghare asukaṭṭhāne nāgadantake laggetvā ṭhapesi. Sakhinovāti atha naṃ, mahārāja, ekassa sahāyakassa rahogato hutvā akkhāsi, tampi mayā sutaṃ. Nāhaṃ devassa paccatthiko, senakoyeva. Yadi te paccatthikena kammaṃ atthi, senakaṃ gaṇhāpehīti.

    રાજા સેનકં ઓલોકેત્વા ‘‘સચ્ચં, સેનકા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચં, દેવા’’તિ વુત્તે તસ્સ બન્ધનાગારપ્પવેસનં આણાપેસિ. પણ્ડિતો પુક્કુસસ્સ રહસ્સં કથેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Rājā senakaṃ oloketvā ‘‘saccaṃ, senakā’’ti pucchitvā ‘‘saccaṃ, devā’’ti vutte tassa bandhanāgārappavesanaṃ āṇāpesi. Paṇḍito pukkusassa rahassaṃ kathento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘પુક્કુસપુરિસસ્સ તે જનિન્દ, ઉપ્પન્નો રોગો અરાજયુત્તો;

    ‘‘Pukkusapurisassa te janinda, uppanno rogo arājayutto;

    ભાતુચ્ચ રહોગતો અસંસિ, ગુય્હં પાતુકતં સુતં મમેત’’ન્તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૩૨૮);

    Bhātucca rahogato asaṃsi, guyhaṃ pātukataṃ sutaṃ mameta’’nti. (jā. 1.15.328);

    તત્થ અરાજયુત્તોતિ મહારાજ, એતસ્સ કુટ્ઠરોગો ઉપ્પન્નો, સો રાજાનં પત્તું અયુત્તો, છુપનાનુચ્છવિકો ન હોતિ. તુમ્હે ચ ‘‘પુક્કુસસ્સ ઊરુ મુદુકો’’તિ યેભુય્યેન તસ્સ ઊરુમ્હિ નિપજ્જથ. સો પનેસ વણબન્ધપિલોતિકાય ફસ્સો, દેવાતિ.

    Tattha arājayuttoti mahārāja, etassa kuṭṭharogo uppanno, so rājānaṃ pattuṃ ayutto, chupanānucchaviko na hoti. Tumhe ca ‘‘pukkusassa ūru muduko’’ti yebhuyyena tassa ūrumhi nipajjatha. So panesa vaṇabandhapilotikāya phasso, devāti.

    રાજા તમ્પિ ઓલોકેત્વા ‘‘સચ્ચં પુક્કુસા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચં દેવા’’તિ વુત્તે તમ્પિ બન્ધનાગારં પવેસાપેસિ. પણ્ડિતો કામિન્દસ્સપિ રહસ્સં કથેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Rājā tampi oloketvā ‘‘saccaṃ pukkusā’’ti pucchitvā ‘‘saccaṃ devā’’ti vutte tampi bandhanāgāraṃ pavesāpesi. Paṇḍito kāmindassapi rahassaṃ kathento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘આબાધોયં અસબ્ભિરૂપો, કામિન્દો નરદેવેન ફુટ્ઠો;

    ‘‘Ābādhoyaṃ asabbhirūpo, kāmindo naradevena phuṭṭho;

    પુત્તસ્સ રહોગતો અસંસિ, ગુય્હં પાતુકતં સુતં મમેત’’ન્તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૩૨૯);

    Puttassa rahogato asaṃsi, guyhaṃ pātukataṃ sutaṃ mameta’’nti. (jā. 1.15.329);

    તત્થ અસબ્ભિરૂપોતિ યેન સો આબાધેન ફુટ્ઠો ઉમ્મત્તકસુનખો વિય વિરવતિ, સો નરદેવયક્ખાબાધો અસબ્ભિજાતિકો લામકો, રાજકુલં પવિસિતું ન યુત્તો, મહારાજાતિ વદતિ.

    Tattha asabbhirūpoti yena so ābādhena phuṭṭho ummattakasunakho viya viravati, so naradevayakkhābādho asabbhijātiko lāmako, rājakulaṃ pavisituṃ na yutto, mahārājāti vadati.

    રાજા તમ્પિ ઓલોકેત્વા ‘‘સચ્ચં કામિન્દા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચં દેવા’’તિ વુત્તે તમ્પિ બન્ધનાગારં પવેસાપેસિ. પણ્ડિતો દેવિન્દસ્સપિ રહસ્સં કથેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Rājā tampi oloketvā ‘‘saccaṃ kāmindā’’ti pucchitvā ‘‘saccaṃ devā’’ti vutte tampi bandhanāgāraṃ pavesāpesi. Paṇḍito devindassapi rahassaṃ kathento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘અટ્ઠવઙ્કં મણિરતનં ઉળારં, સક્કો તે અદદા પિતામહસ્સ;

    ‘‘Aṭṭhavaṅkaṃ maṇiratanaṃ uḷāraṃ, sakko te adadā pitāmahassa;

    દેવિન્દસ્સ ગતં તદજ્જ હત્થં, માતુચ્ચ રહોગતો અસંસિ;

    Devindassa gataṃ tadajja hatthaṃ, mātucca rahogato asaṃsi;

    ગુય્હં પાતુકતં સુતં મમેત’’ન્તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૩૩૦);

    Guyhaṃ pātukataṃ sutaṃ mameta’’nti. (jā. 1.15.330);

    તત્થ પિતામહસ્સાતિ તવ પિતામહસ્સ કુસરાજસ્સ. તદજ્જ હત્થન્તિ તં મઙ્ગલસમ્મતં મણિરતનં અજ્જ દેવિન્દસ્સ હત્થગતં, મહારાજાતિ.

    Tattha pitāmahassāti tava pitāmahassa kusarājassa. Tadajja hatthanti taṃ maṅgalasammataṃ maṇiratanaṃ ajja devindassa hatthagataṃ, mahārājāti.

    રાજા તમ્પિ ઓલોકેત્વા ‘‘સચ્ચં દેવિન્દા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચં દેવા’’તિ વુત્તે તમ્પિ બન્ધનાગારં પવેસાપેસિ. એવં ‘‘બોધિસત્તં વધિસ્સામા’’તિ ચિન્તેત્વા સબ્બેપિ તે બન્ધનાગારં પવિટ્ઠા. બોધિસત્તો ‘‘મહારાજ, ઇમિના કારણેનાહં ‘અત્તનો ગુય્હં પરસ્સ ન કથેતબ્બ’ન્તિ વદામિ, વદન્તા પન મહાવિનાસં પત્તા’’તિ વત્વા ઉત્તરિ ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

    Rājā tampi oloketvā ‘‘saccaṃ devindā’’ti pucchitvā ‘‘saccaṃ devā’’ti vutte tampi bandhanāgāraṃ pavesāpesi. Evaṃ ‘‘bodhisattaṃ vadhissāmā’’ti cintetvā sabbepi te bandhanāgāraṃ paviṭṭhā. Bodhisatto ‘‘mahārāja, iminā kāraṇenāhaṃ ‘attano guyhaṃ parassa na kathetabba’nti vadāmi, vadantā pana mahāvināsaṃ pattā’’ti vatvā uttari dhammaṃ desento imā gāthā abhāsi –

    ‘‘ગુય્હસ્સ હિ ગુય્હમેવ સાધુ, ન ગુય્હસ્સ પસત્થમાવિકમ્મં;

    ‘‘Guyhassa hi guyhameva sādhu, na guyhassa pasatthamāvikammaṃ;

    અનિપ્ફન્નતા સહેય્ય ધીરો, નિપ્ફન્નોવ યથાસુખં ભણેય્ય.

    Anipphannatā saheyya dhīro, nipphannova yathāsukhaṃ bhaṇeyya.

    ‘‘ન ગુય્હમત્થં વિવરેય્ય, રક્ખેય્ય નં યથા નિધિં;

    ‘‘Na guyhamatthaṃ vivareyya, rakkheyya naṃ yathā nidhiṃ;

    ન હિ પાતુકતો સાધુ, ગુય્હો અત્થો પજાનતા.

    Na hi pātukato sādhu, guyho attho pajānatā.

    ‘‘થિયા ગુય્હં ન સંસેય્ય, અમિત્તસ્સ ચ પણ્ડિતો;

    ‘‘Thiyā guyhaṃ na saṃseyya, amittassa ca paṇḍito;

    યો ચામિસેન સંહીરો, હદયત્થેનો ચ યો નરો.

    Yo cāmisena saṃhīro, hadayattheno ca yo naro.

    ‘‘ગુય્હમત્થં અસમ્બુદ્ધં, સમ્બોધયતિ યો નરો;

    ‘‘Guyhamatthaṃ asambuddhaṃ, sambodhayati yo naro;

    મન્તભેદભયા તસ્સ, દાસભૂતો તિતિક્ખતિ.

    Mantabhedabhayā tassa, dāsabhūto titikkhati.

    ‘‘યાવન્તો પુરિસસ્સત્થં, ગુય્હં જાનન્તિ મન્તિનં;

    ‘‘Yāvanto purisassatthaṃ, guyhaṃ jānanti mantinaṃ;

    તાવન્તો તસ્સ ઉબ્બેગા, તસ્મા ગુય્હં ન વિસ્સજે.

    Tāvanto tassa ubbegā, tasmā guyhaṃ na vissaje.

    ‘‘વિવિચ્ચ ભાસેય્ય દિવા રહસ્સં, રત્તિં ગિરં નાતિવેલં પમુઞ્ચે;

    ‘‘Vivicca bhāseyya divā rahassaṃ, rattiṃ giraṃ nātivelaṃ pamuñce;

    ઉપસ્સુતિકા હિ સુણન્તિ મન્તં, તસ્મા મન્તો ખિપ્પમુપેતિ ભેદ’’ન્તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૩૩૧-૩૩૬);

    Upassutikā hi suṇanti mantaṃ, tasmā manto khippamupeti bheda’’nti. (jā. 1.15.331-336);

    તત્થ અમિત્તસ્સ ચાતિ ઇત્થિયા ચ પચ્ચત્થિકસ્સ ચ ન કથેય્ય. સંહીરોતિ યો ચ યેન કેનચિ આમિસેન સંહીરતિ ઉપલાપતિ સઙ્ગહં ગચ્છતિ, તસ્સપિ ન સંસેય્ય. હદયત્થેનોતિ યો ચ અમિત્તો મિત્તપતિરૂપકો મુખેન અઞ્ઞં કથેતિ, હદયેન અઞ્ઞં ચિન્તેતિ, તસ્સપિ ન સંસેય્ય. અસમ્બુદ્ધન્તિ પરેહિ અઞ્ઞાતં. ‘‘અસમ્બોધ’’ન્તિપિ પાઠો, પરેસં બોધેતું અયુત્તન્તિ અત્થો. તિતિક્ખતીતિ તસ્સ અક્કોસમ્પિ પરિભાસમ્પિ પહારમ્પિ દાસો વિય હુત્વા અધિવાસેતિ. મન્તિનન્તિ મન્તિતં, મન્તીનં વા અન્તરે યાવન્તો જાનન્તીતિ અત્થો. તાવન્તોતિ તે ગુય્હજાનનકે પટિચ્ચ તત્તકા તસ્સ ઉબ્બેગા સન્તાસા ઉપ્પજ્જન્તિ. ન વિસ્સજેતિ ન વિસ્સજ્જેય્ય પરં ન જાનાપેય્ય. વિવિચ્ચાતિ સચે દિવા રહસ્સં મન્તેતુકામો હોતિ, વિવિત્તં ઓકાસં કારેત્વા સુપ્પટિચ્છન્નટ્ઠાને મન્તેય્ય. નાતિવેલન્તિ રત્તિં રહસ્સં કથેન્તો પન અતિવેલં મરિયાદાતિક્કન્તં મહાસદ્દં કરોન્તો ગિરં નપ્પમુઞ્ચેય્ય. ઉપસ્સુતિકા હીતિ મન્તનટ્ઠાનં ઉપગન્ત્વા તિરોકુટ્ટાદીસુ ઠત્વા સોતારો. તસ્માતિ મહારાજ, તેન કારણેન સો મન્તો ખિપ્પમેવ ભેદમુપાગમીતિ.

    Tattha amittassa cāti itthiyā ca paccatthikassa ca na katheyya. Saṃhīroti yo ca yena kenaci āmisena saṃhīrati upalāpati saṅgahaṃ gacchati, tassapi na saṃseyya. Hadayatthenoti yo ca amitto mittapatirūpako mukhena aññaṃ katheti, hadayena aññaṃ cinteti, tassapi na saṃseyya. Asambuddhanti parehi aññātaṃ. ‘‘Asambodha’’ntipi pāṭho, paresaṃ bodhetuṃ ayuttanti attho. Titikkhatīti tassa akkosampi paribhāsampi pahārampi dāso viya hutvā adhivāseti. Mantinanti mantitaṃ, mantīnaṃ vā antare yāvanto jānantīti attho. Tāvantoti te guyhajānanake paṭicca tattakā tassa ubbegā santāsā uppajjanti. Na vissajeti na vissajjeyya paraṃ na jānāpeyya. Viviccāti sace divā rahassaṃ mantetukāmo hoti, vivittaṃ okāsaṃ kāretvā suppaṭicchannaṭṭhāne manteyya. Nātivelanti rattiṃ rahassaṃ kathento pana ativelaṃ mariyādātikkantaṃ mahāsaddaṃ karonto giraṃ nappamuñceyya. Upassutikā hīti mantanaṭṭhānaṃ upagantvā tirokuṭṭādīsu ṭhatvā sotāro. Tasmāti mahārāja, tena kāraṇena so manto khippameva bhedamupāgamīti.

    રાજા મહાસત્તસ્સ કથં સુત્વા ‘‘એતે સયં રાજવેરિનો હુત્વા પણ્ડિતં મમ વેરિં કરોન્તી’’તિ કુજ્ઝિત્વા ‘‘ગચ્છથ ને નગરા નિક્ખમાપેત્વા સૂલેસુ વા ઉત્તાસેથ, સીસાનિ વા તેસં છિન્દથા’’તિ આણાપેસિ. તેસુ પચ્છાબાહં બન્ધિત્વા ચતુક્કે ચતુક્કે કસાહિ પહારસહસ્સં દત્વા નીયમાનેસુ પણ્ડિતો ‘‘દેવ, ઇમે તુમ્હાકં પોરાણકા અમચ્ચા, ખમથ નેસં અપરાધ’’ન્તિ રાજાનં ખમાપેસિ. રાજા તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘સાધૂ’’તિ તે પક્કોસાપેત્વા તસ્સેવ દાસે કત્વા અદાસિ. સો પન તે તત્થેવ ભુજિસ્સે અકાસિ. રાજા ‘‘તેન હિ મમ વિજિતે મા વસન્તૂ’’તિ પબ્બાજનીયકમ્મં આણાપેસિ. પણ્ડિતો ‘‘ખમથ, દેવ, એતેસં અન્ધબાલાનં દોસ’’ન્તિ ખમાપેત્વા તેસં ઠાનન્તરાનિ પુન પાકતિકાનિ કારેસિ. રાજા ‘‘પચ્ચામિત્તેસુપિ તાવસ્સ એવરૂપા મેત્તા ભવતિ, અઞ્ઞેસુ જનેસુ કથં ન ભવિસ્સતી’’તિ પણ્ડિતસ્સ અતિવિય પસન્નો અહોસિ. તતો પટ્ઠાય ચત્તારો પણ્ડિતા ઉદ્ધતદાઠા વિય સપ્પા નિબ્બિસા હુત્વા કિઞ્ચિ કથેતું નાસક્ખિંસુ.

    Rājā mahāsattassa kathaṃ sutvā ‘‘ete sayaṃ rājaverino hutvā paṇḍitaṃ mama veriṃ karontī’’ti kujjhitvā ‘‘gacchatha ne nagarā nikkhamāpetvā sūlesu vā uttāsetha, sīsāni vā tesaṃ chindathā’’ti āṇāpesi. Tesu pacchābāhaṃ bandhitvā catukke catukke kasāhi pahārasahassaṃ datvā nīyamānesu paṇḍito ‘‘deva, ime tumhākaṃ porāṇakā amaccā, khamatha nesaṃ aparādha’’nti rājānaṃ khamāpesi. Rājā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘sādhū’’ti te pakkosāpetvā tasseva dāse katvā adāsi. So pana te tattheva bhujisse akāsi. Rājā ‘‘tena hi mama vijite mā vasantū’’ti pabbājanīyakammaṃ āṇāpesi. Paṇḍito ‘‘khamatha, deva, etesaṃ andhabālānaṃ dosa’’nti khamāpetvā tesaṃ ṭhānantarāni puna pākatikāni kāresi. Rājā ‘‘paccāmittesupi tāvassa evarūpā mettā bhavati, aññesu janesu kathaṃ na bhavissatī’’ti paṇḍitassa ativiya pasanno ahosi. Tato paṭṭhāya cattāro paṇḍitā uddhatadāṭhā viya sappā nibbisā hutvā kiñci kathetuṃ nāsakkhiṃsu.

    પઞ્ચપણ્ડિતપઞ્હો નિટ્ઠિતો.

    Pañcapaṇḍitapañho niṭṭhito.

    નિટ્ઠિતા ચ પરિભિન્દકથા.

    Niṭṭhitā ca paribhindakathā.

    યુદ્ધપરાજયકણ્ડં

    Yuddhaparājayakaṇḍaṃ

    તતો પટ્ઠાય પણ્ડિતોવ રઞ્ઞો અત્થઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ અનુસાસતિ. સો ચિન્તેસિ ‘‘રઞ્ઞો સેતછત્તમત્તમેવ, રજ્જં પન અહમેવ વિચારેમિ , મયા અપ્પમત્તેન ભવિતું વટ્ટતી’’તિ. સો નગરે મહાપાકારં નામ કારેસિ, તથા અનુપાકારઞ્ચ દ્વારટ્ટાલકે અન્તરટ્ટાલકે ઉદકપરિખં કદ્દમપરિખં સુક્ખપરિખન્તિ તિસ્સો પરિખાયો કારેસિ, અન્તોનગરે જિણ્ણગેહાનિ પટિસઙ્ખરાપેસિ, મહાપોક્ખરણિયો કારેત્વા તાસુ ઉદકનિધાનં કારેસિ, નગરે સબ્બકોટ્ઠાગારાનિ ધઞ્ઞસ્સ પૂરાપેસિ, હિમવન્તપ્પદેસતો કુલુપકતાપસેહિ કુદ્રૂસકુમુદબીજાનિ આહરાપેસિ, ઉદકનિદ્ધમનાનિ સોધાપેત્વા તત્થ રોપાપેસિ, બહિનગરેપિ જિણ્ણસાલાપટિસઙ્ખરણકમ્મં કારેસિ. કિં કારણા? અનાગતભયપટિબાહનત્થં. તતો તતો આગતવાણિજકેપિ ‘‘સમ્મા, તુમ્હે કુતો આગતત્થા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અસુકટ્ઠાનતો’’તિ વુત્તે ‘‘તુમ્હાકં રઞ્ઞા કિં પિય’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અસુકં નામા’’તિ વુત્તે તેસં સમ્માનં કારેત્વા ઉય્યોજેત્વા અત્તનો એકસતે યોધે પક્કોસાપેત્વા ‘‘સમ્મા, મયા દિન્ને પણ્ણાકારે ગહેત્વા એકસતરાજધાનિયો ગન્ત્વા ઇમે પણ્ણાકારે અત્તનો પિયકામતાય તેસં રાજૂનં દત્વા તેયેવ ઉપટ્ઠહન્તા તેસં કિરિયં વા મન્તં વા ઞત્વા મય્હં સાસનં પેસેન્તા તત્થેવ વસથ, અહં વો પુત્તદારં પોસેસ્સામી’’તિ વત્વા કેસઞ્ચિ કુણ્ડલે, કેસઞ્ચિ પાદુકાયો, કેસઞ્ચિ ખગ્ગે, કેસઞ્ચિ સુવણ્ણમાલાયો અક્ખરાનિ છિન્દિત્વા ‘‘યદા મમ કિચ્ચં અત્થિ, તદા પઞ્ઞાયન્તૂ’’તિ અધિટ્ઠહિત્વા તેસં હત્થે દત્વા પેસેસિ. તે તત્થ તત્થ ગન્ત્વા તેસં તેસં રાજૂનં પણ્ણાકારં દત્વા ‘‘કેનત્થેનાગતા’’તિ વુત્તે ‘‘તુમ્હેવ ઉપટ્ઠાતું આગતમ્હા’’તિ વત્વા ‘‘કુતો આગતત્થા’’તિ પુટ્ઠા આગતટ્ઠાનં અવત્વા અઞ્ઞાનિ ઠાનાનિ આચિક્ખિત્વા ‘‘તેન હિ સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિતે ઉપટ્ઠહન્તા તેસં અબ્ભન્તરિકા અહેસું.

    Tato paṭṭhāya paṇḍitova rañño atthañca dhammañca anusāsati. So cintesi ‘‘rañño setachattamattameva, rajjaṃ pana ahameva vicāremi , mayā appamattena bhavituṃ vaṭṭatī’’ti. So nagare mahāpākāraṃ nāma kāresi, tathā anupākārañca dvāraṭṭālake antaraṭṭālake udakaparikhaṃ kaddamaparikhaṃ sukkhaparikhanti tisso parikhāyo kāresi, antonagare jiṇṇagehāni paṭisaṅkharāpesi, mahāpokkharaṇiyo kāretvā tāsu udakanidhānaṃ kāresi, nagare sabbakoṭṭhāgārāni dhaññassa pūrāpesi, himavantappadesato kulupakatāpasehi kudrūsakumudabījāni āharāpesi, udakaniddhamanāni sodhāpetvā tattha ropāpesi, bahinagarepi jiṇṇasālāpaṭisaṅkharaṇakammaṃ kāresi. Kiṃ kāraṇā? Anāgatabhayapaṭibāhanatthaṃ. Tato tato āgatavāṇijakepi ‘‘sammā, tumhe kuto āgatatthā’’ti pucchitvā ‘‘asukaṭṭhānato’’ti vutte ‘‘tumhākaṃ raññā kiṃ piya’’nti pucchitvā ‘‘asukaṃ nāmā’’ti vutte tesaṃ sammānaṃ kāretvā uyyojetvā attano ekasate yodhe pakkosāpetvā ‘‘sammā, mayā dinne paṇṇākāre gahetvā ekasatarājadhāniyo gantvā ime paṇṇākāre attano piyakāmatāya tesaṃ rājūnaṃ datvā teyeva upaṭṭhahantā tesaṃ kiriyaṃ vā mantaṃ vā ñatvā mayhaṃ sāsanaṃ pesentā tattheva vasatha, ahaṃ vo puttadāraṃ posessāmī’’ti vatvā kesañci kuṇḍale, kesañci pādukāyo, kesañci khagge, kesañci suvaṇṇamālāyo akkharāni chinditvā ‘‘yadā mama kiccaṃ atthi, tadā paññāyantū’’ti adhiṭṭhahitvā tesaṃ hatthe datvā pesesi. Te tattha tattha gantvā tesaṃ tesaṃ rājūnaṃ paṇṇākāraṃ datvā ‘‘kenatthenāgatā’’ti vutte ‘‘tumheva upaṭṭhātuṃ āgatamhā’’ti vatvā ‘‘kuto āgatatthā’’ti puṭṭhā āgataṭṭhānaṃ avatvā aññāni ṭhānāni ācikkhitvā ‘‘tena hi sādhū’’ti sampaṭicchite upaṭṭhahantā tesaṃ abbhantarikā ahesuṃ.

    તદા કપિલરટ્ઠે સઙ્ખબલકો નામ રાજા આવુધાનિ સજ્જાપેસિ, સેનં સઙ્કડ્ઢિ. તસ્સ સન્તિકે ઉપનિક્ખિત્તકપુરિસો પણ્ડિતસ્સ સાસનં પેસેસિ ‘‘સામિ, મયં ઇધ પવત્તિં ‘ઇદં નામ કરિસ્સતી’તિ ન જાનામ, આવુધાનિ સજ્જાપેતિ, સેનં સઙ્કડ્ઢતિ, તુમ્હે પુરિસવિસેસે પેસેત્વા ઇદં પવત્તિં તથતો જાનાથા’’તિ. અથ મહાસત્તો સુવપોતકં આમન્તેત્વા ‘‘સમ્મ, કપિલરટ્ઠે સઙ્ખબલકો નામ રાજા આવુધાનિ સજ્જાપેસિ, ત્વં તત્થ ગન્ત્વા ‘ઇમં નામ કરોતી’તિ તથતો ઞત્વા સકલજમ્બુદીપં આહિણ્ડિત્વા મય્હં પવત્તિં આહરાહી’’તિ વત્વા મધુલાજે ખાદાપેત્વા મધુપાનીયં પાયેત્વા સતપાકસહસ્સપાકેહિ તેલેહિ પક્ખન્તરં મક્ખેત્વા પાચીનસીહપઞ્જરે ઠત્વા વિસ્સજ્જેસિ. સોપિ તત્થ ગન્ત્વા તસ્સ પુરિસસ્સ સન્તિકા તસ્સ રઞ્ઞો પવત્તિં તથતો ઞત્વા સકલજમ્બુદીપં પરિગ્ગણ્હન્તો કપિલરટ્ઠે ઉત્તરપઞ્ચાલનગરં પાપુણિ. તદા તત્થ ચૂળનિબ્રહ્મદત્તો નામ રાજા રજ્જં કારેસિ. તસ્સ કેવટ્ટો નામ બ્રાહ્મણો અત્થઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ અનુસાસતિ, પણ્ડિતો બ્યત્તો. સો પચ્ચૂસકાલે પબુજ્ઝિત્વા દીપાલોકેન અલઙ્કતપ્પટિયત્તં સિરિગબ્ભં ઓલોકેન્તો અત્તનો મહન્તં યસં દિસ્વા ‘‘અયં મમ યસો, કસ્સ સન્તકો’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘ન અઞ્ઞસ્સ સન્તકો ચૂળનિબ્રહ્મદત્તસ્સ , એવરૂપં પન યસદાયકં રાજાનં સકલજમ્બુદીપે અગ્ગરાજાનં કાતું વટ્ટતિ, અહઞ્ચ અગ્ગપુરોહિતો ભવિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા પાતોવ ન્હત્વા ભુઞ્જિત્વા અલઙ્કરિત્વા રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘મહારાજ, સુખં સયથા’’તિ સુખસેય્યં પુચ્છિત્વા ‘‘આમ, પણ્ડિતા’’તિ વુત્તે રાજાનં ‘‘દેવ, મન્તેતબ્બં અત્થી’’તિ આહ. ‘‘વદ, આચરિયા’’તિ. ‘‘દેવ, અન્તોનગરે રહો નામ ન સક્કા લદ્ધું, ઉય્યાનં ગચ્છામા’’તિ. ‘‘સાધુ, આચરિયા’’તિ રાજા તેન સદ્ધિં ઉય્યાનં ગન્ત્વા બલકાયં બહિ ઠપેત્વા આરક્ખં કારેત્વા બ્રાહ્મણેન સદ્ધિં ઉય્યાનં પવિસિત્વા મઙ્ગલસિલાપટ્ટે નિસીદિ.

    Tadā kapilaraṭṭhe saṅkhabalako nāma rājā āvudhāni sajjāpesi, senaṃ saṅkaḍḍhi. Tassa santike upanikkhittakapuriso paṇḍitassa sāsanaṃ pesesi ‘‘sāmi, mayaṃ idha pavattiṃ ‘idaṃ nāma karissatī’ti na jānāma, āvudhāni sajjāpeti, senaṃ saṅkaḍḍhati, tumhe purisavisese pesetvā idaṃ pavattiṃ tathato jānāthā’’ti. Atha mahāsatto suvapotakaṃ āmantetvā ‘‘samma, kapilaraṭṭhe saṅkhabalako nāma rājā āvudhāni sajjāpesi, tvaṃ tattha gantvā ‘imaṃ nāma karotī’ti tathato ñatvā sakalajambudīpaṃ āhiṇḍitvā mayhaṃ pavattiṃ āharāhī’’ti vatvā madhulāje khādāpetvā madhupānīyaṃ pāyetvā satapākasahassapākehi telehi pakkhantaraṃ makkhetvā pācīnasīhapañjare ṭhatvā vissajjesi. Sopi tattha gantvā tassa purisassa santikā tassa rañño pavattiṃ tathato ñatvā sakalajambudīpaṃ pariggaṇhanto kapilaraṭṭhe uttarapañcālanagaraṃ pāpuṇi. Tadā tattha cūḷanibrahmadatto nāma rājā rajjaṃ kāresi. Tassa kevaṭṭo nāma brāhmaṇo atthañca dhammañca anusāsati, paṇḍito byatto. So paccūsakāle pabujjhitvā dīpālokena alaṅkatappaṭiyattaṃ sirigabbhaṃ olokento attano mahantaṃ yasaṃ disvā ‘‘ayaṃ mama yaso, kassa santako’’ti cintetvā ‘‘na aññassa santako cūḷanibrahmadattassa , evarūpaṃ pana yasadāyakaṃ rājānaṃ sakalajambudīpe aggarājānaṃ kātuṃ vaṭṭati, ahañca aggapurohito bhavissāmī’’ti cintetvā pātova nhatvā bhuñjitvā alaṅkaritvā rañño santikaṃ gantvā ‘‘mahārāja, sukhaṃ sayathā’’ti sukhaseyyaṃ pucchitvā ‘‘āma, paṇḍitā’’ti vutte rājānaṃ ‘‘deva, mantetabbaṃ atthī’’ti āha. ‘‘Vada, ācariyā’’ti. ‘‘Deva, antonagare raho nāma na sakkā laddhuṃ, uyyānaṃ gacchāmā’’ti. ‘‘Sādhu, ācariyā’’ti rājā tena saddhiṃ uyyānaṃ gantvā balakāyaṃ bahi ṭhapetvā ārakkhaṃ kāretvā brāhmaṇena saddhiṃ uyyānaṃ pavisitvā maṅgalasilāpaṭṭe nisīdi.

    તદા સુવપોતકોપિ તં કિરિયં દિસ્વા ‘‘ભવિતબ્બમેત્થ કારણેન, અજ્જ પણ્ડિતસ્સ આચિક્ખિતબ્બયુત્તકં કિઞ્ચિ સુણિસ્સામી’’તિ ઉય્યાનં પવિસિત્વા મઙ્ગલસાલરુક્ખસ્સ પત્તન્તરે નિલીયિત્વા નિસીદિ. રાજા ‘‘કથેથ, આચરિયા’’તિ આહ. ‘‘મહારાજ, તવ કણ્ણે ઇતો કરોહિ, ચતુક્કણ્ણોવ મન્તો ભવિસ્સતિ. સચે, મહારાજ, મમ વચનં કરેય્યાસિ, સકલજમ્બુદીપે તં અગ્ગરાજાનં કરોમી’’તિ. સો મહાતણ્હતાય તસ્સ વચનં સુત્વા સોમનસ્સપ્પત્તો હુત્વા ‘‘કથેથ, આચરિય, કરિસ્સામિ તે વચન’’ન્તિ આહ. ‘‘દેવ, મયં સેનં સઙ્કડ્ઢિત્વા પઠમં ખુદ્દકનગરં રુમ્ભિત્વા ગણ્હિસ્સામ, અહઞ્હિ ચૂળદ્વારેન નગરં પવિસિત્વા રાજાનં વક્ખામિ – મહારાજ, તવ યુદ્ધેન કિચ્ચં નત્થિ, કેવલં અમ્હાકં રઞ્ઞો સન્તકો હોહિ, તવ રજ્જં તવેવ ભવિસ્સતિ, યુજ્ઝન્તો પન અમ્હાકં બલવાહનસ્સ મહન્તતાય એકન્તેન પરાજિસ્સસી’’તિ. ‘‘સચે મે વચનં કરિસ્સતિ, સઙ્ગણ્હિસ્સામ નં. નો ચે, યુજ્ઝિત્વા જીવિતક્ખયં પાપેત્વા દ્વે સેના ગહેત્વા અઞ્ઞં નગરં ગણ્હિસ્સામ, તતો અઞ્ઞન્તિ એતેનુપાયેન સકલજમ્બુદીપે રજ્જં ગહેત્વા ‘જયપાનં પિવિસ્સામા’તિ વત્વા એકસતરાજાનો અમ્હાકં નગરં આનેત્વા ઉય્યાને આપાનમણ્ડપં કારેત્વા તત્થ નિસિન્ને વિસમિસ્સકં સુરં પાયેત્વા સબ્બેપિ તે રાજાનો જીવિતક્ખયં પાપેત્વા એકસતરાજધાનીસુ રજ્જં અમ્હાકં હત્થગતં કરિસ્સામ. એવં ત્વં સકલજમ્બુદીપે અગ્ગરાજા ભવિસ્સસી’’તિ. સોપિ ‘‘સાધુ, આચરિય, એવં કરિસ્સામી’’તિ વદતિ. ‘‘મહારાજ, ચતુક્કણ્ણો મન્તો નામ, અયઞ્હિ મન્તો ન સક્કા અઞ્ઞેન જાનિતું, તસ્મા પપઞ્ચં અકત્વા સીઘં નિક્ખમથા’’તિ. રાજા તુસ્સિત્વા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ.

    Tadā suvapotakopi taṃ kiriyaṃ disvā ‘‘bhavitabbamettha kāraṇena, ajja paṇḍitassa ācikkhitabbayuttakaṃ kiñci suṇissāmī’’ti uyyānaṃ pavisitvā maṅgalasālarukkhassa pattantare nilīyitvā nisīdi. Rājā ‘‘kathetha, ācariyā’’ti āha. ‘‘Mahārāja, tava kaṇṇe ito karohi, catukkaṇṇova manto bhavissati. Sace, mahārāja, mama vacanaṃ kareyyāsi, sakalajambudīpe taṃ aggarājānaṃ karomī’’ti. So mahātaṇhatāya tassa vacanaṃ sutvā somanassappatto hutvā ‘‘kathetha, ācariya, karissāmi te vacana’’nti āha. ‘‘Deva, mayaṃ senaṃ saṅkaḍḍhitvā paṭhamaṃ khuddakanagaraṃ rumbhitvā gaṇhissāma, ahañhi cūḷadvārena nagaraṃ pavisitvā rājānaṃ vakkhāmi – mahārāja, tava yuddhena kiccaṃ natthi, kevalaṃ amhākaṃ rañño santako hohi, tava rajjaṃ taveva bhavissati, yujjhanto pana amhākaṃ balavāhanassa mahantatāya ekantena parājissasī’’ti. ‘‘Sace me vacanaṃ karissati, saṅgaṇhissāma naṃ. No ce, yujjhitvā jīvitakkhayaṃ pāpetvā dve senā gahetvā aññaṃ nagaraṃ gaṇhissāma, tato aññanti etenupāyena sakalajambudīpe rajjaṃ gahetvā ‘jayapānaṃ pivissāmā’ti vatvā ekasatarājāno amhākaṃ nagaraṃ ānetvā uyyāne āpānamaṇḍapaṃ kāretvā tattha nisinne visamissakaṃ suraṃ pāyetvā sabbepi te rājāno jīvitakkhayaṃ pāpetvā ekasatarājadhānīsu rajjaṃ amhākaṃ hatthagataṃ karissāma. Evaṃ tvaṃ sakalajambudīpe aggarājā bhavissasī’’ti. Sopi ‘‘sādhu, ācariya, evaṃ karissāmī’’ti vadati. ‘‘Mahārāja, catukkaṇṇo manto nāma, ayañhi manto na sakkā aññena jānituṃ, tasmā papañcaṃ akatvā sīghaṃ nikkhamathā’’ti. Rājā tussitvā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi.

    સુવપોતકો તં સુત્વા તેસં મન્તપરિયોસાને સાખાયં ઓલમ્બકં ઓતારેન્તો વિય કેવટ્ટસ્સ સીસે છકણપિણ્ડં પાતેત્વા ‘‘કિમેત’’ન્તિ મુખં વિવરિત્વા ઉદ્ધં ઓલોકેન્તસ્સ અપરમ્પિ મુખે પાતેત્વા ‘‘કિરિ કિરી’’તિ સદ્દં વિરવન્તો સાખતો ઉપ્પતિત્વા ‘‘કેવટ્ટ, ત્વં ચતુક્કણ્ણમન્તોતિ મઞ્ઞસિ, ઇદાનેવ છક્કણ્ણો જાતો, પુન અટ્ઠકણ્ણો ભવિત્વા અનેકસતકણ્ણોપિ ભવિસ્સતી’’તિ વત્વા ‘‘ગણ્હથ, ગણ્હથા’’તિ વદન્તાનઞ્ઞેવ વાતવેગેન મિથિલં ગન્ત્વા પણ્ડિતસ્સ નિવેસનં પાવિસિ. તસ્સ પન ઇદં વત્તં – સચે કુતોચિ આભતસાસનં પણ્ડિતસ્સેવ કથેતબ્બં હોતિ, અથસ્સ અંસકૂટે ઓતરતિ, સચે અમરાદેવિયાપિ સોતું વટ્ટતિ, ઉચ્છઙ્ગે ઓતરતિ, સચે મહાજનેન સોતબ્બં, ભૂમિયં ઓતરતિ. તદા સો પણ્ડિતસ્સ અંસકૂટે ઓતરિ. તાય સઞ્ઞાય ‘‘રહસ્સેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ મહાજનો પટિક્કમિ. પણ્ડિતો તં ગહેત્વા ઉપરિપાસાદતલં અભિરુય્હ ‘‘કિં તે, તાત, દિટ્ઠં સુત’’ન્તિ પુચ્છિ. અથસ્સ સો ‘‘અહં, દેવ, સકલજમ્બુદીપે વિચરન્તો અઞ્ઞસ્સ રઞ્ઞો સન્તિકે કિઞ્ચિ ગુય્હં ન પસ્સામિ, ઉત્તરપઞ્ચાલનગરે પન ચૂળનિબ્રહ્મદત્તસ્સ પુરોહિતો કેવટ્ટો નામ બ્રાહ્મણો રાજાનં ઉય્યાનં નેત્વા ચતુક્કણ્ણમન્તં ગણ્હિ. અથાહં સાખન્તરે નિસીદિત્વા તેસં મન્તં સુણિત્વા મન્તપરિયોસાને તસ્સ સીસે ચ મુખે ચ છકણપિણ્ડં પાતેત્વા આગતોમ્હી’’તિ વત્વા સબ્બં કથેસિ. ‘રઞ્ઞા સમ્પટિચ્છિત’’ન્તિ વુત્તે ‘‘સમ્પટિચ્છિ, દેવા’’તિ આહ.

    Suvapotako taṃ sutvā tesaṃ mantapariyosāne sākhāyaṃ olambakaṃ otārento viya kevaṭṭassa sīse chakaṇapiṇḍaṃ pātetvā ‘‘kimeta’’nti mukhaṃ vivaritvā uddhaṃ olokentassa aparampi mukhe pātetvā ‘‘kiri kirī’’ti saddaṃ viravanto sākhato uppatitvā ‘‘kevaṭṭa, tvaṃ catukkaṇṇamantoti maññasi, idāneva chakkaṇṇo jāto, puna aṭṭhakaṇṇo bhavitvā anekasatakaṇṇopi bhavissatī’’ti vatvā ‘‘gaṇhatha, gaṇhathā’’ti vadantānaññeva vātavegena mithilaṃ gantvā paṇḍitassa nivesanaṃ pāvisi. Tassa pana idaṃ vattaṃ – sace kutoci ābhatasāsanaṃ paṇḍitasseva kathetabbaṃ hoti, athassa aṃsakūṭe otarati, sace amarādeviyāpi sotuṃ vaṭṭati, ucchaṅge otarati, sace mahājanena sotabbaṃ, bhūmiyaṃ otarati. Tadā so paṇḍitassa aṃsakūṭe otari. Tāya saññāya ‘‘rahassena bhavitabba’’nti mahājano paṭikkami. Paṇḍito taṃ gahetvā uparipāsādatalaṃ abhiruyha ‘‘kiṃ te, tāta, diṭṭhaṃ suta’’nti pucchi. Athassa so ‘‘ahaṃ, deva, sakalajambudīpe vicaranto aññassa rañño santike kiñci guyhaṃ na passāmi, uttarapañcālanagare pana cūḷanibrahmadattassa purohito kevaṭṭo nāma brāhmaṇo rājānaṃ uyyānaṃ netvā catukkaṇṇamantaṃ gaṇhi. Athāhaṃ sākhantare nisīditvā tesaṃ mantaṃ suṇitvā mantapariyosāne tassa sīse ca mukhe ca chakaṇapiṇḍaṃ pātetvā āgatomhī’’ti vatvā sabbaṃ kathesi. ‘Raññā sampaṭicchita’’nti vutte ‘‘sampaṭicchi, devā’’ti āha.

    અથસ્સ પણ્ડિતો કત્તબ્બયુત્તકં સક્કારં કરિત્વા તં મુદુપચ્ચત્થરણે સુવણ્ણપઞ્જરે સુટ્ઠુ સયાપેત્વા ‘‘કેવટ્ટો મમ મહોસધસ્સ પણ્ડિતભાવં ન જાનાતિ મઞ્ઞે, અહં ન દાનિસ્સ મન્તસ્સ મત્થકં પાપુણિતું દસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા નગરતો દુગ્ગતકુલાનિ નીહરાપેત્વા બહિ નિવાસાપેસિ, રટ્ઠજનપદદ્વારગામેસુ સમિદ્ધાનિ ઇસ્સરિયકુલાનિ આહરિત્વા અન્તોનગરે નિવાસાપેસિ, બહું ધનધઞ્ઞં કારેસિ. ચૂળનિબ્રહ્મદત્તોપિ કેવટ્ટસ્સ વચનં ગહેત્વા સેનઙ્ગપરિવુતો ગન્ત્વા એકં ખુદ્દકનગરં પરિક્ખિપિ. કેવટ્ટોપિ વુત્તનયેનેવ તત્થ પવિસિત્વા તં રાજાનં સઞ્ઞાપેત્વા અત્તનો સન્તકમકાસિ. દ્વે સેના એકતો કત્વા તતો અઞ્ઞં નગરં રુમ્ભતિ. એતેનુપાયેન પટિપાટિયા સબ્બાનિ તાનિ નગરાનિ ગણ્હિ. એવં ચૂળનિબ્રહ્મદત્તો કેવટ્ટસ્સ ઓવાદે ઠિતો, ઠપેત્વા વેદેહરાજાનં સેસરાજાનો સકલજમ્બુદીપે અત્તનો સન્તકે અકાસિ. બોધિસત્તસ્સ પન ઉપનિક્ખિત્તકપુરિસા ‘‘ચૂળનિબ્રહ્મદત્તેન એત્તકાનિ નગરાનિ ગહિતાનિ , અપ્પમત્તો હોતૂ’’તિ નિચ્ચં સાસનં પહિણિંસુ. સોપિ તેસં ‘‘અહં ઇધ અપ્પમત્તો વસામિ, તુમ્હેપિ અનુક્કણ્ઠન્તા અપ્પમત્તો હુત્વા વસથા’’તિ પટિપેસેસિ.

    Athassa paṇḍito kattabbayuttakaṃ sakkāraṃ karitvā taṃ mudupaccattharaṇe suvaṇṇapañjare suṭṭhu sayāpetvā ‘‘kevaṭṭo mama mahosadhassa paṇḍitabhāvaṃ na jānāti maññe, ahaṃ na dānissa mantassa matthakaṃ pāpuṇituṃ dassāmī’’ti cintetvā nagarato duggatakulāni nīharāpetvā bahi nivāsāpesi, raṭṭhajanapadadvāragāmesu samiddhāni issariyakulāni āharitvā antonagare nivāsāpesi, bahuṃ dhanadhaññaṃ kāresi. Cūḷanibrahmadattopi kevaṭṭassa vacanaṃ gahetvā senaṅgaparivuto gantvā ekaṃ khuddakanagaraṃ parikkhipi. Kevaṭṭopi vuttanayeneva tattha pavisitvā taṃ rājānaṃ saññāpetvā attano santakamakāsi. Dve senā ekato katvā tato aññaṃ nagaraṃ rumbhati. Etenupāyena paṭipāṭiyā sabbāni tāni nagarāni gaṇhi. Evaṃ cūḷanibrahmadatto kevaṭṭassa ovāde ṭhito, ṭhapetvā vedeharājānaṃ sesarājāno sakalajambudīpe attano santake akāsi. Bodhisattassa pana upanikkhittakapurisā ‘‘cūḷanibrahmadattena ettakāni nagarāni gahitāni , appamatto hotū’’ti niccaṃ sāsanaṃ pahiṇiṃsu. Sopi tesaṃ ‘‘ahaṃ idha appamatto vasāmi, tumhepi anukkaṇṭhantā appamatto hutvā vasathā’’ti paṭipesesi.

    ચૂળનિબ્રહ્મદત્તો સત્તદિવસસત્તમાસાધિકેહિ સત્તસંવચ્છરેહિ વિદેહરજ્જં વજ્જેત્વા સેસં સકલજમ્બુદીપે રજ્જં ગહેત્વા કેવટ્ટં આહ – ‘‘આચરિય, મિથિલાયં વિદેહરજ્જં ગણ્હામા’’તિ. ‘‘મહારાજ, મહોસધપણ્ડિતસ્સ વસનનગરે રજ્જં ગણ્હિતું ન સક્ખિસ્સામ. સો હિ એવં ઞાણસમ્પન્નો એવં ઉપાયકુસલો’’તિ સો વિત્થારેત્વા ચન્દમણ્ડલં ઉટ્ઠાપેન્તો વિય મહોસધસ્સ ગુણે કથેસિ. અયઞ્હિ સયમ્પિ ઉપાયકુસલોવ, તસ્મા ‘‘મિથિલનગરં નામ દેવ અપ્પમત્તકં, સકલજમ્બુદીપે રજ્જં અમ્હાકં પહોતિ, કિં નો એતેના’’તિ ઉપાયેનેવ રાજાનં સલ્લક્ખાપેસિ. સેસરાજાનોપિ ‘‘મયં મિથિલરજ્જં ગહેત્વાવ જયપાનં પિવિસ્સામા’’તિ વદન્તિ. કેવટ્ટો તેપિ નિવારેત્વા ‘‘વિદેહરજ્જં ગહેત્વા કિં કરિસ્સામ, સોપિ રાજા અમ્હાકં સન્તકોવ, તસ્મા નિવત્તથા’’તિ તે ઉપાયેનેવ બોધેસિ. તે તસ્સ વચનં સુત્વા નિવત્તિંસુ. મહાસત્તસ્સ ઉપનિક્ખિત્તકપુરિસા સાસનં પેસયિંસુ ‘‘બ્રહ્મદત્તો એકસતરાજપરિવુતો મિથિલં આગચ્છન્તોવ નિવત્તિત્વા અત્તનો નગરમેવ ગતો’’તિ. સોપિ તેસં ‘‘ઇતો પટ્ઠાય તસ્સ કિરિયં જાનન્તૂ’’તિ પટિપેસેસિ. બ્રહ્મદત્તોપિ કેવટ્ટેન સદ્ધિં ‘‘ઇદાનિ કિં કરિસ્સામી’’તિ મન્તેત્વા ‘‘જયપાનં પિવિસ્સામા’’તિ વુત્તે ઉય્યાનં અલઙ્કરિત્વા ચાટિસતેસુ ચાટિસહસ્સેસુ સુરં ઠપેથ, નાનાવિધાનિ ચ મચ્છમંસાદીનિ ઉપનેથા’’તિ સેવકે આણાપેસિ. ઉપનિક્ખિત્તકપુરિસા તં પવત્તિં પણ્ડિતસ્સ આરોચેસું. તે પન ‘‘વિસેન સુરં યોજેત્વા રાજાનો મારેતુકામો’’તિ ન જાનિંસુ. મહાસત્તો પન સુવપોતકસ્સ સન્તિકા સુતત્તા તથતો જાનિત્વા ‘‘નેસં સુરાપાનદિવસં તથતો જાનિત્વા મમ પેસેથા’’તિ પટિસાસનં પેસેસિ. તે તથા કરિંસુ.

    Cūḷanibrahmadatto sattadivasasattamāsādhikehi sattasaṃvaccharehi videharajjaṃ vajjetvā sesaṃ sakalajambudīpe rajjaṃ gahetvā kevaṭṭaṃ āha – ‘‘ācariya, mithilāyaṃ videharajjaṃ gaṇhāmā’’ti. ‘‘Mahārāja, mahosadhapaṇḍitassa vasananagare rajjaṃ gaṇhituṃ na sakkhissāma. So hi evaṃ ñāṇasampanno evaṃ upāyakusalo’’ti so vitthāretvā candamaṇḍalaṃ uṭṭhāpento viya mahosadhassa guṇe kathesi. Ayañhi sayampi upāyakusalova, tasmā ‘‘mithilanagaraṃ nāma deva appamattakaṃ, sakalajambudīpe rajjaṃ amhākaṃ pahoti, kiṃ no etenā’’ti upāyeneva rājānaṃ sallakkhāpesi. Sesarājānopi ‘‘mayaṃ mithilarajjaṃ gahetvāva jayapānaṃ pivissāmā’’ti vadanti. Kevaṭṭo tepi nivāretvā ‘‘videharajjaṃ gahetvā kiṃ karissāma, sopi rājā amhākaṃ santakova, tasmā nivattathā’’ti te upāyeneva bodhesi. Te tassa vacanaṃ sutvā nivattiṃsu. Mahāsattassa upanikkhittakapurisā sāsanaṃ pesayiṃsu ‘‘brahmadatto ekasatarājaparivuto mithilaṃ āgacchantova nivattitvā attano nagarameva gato’’ti. Sopi tesaṃ ‘‘ito paṭṭhāya tassa kiriyaṃ jānantū’’ti paṭipesesi. Brahmadattopi kevaṭṭena saddhiṃ ‘‘idāni kiṃ karissāmī’’ti mantetvā ‘‘jayapānaṃ pivissāmā’’ti vutte uyyānaṃ alaṅkaritvā cāṭisatesu cāṭisahassesu suraṃ ṭhapetha, nānāvidhāni ca macchamaṃsādīni upanethā’’ti sevake āṇāpesi. Upanikkhittakapurisā taṃ pavattiṃ paṇḍitassa ārocesuṃ. Te pana ‘‘visena suraṃ yojetvā rājāno māretukāmo’’ti na jāniṃsu. Mahāsatto pana suvapotakassa santikā sutattā tathato jānitvā ‘‘nesaṃ surāpānadivasaṃ tathato jānitvā mama pesethā’’ti paṭisāsanaṃ pesesi. Te tathā kariṃsu.

    પણ્ડિતો ‘‘માદિસે ધરમાને એત્તકાનં રાજૂનં મરણં અયુત્તં, અવસ્સયો નેસં ભવિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા સહજાતં યોધસહસ્સં પક્કોસાપેત્વા ‘‘સમ્મા, ચૂળનિબ્રહ્મદત્તો કિર ઉય્યાનં અલઙ્કારાપેત્વા એકસતરાજપરિવુતો સુરં પાતુકામો, તુમ્હે તત્થ ગન્ત્વા રાજૂનં આસનેસુ પઞ્ઞત્તેસુ કિસ્મિઞ્ચિ અનિસિન્નેયેવ ‘ચૂળનિબ્રહ્મદત્તસ્સ અનન્તરં મહારહં આસનં અમ્હાકં રઞ્ઞોવ દેથા’તિ વદન્તા ગહેત્વા તેસં પુરિસેહિ ‘તુમ્હે કસ્સ પુરિસા’તિ વુત્તે ‘વિદેહરાજસ્સા’તિ વદેય્યાથ. તે તુમ્હેહિ સદ્ધિં ‘મયં સત્તદિવસસત્તમાસાધિકાનિ સત્તવસ્સાનિ રજ્જં ગણ્હન્તા એકદિવસમ્પિ વિદેહરાજાનં ન પસ્સામ, કિં રાજા નામેસ, ગચ્છથ પરિયન્તે આસનં ગણ્હથા’તિ વદન્તા કલહં કરિસ્સન્તિ. અથ તુમ્હે ‘ઠપેત્વા બ્રહ્મદત્તં અઞ્ઞો અમ્હાકં રઞ્ઞો ઉત્તરિતરો ઇધ નત્થી’તિ કલહં વડ્ઢેત્વા અમ્હાકં રઞ્ઞો આસનમત્તમ્પિ અલભન્તા ‘ન દાનિ વો સુરં પાતું મચ્છમંસં ખાદિતું દસ્સામા’તિ નદન્તા વગ્ગન્તા મહાઘોસં કરોન્તા તેસં સન્તાસં જનેન્તા મહન્તેહિ લેડ્ડુદણ્ડેહિ સબ્બચાટિયો ભિન્દિત્વા મચ્છમંસં વિપ્પકિરિત્વા અપરિભોગં કત્વા જવેન સેનાય અન્તરં પવિસિત્વા દેવનગરં પવિટ્ઠા અસુરા વિય ઉલ્લોળં ઉટ્ઠાપેત્વા ‘મયં મિથિલનગરે મહોસધપણ્ડિતસ્સ પુરિસા, સક્કોન્તા અમ્હે ગણ્હથા’તિ તુમ્હાકં આગતભાવં જાનાપેત્વા આગચ્છથા’’તિ પેસેસિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ તસ્સ વચનં સમ્પટિચ્છિત્વા વન્દિત્વા સન્નદ્ધપઞ્ચાવુધા નિક્ખમિત્વા તત્થ ગન્ત્વા નન્દનવનમિવ અલઙ્કતઉય્યાનં પવિસિત્વા સમુસ્સિતસેતચ્છત્તે એકસતરાજપલ્લઙ્કે આદિં કત્વા અલઙ્કતપ્પટિયત્તં સિરિવિભવં દિસ્વા મહાસત્તેન વુત્તનિયામેનેવ સબ્બં કત્વા મહાજનં સઙ્ખોભેત્વા મિથિલાભિમુખા પક્કમિંસુ. રાજપુરિસાપિ તં પવત્તિં તેસં રાજૂનં આરોચેસું. ચૂળનિબ્રહ્મદત્તોપિ ‘‘એવરૂપસ્સ નામ મે વિસયોગસ્સ અન્તરાયો કતો’’તિ કુજ્ઝિ. રાજાનોપિ ‘‘અમ્હાકં જયપાનં પાતું નાદાસી’’તિ કુજ્ઝિંસુ. બલકાયાપિ ‘‘મયં અમૂલકં સુરં પાતું ન લભિમ્હા’’તિ કુજ્ઝિંસુ.

    Paṇḍito ‘‘mādise dharamāne ettakānaṃ rājūnaṃ maraṇaṃ ayuttaṃ, avassayo nesaṃ bhavissāmī’’ti cintetvā sahajātaṃ yodhasahassaṃ pakkosāpetvā ‘‘sammā, cūḷanibrahmadatto kira uyyānaṃ alaṅkārāpetvā ekasatarājaparivuto suraṃ pātukāmo, tumhe tattha gantvā rājūnaṃ āsanesu paññattesu kismiñci anisinneyeva ‘cūḷanibrahmadattassa anantaraṃ mahārahaṃ āsanaṃ amhākaṃ raññova dethā’ti vadantā gahetvā tesaṃ purisehi ‘tumhe kassa purisā’ti vutte ‘videharājassā’ti vadeyyātha. Te tumhehi saddhiṃ ‘mayaṃ sattadivasasattamāsādhikāni sattavassāni rajjaṃ gaṇhantā ekadivasampi videharājānaṃ na passāma, kiṃ rājā nāmesa, gacchatha pariyante āsanaṃ gaṇhathā’ti vadantā kalahaṃ karissanti. Atha tumhe ‘ṭhapetvā brahmadattaṃ añño amhākaṃ rañño uttaritaro idha natthī’ti kalahaṃ vaḍḍhetvā amhākaṃ rañño āsanamattampi alabhantā ‘na dāni vo suraṃ pātuṃ macchamaṃsaṃ khādituṃ dassāmā’ti nadantā vaggantā mahāghosaṃ karontā tesaṃ santāsaṃ janentā mahantehi leḍḍudaṇḍehi sabbacāṭiyo bhinditvā macchamaṃsaṃ vippakiritvā aparibhogaṃ katvā javena senāya antaraṃ pavisitvā devanagaraṃ paviṭṭhā asurā viya ulloḷaṃ uṭṭhāpetvā ‘mayaṃ mithilanagare mahosadhapaṇḍitassa purisā, sakkontā amhe gaṇhathā’ti tumhākaṃ āgatabhāvaṃ jānāpetvā āgacchathā’’ti pesesi. Te ‘‘sādhū’’ti tassa vacanaṃ sampaṭicchitvā vanditvā sannaddhapañcāvudhā nikkhamitvā tattha gantvā nandanavanamiva alaṅkatauyyānaṃ pavisitvā samussitasetacchatte ekasatarājapallaṅke ādiṃ katvā alaṅkatappaṭiyattaṃ sirivibhavaṃ disvā mahāsattena vuttaniyāmeneva sabbaṃ katvā mahājanaṃ saṅkhobhetvā mithilābhimukhā pakkamiṃsu. Rājapurisāpi taṃ pavattiṃ tesaṃ rājūnaṃ ārocesuṃ. Cūḷanibrahmadattopi ‘‘evarūpassa nāma me visayogassa antarāyo kato’’ti kujjhi. Rājānopi ‘‘amhākaṃ jayapānaṃ pātuṃ nādāsī’’ti kujjhiṃsu. Balakāyāpi ‘‘mayaṃ amūlakaṃ suraṃ pātuṃ na labhimhā’’ti kujjhiṃsu.

    ચૂળનિબ્રહ્મદત્તો તે રાજાનો આમન્તેત્વા ‘‘એથ, ભો, મિથિલં ગન્ત્વા વિદેહરાજસ્સ ખગ્ગેન સીસં છિન્દિત્વા પાદેહિ અક્કમિત્વા નિસિન્ના જયપાનં પિવિસ્સામ, સેનં ગમનસજ્જં કરોથા’’તિ વત્વા પુન રહોગતો કેવટ્ટસ્સપિ એતમત્થં કથેત્વા ‘‘અમ્હાકં એવરૂપસ્સ મન્તસ્સ અન્તરાયકરં પચ્ચામિત્તં ગણ્હિસ્સામ, એકસતરાજૂનં અટ્ઠારસઅક્ખોભણિસઙ્ખાય સેનાય પરિવુતા ગચ્છામ, એથ, આચરિયા’’તિ આહ. બ્રાહ્મણો અત્તનો પણ્ડિતભાવેન ચિન્તેસિ ‘‘મહોસધપણ્ડિતં જિનિતું નામ ન સક્કા, અમ્હાકંયેવ લજ્જિતબ્બં ભવિસ્સતિ, નિવત્તાપેસ્સામિ ન’’ન્તિ. અથ નં એવમાહ – ‘‘મહારાજ, ન એસ વિદેહરાજસ્સ થામો, મહોસધપણ્ડિતસ્સ સંવિધાનમેતં, મહાનુભાવો પનેસ, તેન રક્ખિતા મિથિલા સીહરક્ખિતગુહા વિય ન સક્કા કેનચિ ગહેતું, કેવલં અમ્હાકં લજ્જનકં ભવિસ્સતિ, અલં તત્થ ગમનેના’’તિ. રાજા પન ખત્તિયમાનેન ઇસ્સરિયમદેન મત્તો હુત્વા ‘‘કિં સો કરિસ્સતી’’તિ વત્વા એકસતરાજપરિવુતો અટ્ઠારસઅક્ખોભણિસઙ્ખાય સેનાય સદ્ધિં નિક્ખમિ. કેવટ્ટોપિ અત્તનો કથં ગણ્હાપેતું અસક્કોન્તો ‘‘રઞ્ઞો પચ્ચનીકવુત્તિ નામ અયુત્તા’’તિ તેન સદ્ધિંયેવ નિક્ખમિ. તેપિ યોધા એકરત્તેનેવ મિથિલં પત્વા અત્તના કતકિચ્ચં પણ્ડિતસ્સ કથયિંસુ. પઠમં ઉપનિક્ખિત્તકપુરિસાપિસ્સ સાસનં પહિણિંસુ. ‘‘ચૂળનિબ્રહ્મદત્તો ‘વિદેહરાજાનં ગણ્હિસ્સામી’તિ એકસતરાજપરિવુતો આગચ્છતિ, પણ્ડિતો અપ્પમત્તો હોતુ, અજ્જ અસુકટ્ઠાનં નામ આગતો, અજ્જ અસુકટ્ઠાનં, અજ્જ નગરં પાપુણિસ્સતી’’તિ પણ્ડિતસ્સ નિબદ્ધં પેસેન્તિયેવ. તં સુત્વા મહાસત્તો અપ્પમત્તો અહોસિ. વિદેહરાજા પન ‘‘બ્રહ્મદત્તો કિર ઇમં નગરં ગહેતું આગચ્છતી’’તિ પરમ્પરઘોસેન અસ્સોસિ.

    Cūḷanibrahmadatto te rājāno āmantetvā ‘‘etha, bho, mithilaṃ gantvā videharājassa khaggena sīsaṃ chinditvā pādehi akkamitvā nisinnā jayapānaṃ pivissāma, senaṃ gamanasajjaṃ karothā’’ti vatvā puna rahogato kevaṭṭassapi etamatthaṃ kathetvā ‘‘amhākaṃ evarūpassa mantassa antarāyakaraṃ paccāmittaṃ gaṇhissāma, ekasatarājūnaṃ aṭṭhārasaakkhobhaṇisaṅkhāya senāya parivutā gacchāma, etha, ācariyā’’ti āha. Brāhmaṇo attano paṇḍitabhāvena cintesi ‘‘mahosadhapaṇḍitaṃ jinituṃ nāma na sakkā, amhākaṃyeva lajjitabbaṃ bhavissati, nivattāpessāmi na’’nti. Atha naṃ evamāha – ‘‘mahārāja, na esa videharājassa thāmo, mahosadhapaṇḍitassa saṃvidhānametaṃ, mahānubhāvo panesa, tena rakkhitā mithilā sīharakkhitaguhā viya na sakkā kenaci gahetuṃ, kevalaṃ amhākaṃ lajjanakaṃ bhavissati, alaṃ tattha gamanenā’’ti. Rājā pana khattiyamānena issariyamadena matto hutvā ‘‘kiṃ so karissatī’’ti vatvā ekasatarājaparivuto aṭṭhārasaakkhobhaṇisaṅkhāya senāya saddhiṃ nikkhami. Kevaṭṭopi attano kathaṃ gaṇhāpetuṃ asakkonto ‘‘rañño paccanīkavutti nāma ayuttā’’ti tena saddhiṃyeva nikkhami. Tepi yodhā ekaratteneva mithilaṃ patvā attanā katakiccaṃ paṇḍitassa kathayiṃsu. Paṭhamaṃ upanikkhittakapurisāpissa sāsanaṃ pahiṇiṃsu. ‘‘Cūḷanibrahmadatto ‘videharājānaṃ gaṇhissāmī’ti ekasatarājaparivuto āgacchati, paṇḍito appamatto hotu, ajja asukaṭṭhānaṃ nāma āgato, ajja asukaṭṭhānaṃ, ajja nagaraṃ pāpuṇissatī’’ti paṇḍitassa nibaddhaṃ pesentiyeva. Taṃ sutvā mahāsatto appamatto ahosi. Videharājā pana ‘‘brahmadatto kira imaṃ nagaraṃ gahetuṃ āgacchatī’’ti paramparaghosena assosi.

    અથ બ્રહ્મદત્તો અગ્ગપદોસેયેવ ઉક્કાસતસહસ્સેન ધારિયમાનેન આગન્ત્વા સકલનગરં પરિવારેસિ. અથ નં હત્થિપાકારરથપાકારાદીહિ પરિક્ખિપાપેત્વા તેસુ તેસુ ઠાનેસુ બલગુમ્બં ઠપેસિ. મનુસ્સા ઉન્નાદેન્તા અપ્ફોટેન્તા સેળેન્તા નચ્ચન્તા ગજ્જન્તા તજ્જેન્તા મહાઘોસં કરોન્તા અટ્ઠંસુ. દીપોભાસેન ચેવ અલઙ્કારોભાસેન ચ સકલસત્તયોજનિકા મિથિલા એકોભાસા અહોસિ. હત્થિઅસ્સરથતૂરિયાનં સદ્દેન પથવિયા ભિજ્જનકાલો વિય અહોસિ. ચત્તારો પણ્ડિતા ઉલ્લોળસદ્દં સુત્વા અજાનન્તા રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘મહારાજ, ઉલ્લોળસદ્દો જાતો, ન ખો પન મયં જાનામ, કિં નામેતં, વીમંસિતું વટ્ટતી’’તિ આહંસુ. તં સુત્વા રાજા ‘‘ચૂળનિબ્રહ્મદત્તો નુ ખો આગતો ભવેય્યા’’તિ સીહપઞ્જરં વિવરિત્વા ઓલોકેન્તો તસ્સાગમનભાવં ઞત્વા ભીતતસિતો ‘‘નત્થિ અમ્હાકં જીવિતં, સબ્બે નો જીવિતક્ખયં પાપેસ્સતી’’તિ તેહિ સદ્ધિં સલ્લપન્તો નિસીદિ. મહાસત્તો પન તસ્સાગતભાવં ઞત્વા સીહો વિય અછમ્ભિતો સકલનગરે આરક્ખં સંવિદહિત્વા ‘‘રાજાનં અસ્સાસેસ્સામી’’તિ રાજનિવેસનં અભિરુહિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. રાજા તં દિસ્વાવ પટિલદ્ધસ્સાસો હુત્વા ‘‘ઠપેત્વા મમ પુત્તં મહોસધપણ્ડિતં અઞ્ઞો મં ઇમમ્હા દુક્ખા મોચેતું સમત્થો નામ નત્થી’’તિ ચિન્તેત્વા તેન સદ્ધિં સલ્લપન્તો આહ –

    Atha brahmadatto aggapadoseyeva ukkāsatasahassena dhāriyamānena āgantvā sakalanagaraṃ parivāresi. Atha naṃ hatthipākārarathapākārādīhi parikkhipāpetvā tesu tesu ṭhānesu balagumbaṃ ṭhapesi. Manussā unnādentā apphoṭentā seḷentā naccantā gajjantā tajjentā mahāghosaṃ karontā aṭṭhaṃsu. Dīpobhāsena ceva alaṅkārobhāsena ca sakalasattayojanikā mithilā ekobhāsā ahosi. Hatthiassarathatūriyānaṃ saddena pathaviyā bhijjanakālo viya ahosi. Cattāro paṇḍitā ulloḷasaddaṃ sutvā ajānantā rañño santikaṃ gantvā ‘‘mahārāja, ulloḷasaddo jāto, na kho pana mayaṃ jānāma, kiṃ nāmetaṃ, vīmaṃsituṃ vaṭṭatī’’ti āhaṃsu. Taṃ sutvā rājā ‘‘cūḷanibrahmadatto nu kho āgato bhaveyyā’’ti sīhapañjaraṃ vivaritvā olokento tassāgamanabhāvaṃ ñatvā bhītatasito ‘‘natthi amhākaṃ jīvitaṃ, sabbe no jīvitakkhayaṃ pāpessatī’’ti tehi saddhiṃ sallapanto nisīdi. Mahāsatto pana tassāgatabhāvaṃ ñatvā sīho viya achambhito sakalanagare ārakkhaṃ saṃvidahitvā ‘‘rājānaṃ assāsessāmī’’ti rājanivesanaṃ abhiruhitvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Rājā taṃ disvāva paṭiladdhassāso hutvā ‘‘ṭhapetvā mama puttaṃ mahosadhapaṇḍitaṃ añño maṃ imamhā dukkhā mocetuṃ samattho nāma natthī’’ti cintetvā tena saddhiṃ sallapanto āha –

    ૫૯૦.

    590.

    ‘‘પઞ્ચાલો સબ્બસેનાય, બ્રહ્મદત્તોયમાગતો;

    ‘‘Pañcālo sabbasenāya, brahmadattoyamāgato;

    સાયં પઞ્ચાલિયા સેના, અપ્પમેય્યો મહોસધ.

    Sāyaṃ pañcāliyā senā, appameyyo mahosadha.

    ૫૯૧.

    591.

    ‘‘વીથિમતી પત્તિમતી, સબ્બસઙ્ગામકોવિદા;

    ‘‘Vīthimatī pattimatī, sabbasaṅgāmakovidā;

    ઓહારિની સદ્દવતી, ભેરિસઙ્ખપ્પબોધના.

    Ohārinī saddavatī, bherisaṅkhappabodhanā.

    ૫૯૨.

    592.

    ‘‘લોહવિજ્જાલઙ્કારાભા, ધજિની વામરોહિની;

    ‘‘Lohavijjālaṅkārābhā, dhajinī vāmarohinī;

    સિપ્પિયેહિ સુસમ્પન્ના, સૂરેહિ સુપ્પતિટ્ઠિતા.

    Sippiyehi susampannā, sūrehi suppatiṭṭhitā.

    ૫૯૩.

    593.

    ‘‘દસેત્થ પણ્ડિતા આહુ, ભૂરિપઞ્ઞા રહોગમા;

    ‘‘Dasettha paṇḍitā āhu, bhūripaññā rahogamā;

    માતા એકાદસી રઞ્ઞો, પઞ્ચાલિયં પસાસતિ.

    Mātā ekādasī rañño, pañcāliyaṃ pasāsati.

    ૫૯૪.

    594.

    ‘‘અથેત્થેકસતં ખત્યા, અનુયન્તા યસસ્સિનો;

    ‘‘Athetthekasataṃ khatyā, anuyantā yasassino;

    અચ્છિન્નરટ્ઠા બ્યથિતા, પઞ્ચાલિયં વસં ગતા.

    Acchinnaraṭṭhā byathitā, pañcāliyaṃ vasaṃ gatā.

    ૫૯૫.

    595.

    ‘‘યંવદા તક્કરા રઞ્ઞો, અકામા પિયભાણિનો;

    ‘‘Yaṃvadā takkarā rañño, akāmā piyabhāṇino;

    પઞ્ચાલમનુયાયન્તિ, અકામા વસિનો ગતા.

    Pañcālamanuyāyanti, akāmā vasino gatā.

    ૫૯૬.

    596.

    ‘‘તાય સેનાય મિથિલા, તિસન્ધિપરિવારિતા;

    ‘‘Tāya senāya mithilā, tisandhiparivāritā;

    રાજધાની વિદેહાનં, સમન્તા પરિખઞ્ઞતિ.

    Rājadhānī videhānaṃ, samantā parikhaññati.

    ૫૯૭.

    597.

    ‘‘ઉદ્ધં તારકજાતાવ, સમન્તા પરિવારિતા;

    ‘‘Uddhaṃ tārakajātāva, samantā parivāritā;

    મહોસધ વિજાનાહિ, કથં મોક્ખો ભવિસ્સતી’’તિ.

    Mahosadha vijānāhi, kathaṃ mokkho bhavissatī’’ti.

    તત્થ સબ્બસેનાયાતિ સબ્બાય એકસતરાજનાયિકાય અટ્ઠારસઅક્ખોભણિસઙ્ખાય સેનાય સદ્ધિં આગતો કિર, તાતાતિ વદતિ. પઞ્ચાલિયાતિ પઞ્ચાલરઞ્ઞો સન્તકા. વીથિમતીતિ વીથિયા આનીતે દબ્બસમ્ભારે ગહેત્વા વિચરન્તેન વડ્ઢકિગણેન સમન્નાગતા. પત્તિમતીતિ પદસઞ્ચરેન બલકાયેન સમન્નાગતા. સબ્બસઙ્ગામકોવિદાતિ સબ્બસઙ્ગામે કુસલા. ઓહારિનીતિ પરસેનાય અન્તરં પવિસિત્વા અપઞ્ઞાયન્તાવ પરસીસં આહરિતું સમત્થા. સદ્દવતીતિ દસહિ સદ્દેહિ અવિવિત્તા. ભેરિસઙ્ખપ્પબોધનાતિ ‘‘એથ યાથ યુજ્ઝથા’’તિઆદીનિ તત્થ વચીભેદેન જાનાપેતું ન સક્કા, તાદિસાનિ પનેત્થ કિચ્ચાનિ ભેરિસઙ્ખસદ્દેહેવ બોધેન્તીતિ ભેરિસઙ્ખપ્પબોધના. લોહવિજ્જાલઙ્કારાભાતિ એત્થ લોહવિજ્જાતિ લોહસિપ્પાનિ. સત્તરતનપટિમણ્ડિતાનં કવચચમ્મજાલિકાસીસકરેણિકાદીનં એતં નામં. અલઙ્કારાતિ રાજમહામત્તાદીનં અલઙ્કારા. તસ્મા લોહવિજ્જાહિ ચેવ અલઙ્કારેહિ ચ ભાસતીતિ લોહવિજ્જાલઙ્કારાભાતિ અયમેત્થ અત્થો. ધજિનીતિ સુવણ્ણાદિપટિમણ્ડિતેહિ નાનાવત્થસમુજ્જલેહિ રથાદીસુ સમુસ્સિતધજેહિ સમન્નાગતા. વામરોહિનીતિ હત્થી ચ અસ્સે ચ આરોહન્તા વામપસ્સેન આરોહન્તિ, તેન ‘‘વામરોહિની’’તિ વુચ્ચન્તિ, તેહિ સમન્નાગતા, અપરિમિતહત્થિઅસ્સસમાકિણ્ણાતિ અત્થો. સિપ્પિયેહીતિ હત્થિસિપ્પઅસ્સસિપ્પાદીસુ અટ્ઠારસસુ સિપ્પેસુ નિપ્ફત્તિં પત્તેહિ સુટ્ઠુ સમન્નાગતા સુસમાકિણ્ણા. સૂરેહીતિ તાત, એસા કિર સેના સીહસમાનપરક્કમેહિ સૂરયોધેહિ સુપ્પતિટ્ઠિતા.

    Tattha sabbasenāyāti sabbāya ekasatarājanāyikāya aṭṭhārasaakkhobhaṇisaṅkhāya senāya saddhiṃ āgato kira, tātāti vadati. Pañcāliyāti pañcālarañño santakā. Vīthimatīti vīthiyā ānīte dabbasambhāre gahetvā vicarantena vaḍḍhakigaṇena samannāgatā. Pattimatīti padasañcarena balakāyena samannāgatā. Sabbasaṅgāmakovidāti sabbasaṅgāme kusalā. Ohārinīti parasenāya antaraṃ pavisitvā apaññāyantāva parasīsaṃ āharituṃ samatthā. Saddavatīti dasahi saddehi avivittā. Bherisaṅkhappabodhanāti ‘‘etha yātha yujjhathā’’tiādīni tattha vacībhedena jānāpetuṃ na sakkā, tādisāni panettha kiccāni bherisaṅkhasaddeheva bodhentīti bherisaṅkhappabodhanā. Lohavijjālaṅkārābhāti ettha lohavijjāti lohasippāni. Sattaratanapaṭimaṇḍitānaṃ kavacacammajālikāsīsakareṇikādīnaṃ etaṃ nāmaṃ. Alaṅkārāti rājamahāmattādīnaṃ alaṅkārā. Tasmā lohavijjāhi ceva alaṅkārehi ca bhāsatīti lohavijjālaṅkārābhāti ayamettha attho. Dhajinīti suvaṇṇādipaṭimaṇḍitehi nānāvatthasamujjalehi rathādīsu samussitadhajehi samannāgatā. Vāmarohinīti hatthī ca asse ca ārohantā vāmapassena ārohanti, tena ‘‘vāmarohinī’’ti vuccanti, tehi samannāgatā, aparimitahatthiassasamākiṇṇāti attho. Sippiyehīti hatthisippaassasippādīsu aṭṭhārasasu sippesu nipphattiṃ pattehi suṭṭhu samannāgatā susamākiṇṇā. Sūrehīti tāta, esā kira senā sīhasamānaparakkamehi sūrayodhehi suppatiṭṭhitā.

    આહૂતિ દસ કિરેત્થ સેનાય પણ્ડિતાતિ વદન્તિ. ભૂરિપઞ્ઞાતિ પથવિસમાય વિપુલાય પઞ્ઞાય સમન્નાગતા. રહોગમાતિ રહો ગમનસીલા રહો નિસીદિત્વા મન્તનસીલા. તે કિર એકાહદ્વીહં ચિન્તેતું લભન્તા પથવિં પરિવત્તેતું આકાસે ગણ્હિતું સમત્થા. એકાદસીતિ તેહિ કિર પણ્ડિતેહિ અતિરેકતરપઞ્ઞા પઞ્ચાલરઞ્ઞો માતા. સા તેસં એકાદસી હુત્વા પઞ્ચાલિયં સેનં પસાસતિ અનુસાસતિ.

    Āhūti dasa kirettha senāya paṇḍitāti vadanti. Bhūripaññāti pathavisamāya vipulāya paññāya samannāgatā. Rahogamāti raho gamanasīlā raho nisīditvā mantanasīlā. Te kira ekāhadvīhaṃ cintetuṃ labhantā pathaviṃ parivattetuṃ ākāse gaṇhituṃ samatthā. Ekādasīti tehi kira paṇḍitehi atirekatarapaññā pañcālarañño mātā. Sā tesaṃ ekādasī hutvā pañcāliyaṃ senaṃ pasāsati anusāsati.

    એકદિવસં કિરેકો પુરિસો એકં તણ્ડુલનાળિઞ્ચ પુટકભત્તઞ્ચ કહાપણસહસ્સઞ્ચ ગહેત્વા ‘‘નદિં તરિસ્સામી’’તિ ઓતિણ્ણો નદિમજ્ઝં પત્વા તરિતું અસક્કોન્તો તીરે ઠિતે મનુસ્સે એવમાહ – ‘‘અમ્ભો, મમ હત્થે એકા તણ્ડુલનાળિ પુટકભત્તં કહાપણસહસ્સઞ્ચ અત્થિ, ઇતો યં મય્હં રુચ્ચતિ, તં દસ્સામિ. યો સક્કોતિ, સો મં ઉત્તારેતૂ’’તિ. અથેકો થામસમ્પન્નો પુરિસો ગાળ્હં નિવાસેત્વા નદિં ઓગાહેત્વા તં હત્થે ગહેત્વા પરતીરં ઉત્તારેત્વા ‘‘દેહિ મે દાતબ્બ’’ન્તિ આહ. ‘‘સો તણ્ડુલનાળિં વા પુટકભત્તં વા ગણ્હાહી’’તિ . ‘‘સમ્મ, અહં જીવિતં અગણેત્વા તં ઉત્તારેસિં, ન મે એતેહિ અત્થો, કહાપણં મે દેહી’’તિ. અહં ‘‘ઇતો મય્હં યં રુચ્ચતિ, તં દસ્સામી’’તિ અવચં, ઇદાનિ મય્હં યં રુચ્ચતિ, તં દમ્મિ, ઇચ્છન્તો ગણ્હાતિ. સો સમીપે ઠિતસ્સ એકસ્સ કથેસિ. સોપિ તં ‘‘એસ અત્તનો રુચ્ચનકં તવ દેતિ, ગણ્હા’’તિ આહ. સો ‘‘અહં ન ગણ્હિસ્સામી’’તિ તં આદાય વિનિચ્છયં ગન્ત્વા વિનિચ્છયામચ્ચાનં આરોચેસિ. તેપિ સબ્બં સુત્વા તથેવાહંસુ. સો તેસં વિનિચ્છયેન અતુટ્ઠો રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા તમત્થં આરોચેસિ. રાજાપિ વિનિચ્છયામચ્ચે પક્કોસાપેત્વા તેસં સન્તિકે ઉભિન્નં વચનં સુત્વા વિનિચ્છિનિતું અજાનન્તો અત્તનો જીવિતં પહાય નદિં ઓતિણ્ણં પરજ્જાપેસિ.

    Ekadivasaṃ kireko puriso ekaṃ taṇḍulanāḷiñca puṭakabhattañca kahāpaṇasahassañca gahetvā ‘‘nadiṃ tarissāmī’’ti otiṇṇo nadimajjhaṃ patvā tarituṃ asakkonto tīre ṭhite manusse evamāha – ‘‘ambho, mama hatthe ekā taṇḍulanāḷi puṭakabhattaṃ kahāpaṇasahassañca atthi, ito yaṃ mayhaṃ ruccati, taṃ dassāmi. Yo sakkoti, so maṃ uttāretū’’ti. Atheko thāmasampanno puriso gāḷhaṃ nivāsetvā nadiṃ ogāhetvā taṃ hatthe gahetvā paratīraṃ uttāretvā ‘‘dehi me dātabba’’nti āha. ‘‘So taṇḍulanāḷiṃ vā puṭakabhattaṃ vā gaṇhāhī’’ti . ‘‘Samma, ahaṃ jīvitaṃ agaṇetvā taṃ uttāresiṃ, na me etehi attho, kahāpaṇaṃ me dehī’’ti. Ahaṃ ‘‘ito mayhaṃ yaṃ ruccati, taṃ dassāmī’’ti avacaṃ, idāni mayhaṃ yaṃ ruccati, taṃ dammi, icchanto gaṇhāti. So samīpe ṭhitassa ekassa kathesi. Sopi taṃ ‘‘esa attano ruccanakaṃ tava deti, gaṇhā’’ti āha. So ‘‘ahaṃ na gaṇhissāmī’’ti taṃ ādāya vinicchayaṃ gantvā vinicchayāmaccānaṃ ārocesi. Tepi sabbaṃ sutvā tathevāhaṃsu. So tesaṃ vinicchayena atuṭṭho rañño santikaṃ gantvā tamatthaṃ ārocesi. Rājāpi vinicchayāmacce pakkosāpetvā tesaṃ santike ubhinnaṃ vacanaṃ sutvā vinicchinituṃ ajānanto attano jīvitaṃ pahāya nadiṃ otiṇṇaṃ parajjāpesi.

    તસ્મિં ખણે રઞ્ઞો માતા ચલાકદેવી નામ અવિદૂરે નિસિન્ના અહોસિ. સા રઞ્ઞો દુબ્બિનિચ્છિતભાવં ઞત્વા ‘‘તાત, ઇમં અડ્ડં ઞત્વાવ સુટ્ઠુ વિનિચ્છિત’’ન્તિ આહ. ‘‘અમ્મ, અહં એત્તકં જાનામિ. સચે તુમ્હે ઉત્તરિતરં જાનાથ, તુમ્હેવ વિનિચ્છિનથા’’તિ. સા ‘‘એવં કરિસ્સામી’’તિ વત્વા તં પુરિસં પક્કોસાપેત્વા ‘‘એહિ, તાત, તવ હત્થગતાનિ તીણિપિ ભૂમિયં ઠપેહી’’તિ પટિપાટિયા ઠપાપેત્વા ‘‘તાત, ત્વં ઉદકે વુય્હમાનો ઇમસ્સ કિં કથેસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇદં નામય્યે’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ તવ રુચ્ચનકં ગણ્હા’’તિ આહ. સો સહસ્સત્થવિકં ગણ્હિ. અથ નં સા થોકં ગતકાલે પક્કોસાપેત્વા ‘‘તાત, સહસ્સં તે રુચ્ચતી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આમ, રુચ્ચતી’’તિ વુત્તે ‘‘તાત, તયા ‘ઇતો યં મય્હં રુચ્ચતિ, તં દસ્સામી’તિ ઇમસ્સ વુત્તં, ન વુત્ત’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘વુત્તં દેવી’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ ઇમં સહસ્સં એતસ્સ દેહી’’તિ વત્વા દાપેસિ. સો રોદન્તો પરિદેવન્તો અદાસિ. તસ્મિં ખણે રાજા અમચ્ચા ચ તુસ્સિત્વા સાધુકારં પવત્તયિંસુ. તતો પટ્ઠાય તસ્સા પણ્ડિતભાવો સબ્બત્થ પાકટો જાતો. તં સન્ધાય વિદેહરાજા ‘‘માતા એકાદસી રઞ્ઞો’’તિ આહ.

    Tasmiṃ khaṇe rañño mātā calākadevī nāma avidūre nisinnā ahosi. Sā rañño dubbinicchitabhāvaṃ ñatvā ‘‘tāta, imaṃ aḍḍaṃ ñatvāva suṭṭhu vinicchita’’nti āha. ‘‘Amma, ahaṃ ettakaṃ jānāmi. Sace tumhe uttaritaraṃ jānātha, tumheva vinicchinathā’’ti. Sā ‘‘evaṃ karissāmī’’ti vatvā taṃ purisaṃ pakkosāpetvā ‘‘ehi, tāta, tava hatthagatāni tīṇipi bhūmiyaṃ ṭhapehī’’ti paṭipāṭiyā ṭhapāpetvā ‘‘tāta, tvaṃ udake vuyhamāno imassa kiṃ kathesī’’ti pucchitvā ‘‘idaṃ nāmayye’’ti vutte ‘‘tena hi tava ruccanakaṃ gaṇhā’’ti āha. So sahassatthavikaṃ gaṇhi. Atha naṃ sā thokaṃ gatakāle pakkosāpetvā ‘‘tāta, sahassaṃ te ruccatī’’ti pucchitvā ‘‘āma, ruccatī’’ti vutte ‘‘tāta, tayā ‘ito yaṃ mayhaṃ ruccati, taṃ dassāmī’ti imassa vuttaṃ, na vutta’’nti pucchitvā ‘‘vuttaṃ devī’’ti vutte ‘‘tena hi imaṃ sahassaṃ etassa dehī’’ti vatvā dāpesi. So rodanto paridevanto adāsi. Tasmiṃ khaṇe rājā amaccā ca tussitvā sādhukāraṃ pavattayiṃsu. Tato paṭṭhāya tassā paṇḍitabhāvo sabbattha pākaṭo jāto. Taṃ sandhāya videharājā ‘‘mātā ekādasī rañño’’ti āha.

    ખત્યાતિ ખત્તિયા. અચ્છિન્નરટ્ઠાતિ ચૂળનિબ્રહ્મદત્તેન અચ્છિન્દિત્વા ગહિતરટ્ઠા. બ્યથિતાતિ મરણભયભીતા અઞ્ઞં ગહેતબ્બગહણં અપસ્સન્તા. પઞ્ચાલિયં વસં ગતાતિ એતસ્સ પઞ્ચાલરઞ્ઞો વસં ગતાતિ અત્થો. સામિવચનત્થે હિ એતં ઉપયોગવચનં. યંવદા તક્કરાતિ યં મુખેન વદન્તિ, તં રઞ્ઞો કાતું સક્કોન્તાવ. વસિનો ગતાતિ પુબ્બે સયંવસિનો ઇદાનિ પનસ્સ વસં ગતાતિ અત્થો. તિસન્ધીતિ પઠમં હત્થિપાકારેન પરિક્ખિત્તા, તતો રથપાકારેન, તતો અસ્સપાકારેન, તતો યોધપત્તિપાકારેન પરિક્ખિત્તાતિ ઇમેહિ ચતૂહિ સઙ્ખેપેહિ તિસન્ધીહિ પરિવારિતા. હત્થિરથાનઞ્હિ અન્તરં એકો સન્ધિ, રથઅસ્સાનં અન્તરં એકો સન્ધિ, અસ્સપત્તીનં અન્તરં એકો સન્ધિ. પરિખઞ્ઞતીતિ ખનીયતિ. ઇમઞ્હિ ઇદાનિ ઉપ્પાટેત્વા ગણ્હિતુકામા વિય સમન્તતો ખનન્તિ. ઉદ્ધં તારકજાતાવાતિ તાત, યાય સેનાય સમન્તા પરિવારિતા, સા અનેકસતસહસ્સદણ્ડદીપિકાહિ ઉદ્ધં તારકજાતા વિય ખાયતિ. વિજાનાહીતિ તાત મહોસધપણ્ડિત, અવીચિતો યાવ ભવગ્ગા અઞ્ઞો તયા સદિસો ઉપાયકુસલો પણ્ડિતો નામ નત્થિ, પણ્ડિતભાવો નામ એવરૂપેસુ ઠાનેસુ પઞ્ઞાયતિ, તસ્મા ત્વમેવ જાનાહિ, કથં અમ્હાકં ઇતો દુક્ખા પમોક્ખો ભવિસ્સતીતિ.

    Khatyāti khattiyā. Acchinnaraṭṭhāti cūḷanibrahmadattena acchinditvā gahitaraṭṭhā. Byathitāti maraṇabhayabhītā aññaṃ gahetabbagahaṇaṃ apassantā. Pañcāliyaṃ vasaṃ gatāti etassa pañcālarañño vasaṃ gatāti attho. Sāmivacanatthe hi etaṃ upayogavacanaṃ. Yaṃvadā takkarāti yaṃ mukhena vadanti, taṃ rañño kātuṃ sakkontāva. Vasino gatāti pubbe sayaṃvasino idāni panassa vasaṃ gatāti attho. Tisandhīti paṭhamaṃ hatthipākārena parikkhittā, tato rathapākārena, tato assapākārena, tato yodhapattipākārena parikkhittāti imehi catūhi saṅkhepehi tisandhīhi parivāritā. Hatthirathānañhi antaraṃ eko sandhi, rathaassānaṃ antaraṃ eko sandhi, assapattīnaṃ antaraṃ eko sandhi. Parikhaññatīti khanīyati. Imañhi idāni uppāṭetvā gaṇhitukāmā viya samantato khananti. Uddhaṃ tārakajātāvāti tāta, yāya senāya samantā parivāritā, sā anekasatasahassadaṇḍadīpikāhi uddhaṃ tārakajātā viya khāyati. Vijānāhīti tāta mahosadhapaṇḍita, avīcito yāva bhavaggā añño tayā sadiso upāyakusalo paṇḍito nāma natthi, paṇḍitabhāvo nāma evarūpesu ṭhānesu paññāyati, tasmā tvameva jānāhi, kathaṃ amhākaṃ ito dukkhā pamokkho bhavissatīti.

    ઇમં રઞ્ઞો કથં સુત્વા મહાસત્તો ચિન્તેસિ ‘‘અયં રાજા અતિવિય મરણભયભીતો, ગિલાનસ્સ ખો પન વેજ્જો પટિસરણં, છાતસ્સ ભોજનં, પિપાસિતસ્સ પાનીયં, ઇમસ્સપિ મં ઠપેત્વા અઞ્ઞં પટિસરણં નત્થિ, અસ્સાસેસ્સામિ ન’’ન્તિ. અથ મહાસત્તો મનોસિલાતલે નદન્તો સીહો વિય ‘‘મા ભાયિ, મહારાજ, રજ્જસુખં અનુભવ, અહં લેડ્ડું

    Imaṃ rañño kathaṃ sutvā mahāsatto cintesi ‘‘ayaṃ rājā ativiya maraṇabhayabhīto, gilānassa kho pana vejjo paṭisaraṇaṃ, chātassa bhojanaṃ, pipāsitassa pānīyaṃ, imassapi maṃ ṭhapetvā aññaṃ paṭisaraṇaṃ natthi, assāsessāmi na’’nti. Atha mahāsatto manosilātale nadanto sīho viya ‘‘mā bhāyi, mahārāja, rajjasukhaṃ anubhava, ahaṃ leḍḍuṃ

    ગહેત્વા કાકં વિય, ધનું ગહેત્વા મક્કટં વિય ચ, ઇમં અટ્ઠારસઅક્ખોભણિસઙ્ખં સેનં ઉદરે બન્ધસાટકાનમ્પિ અસ્સામિકં કત્વા પલાપેસ્સામી’’તિ વત્વા નવમં ગાથમાહ –

    Gahetvā kākaṃ viya, dhanuṃ gahetvā makkaṭaṃ viya ca, imaṃ aṭṭhārasaakkhobhaṇisaṅkhaṃ senaṃ udare bandhasāṭakānampi assāmikaṃ katvā palāpessāmī’’ti vatvā navamaṃ gāthamāha –

    ૫૯૮.

    598.

    ‘‘પાદે દેવ પસારેહિ, ભુઞ્જ કામે રમસ્સુ ચ;

    ‘‘Pāde deva pasārehi, bhuñja kāme ramassu ca;

    હિત્વા પઞ્ચાલિયં સેનં, બ્રહ્મદત્તો પલાયિતી’’તિ.

    Hitvā pañcāliyaṃ senaṃ, brahmadatto palāyitī’’ti.

    તસ્સત્થો – ‘‘દેવ, ત્વં યથાસુખં અત્તનો રજ્જસુખસઙ્ખાતે તે પાદે પસારેહિ, પસારેન્તો ચ સઙ્ગામે ચિત્તં અકત્વા ભુઞ્જ, કામે રમસ્સુ ચ, એસ બ્રહ્મદત્તો ઇમં સેનં છડ્ડેત્વા પલાયિસ્સતી’’તિ.

    Tassattho – ‘‘deva, tvaṃ yathāsukhaṃ attano rajjasukhasaṅkhāte te pāde pasārehi, pasārento ca saṅgāme cittaṃ akatvā bhuñja, kāme ramassu ca, esa brahmadatto imaṃ senaṃ chaḍḍetvā palāyissatī’’ti.

    એવં પણ્ડિતો રાજાનં સમસ્સાસેત્વા વન્દિત્વા રાજનિવેસના નિક્ખમિત્વા નગરે છણભેરિં ચરાપેત્વા નાગરે આહ – ‘‘અમ્ભો, તુમ્હે મા ચિન્તયિત્થ, સત્તાહં માલાગન્ધવિલેપનપાનભોજનાદીનિ સમ્પાદેત્વા છણકીળં પટ્ઠપેથ. તત્થ તત્થ મનુસ્સા યથારૂપં મહાપાનં પિવન્તુ, ગન્ધબ્બં કરોન્તુ, વાદેન્તુ વગ્ગન્તુ સેળેન્તુ નદન્તુ નચ્ચન્તુ ગાયન્તુ અપ્ફોટેન્તુ, પરિબ્બયો પન વો મમ સન્તકોવ હોતુ, અહં મહોસધપણ્ડિતો નામ, પસ્સિસ્સથ મે આનુભાવ’’ન્તિ. તે તથા કરિંસુ. તદા ગીતવાદિતાદિસદ્દં બહિનગરે ઠિતા સુણન્તિ, ચૂળદ્વારેન મનુસ્સા નગરં પવિસન્તિ. ઠપેત્વા પટિસત્તું દિટ્ઠં દિટ્ઠં ન ગણ્હન્તિ, તસ્મા સઞ્ચારો ન છિજ્જતિ, નગરં પવિટ્ઠમનુસ્સા છણકીળનિસ્સિતં જનં પસ્સન્તિ.

    Evaṃ paṇḍito rājānaṃ samassāsetvā vanditvā rājanivesanā nikkhamitvā nagare chaṇabheriṃ carāpetvā nāgare āha – ‘‘ambho, tumhe mā cintayittha, sattāhaṃ mālāgandhavilepanapānabhojanādīni sampādetvā chaṇakīḷaṃ paṭṭhapetha. Tattha tattha manussā yathārūpaṃ mahāpānaṃ pivantu, gandhabbaṃ karontu, vādentu vaggantu seḷentu nadantu naccantu gāyantu apphoṭentu, paribbayo pana vo mama santakova hotu, ahaṃ mahosadhapaṇḍito nāma, passissatha me ānubhāva’’nti. Te tathā kariṃsu. Tadā gītavāditādisaddaṃ bahinagare ṭhitā suṇanti, cūḷadvārena manussā nagaraṃ pavisanti. Ṭhapetvā paṭisattuṃ diṭṭhaṃ diṭṭhaṃ na gaṇhanti, tasmā sañcāro na chijjati, nagaraṃ paviṭṭhamanussā chaṇakīḷanissitaṃ janaṃ passanti.

    ચૂળનિબ્રહ્મદત્તોપિ નગરે કોલાહલં સુત્વા અમચ્ચે એવમાહ – ‘‘અમ્ભો, અમ્હેસુ અટ્ઠારસઅક્ખોભણિયા સેનાય નગરં પરિવારેત્વા ઠિતેસુ નગરવાસીનં ભયં વા સારજ્જં વા નત્થિ, આનન્દિતા સોમનસ્સપ્પત્તા અપ્ફોટેન્તિ નદન્તિ સેળેન્તિ નચ્ચન્તિ ગાયન્તિ, કિં નામેત’’ન્તિ? અથ નં ઉપનિક્ખિત્તકપુરિસા મુસાવાદં કત્વા એવમાહંસુ ‘‘દેવ, મયં એકેન કમ્મેન ચૂળદ્વારેન નગરં પવિસિત્વા છણનિસ્સિતં મહાજનં દિસ્વા પુચ્છિમ્હા ‘અમ્ભો , સકલજમ્બુદીપરાજાનો આગન્ત્વા તુમ્હાકં નગરં પરિક્ખિપિત્વા ઠિતા, તુમ્હે પન અતિપમત્તા, કિં નામેત’ન્તિ? તે એવમાહંસુ ‘અમ્ભો, અમ્હાકં રઞ્ઞો કુમારકાલે એકો મનોરથો અહોસિ સકલજમ્બુદીપરાજૂહિ નગરે પરિવારિતે છણં કરિસ્સામીતિ, તસ્સ અજ્જ મનોરથો મત્થકં પત્તો, તસ્મા છણભેરિં ચરાપેત્વા સયં મહાતલે મહાપાનં પિવતી’’’તિ.

    Cūḷanibrahmadattopi nagare kolāhalaṃ sutvā amacce evamāha – ‘‘ambho, amhesu aṭṭhārasaakkhobhaṇiyā senāya nagaraṃ parivāretvā ṭhitesu nagaravāsīnaṃ bhayaṃ vā sārajjaṃ vā natthi, ānanditā somanassappattā apphoṭenti nadanti seḷenti naccanti gāyanti, kiṃ nāmeta’’nti? Atha naṃ upanikkhittakapurisā musāvādaṃ katvā evamāhaṃsu ‘‘deva, mayaṃ ekena kammena cūḷadvārena nagaraṃ pavisitvā chaṇanissitaṃ mahājanaṃ disvā pucchimhā ‘ambho , sakalajambudīparājāno āgantvā tumhākaṃ nagaraṃ parikkhipitvā ṭhitā, tumhe pana atipamattā, kiṃ nāmeta’nti? Te evamāhaṃsu ‘ambho, amhākaṃ rañño kumārakāle eko manoratho ahosi sakalajambudīparājūhi nagare parivārite chaṇaṃ karissāmīti, tassa ajja manoratho matthakaṃ patto, tasmā chaṇabheriṃ carāpetvā sayaṃ mahātale mahāpānaṃ pivatī’’’ti.

    રાજા તેસં કથં સુત્વા કુજ્ઝિત્વા સેનં આણાપેસિ – ‘‘ભોન્તો, ગચ્છથ, ખિપ્પં ઇતો ચિતો ચ નગરં અવત્થરિત્વા પરિખં ભિન્દિત્વા પાકારં મદ્દન્તા દ્વારટ્ટાલકે ભિન્દન્તા નગરં પવિસિત્વા સકટેહિ કુમ્ભણ્ડાનિ વિય મહાજનસ્સ સીસાનિ ગણ્હથ, વિદેહરઞ્ઞો સીસં આહરથા’’તિ. તં સુત્વા સૂરયોધા નાનાવુધહત્થા દ્વારસમીપં ગન્ત્વા પણ્ડિતસ્સ પુરિસેહિ સક્ખરવાલુકકલલસિઞ્ચનપાસાણપતનાદીહિ ઉપદ્દુતા પટિક્કમન્તિ. ‘‘પાકારં ભિન્દિસ્સામા’’તિ પરિખં ઓતિણ્ણેપિ અન્તરટ્ટાલકેસુ ઠિતા ઉસુસત્તિતોમરાદીહિ વિજ્ઝન્તા મહાવિનાસં પાપેન્તિ. પણ્ડિતસ્સ યોધા ચૂળનિબ્રહ્મદત્તસ્સ યોધે હત્થવિકારાદીનિ દસ્સેત્વા નાનપ્પકારેહિ અક્કોસન્તિ પરિભાસન્તિ તજ્જેન્તિ. ‘‘તુમ્હે કિલમન્તા ભત્તં અલભન્તા થોકં પિવિસ્સથ ખાદિસ્સથા’’તિ સુરાપિટ્ઠકાનિ ચેવ મચ્છમંસસૂલાનિ ચ પસારેત્વા સયમેવ પિવન્તિ ખાદન્તિ, અનુપાકારે ચઙ્કમન્તિ. ઇતરે કિઞ્ચિ કાતું અસક્કોન્તા ચૂળનિબ્રહ્મદત્તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘દેવ, ઠપેત્વા ઇદ્ધિમન્તે અઞ્ઞેહિ નિદ્ધરિતું ન સક્કા’’તિ વદિંસુ.

    Rājā tesaṃ kathaṃ sutvā kujjhitvā senaṃ āṇāpesi – ‘‘bhonto, gacchatha, khippaṃ ito cito ca nagaraṃ avattharitvā parikhaṃ bhinditvā pākāraṃ maddantā dvāraṭṭālake bhindantā nagaraṃ pavisitvā sakaṭehi kumbhaṇḍāni viya mahājanassa sīsāni gaṇhatha, videharañño sīsaṃ āharathā’’ti. Taṃ sutvā sūrayodhā nānāvudhahatthā dvārasamīpaṃ gantvā paṇḍitassa purisehi sakkharavālukakalalasiñcanapāsāṇapatanādīhi upaddutā paṭikkamanti. ‘‘Pākāraṃ bhindissāmā’’ti parikhaṃ otiṇṇepi antaraṭṭālakesu ṭhitā ususattitomarādīhi vijjhantā mahāvināsaṃ pāpenti. Paṇḍitassa yodhā cūḷanibrahmadattassa yodhe hatthavikārādīni dassetvā nānappakārehi akkosanti paribhāsanti tajjenti. ‘‘Tumhe kilamantā bhattaṃ alabhantā thokaṃ pivissatha khādissathā’’ti surāpiṭṭhakāni ceva macchamaṃsasūlāni ca pasāretvā sayameva pivanti khādanti, anupākāre caṅkamanti. Itare kiñci kātuṃ asakkontā cūḷanibrahmadattassa santikaṃ gantvā ‘‘deva, ṭhapetvā iddhimante aññehi niddharituṃ na sakkā’’ti vadiṃsu.

    રાજા ચતુપઞ્ચાહં વસિત્વા ગહેતબ્બયુત્તકં અપસ્સન્તો કેવટ્ટં પુચ્છિ ‘‘આચરિય, નગરં ગણ્હિતું ન સક્કોમ, એકોપિ ઉપસઙ્કમિતું સમત્થો નત્થિ, કિં કાતબ્બ’’ન્તિ. કેવટ્ટો ‘‘હોતુ, મહારાજ, નગરં નામ બહિઉદકં હોતિ, ઉદકક્ખયેન નં ગણ્હિસ્સામ, મનુસ્સા ઉદકેન કિલમન્તા દ્વારં વિવરિસ્સન્તી’’તિ આહ. સો ‘‘અત્થેસો ઉપાયો’’તિ સમ્પટિચ્છિ. તતો પટ્ઠાય ઉદકં પવેસેતું ન દેન્તિ. પણ્ડિતસ્સ ઉપનિક્ખિત્તકપુરિસા પણ્ણં લિખિત્વા કણ્ડે બન્ધિત્વા તં પવત્તિં પેસેસું. તેનપિ પઠમમેવ આણત્તં ‘‘યો યો કણ્ડે પણ્ણં પસ્સતિ, સો સો મે આહરતૂ’’તિ. અથેકો પુરિસો તં દિસ્વા પણ્ડિતસ્સ દસ્સેસિ. સો તં પવત્તિં ઞત્વા ‘‘ન મે પણ્ડિતભાવં જાનન્તી’’તિ સટ્ઠિહત્થં વેળું દ્વિધા ફાલેત્વા પરિસુદ્ધં સોધાપેત્વા પુન એકતો કત્વા ચમ્મેન બન્ધિત્વા ઉપરિ કલલેન મક્ખેત્વા હિમવન્તતો ઇદ્ધિમન્તતાપસેહિ આનીતં કુદ્રૂસકુમુદબીજં પોક્ખરણિતીરે કલલેસુ રોપાપેત્વા ઉપરિ વેળું ઠપાપેત્વા ઉદકસ્સ પૂરાપેસિ. એકરત્તેનેવ વડ્ઢિત્વા પુપ્ફં વેળુમત્થકતો ઉગ્ગન્ત્વા રતનમત્તં અટ્ઠાસિ.

    Rājā catupañcāhaṃ vasitvā gahetabbayuttakaṃ apassanto kevaṭṭaṃ pucchi ‘‘ācariya, nagaraṃ gaṇhituṃ na sakkoma, ekopi upasaṅkamituṃ samattho natthi, kiṃ kātabba’’nti. Kevaṭṭo ‘‘hotu, mahārāja, nagaraṃ nāma bahiudakaṃ hoti, udakakkhayena naṃ gaṇhissāma, manussā udakena kilamantā dvāraṃ vivarissantī’’ti āha. So ‘‘attheso upāyo’’ti sampaṭicchi. Tato paṭṭhāya udakaṃ pavesetuṃ na denti. Paṇḍitassa upanikkhittakapurisā paṇṇaṃ likhitvā kaṇḍe bandhitvā taṃ pavattiṃ pesesuṃ. Tenapi paṭhamameva āṇattaṃ ‘‘yo yo kaṇḍe paṇṇaṃ passati, so so me āharatū’’ti. Atheko puriso taṃ disvā paṇḍitassa dassesi. So taṃ pavattiṃ ñatvā ‘‘na me paṇḍitabhāvaṃ jānantī’’ti saṭṭhihatthaṃ veḷuṃ dvidhā phāletvā parisuddhaṃ sodhāpetvā puna ekato katvā cammena bandhitvā upari kalalena makkhetvā himavantato iddhimantatāpasehi ānītaṃ kudrūsakumudabījaṃ pokkharaṇitīre kalalesu ropāpetvā upari veḷuṃ ṭhapāpetvā udakassa pūrāpesi. Ekaratteneva vaḍḍhitvā pupphaṃ veḷumatthakato uggantvā ratanamattaṃ aṭṭhāsi.

    અથ નં ઉપ્પાટેત્વા ‘‘ઇદં ચૂળનિબ્રહ્મદત્તસ્સ દેથા’’તિ અત્તનો પુરિસાનં દાપેસિ. તે તસ્સ દણ્ડકં વલયં કત્વા ‘‘અમ્ભો, બ્રહ્મદત્તસ્સ પાદમૂલિકા છાતકેન મા મરિત્થ, ગણ્હથેતં ઉપ્પલં પિળન્ધિત્વા દણ્ડકં કુચ્છિપૂરં ખાદથા’’તિ વત્વા ખિપિંસુ. તમેકો પણ્ડિતસ્સ ઉપનિક્ખિત્તકપુરિસો ઉટ્ઠાય ગણ્હિ, અથ તં રઞ્ઞો સન્તિકં આહરિત્વા ‘‘પસ્સથ, દેવ, ઇમસ્સ દણ્ડકં, ન નો ઇતો પુબ્બે એવં દીઘદણ્ડકો દિટ્ઠપુબ્બો’’તિ વત્વા ‘‘મિનથ ન’’ન્તિ વુત્તે પણ્ડિતસ્સ પુરિસા સટ્ઠિહત્થં દણ્ડકં અસીતિહત્થં કત્વા મિનિંસુ. પુન રઞ્ઞા ‘‘કત્થેતં જાત’’ન્તિ વુત્તે એકો મુસાવાદં કત્વા એવમાહ – ‘‘દેવ, અહં એકદિવસં પિપાસિતો હુત્વા ‘સુરં પિવિસ્સામી’તિ ચૂળદ્વારેન નગરં પવિટ્ઠો, નાગરાનં ઉદકકીળત્થાય કતં મહાપોક્ખરણિં પસ્સિં, મહાજનો નાવાય નિસીદિત્વા પુપ્ફાનિ ગણ્હાતિ. તત્થ ઇદં તીરપ્પદેસે જાતં, ગમ્ભીરટ્ઠાને જાતસ્સ પન દણ્ડકો સતહત્થો ભવિસ્સતી’’તિ.

    Atha naṃ uppāṭetvā ‘‘idaṃ cūḷanibrahmadattassa dethā’’ti attano purisānaṃ dāpesi. Te tassa daṇḍakaṃ valayaṃ katvā ‘‘ambho, brahmadattassa pādamūlikā chātakena mā marittha, gaṇhathetaṃ uppalaṃ piḷandhitvā daṇḍakaṃ kucchipūraṃ khādathā’’ti vatvā khipiṃsu. Tameko paṇḍitassa upanikkhittakapuriso uṭṭhāya gaṇhi, atha taṃ rañño santikaṃ āharitvā ‘‘passatha, deva, imassa daṇḍakaṃ, na no ito pubbe evaṃ dīghadaṇḍako diṭṭhapubbo’’ti vatvā ‘‘minatha na’’nti vutte paṇḍitassa purisā saṭṭhihatthaṃ daṇḍakaṃ asītihatthaṃ katvā miniṃsu. Puna raññā ‘‘katthetaṃ jāta’’nti vutte eko musāvādaṃ katvā evamāha – ‘‘deva, ahaṃ ekadivasaṃ pipāsito hutvā ‘suraṃ pivissāmī’ti cūḷadvārena nagaraṃ paviṭṭho, nāgarānaṃ udakakīḷatthāya kataṃ mahāpokkharaṇiṃ passiṃ, mahājano nāvāya nisīditvā pupphāni gaṇhāti. Tattha idaṃ tīrappadese jātaṃ, gambhīraṭṭhāne jātassa pana daṇḍako satahattho bhavissatī’’ti.

    તં સુત્વા રાજા કેવટ્ટં આહ – ‘‘આચરિય, ન સક્કા ઉદકક્ખયેન ઇદં ગણ્હિતું, હરથેકં ઉપાય’’ન્તિ. ‘‘તેન હિ, દેવ, ધઞ્ઞક્ખયેન ગણ્હિસ્સામ, નગરં નામ બહિધઞ્ઞં હોતી’’તિ. એવં હોતુ આચરિયાતિ, પણ્ડિતો પુરિમનયેનેવ તં પવત્તિં ઞત્વા ‘‘ન મે કેવટ્ટબ્રાહ્મણો પણ્ડિતભાવં જાનાતી’’તિ અનુપાકારમત્થકે કલલં કત્વા વીહિં તત્થ રોપાપેસિ. બોધિસત્તાનં અધિપ્પાયો નામ સમિજ્ઝતીતિ વીહી એકરત્તેનેવ વુટ્ઠાય પાકારમત્થકે નીલા હુત્વા પઞ્ઞાયન્તિ. તં દિસ્વા ચૂળનિબ્રહ્મદત્તો ‘‘અમ્ભો, કિમેતં પાકારમત્થકે નીલં હુત્વા પઞ્ઞાયતી’’તિ પુચ્છિ. પણ્ડિતસ્સ ઉપનિક્ખિત્તકપુરિસો રઞ્ઞો વચનં મુખતો જિવ્હં લુઞ્ચન્તો વિય ગહેત્વા ‘‘દેવ, ગહપતિપુત્તો મહોસધપણ્ડિતો અનાગતભયં દિસ્વા પુબ્બેવ રટ્ઠતો ધઞ્ઞં આહરાપેત્વા કોટ્ઠાગારાદીનિ પૂરાપેત્વા સેસધઞ્ઞં પાકારપસ્સે નિક્ખિપાપેસિ. તે કિર વીહયો આતપેન સુક્ખન્તા વસ્સેન તેમેન્તા તત્થેવ સસ્સં જનેસું. અહં એકદિવસં એકેન કમ્મેન ચૂળદ્વારેન પવિસિત્વા પાકારમત્થકે વીહિરાસિતો વીહિં હત્થેન ગહેત્વા વીથિયં છડ્ડેન્તે પસ્સિં. અથ તે મં પરિહાસન્તા ‘છાતોસિ મઞ્ઞે, વીહિંસાટકદસન્તે બન્ધિત્વા તવ ગેહં હરિત્વા કોટ્ટેત્વા પચાપેત્વા ભુઞ્જાહી’તિ વદિંસૂ’’તિ આરોચેસિ.

    Taṃ sutvā rājā kevaṭṭaṃ āha – ‘‘ācariya, na sakkā udakakkhayena idaṃ gaṇhituṃ, harathekaṃ upāya’’nti. ‘‘Tena hi, deva, dhaññakkhayena gaṇhissāma, nagaraṃ nāma bahidhaññaṃ hotī’’ti. Evaṃ hotu ācariyāti, paṇḍito purimanayeneva taṃ pavattiṃ ñatvā ‘‘na me kevaṭṭabrāhmaṇo paṇḍitabhāvaṃ jānātī’’ti anupākāramatthake kalalaṃ katvā vīhiṃ tattha ropāpesi. Bodhisattānaṃ adhippāyo nāma samijjhatīti vīhī ekaratteneva vuṭṭhāya pākāramatthake nīlā hutvā paññāyanti. Taṃ disvā cūḷanibrahmadatto ‘‘ambho, kimetaṃ pākāramatthake nīlaṃ hutvā paññāyatī’’ti pucchi. Paṇḍitassa upanikkhittakapuriso rañño vacanaṃ mukhato jivhaṃ luñcanto viya gahetvā ‘‘deva, gahapatiputto mahosadhapaṇḍito anāgatabhayaṃ disvā pubbeva raṭṭhato dhaññaṃ āharāpetvā koṭṭhāgārādīni pūrāpetvā sesadhaññaṃ pākārapasse nikkhipāpesi. Te kira vīhayo ātapena sukkhantā vassena tementā tattheva sassaṃ janesuṃ. Ahaṃ ekadivasaṃ ekena kammena cūḷadvārena pavisitvā pākāramatthake vīhirāsito vīhiṃ hatthena gahetvā vīthiyaṃ chaḍḍente passiṃ. Atha te maṃ parihāsantā ‘chātosi maññe, vīhiṃsāṭakadasante bandhitvā tava gehaṃ haritvā koṭṭetvā pacāpetvā bhuñjāhī’ti vadiṃsū’’ti ārocesi.

    તં સુત્વા રાજા કેવટ્ટં ‘‘આચરિય, ધઞ્ઞક્ખયેનપિ ગણ્હિતું ન સક્કા, અયમ્પિ અનુપાયો’’તિ આહ. ‘‘તેન હિ, દેવ, દારુક્ખયેન ગણ્હિસ્સામ, નગરં નામ બહિદારુકં હોતી’’તિ. ‘‘એવં હોતુ, આચરિયા’’તિ. પણ્ડિતો પુરિમનયેનેવ તં પવત્તિં ઞત્વા પાકારમત્થકે વીહિં અતિક્કમિત્વા પઞ્ઞાયમાનં દારુરાસિં કારેસિ. પણ્ડિતસ્સ મનુસ્સા ચૂળનિબ્રહ્મદત્તસ્સ પુરિસેહિ સદ્ધિં પરિહાસં કરોન્તા ‘‘સચે છાતત્થ, યાગુભત્તં પચિત્વા ભુઞ્જથા’’તિ મહન્તમહન્તાનિ દારૂનિ ખિપિંસુ. રાજા ‘‘પાકારમત્થકેન દારૂનિ પઞ્ઞાયન્તિ, કિમેત’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘દેવ, ગહપતિપુત્તો કિર મહોસધપણ્ડિતો અનાગતભયં દિસ્વા દારૂનિ આહરાપેત્વા કુલાનં પચ્છાગેહેસુ ઠપાપેત્વા અતિરેકાનિ પાકારં નિસ્સાય ઠપાપેસી’’તિ ઉપનિક્ખિત્તકાનઞ્ઞેવ સન્તિકા વચનં સુત્વા કેવટ્ટં આહ – ‘‘આચરિય, દારુક્ખયેનપિ ન સક્કા અમ્હેહિ ગણ્હિતું, આહરથેકં ઉપાય’’ન્તિ. ‘‘મા ચિન્તયિત્થ, મહારાજ, અઞ્ઞો ઉપાયો અત્થી’’તિ. ‘‘આચરિય, કિં ઉપાયો નામેસ, નાહં તવ ઉપાયસ્સ અન્તં પસ્સામિ, ન સક્કા અમ્હેહિ વેદેહં ગણ્હિતું, અમ્હાકં નગરમેવ ગમિસ્સામા’’તિ. ‘‘દેવ, ‘ચૂળનિબ્રહ્મદત્તો એકસતખત્તિયેહિ સદ્ધિં વેદેહં ગણ્હિતું નાસક્ખી’તિ અમ્હાકં લજ્જનકં ભવિસ્સતિ, કિં પન મહોસધોવ પણ્ડિતો, અહમ્પિ પણ્ડિતોયેવ, એકં લેસં કરિસ્સામી’’તિ. ‘‘કિં લેસો નામ, આચરિયા’’તિ. ‘‘ધમ્મયુદ્ધં નામ કરિસ્સામ, દેવા’’તિ. ‘‘કિમેતં ધમ્મયુદ્ધં નામા’’તિ? ‘‘મહારાજ ન સેના યુજ્ઝિસ્સન્તિ, દ્વિન્નં પન રાજૂનં દ્વે પણ્ડિતા એકટ્ઠાને ભવિસ્સન્તિ. તેસુ યો વન્દિસ્સતિ, તસ્સ પરાજયો ભવિસ્સતિ. મહોસધો પન ઇમં મન્તં ન જાનાતિ, અહં મહલ્લકો, સો દહરો, મં દિસ્વાવ વન્દિસ્સતિ, તદા વિદેહો પરાજિતો નામ ભવિસ્સતિ, અથ મયં વિદેહં પરાજેત્વા અત્તનો નગરમેવ ગમિસ્સામ, એવં નો લજ્જનકં ન ભવિસ્સતિ. ઇદં ધમ્મયુદ્ધં નામા’’તિ.

    Taṃ sutvā rājā kevaṭṭaṃ ‘‘ācariya, dhaññakkhayenapi gaṇhituṃ na sakkā, ayampi anupāyo’’ti āha. ‘‘Tena hi, deva, dārukkhayena gaṇhissāma, nagaraṃ nāma bahidārukaṃ hotī’’ti. ‘‘Evaṃ hotu, ācariyā’’ti. Paṇḍito purimanayeneva taṃ pavattiṃ ñatvā pākāramatthake vīhiṃ atikkamitvā paññāyamānaṃ dārurāsiṃ kāresi. Paṇḍitassa manussā cūḷanibrahmadattassa purisehi saddhiṃ parihāsaṃ karontā ‘‘sace chātattha, yāgubhattaṃ pacitvā bhuñjathā’’ti mahantamahantāni dārūni khipiṃsu. Rājā ‘‘pākāramatthakena dārūni paññāyanti, kimeta’’nti pucchitvā ‘‘deva, gahapatiputto kira mahosadhapaṇḍito anāgatabhayaṃ disvā dārūni āharāpetvā kulānaṃ pacchāgehesu ṭhapāpetvā atirekāni pākāraṃ nissāya ṭhapāpesī’’ti upanikkhittakānaññeva santikā vacanaṃ sutvā kevaṭṭaṃ āha – ‘‘ācariya, dārukkhayenapi na sakkā amhehi gaṇhituṃ, āharathekaṃ upāya’’nti. ‘‘Mā cintayittha, mahārāja, añño upāyo atthī’’ti. ‘‘Ācariya, kiṃ upāyo nāmesa, nāhaṃ tava upāyassa antaṃ passāmi, na sakkā amhehi vedehaṃ gaṇhituṃ, amhākaṃ nagarameva gamissāmā’’ti. ‘‘Deva, ‘cūḷanibrahmadatto ekasatakhattiyehi saddhiṃ vedehaṃ gaṇhituṃ nāsakkhī’ti amhākaṃ lajjanakaṃ bhavissati, kiṃ pana mahosadhova paṇḍito, ahampi paṇḍitoyeva, ekaṃ lesaṃ karissāmī’’ti. ‘‘Kiṃ leso nāma, ācariyā’’ti. ‘‘Dhammayuddhaṃ nāma karissāma, devā’’ti. ‘‘Kimetaṃ dhammayuddhaṃ nāmā’’ti? ‘‘Mahārāja na senā yujjhissanti, dvinnaṃ pana rājūnaṃ dve paṇḍitā ekaṭṭhāne bhavissanti. Tesu yo vandissati, tassa parājayo bhavissati. Mahosadho pana imaṃ mantaṃ na jānāti, ahaṃ mahallako, so daharo, maṃ disvāva vandissati, tadā videho parājito nāma bhavissati, atha mayaṃ videhaṃ parājetvā attano nagarameva gamissāma, evaṃ no lajjanakaṃ na bhavissati. Idaṃ dhammayuddhaṃ nāmā’’ti.

    પણ્ડિતો તમ્પિ રહસ્સં પુરિમનયેનેવ ઞત્વા ‘‘સચે કેવટ્ટસ્સ પરજ્જામિ, નાહં પણ્ડિતોસ્મી’’તિ ચિન્તેસિ. ચૂળનિબ્રહ્મદત્તોપિ ‘‘સોભનો, આચરિય, ઉપાયો’’તિ વત્વા ‘‘સ્વે ધમ્મયુદ્ધં ભવિસ્સતિ, દ્વિન્નમ્પિ પણ્ડિતાનં ધમ્મેન જયપરાજયો ભવિસ્સતિ. યો ધમ્મયુદ્ધં ન કરિસ્સતિ, સોપિ પરાજિતો નામ ભવિસ્સતી’’તિ પણ્ણં લિખાપેત્વા ચૂળદ્વારેન વેદેહસ્સ પેસેસિ. તં સુત્વા વેદેહો પણ્ડિતં પક્કોસાપેત્વા તમત્થં આચિક્ખિ. તં પવત્તિં સુત્વા પણ્ડિતો ‘‘સાધુ, દેવ, સ્વે પાતોવ પચ્છિમદ્વારે ધમ્મયુદ્ધમણ્ડલં સજ્જેસ્સન્તિ, ‘ધમ્મયુદ્ધમણ્ડલં આગચ્છતૂ’તિ પેસેથા’’તિ આહ. તં સુત્વા રાજા આગતદૂતસ્સેવ હત્થે પણ્ણકં અદાસિ. પણ્ડિતો પુનદિવસે ‘‘કેવટ્ટસ્સેવ પરાજયો હોતૂ’’તિ પચ્છિમદ્વારે ધમ્મયુદ્ધમણ્ડલં સજ્જાપેસિ. તેપિ ખો એકસતપુરિસા ‘‘કો જાનાતિ, કિં ભવિસ્સતી’’તિ પણ્ડિતસ્સ આરક્ખત્થાય કેવટ્ટં પરિવારયિંસુ. તેપિ એકસતરાજાનો ધમ્મયુદ્ધમણ્ડલં ગન્ત્વા પાચીનદિસં ઓલોકેન્તા અટ્ઠંસુ, તથા કેવટ્ટબ્રાહ્મણોપિ.

    Paṇḍito tampi rahassaṃ purimanayeneva ñatvā ‘‘sace kevaṭṭassa parajjāmi, nāhaṃ paṇḍitosmī’’ti cintesi. Cūḷanibrahmadattopi ‘‘sobhano, ācariya, upāyo’’ti vatvā ‘‘sve dhammayuddhaṃ bhavissati, dvinnampi paṇḍitānaṃ dhammena jayaparājayo bhavissati. Yo dhammayuddhaṃ na karissati, sopi parājito nāma bhavissatī’’ti paṇṇaṃ likhāpetvā cūḷadvārena vedehassa pesesi. Taṃ sutvā vedeho paṇḍitaṃ pakkosāpetvā tamatthaṃ ācikkhi. Taṃ pavattiṃ sutvā paṇḍito ‘‘sādhu, deva, sve pātova pacchimadvāre dhammayuddhamaṇḍalaṃ sajjessanti, ‘dhammayuddhamaṇḍalaṃ āgacchatū’ti pesethā’’ti āha. Taṃ sutvā rājā āgatadūtasseva hatthe paṇṇakaṃ adāsi. Paṇḍito punadivase ‘‘kevaṭṭasseva parājayo hotū’’ti pacchimadvāre dhammayuddhamaṇḍalaṃ sajjāpesi. Tepi kho ekasatapurisā ‘‘ko jānāti, kiṃ bhavissatī’’ti paṇḍitassa ārakkhatthāya kevaṭṭaṃ parivārayiṃsu. Tepi ekasatarājāno dhammayuddhamaṇḍalaṃ gantvā pācīnadisaṃ olokentā aṭṭhaṃsu, tathā kevaṭṭabrāhmaṇopi.

    બોધિસત્તો પન પાતોવ ગન્ધોદકેન ન્હત્વા સતસહસ્સગ્ઘનકં કાસિકવત્થં નિવાસેત્વા સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતો નાનગ્ગરસભોજનં ભુઞ્જિત્વા મહન્તેન પરિવારેન રાજદ્વારં ગન્ત્વા ‘‘પવિસતુ મે પુત્તો’’તિ વુત્તે પવિસિત્વા રાજાનં વન્દિત્વા એકમન્તં ઠત્વા ‘‘કુહિં ગમિસ્સસિ, તાતા’’તિ વુત્તે ‘‘ધમ્મયુદ્ધમણ્ડલં ગમિસ્સામી’’તિ આહ. ‘‘કિં લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ? ‘‘દેવ, કેવટ્ટબ્રાહ્મણં મણિરતનેન વઞ્ચેતુકામોમ્હિ, અટ્ઠવઙ્કં મણિરતનં લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ. ‘‘ગણ્હ, તાતા’’તિ. સો તં ગહેત્વા રાજાનં વન્દિત્વા રાજનિવેસના ઓતિણ્ણો સહજાતેહિ યોધસહસ્સેહિ પરિવુતો નવુતિકહાપણસહસ્સગ્ઘનકં સેતસિન્ધવયુત્તં રથવરમારુય્હ પાતરાસવેલાય દ્વારસમીપં પાપુણિ. કેવટ્ટો પન ‘‘ઇદાનિ આગમિસ્સતિ, ઇદાનિ આગમિસ્સતી’’તિ તસ્સાગમનં ઓલોકેન્તોયેવ અટ્ઠાસિ, ઓલોકનેન દીઘગીવતં પત્તો વિય અહોસિ, સૂરિયતેજેન સેદા મુચ્ચન્તિ. મહાસત્તોપિ મહાપરિવારતાય મહાસમુદ્દો વિય અજ્ઝોત્થરન્તો કેસરસીહો વિય અછમ્ભિતો વિગતલોમહંસો દ્વારં વિવરાપેત્વા નગરા નિક્ખમ્મ રથા ઓરુય્હ સીહો વિય વિજમ્ભમાનો પાયાસિ. એકસતરાજાનોપિ તસ્સ રૂપસિરિં દિસ્વા ‘‘એસ કિર સિરિવડ્ઢનસેટ્ઠિપુત્તો મહોસધપણ્ડિતો પઞ્ઞાય સકલજમ્બુદીપે અદુતિયો’’તિ ઉક્કુટ્ઠિસહસ્સાનિ પવત્તયિંસુ.

    Bodhisatto pana pātova gandhodakena nhatvā satasahassagghanakaṃ kāsikavatthaṃ nivāsetvā sabbālaṅkārapaṭimaṇḍito nānaggarasabhojanaṃ bhuñjitvā mahantena parivārena rājadvāraṃ gantvā ‘‘pavisatu me putto’’ti vutte pavisitvā rājānaṃ vanditvā ekamantaṃ ṭhatvā ‘‘kuhiṃ gamissasi, tātā’’ti vutte ‘‘dhammayuddhamaṇḍalaṃ gamissāmī’’ti āha. ‘‘Kiṃ laddhuṃ vaṭṭatī’’ti? ‘‘Deva, kevaṭṭabrāhmaṇaṃ maṇiratanena vañcetukāmomhi, aṭṭhavaṅkaṃ maṇiratanaṃ laddhuṃ vaṭṭatī’’ti. ‘‘Gaṇha, tātā’’ti. So taṃ gahetvā rājānaṃ vanditvā rājanivesanā otiṇṇo sahajātehi yodhasahassehi parivuto navutikahāpaṇasahassagghanakaṃ setasindhavayuttaṃ rathavaramāruyha pātarāsavelāya dvārasamīpaṃ pāpuṇi. Kevaṭṭo pana ‘‘idāni āgamissati, idāni āgamissatī’’ti tassāgamanaṃ olokentoyeva aṭṭhāsi, olokanena dīghagīvataṃ patto viya ahosi, sūriyatejena sedā muccanti. Mahāsattopi mahāparivāratāya mahāsamuddo viya ajjhottharanto kesarasīho viya achambhito vigatalomahaṃso dvāraṃ vivarāpetvā nagarā nikkhamma rathā oruyha sīho viya vijambhamāno pāyāsi. Ekasatarājānopi tassa rūpasiriṃ disvā ‘‘esa kira sirivaḍḍhanaseṭṭhiputto mahosadhapaṇḍito paññāya sakalajambudīpe adutiyo’’ti ukkuṭṭhisahassāni pavattayiṃsu.

    સોપિ મરુગણપરિવુતો વિય સક્કો અનોમેન સિરિવિભવેન તં મણિરતનં હત્થેન ગહેત્વા કેવટ્ટાભિમુખો અગમાસિ. કેવટ્ટોપિ તં દિસ્વાવ સકભાવેન સણ્ઠાતું અસક્કોન્તો પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા એવમાહ – ‘‘પણ્ડિત મહોસધ, મયં દ્વે પણ્ડિતા, અમ્હાકં તુમ્હે નિસ્સાય એત્તકં કાલં વસન્તાનં તુમ્હેહિ પણ્ણાકારમત્તમ્પિ ન પેસિતપુબ્બં, કસ્મા એવમકત્થા’’તિ? અથ નં મહાસત્તો ‘‘પણ્ડિત, તુમ્હાકં અનુચ્છવિકં પણ્ણાકારં ઓલોકેન્તા અજ્જ મયં ઇમં મણિરતનં લભિમ્હા, હન્દ, ઇમં મણિરતનં ગણ્હથ, એવરૂપં નામ અઞ્ઞં મણિરતનં નત્થી’’તિ આહ. સો તસ્સ હત્થે જલમાનં મણિરતનં દિસ્વા ‘‘દાતુકામો મે ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘તેન હિ, પણ્ડિત, દેહી’’તિ હત્થં પસારેસિ. મહાસત્તો ‘‘ગણ્હાહિ, આચરિયા’’તિ ખિપિત્વા પસારિતહત્થસ્સ અઙ્ગુલીસુ પાતેસિ. બ્રાહ્મણો ગરું મણિરતનં અઙ્ગુલીહિ ધારેતું નાસક્ખિ. મણિરતનં પરિગળિત્વા મહાસત્તસ્સ પાદમૂલે પતિ. બ્રાહ્મણો લોભેન ‘‘ગણ્હિસ્સામિ ન’’ન્તિ તસ્સ પાદમૂલે ઓણતો અહોસિ. અથસ્સ મહાસત્તો ઉટ્ઠાતું અદત્વા એકેન હત્થેન ખન્ધટ્ઠિકે, એકેન પિટ્ઠિકચ્છાયં ગહેત્વા ‘‘ઉટ્ઠેથ આચરિય, ઉટ્ઠેથ આચરિય, અહં અતિદહરો તુમ્હાકં નત્તુમત્તો, મા મં વન્દથા’’તિ વદન્તો અપરાપરં કત્વા મુખં ભૂમિયં ઘંસિત્વા લોહિતમક્ખિતં કત્વા ‘‘અન્ધબાલ, ત્વં મમ સન્તિકા વન્દનં પચ્ચાસીસસી’’તિ ગીવાયં ગહેત્વા ખિપિ. સો ઉસભમત્તે ઠાને પતિત્વા ઉટ્ઠાય પલાયિ. મણિરતનં પન મહાસત્તસ્સ મનુસ્સાયેવ ગણ્હિંસુ.

    Sopi marugaṇaparivuto viya sakko anomena sirivibhavena taṃ maṇiratanaṃ hatthena gahetvā kevaṭṭābhimukho agamāsi. Kevaṭṭopi taṃ disvāva sakabhāvena saṇṭhātuṃ asakkonto paccuggamanaṃ katvā evamāha – ‘‘paṇḍita mahosadha, mayaṃ dve paṇḍitā, amhākaṃ tumhe nissāya ettakaṃ kālaṃ vasantānaṃ tumhehi paṇṇākāramattampi na pesitapubbaṃ, kasmā evamakatthā’’ti? Atha naṃ mahāsatto ‘‘paṇḍita, tumhākaṃ anucchavikaṃ paṇṇākāraṃ olokentā ajja mayaṃ imaṃ maṇiratanaṃ labhimhā, handa, imaṃ maṇiratanaṃ gaṇhatha, evarūpaṃ nāma aññaṃ maṇiratanaṃ natthī’’ti āha. So tassa hatthe jalamānaṃ maṇiratanaṃ disvā ‘‘dātukāmo me bhavissatī’’ti cintetvā ‘‘tena hi, paṇḍita, dehī’’ti hatthaṃ pasāresi. Mahāsatto ‘‘gaṇhāhi, ācariyā’’ti khipitvā pasāritahatthassa aṅgulīsu pātesi. Brāhmaṇo garuṃ maṇiratanaṃ aṅgulīhi dhāretuṃ nāsakkhi. Maṇiratanaṃ parigaḷitvā mahāsattassa pādamūle pati. Brāhmaṇo lobhena ‘‘gaṇhissāmi na’’nti tassa pādamūle oṇato ahosi. Athassa mahāsatto uṭṭhātuṃ adatvā ekena hatthena khandhaṭṭhike, ekena piṭṭhikacchāyaṃ gahetvā ‘‘uṭṭhetha ācariya, uṭṭhetha ācariya, ahaṃ atidaharo tumhākaṃ nattumatto, mā maṃ vandathā’’ti vadanto aparāparaṃ katvā mukhaṃ bhūmiyaṃ ghaṃsitvā lohitamakkhitaṃ katvā ‘‘andhabāla, tvaṃ mama santikā vandanaṃ paccāsīsasī’’ti gīvāyaṃ gahetvā khipi. So usabhamatte ṭhāne patitvā uṭṭhāya palāyi. Maṇiratanaṃ pana mahāsattassa manussāyeva gaṇhiṃsu.

    બોધિસત્તસ્સ પન ‘‘ઉટ્ઠેથ આચરિય, ઉટ્ઠેથ આચરિય, મા મં વન્દથા’’તિ વચીઘોસો સકલપરિસં છાદેત્વા અટ્ઠાસિ. ‘‘કેવટ્ટબ્રાહ્મણો મહોસધસ્સ પાદે વન્દતી’’તિ પુરિસાપિસ્સ એકપ્પહારેનેવ ઉન્નાદાદીનિ અકંસુ. બ્રહ્મદત્તં આદિં કત્વા સબ્બેપિ તે રાજાનો કેવટ્ટં મહાસત્તસ્સ પાદમૂલે ઓણતં અદ્દસંસુયેવ. તે ‘‘અમ્હાકં પણ્ડિતેન મહોસધો વન્દિતો, ઇદાનિ પરાજિતમ્હા, ન નો જીવિતં દસ્સતી’’તિ અત્તનો અત્તનો અસ્સે અભિરુહિત્વા ઉત્તરપઞ્ચાલાભિમુખા પલાયિતું આરભિંસુ. તે પલાયન્તે દિસ્વા બોધિસત્તસ્સ પુરિસા ‘‘ચૂળનિબ્રહ્મદત્તો એકસતખત્તિયે ગહેત્વા પલાયતી’’તિ પુન ઉક્કુટ્ઠિમકંસુ. તં સુત્વા તે રાજાનો મરણભયભીતા ભિય્યોસોમત્તાય પલાયન્તા સેનઙ્ગં ભિન્દિંસુ. બોધિસત્તસ્સ પુરિસાપિ નદન્તા વગ્ગન્તા સુટ્ઠુતરં કોલાહલમકંસુ . મહાસત્તો સેનઙ્ગપરિવુતો નગરમેવ પાવિસિ. ચૂળનિબ્રહ્મદત્તસ્સ સેનાપિ તિયોજનમત્તં પક્ખન્દિ.

    Bodhisattassa pana ‘‘uṭṭhetha ācariya, uṭṭhetha ācariya, mā maṃ vandathā’’ti vacīghoso sakalaparisaṃ chādetvā aṭṭhāsi. ‘‘Kevaṭṭabrāhmaṇo mahosadhassa pāde vandatī’’ti purisāpissa ekappahāreneva unnādādīni akaṃsu. Brahmadattaṃ ādiṃ katvā sabbepi te rājāno kevaṭṭaṃ mahāsattassa pādamūle oṇataṃ addasaṃsuyeva. Te ‘‘amhākaṃ paṇḍitena mahosadho vandito, idāni parājitamhā, na no jīvitaṃ dassatī’’ti attano attano asse abhiruhitvā uttarapañcālābhimukhā palāyituṃ ārabhiṃsu. Te palāyante disvā bodhisattassa purisā ‘‘cūḷanibrahmadatto ekasatakhattiye gahetvā palāyatī’’ti puna ukkuṭṭhimakaṃsu. Taṃ sutvā te rājāno maraṇabhayabhītā bhiyyosomattāya palāyantā senaṅgaṃ bhindiṃsu. Bodhisattassa purisāpi nadantā vaggantā suṭṭhutaraṃ kolāhalamakaṃsu . Mahāsatto senaṅgaparivuto nagarameva pāvisi. Cūḷanibrahmadattassa senāpi tiyojanamattaṃ pakkhandi.

    કેવટ્ટો અસ્સં અભિરુય્હ નલાટે લોહિતં પુઞ્છમાનો સેનં પત્વા અસ્સપિટ્ઠિયં નિસિન્નોવ ‘‘ભોન્તો મા પલાયથ, ભોન્તો મા પલાયથ, નાહં ગહપતિપુત્તં વન્દામિ, તિટ્ઠથ તિટ્ઠથા’’તિ આહ. સેના અસદ્દહન્તા અટ્ઠત્વા આગચ્છન્તં કેવટ્ટં અક્કોસન્તા પરિભાસન્તા ‘‘પાપધમ્મ દુટ્ઠબ્રાહ્મણ, ‘ધમ્મયુદ્ધં નામ કરિસ્સામી’તિ વત્વા નત્તુમત્તં અપ્પહોન્તમ્પિ વન્દતિ, નત્થિ તવ કત્તબ્બ’’ન્તિ કથં અસુણન્તા વિય ગચ્છન્તેવ. સો વેગેન ગન્ત્વા સેનં પાપુણિત્વા ‘‘ભોન્તો વચનં સદ્દહથ મય્હં, નાહં તં વન્દામિ, મણિરતનેન મં વઞ્ચેસી’’તિ સબ્બેપિ તે રાજાનો નાનાકારણેહિ સમ્બોધેત્વા અત્તનો કથં ગણ્હાપેત્વા તથા ભિન્નં સેનં પટિનિવત્તેસિ. સા પન તાવ મહતી સેના સચે એકેકપંસુમુટ્ઠિં વા એકેકલેડ્ડું વા ગહેત્વા નગરાભિમુખા ખિપેય્ય, પરિખં પૂરેત્વા પાકારપ્પમાણા રાસિ ભવેય્ય. બોધિસત્તાનં પન અધિપ્પાયો નામ સમિજ્ઝતિયેવ, તસ્મા એકોપિ પંસુમુટ્ઠિં વા લેડ્ડું વા નગરાભિમુખં ખિપન્તો નામ નાહોસિ. સબ્બેપિ તે નિવત્તિત્વા અત્તનો અત્તનો ખન્ધાવારટ્ઠાનમેવ પચ્ચાગમિંસુ .

    Kevaṭṭo assaṃ abhiruyha nalāṭe lohitaṃ puñchamāno senaṃ patvā assapiṭṭhiyaṃ nisinnova ‘‘bhonto mā palāyatha, bhonto mā palāyatha, nāhaṃ gahapatiputtaṃ vandāmi, tiṭṭhatha tiṭṭhathā’’ti āha. Senā asaddahantā aṭṭhatvā āgacchantaṃ kevaṭṭaṃ akkosantā paribhāsantā ‘‘pāpadhamma duṭṭhabrāhmaṇa, ‘dhammayuddhaṃ nāma karissāmī’ti vatvā nattumattaṃ appahontampi vandati, natthi tava kattabba’’nti kathaṃ asuṇantā viya gacchanteva. So vegena gantvā senaṃ pāpuṇitvā ‘‘bhonto vacanaṃ saddahatha mayhaṃ, nāhaṃ taṃ vandāmi, maṇiratanena maṃ vañcesī’’ti sabbepi te rājāno nānākāraṇehi sambodhetvā attano kathaṃ gaṇhāpetvā tathā bhinnaṃ senaṃ paṭinivattesi. Sā pana tāva mahatī senā sace ekekapaṃsumuṭṭhiṃ vā ekekaleḍḍuṃ vā gahetvā nagarābhimukhā khipeyya, parikhaṃ pūretvā pākārappamāṇā rāsi bhaveyya. Bodhisattānaṃ pana adhippāyo nāma samijjhatiyeva, tasmā ekopi paṃsumuṭṭhiṃ vā leḍḍuṃ vā nagarābhimukhaṃ khipanto nāma nāhosi. Sabbepi te nivattitvā attano attano khandhāvāraṭṭhānameva paccāgamiṃsu .

    રાજા કેવટ્ટં પુચ્છિ ‘‘કિં કરોમ, આચરિયા’’તિ. ‘‘દેવ, કસ્સચિ ચૂળદ્વારેન નિક્ખમિતું અદત્વા સઞ્ચારં છિન્દામ, મનુસ્સા નિક્ખમિતું અલભન્તા ઉક્કણ્ઠિત્વા દ્વારં વિવરિસ્સન્તિ, અથ મયં પચ્ચામિત્તં ગણ્હિસ્સામા’’તિ. પણ્ડિતો તં પવત્તિં પુરિમનયેનેવ ઞત્વા ચિન્તેસિ ‘‘ઇમેસુ ચિરં ઇધેવ વસન્તેસુ ફાસુકં નામ નત્થિ. ઉપાયેનેવ તે પલાપેતું વટ્ટતી’’તિ. સો ‘‘મન્તેન તે પલાપેસ્સામી’’તિ એકં મન્તકુસલં ઉપધારેન્તો અનુકેવટ્ટં નામ બ્રાહ્મણં દિસ્વા તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘આચરિય, અમ્હાકં એકં કમ્મં નિદ્ધરિતું વટ્ટતી’’તિ આહ. ‘‘કિં કરોમ, પણ્ડિત, વદેહી’’તિ. ‘‘આચરિય, તુમ્હે અનુપાકારે ઠત્વા અમ્હાકં મનુસ્સાનં પમાદં ઓલોકેત્વા અન્તરન્તરા બ્રહ્મદત્તસ્સ મનુસ્સાનં પૂવમચ્છમંસાદીનિ ખિપિત્વા ‘‘અમ્ભો, ઇદઞ્ચિદઞ્ચ ખાદથ મા ઉક્કણ્ઠથ, અઞ્ઞં કતિપાહં વસિતું વાયમથ, નગરવાસિનો પઞ્જરે બદ્ધકુક્કુટા વિય ઉક્કણ્ઠિતા નચિરસ્સેવ વો દ્વારં વિવરિસ્સન્તિ. અથ તુમ્હે વેદેહઞ્ચ દુટ્ઠગહપતિપુત્તઞ્ચ ગણ્હિસ્સથા’’તિ વદેય્યાથ . અમ્હાકં મનુસ્સા તં કથં સુત્વા તુમ્હે અક્કોસિત્વા તજ્જેત્વા બ્રહ્મદત્તસ્સ મનુસ્સાનં પસ્સન્તાનઞ્ઞેવ તુમ્હે હત્થપાદેસુ ગહેત્વા વેળુપેસિકાદીહિ પહરન્તા વિય હુત્વા કેસે ઓહારેત્વા પઞ્ચ ચૂળા ગાહાપેત્વા ઇટ્ઠકચુણ્ણેન ઓકિરાપેત્વા કણવીરમાલં કણ્ણે કત્વા કતિપયપહારે દત્વા પિટ્ઠિયં રાજિયો દસ્સેત્વા પાકારં આરોપેત્વા સિક્કાય પક્ખિપિત્વા યોત્તેન ઓતારેત્વા ‘‘ગચ્છ મન્તભેદક, ચોરા’’તિ ચૂળનિબ્રહ્મદત્તસ્સ મનુસ્સાનં દસ્સન્તિ. તે તં રઞ્ઞો સન્તિકં આનેસ્સન્તિ. રાજા તં દિસ્વા ‘‘કો તે અપરાધો’’તિ પુચ્છિસ્સતિ. અથસ્સ એવં વદેય્યાથ ‘‘મહારાજ, મય્હં પુબ્બે યસો મહન્તો, ગહપતિપુત્તો મન્તભેદકો’’તિ મં કુજ્ઝિત્વા રઞ્ઞો કથેત્વા સબ્બં મે વિભવં અચ્છિન્દિ, ‘‘અહં મમ યસભેદકસ્સ ગહપતિપુત્તસ્સ સીસં ગણ્હાપેસ્સામી’’તિ તુમ્હાકં મનુસ્સાનં ઉક્કણ્ઠિતમોચનેન એતેસં ઠિતાનં ખાદનીયં વા ભોજનીયં વા દેમિ. એત્તકેન મં પોરાણવેરં હદયે કત્વા ઇમં બ્યસનં પાપેસિ. ‘‘તં સબ્બં તુમ્હાકં મનુસ્સા જાનન્તિ, મહારાજા’’તિ નાનપ્પકારેહિ તં સદ્દહાપેત્વા વિસ્સાસે ઉપ્પન્ને વદેય્યાથ ‘‘મહારાજ, તુમ્હે મમં લદ્ધકાલતો પટ્ઠાય મા ચિન્તયિત્થ. ઇદાનિ વેદેહસ્સ ચ ગહપતિપુત્તસ્સ ચ જીવિતં નત્થિ, અહં ઇમસ્મિં નગરે પાકારસ્સ થિરટ્ઠાનદુબ્બલટ્ઠાનઞ્ચ પરિખાયં કુમ્ભીલાદીનં અત્થિટ્ઠાનઞ્ચ નત્થિટ્ઠાનઞ્ચ જાનામિ, ન ચિરસ્સેવ વો નગરં ગહેત્વા દસ્સામી’’તિ. અથ સો રાજા સદ્દહિત્વા તુમ્હાકં સક્કારં કરિસ્સતિ, સેનાવાહનઞ્ચ પટિચ્છાપેસ્સતિ. અથસ્સ સેનં વાળકુમ્ભીલટ્ઠાનેસુયેવ ઓતારેય્યાથ. તસ્સ સેના કુમ્ભીલભયેન ન ઓતરિસ્સતિ, તદા તુમ્હે રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘તુમ્હાકં સેનાય, દેવ, ગહપતિપુત્તેન લઞ્જો દિન્નો, સબ્બે રાજાનો ચ આચરિયકેવટ્ટઞ્ચ આદિં કત્વા ન કેનચિ લઞ્જો અગ્ગહિતો નામ અત્થિ. કેવલં એતે તુમ્હે પરિવારેત્વા ચરન્તિ, સબ્બે પન ગહપતિપુત્તસ્સ સન્તકાવ, અહમેકોવ તુમ્હાકં પુરિસો. સચે મે ન સદ્દહથ, સબ્બે રાજાનો અલઙ્કરિત્વા મં દસ્સનાય આગચ્છન્તૂ’’તિ પેસેથ. ‘‘અથ નેસં ગહપતિપુત્તેન અત્તનો નામરૂપં લિખિત્વા દિન્નેસુ વત્થાલઙ્કારખગ્ગાદીસુ અક્ખરાનિ દિસ્વા નિટ્ઠં ગચ્છેય્યાથા’’તિ વદેય્યાથ. સો તથા કત્વા તાનિ દિસ્વા નિટ્ઠં ગન્ત્વા ભીતતસિતો તે રાજાનો ઉય્યોજેત્વા ‘‘ઇદાનિ કિં કરોમ પણ્ડિતા’’તિ તુમ્હે પુચ્છિસ્સતિ. તમેનં તુમ્હે એવં વદેય્યાથ ‘‘મહારાજ, ગહપતિપુત્તો બહુમાયો. સચે અઞ્ઞાનિ કતિપયદિવસાનિ વસિસ્સથ, સબ્બં વો સેનં અત્તનો હત્થગતં કત્વા તુમ્હે ગણ્હિસ્સતિ. તસ્મા પપઞ્ચં અકત્વા અજ્જેવ મજ્ઝિમયામાનન્તરે અસ્સપિટ્ઠિયં નિસીદિત્વા પલાયિસ્સામ, મા નો પરહત્થે મરણં હોતૂ’’તિ. સો તુમ્હાકં વચનં સુત્વા તથા કરિસ્સતિ. તુમ્હે તસ્સ પલાયનવેલાય નિવત્તિત્વા અમ્હાકં મનુસ્સે જાનાપેય્યાથાતિ.

    Rājā kevaṭṭaṃ pucchi ‘‘kiṃ karoma, ācariyā’’ti. ‘‘Deva, kassaci cūḷadvārena nikkhamituṃ adatvā sañcāraṃ chindāma, manussā nikkhamituṃ alabhantā ukkaṇṭhitvā dvāraṃ vivarissanti, atha mayaṃ paccāmittaṃ gaṇhissāmā’’ti. Paṇḍito taṃ pavattiṃ purimanayeneva ñatvā cintesi ‘‘imesu ciraṃ idheva vasantesu phāsukaṃ nāma natthi. Upāyeneva te palāpetuṃ vaṭṭatī’’ti. So ‘‘mantena te palāpessāmī’’ti ekaṃ mantakusalaṃ upadhārento anukevaṭṭaṃ nāma brāhmaṇaṃ disvā taṃ pakkosāpetvā ‘‘ācariya, amhākaṃ ekaṃ kammaṃ niddharituṃ vaṭṭatī’’ti āha. ‘‘Kiṃ karoma, paṇḍita, vadehī’’ti. ‘‘Ācariya, tumhe anupākāre ṭhatvā amhākaṃ manussānaṃ pamādaṃ oloketvā antarantarā brahmadattassa manussānaṃ pūvamacchamaṃsādīni khipitvā ‘‘ambho, idañcidañca khādatha mā ukkaṇṭhatha, aññaṃ katipāhaṃ vasituṃ vāyamatha, nagaravāsino pañjare baddhakukkuṭā viya ukkaṇṭhitā nacirasseva vo dvāraṃ vivarissanti. Atha tumhe vedehañca duṭṭhagahapatiputtañca gaṇhissathā’’ti vadeyyātha . Amhākaṃ manussā taṃ kathaṃ sutvā tumhe akkositvā tajjetvā brahmadattassa manussānaṃ passantānaññeva tumhe hatthapādesu gahetvā veḷupesikādīhi paharantā viya hutvā kese ohāretvā pañca cūḷā gāhāpetvā iṭṭhakacuṇṇena okirāpetvā kaṇavīramālaṃ kaṇṇe katvā katipayapahāre datvā piṭṭhiyaṃ rājiyo dassetvā pākāraṃ āropetvā sikkāya pakkhipitvā yottena otāretvā ‘‘gaccha mantabhedaka, corā’’ti cūḷanibrahmadattassa manussānaṃ dassanti. Te taṃ rañño santikaṃ ānessanti. Rājā taṃ disvā ‘‘ko te aparādho’’ti pucchissati. Athassa evaṃ vadeyyātha ‘‘mahārāja, mayhaṃ pubbe yaso mahanto, gahapatiputto mantabhedako’’ti maṃ kujjhitvā rañño kathetvā sabbaṃ me vibhavaṃ acchindi, ‘‘ahaṃ mama yasabhedakassa gahapatiputtassa sīsaṃ gaṇhāpessāmī’’ti tumhākaṃ manussānaṃ ukkaṇṭhitamocanena etesaṃ ṭhitānaṃ khādanīyaṃ vā bhojanīyaṃ vā demi. Ettakena maṃ porāṇaveraṃ hadaye katvā imaṃ byasanaṃ pāpesi. ‘‘Taṃ sabbaṃ tumhākaṃ manussā jānanti, mahārājā’’ti nānappakārehi taṃ saddahāpetvā vissāse uppanne vadeyyātha ‘‘mahārāja, tumhe mamaṃ laddhakālato paṭṭhāya mā cintayittha. Idāni vedehassa ca gahapatiputtassa ca jīvitaṃ natthi, ahaṃ imasmiṃ nagare pākārassa thiraṭṭhānadubbalaṭṭhānañca parikhāyaṃ kumbhīlādīnaṃ atthiṭṭhānañca natthiṭṭhānañca jānāmi, na cirasseva vo nagaraṃ gahetvā dassāmī’’ti. Atha so rājā saddahitvā tumhākaṃ sakkāraṃ karissati, senāvāhanañca paṭicchāpessati. Athassa senaṃ vāḷakumbhīlaṭṭhānesuyeva otāreyyātha. Tassa senā kumbhīlabhayena na otarissati, tadā tumhe rājānaṃ upasaṅkamitvā ‘‘tumhākaṃ senāya, deva, gahapatiputtena lañjo dinno, sabbe rājāno ca ācariyakevaṭṭañca ādiṃ katvā na kenaci lañjo aggahito nāma atthi. Kevalaṃ ete tumhe parivāretvā caranti, sabbe pana gahapatiputtassa santakāva, ahamekova tumhākaṃ puriso. Sace me na saddahatha, sabbe rājāno alaṅkaritvā maṃ dassanāya āgacchantū’’ti pesetha. ‘‘Atha nesaṃ gahapatiputtena attano nāmarūpaṃ likhitvā dinnesu vatthālaṅkārakhaggādīsu akkharāni disvā niṭṭhaṃ gaccheyyāthā’’ti vadeyyātha. So tathā katvā tāni disvā niṭṭhaṃ gantvā bhītatasito te rājāno uyyojetvā ‘‘idāni kiṃ karoma paṇḍitā’’ti tumhe pucchissati. Tamenaṃ tumhe evaṃ vadeyyātha ‘‘mahārāja, gahapatiputto bahumāyo. Sace aññāni katipayadivasāni vasissatha, sabbaṃ vo senaṃ attano hatthagataṃ katvā tumhe gaṇhissati. Tasmā papañcaṃ akatvā ajjeva majjhimayāmānantare assapiṭṭhiyaṃ nisīditvā palāyissāma, mā no parahatthe maraṇaṃ hotū’’ti. So tumhākaṃ vacanaṃ sutvā tathā karissati. Tumhe tassa palāyanavelāya nivattitvā amhākaṃ manusse jānāpeyyāthāti.

    તં સુત્વા અનુકેવટ્ટબ્રાહ્મણો ‘‘સાધુ પણ્ડિત, કરિસ્સામિ તે વચન’’ન્તિ આહ. ‘‘તેન હિ કતિપયપહારે સહિતું વટ્ટતી’’તિ. ‘‘પણ્ડિત , મમ જીવિતઞ્ચ હત્થપાદે ચ ઠપેત્વા સેસં અત્તનો રુચિવસેન કરોહી’’તિ. સો તસ્સ ગેહે મનુસ્સાનં સક્કારં કારેત્વા અનુકેવટ્ટં વુત્તનયેન વિપ્પકારં પાપેત્વા યોત્તેન ઓતારેત્વા બ્રહ્મદત્તમનુસ્સાનં દાપેસિ. અથ તે તં ગહેત્વા તસ્સ દસ્સેસું. રાજા તં વીમંસિત્વા સદ્દહિત્વા સક્કારમસ્સ કત્વા સેનં પટિચ્છાપેસિ. સોપિ તં વાળકુમ્ભીલટ્ઠાનેસુયેવ ઓતારેતિ. મનુસ્સા કુમ્ભીલેહિ ખજ્જમાના અટ્ટાલકટ્ઠિતેહિ મનુસ્સેહિ ઉસુસત્તિતોમરેહિ વિજ્ઝિયમાના મહાવિનાસં પાપુણન્તિ. તતો પટ્ઠાય કોચિ ભયેન ઉપગન્તું ન સક્કોતિ. અનુકેવટ્ટો રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘તુમ્હાકં અત્થાય યુજ્ઝનકા નામ નત્થિ, સબ્બેહિ લઞ્જો ગહિતો, અસદ્દહન્તો પક્કોસાપેત્વા નિવત્થવત્થાદીસુ અક્ખરાનિ ઓલોકેથા’’તિ આહ. રાજા તથા કત્વા સબ્બેસં વત્થાદીસુ અક્ખરાનિ દિસ્વા ‘‘અદ્ધા ઇમેહિ લઞ્જો ગહિતો’’તિ નિટ્ઠં ગન્ત્વા ‘‘આચરિય, ઇદાનિ કિં કત્તબ્બ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘દેવ, અઞ્ઞં કાતબ્બં નત્થિ. સચે પપઞ્ચં કરિસ્સથ, ગહપતિપુત્તો વો ગણ્હિસ્સતિ, આચરિયકેવટ્ટોપિ કેવલં નલાટે વણં કત્વા ચરતિ, લઞ્જો પન એતેનપિ ગહિતો. અયઞ્હિ મણિરતનં ગહેત્વા તુમ્હે તિયોજનં પલાપેસિ, પુન સદ્દહાપેત્વા નિવત્તેસિ, અયમ્પિ પરિભિન્દકોવ. એકરત્તિવાસોપિ મય્હં ન રુચ્ચતિ, અજ્જેવ મજ્ઝિમયામસમનન્તરે પલાયિતું વટ્ટતિ, મં ઠપેત્વા અઞ્ઞો તવ સુહદયો નામ નત્થી’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ આચરિય તુમ્હેયેવ મે અસ્સં કપ્પેત્વા યાનસજ્જં કરોથા’’તિ આહ.

    Taṃ sutvā anukevaṭṭabrāhmaṇo ‘‘sādhu paṇḍita, karissāmi te vacana’’nti āha. ‘‘Tena hi katipayapahāre sahituṃ vaṭṭatī’’ti. ‘‘Paṇḍita , mama jīvitañca hatthapāde ca ṭhapetvā sesaṃ attano rucivasena karohī’’ti. So tassa gehe manussānaṃ sakkāraṃ kāretvā anukevaṭṭaṃ vuttanayena vippakāraṃ pāpetvā yottena otāretvā brahmadattamanussānaṃ dāpesi. Atha te taṃ gahetvā tassa dassesuṃ. Rājā taṃ vīmaṃsitvā saddahitvā sakkāramassa katvā senaṃ paṭicchāpesi. Sopi taṃ vāḷakumbhīlaṭṭhānesuyeva otāreti. Manussā kumbhīlehi khajjamānā aṭṭālakaṭṭhitehi manussehi ususattitomarehi vijjhiyamānā mahāvināsaṃ pāpuṇanti. Tato paṭṭhāya koci bhayena upagantuṃ na sakkoti. Anukevaṭṭo rājānaṃ upasaṅkamitvā ‘‘tumhākaṃ atthāya yujjhanakā nāma natthi, sabbehi lañjo gahito, asaddahanto pakkosāpetvā nivatthavatthādīsu akkharāni olokethā’’ti āha. Rājā tathā katvā sabbesaṃ vatthādīsu akkharāni disvā ‘‘addhā imehi lañjo gahito’’ti niṭṭhaṃ gantvā ‘‘ācariya, idāni kiṃ kattabba’’nti pucchitvā ‘‘deva, aññaṃ kātabbaṃ natthi. Sace papañcaṃ karissatha, gahapatiputto vo gaṇhissati, ācariyakevaṭṭopi kevalaṃ nalāṭe vaṇaṃ katvā carati, lañjo pana etenapi gahito. Ayañhi maṇiratanaṃ gahetvā tumhe tiyojanaṃ palāpesi, puna saddahāpetvā nivattesi, ayampi paribhindakova. Ekarattivāsopi mayhaṃ na ruccati, ajjeva majjhimayāmasamanantare palāyituṃ vaṭṭati, maṃ ṭhapetvā añño tava suhadayo nāma natthī’’ti vutte ‘‘tena hi ācariya tumheyeva me assaṃ kappetvā yānasajjaṃ karothā’’ti āha.

    બ્રાહ્મણો તસ્સ નિચ્છયેન પલાયનભાવં ઞત્વા ‘‘મા ભાયિ, મહારાજા’’તિ અસ્સાસેત્વા બહિ નિક્ખમિત્વા ઉપનિક્ખિત્તકપુરિસાનં ‘‘અજ્જ રાજા પલાયિસ્સતિ, મા નિદ્દાયિત્થા’’તિ ઓવાદં દત્વા રઞ્ઞો અસ્સો યથા આકડ્ઢિતો સુટ્ઠુતરં પલાયતિ, એવં અવકપ્પનાય કપ્પેત્વા મજ્ઝિમયામસમનન્તરે ‘‘કપ્પિતો, દેવ, અસ્સો, વેલં જાનાહી’’તિ આહ. રાજા અસ્સં અભિરુહિત્વા પલાયિ. અનુકેવટ્ટોપિ અસ્સં અભિરુહિત્વા તેન સદ્ધિં ગચ્છન્તો વિય થોકં ગન્ત્વા નિવત્તો. અવકપ્પનાય કપ્પિતઅસ્સો આકડ્ઢિયમાનોપિ રાજાનં ગહેત્વા પલાયિ. અનુકેવટ્ટો સેનાય અન્તરં પવિસિત્વા ‘‘ચૂળનિબ્રહ્મદત્તો પલાતો’’તિ ઉક્કુટ્ઠિમકાસિ. ઉપનિક્ખિત્તકપુરિસાપિ અત્તનો મનુસ્સેહિ સદ્ધિં ઉપઘોસિંસુ. સેસરાજાનો તં સુત્વા ‘‘મહોસધપણ્ડિતો દ્વારં વિવરિત્વા નિક્ખન્તો ભવિસ્સતિ, ન નો દાનિ જીવિતં દસ્સતી’’તિ ભીતતસિતા ઉપભોગપરિભોગભણ્ડાનિપિ અનોલોકેત્વા ઇતો ચિતો ચ પલાયિંસુ. મનુસ્સા ‘‘રાજાનો પલાયન્તી’’તિ સુટ્ઠુતરં ઉપઘોસિંસુ. તં સુત્વા દ્વારટ્ટાલકાદીસુ ઠિતાપિ ઉન્નાદિંસુ અપ્ફોટયિંસુ. ઇતિ તસ્મિં ખણે પથવી વિય ભિજ્જમાના સમુદ્દો વિય સઙ્ખુભિતો સકલનગરં અન્તો ચ બહિ ચ એકનિન્નાદં અહોસિ. અટ્ઠારસઅક્ખોભણિસઙ્ખા મનુસ્સા ‘‘મહોસધપણ્ડિતેન કિર બ્રહ્મદત્તો એકસતરાજાનો ચ ગહિતા’’તિ મરણભયભીતા અત્તનો અત્તનો ઉદરબદ્ધસાટકમ્પિ છડ્ડેત્વા પલાયિંસુ. ખન્ધાવારટ્ઠાનં તુચ્છં અહોસિ. ચૂળનિબ્રહ્મદત્તો એકસતે ખત્તિયે ગહેત્વા અત્તનો નગરમેવ ગતો. પુનદિવસે પન પાતોવ નગરદ્વારાનિ વિવરિત્વા બલકાયા નગરા નિક્ખમિત્વા મહાવિલોપં દિસ્વા ‘‘કિં કરોમ, પણ્ડિતા’’તિ મહાસત્તસ્સ આરોચયિંસુ. સો આહ – ‘‘એતેહિ છડ્ડિતં ધનં અમ્હાકં પાપુણાતિ, સબ્બેસં રાજૂનં સન્તકં અમ્હાકં રઞ્ઞો, દેથ, સેટ્ઠીનઞ્ચ કેવટ્ટબ્રાહ્મણસ્સ ચ સન્તકં અમ્હાકં આહરથ, અવસેસં પન નગરવાસિનો ગણ્હન્તૂ’’તિ. તેસં મહગ્ઘરતનભણ્ડમેવ આહરન્તાનં અડ્ઢમાસો વીતિવત્તો. સેસં પન ચતૂહિ માસેહિ આહરિંસુ. મહાસત્તો અનુકેવટ્ટસ્સ મહન્તં સક્કારમકાસિ. તતો પટ્ઠાય ચ કિર મિથિલવાસિનો બહૂ હિરઞ્ઞસુવણ્ણા જાતા. બ્રહ્મદત્તસ્સપિ તેહિ રાજૂહિ સદ્ધિં ઉત્તરપઞ્ચાલનગરે વસન્તસ્સ એકવસ્સં અતીતં.

    Brāhmaṇo tassa nicchayena palāyanabhāvaṃ ñatvā ‘‘mā bhāyi, mahārājā’’ti assāsetvā bahi nikkhamitvā upanikkhittakapurisānaṃ ‘‘ajja rājā palāyissati, mā niddāyitthā’’ti ovādaṃ datvā rañño asso yathā ākaḍḍhito suṭṭhutaraṃ palāyati, evaṃ avakappanāya kappetvā majjhimayāmasamanantare ‘‘kappito, deva, asso, velaṃ jānāhī’’ti āha. Rājā assaṃ abhiruhitvā palāyi. Anukevaṭṭopi assaṃ abhiruhitvā tena saddhiṃ gacchanto viya thokaṃ gantvā nivatto. Avakappanāya kappitaasso ākaḍḍhiyamānopi rājānaṃ gahetvā palāyi. Anukevaṭṭo senāya antaraṃ pavisitvā ‘‘cūḷanibrahmadatto palāto’’ti ukkuṭṭhimakāsi. Upanikkhittakapurisāpi attano manussehi saddhiṃ upaghosiṃsu. Sesarājāno taṃ sutvā ‘‘mahosadhapaṇḍito dvāraṃ vivaritvā nikkhanto bhavissati, na no dāni jīvitaṃ dassatī’’ti bhītatasitā upabhogaparibhogabhaṇḍānipi anoloketvā ito cito ca palāyiṃsu. Manussā ‘‘rājāno palāyantī’’ti suṭṭhutaraṃ upaghosiṃsu. Taṃ sutvā dvāraṭṭālakādīsu ṭhitāpi unnādiṃsu apphoṭayiṃsu. Iti tasmiṃ khaṇe pathavī viya bhijjamānā samuddo viya saṅkhubhito sakalanagaraṃ anto ca bahi ca ekaninnādaṃ ahosi. Aṭṭhārasaakkhobhaṇisaṅkhā manussā ‘‘mahosadhapaṇḍitena kira brahmadatto ekasatarājāno ca gahitā’’ti maraṇabhayabhītā attano attano udarabaddhasāṭakampi chaḍḍetvā palāyiṃsu. Khandhāvāraṭṭhānaṃ tucchaṃ ahosi. Cūḷanibrahmadatto ekasate khattiye gahetvā attano nagarameva gato. Punadivase pana pātova nagaradvārāni vivaritvā balakāyā nagarā nikkhamitvā mahāvilopaṃ disvā ‘‘kiṃ karoma, paṇḍitā’’ti mahāsattassa ārocayiṃsu. So āha – ‘‘etehi chaḍḍitaṃ dhanaṃ amhākaṃ pāpuṇāti, sabbesaṃ rājūnaṃ santakaṃ amhākaṃ rañño, detha, seṭṭhīnañca kevaṭṭabrāhmaṇassa ca santakaṃ amhākaṃ āharatha, avasesaṃ pana nagaravāsino gaṇhantū’’ti. Tesaṃ mahaggharatanabhaṇḍameva āharantānaṃ aḍḍhamāso vītivatto. Sesaṃ pana catūhi māsehi āhariṃsu. Mahāsatto anukevaṭṭassa mahantaṃ sakkāramakāsi. Tato paṭṭhāya ca kira mithilavāsino bahū hiraññasuvaṇṇā jātā. Brahmadattassapi tehi rājūhi saddhiṃ uttarapañcālanagare vasantassa ekavassaṃ atītaṃ.

    બ્રહ્મદત્તસ્સ યુદ્ધપરાજયકણ્ડં નિટ્ઠિતં.

    Brahmadattassa yuddhaparājayakaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.

    સુવકણ્ડં

    Suvakaṇḍaṃ

    અથેકદિવસં કેવટ્ટો આદાસે મુખં ઓલોકેન્તો નલાટે વણં દિસ્વા ‘‘ઇદં ગહપતિપુત્તસ્સ કમ્મં, તેનાહં એત્તકાનં રાજૂનં અન્તરે લજ્જાપિતો’’તિ ચિન્તેત્વા સમુપ્પન્નકોધો હુત્વા ‘‘કદા નુ ખ્વસ્સ પિટ્ઠિં પસ્સિતું સમત્થો ભવિસ્સામી’’તિ ચિન્તેન્તો ‘‘અત્થેસો ઉપાયો, અમ્હાકં રઞ્ઞો ધીતા પઞ્ચાલચન્દી નામ ઉત્તમરૂપધરા દેવચ્છરાપટિભાગા, તં વિદેહરઞ્ઞો દસ્સામા’’તિ વત્વા ‘‘વેદેહં કામેન પલોભેત્વા ગિલિતબળિસં વિય મચ્છં સદ્ધિં મહોસધેન આનેત્વા ઉભો તે મારેત્વા જયપાનં પિવિસ્સામા’’તિ સન્નિટ્ઠાનં કત્વા રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા આહ – ‘‘દેવ, એકો મન્તો અત્થી’’તિ. ‘‘આચરિય, તવ મન્તં નિસ્સાય ઉદરબદ્ધસાટકસ્સપિ અસ્સામિનો જાતમ્હા, ઇદાનિ કિં કરિસ્સસિ, તુણ્હી હોહી’’તિ. ‘‘મહારાજ, ઇમિના ઉપાયેન સદિસો અઞ્ઞો નત્થી’’તિ. ‘‘તેન હિ ભણાહી’’તિ. ‘‘મહારાજ, અમ્હેહિ દ્વીહિયેવ એકતો ભવિતું વટ્ટતી’’તિ. ‘‘એવં હોતૂ’’તિ. અથ નં બ્રાહ્મણો ઉપરિપાસાદતલં આરોપેત્વા આહ – ‘‘મહારાજ, વિદેહરાજાનં કિલેસેન પલોભેત્વા ઇધાનેત્વા સદ્ધિં ગહપતિપુત્તેન મારેસ્સામા’’તિ. ‘‘સુન્દરો, આચરિય, ઉપાયો, કથં પન તં પલોભેત્વા આનેસ્સામા’’તિ? ‘‘મહારાજ, ધીતા વો પઞ્છાલચન્દી ઉત્તમરૂપધરા, તસ્સા રૂપસમ્પત્તિં ચાતુરિયવિલાસેન કવીહિ ગીતં બન્ધાપેત્વા તાનિ કબ્બાનિ મિથિલાયં ગાયાપેત્વા ‘એવરૂપં ઇત્થિરતનં અલભન્તસ્સ વિદેહનરિન્દસ્સ કિં રજ્જેના’તિ તસ્સ સવનસંસગ્ગેનેવ પટિબદ્ધભાવં ઞત્વા અહં તત્થ ગન્ત્વા દિવસં વવત્થપેસ્સામિ. સો મયિ દિવસં વવત્થપેત્વા આગતે ગિલિતબળિસો વિય મચ્છો ગહપતિપુત્તં ગહેત્વા આગમિસ્સતિ, અથ ને મારેસ્સામા’’તિ.

    Athekadivasaṃ kevaṭṭo ādāse mukhaṃ olokento nalāṭe vaṇaṃ disvā ‘‘idaṃ gahapatiputtassa kammaṃ, tenāhaṃ ettakānaṃ rājūnaṃ antare lajjāpito’’ti cintetvā samuppannakodho hutvā ‘‘kadā nu khvassa piṭṭhiṃ passituṃ samattho bhavissāmī’’ti cintento ‘‘attheso upāyo, amhākaṃ rañño dhītā pañcālacandī nāma uttamarūpadharā devaccharāpaṭibhāgā, taṃ videharañño dassāmā’’ti vatvā ‘‘vedehaṃ kāmena palobhetvā gilitabaḷisaṃ viya macchaṃ saddhiṃ mahosadhena ānetvā ubho te māretvā jayapānaṃ pivissāmā’’ti sanniṭṭhānaṃ katvā rājānaṃ upasaṅkamitvā āha – ‘‘deva, eko manto atthī’’ti. ‘‘Ācariya, tava mantaṃ nissāya udarabaddhasāṭakassapi assāmino jātamhā, idāni kiṃ karissasi, tuṇhī hohī’’ti. ‘‘Mahārāja, iminā upāyena sadiso añño natthī’’ti. ‘‘Tena hi bhaṇāhī’’ti. ‘‘Mahārāja, amhehi dvīhiyeva ekato bhavituṃ vaṭṭatī’’ti. ‘‘Evaṃ hotū’’ti. Atha naṃ brāhmaṇo uparipāsādatalaṃ āropetvā āha – ‘‘mahārāja, videharājānaṃ kilesena palobhetvā idhānetvā saddhiṃ gahapatiputtena māressāmā’’ti. ‘‘Sundaro, ācariya, upāyo, kathaṃ pana taṃ palobhetvā ānessāmā’’ti? ‘‘Mahārāja, dhītā vo pañchālacandī uttamarūpadharā, tassā rūpasampattiṃ cāturiyavilāsena kavīhi gītaṃ bandhāpetvā tāni kabbāni mithilāyaṃ gāyāpetvā ‘evarūpaṃ itthiratanaṃ alabhantassa videhanarindassa kiṃ rajjenā’ti tassa savanasaṃsaggeneva paṭibaddhabhāvaṃ ñatvā ahaṃ tattha gantvā divasaṃ vavatthapessāmi. So mayi divasaṃ vavatthapetvā āgate gilitabaḷiso viya maccho gahapatiputtaṃ gahetvā āgamissati, atha ne māressāmā’’ti.

    રાજા તસ્સ વચનં સુત્વા તુસ્સિત્વા ‘‘સુન્દરો ઉપાયો, આચરિય, એવં કરિસ્સામા’’તિ સમ્પટિચ્છિ. તં પન મન્તં ચૂળનિબ્રહ્મદત્તસ્સ સયનપાલિકા સાળિકા સુત્વા પચ્ચક્ખમકાસિ. રાજા નિપુણે કબ્બકારે પક્કોસાપેત્વા બહું ધનં દત્વા ધીતરં તેસં દસ્સેત્વા ‘‘તાતા, એતિસ્સા રૂપસમ્પત્તિં નિસ્સાય કબ્બં કરોથા’’તિ આહ. તે અતિમનોહરાનિ ગીતાનિ બન્ધિત્વા રાજાનં સાવયિંસુ. રાજા તુસ્સિત્વા બહું ધનં તેસં અદાસિ. કવીનં સન્તિકા નટા સિક્ખિત્વા સમજ્જમણ્ડલે ગાયિંસુ. ઇતિ તાનિ વિત્થારિતાનિ અહેસું. તેસુ મનુસ્સાનં અન્તરે વિત્થારિતત્તં ગતેસુ રાજા ગાયકે પક્કોસાપેત્વા આહ – ‘‘તાતા, તુમ્હે મહાસકુણે ગહેત્વા રત્તિભાગે રુક્ખં અભિરુય્હ તત્થ નિસિન્ના ગાયિત્વા પચ્ચૂસકાલે તેસં ગીવાસુ કંસતાલે બન્ધિત્વા તે ઉપ્પાતેત્વા ઓતરથા’’તિ. સો કિર ‘‘પઞ્ચાલરઞ્ઞો ધીતુ સરીરવણ્ણં દેવતાપિ ગાયન્તી’’તિ પાકટભાવકરણત્થં તથા કારેસિ. પુન રાજા કવી પક્કોસાપેત્વા ‘‘તાતા, ઇદાનિ તુમ્હે ‘એવરૂપા કુમારિકા જમ્બુદીપતલે અઞ્ઞસ્સ રઞ્ઞો નાનુચ્છવિકા, મિથિલાયં વેદેહરઞ્ઞો અનુચ્છવિકા’તિ રઞ્ઞો ચ ઇસ્સરિયં ઇમાય ચ રૂપં વણ્ણેત્વા ગીતાનિ બન્ધથા’’તિ આહ. તે તથા કત્વા રઞ્ઞો આરોચયિંસુ.

    Rājā tassa vacanaṃ sutvā tussitvā ‘‘sundaro upāyo, ācariya, evaṃ karissāmā’’ti sampaṭicchi. Taṃ pana mantaṃ cūḷanibrahmadattassa sayanapālikā sāḷikā sutvā paccakkhamakāsi. Rājā nipuṇe kabbakāre pakkosāpetvā bahuṃ dhanaṃ datvā dhītaraṃ tesaṃ dassetvā ‘‘tātā, etissā rūpasampattiṃ nissāya kabbaṃ karothā’’ti āha. Te atimanoharāni gītāni bandhitvā rājānaṃ sāvayiṃsu. Rājā tussitvā bahuṃ dhanaṃ tesaṃ adāsi. Kavīnaṃ santikā naṭā sikkhitvā samajjamaṇḍale gāyiṃsu. Iti tāni vitthāritāni ahesuṃ. Tesu manussānaṃ antare vitthāritattaṃ gatesu rājā gāyake pakkosāpetvā āha – ‘‘tātā, tumhe mahāsakuṇe gahetvā rattibhāge rukkhaṃ abhiruyha tattha nisinnā gāyitvā paccūsakāle tesaṃ gīvāsu kaṃsatāle bandhitvā te uppātetvā otarathā’’ti. So kira ‘‘pañcālarañño dhītu sarīravaṇṇaṃ devatāpi gāyantī’’ti pākaṭabhāvakaraṇatthaṃ tathā kāresi. Puna rājā kavī pakkosāpetvā ‘‘tātā, idāni tumhe ‘evarūpā kumārikā jambudīpatale aññassa rañño nānucchavikā, mithilāyaṃ vedeharañño anucchavikā’ti rañño ca issariyaṃ imāya ca rūpaṃ vaṇṇetvā gītāni bandhathā’’ti āha. Te tathā katvā rañño ārocayiṃsu.

    રાજા તેસં ધનં દત્વા પુન ગાયકે પક્કોસાપેત્વા ‘‘તાતા, મિથિલં ગન્ત્વા તત્થ ઇમિનાવ ઉપાયેન ગાયથા’’તિ પેસેસિ. તે તાનિ ગાયન્તા અનુપુબ્બેન મિથિલં ગન્ત્વા સમજ્જમણ્ડલે ગાયિંસુ. તાનિ સુત્વા મહાજનો ઉક્કુટ્ઠિસહસ્સાનિ પવત્તેત્વા તેસં બહું ધનં અદાસિ. તે રત્તિસમયે રુક્ખેસુપિ ગાયિત્વા પચ્ચૂસકાલે સકુણાનં ગીવાસુ કંસતાલે બન્ધિત્વા ઓતરન્તિ. આકાસે કંસતાલસદ્દં સુત્વા ‘‘પઞ્ચાલરાજધીતુ સરીરવણ્ણં દેવતાપિ ગાયન્તી’’તિ સકલનગરે એકકોલાહલં અહોસિ. રાજા સુત્વા ગાયકે પક્કોસાપેત્વા અન્તોનિવેસને સમજ્જં કારેત્વા ‘‘એવરૂપં કિર ઉત્તમરૂપધરં ધીતરં ચૂળનિરાજા મય્હં દાતુકામો’’તિ તુસ્સિત્વા તેસં બહું ધનં અદાસિ. તે આગન્ત્વા બ્રહ્મદત્તસ્સ આરોચેસું. અથ નં કેવટ્ટો આહ – ‘‘ઇદાનિ, મહારાજ, દિવસં વવત્થપનત્થાય ગમિસ્સામી’’તિ. ‘‘સાધુ, આચરિય, કિં લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ? ‘‘થોકં પણ્ણાકાર’’ન્તિ. ‘‘તેન હિ ગણ્હા’’તિ દાપેસિ. સો તં આદાય મહન્તેન પરિવારેન વેદેહરટ્ઠં પાપુણિ. તસ્સાગમનં સુત્વા નગરે એકકોલાહલં જાતં ‘‘ચૂળનિરાજા કિર વેદેહો ચ મિત્તસન્થવં કરિસ્સન્તિ, ચૂળનિરાજા અત્તનો ધીતરં અમ્હાકં રઞ્ઞો દસ્સતિ , કેવટ્ટો દિવસં વવત્થપેતું એતી’’તિ. વેદેહરાજાપિ સુણિ, મહાસત્તોપિ, સુત્વાન પનસ્સ એતદહોસિ ‘‘તસ્સાગમનં મય્હં ન રુચ્ચતિ, તથતો નં જાનિસ્સામી’’તિ. સો ચૂળનિસન્તિકે ઉપનિક્ખિત્તકપુરિસાનં સાસનં પેસેસિ ‘‘ઇમમત્થં તથતો જાનિત્વા પેસેન્તૂ’’તિ. અથ તે ‘‘મયમેતં તથતો ન જાનામ, રાજા ચ કેવટ્ટો ચ સયનગબ્ભે નિસીદિત્વા મન્તેન્તિ, રઞ્ઞો પન સયનપાલિકા સાળિકા સકુણિકા એતમત્થં જાનેય્યા’’તિ પટિપેસયિંસુ.

    Rājā tesaṃ dhanaṃ datvā puna gāyake pakkosāpetvā ‘‘tātā, mithilaṃ gantvā tattha imināva upāyena gāyathā’’ti pesesi. Te tāni gāyantā anupubbena mithilaṃ gantvā samajjamaṇḍale gāyiṃsu. Tāni sutvā mahājano ukkuṭṭhisahassāni pavattetvā tesaṃ bahuṃ dhanaṃ adāsi. Te rattisamaye rukkhesupi gāyitvā paccūsakāle sakuṇānaṃ gīvāsu kaṃsatāle bandhitvā otaranti. Ākāse kaṃsatālasaddaṃ sutvā ‘‘pañcālarājadhītu sarīravaṇṇaṃ devatāpi gāyantī’’ti sakalanagare ekakolāhalaṃ ahosi. Rājā sutvā gāyake pakkosāpetvā antonivesane samajjaṃ kāretvā ‘‘evarūpaṃ kira uttamarūpadharaṃ dhītaraṃ cūḷanirājā mayhaṃ dātukāmo’’ti tussitvā tesaṃ bahuṃ dhanaṃ adāsi. Te āgantvā brahmadattassa ārocesuṃ. Atha naṃ kevaṭṭo āha – ‘‘idāni, mahārāja, divasaṃ vavatthapanatthāya gamissāmī’’ti. ‘‘Sādhu, ācariya, kiṃ laddhuṃ vaṭṭatī’’ti? ‘‘Thokaṃ paṇṇākāra’’nti. ‘‘Tena hi gaṇhā’’ti dāpesi. So taṃ ādāya mahantena parivārena vedeharaṭṭhaṃ pāpuṇi. Tassāgamanaṃ sutvā nagare ekakolāhalaṃ jātaṃ ‘‘cūḷanirājā kira vedeho ca mittasanthavaṃ karissanti, cūḷanirājā attano dhītaraṃ amhākaṃ rañño dassati , kevaṭṭo divasaṃ vavatthapetuṃ etī’’ti. Vedeharājāpi suṇi, mahāsattopi, sutvāna panassa etadahosi ‘‘tassāgamanaṃ mayhaṃ na ruccati, tathato naṃ jānissāmī’’ti. So cūḷanisantike upanikkhittakapurisānaṃ sāsanaṃ pesesi ‘‘imamatthaṃ tathato jānitvā pesentū’’ti. Atha te ‘‘mayametaṃ tathato na jānāma, rājā ca kevaṭṭo ca sayanagabbhe nisīditvā mantenti, rañño pana sayanapālikā sāḷikā sakuṇikā etamatthaṃ jāneyyā’’ti paṭipesayiṃsu.

    તં સુત્વા મહાસત્તો ચિન્તેસિ ‘‘યથા પચ્ચામિત્તાનં ઓકાસો ન હોતિ, એવં સુવિભત્તં કત્વા સુસજ્જિતં નગરં અહં કેવટ્ટસ્સ દટ્ઠું ન દસ્સામી’’તિ. સો નગરદ્વારતો યાવ રાજગેહા, રાજગેહતો ચ યાવ અત્તગેહા, ગમનમગ્ગં ઉભોસુ પસ્સેસુ કિલઞ્જેહિ પરિક્ખિપાપેત્વા મત્થકેપિ કિલઞ્જેહિ પટિચ્છાદાપેત્વા ચિત્તકમ્મં કારાપેત્વા ભૂમિયં પુપ્ફાનિ વિકિરિત્વા પુણ્ણઘટે ઠપાપેત્વા કદલિયો બન્ધાપેત્વા ધજે પગ્ગણ્હાપેસિ. કેવટ્ટો નગરં પવિસિત્વા સુવિભત્તં નગરં અપસ્સન્તો ‘‘રઞ્ઞા મે મગ્ગો અલઙ્કારાપિતો’’તિ ચિન્તેત્વા નગરસ્સ અદસ્સનત્થં કતભાવં ન જાનિ. સો ગન્ત્વા રાજાનં દિસ્વા પણ્ણાકારં પટિચ્છાપેત્વા પટિસન્થારં કત્વા એકમન્તં નિસીદિત્વા રઞ્ઞા કતસક્કારસમ્માનો આગતકારણં આરોચેન્તો દ્વે ગાથા અભાસિ –

    Taṃ sutvā mahāsatto cintesi ‘‘yathā paccāmittānaṃ okāso na hoti, evaṃ suvibhattaṃ katvā susajjitaṃ nagaraṃ ahaṃ kevaṭṭassa daṭṭhuṃ na dassāmī’’ti. So nagaradvārato yāva rājagehā, rājagehato ca yāva attagehā, gamanamaggaṃ ubhosu passesu kilañjehi parikkhipāpetvā matthakepi kilañjehi paṭicchādāpetvā cittakammaṃ kārāpetvā bhūmiyaṃ pupphāni vikiritvā puṇṇaghaṭe ṭhapāpetvā kadaliyo bandhāpetvā dhaje paggaṇhāpesi. Kevaṭṭo nagaraṃ pavisitvā suvibhattaṃ nagaraṃ apassanto ‘‘raññā me maggo alaṅkārāpito’’ti cintetvā nagarassa adassanatthaṃ katabhāvaṃ na jāni. So gantvā rājānaṃ disvā paṇṇākāraṃ paṭicchāpetvā paṭisanthāraṃ katvā ekamantaṃ nisīditvā raññā katasakkārasammāno āgatakāraṇaṃ ārocento dve gāthā abhāsi –

    ૫૯૯.

    599.

    ‘‘રાજા સન્થવકામો તે, રતનાનિ પવેચ્છતિ;

    ‘‘Rājā santhavakāmo te, ratanāni pavecchati;

    આગચ્છન્તુ ઇતો દૂતા, મઞ્જુકા પિયભાણિનો.

    Āgacchantu ito dūtā, mañjukā piyabhāṇino.

    ૬૦૦.

    600.

    ‘‘ભાસન્તુ મુદુકા વાચા, યા વાચા પટિનન્દિતા;

    ‘‘Bhāsantu mudukā vācā, yā vācā paṭinanditā;

    પઞ્ચાલો ચ વિદેહો ચ, ઉભો એકા ભવન્તુ તે’’તિ.

    Pañcālo ca videho ca, ubho ekā bhavantu te’’ti.

    તત્થ સન્થવકામોતિ મહારાજ, અમ્હાકં રાજા તયા સદ્ધિં મિત્તસન્થવં કાતુકામો. રતનાનીતિ ઇત્થિરતનં અત્તનો ધીતરં આદિં કત્વા તુમ્હાકં સબ્બરતનાનિ દસ્સતિ. આગચ્છન્તૂતિ ઇતો પટ્ઠાય કિર ઉત્તરપઞ્ચાલનગરતો પણ્ણાકારં ગહેત્વા મધુરવચના પિયભાણિનો દૂતા ઇધ આગચ્છન્તુ, ઇતો ચ તત્થ ગચ્છન્તુ. એકા ભવન્તૂતિ ગઙ્ગોદકં વિય યમુનોદકેન સદ્ધિં સંસન્દન્તા એકસદિસાવ હોન્તૂતિ.

    Tattha santhavakāmoti mahārāja, amhākaṃ rājā tayā saddhiṃ mittasanthavaṃ kātukāmo. Ratanānīti itthiratanaṃ attano dhītaraṃ ādiṃ katvā tumhākaṃ sabbaratanāni dassati. Āgacchantūti ito paṭṭhāya kira uttarapañcālanagarato paṇṇākāraṃ gahetvā madhuravacanā piyabhāṇino dūtā idha āgacchantu, ito ca tattha gacchantu. Ekā bhavantūti gaṅgodakaṃ viya yamunodakena saddhiṃ saṃsandantā ekasadisāva hontūti.

    એવઞ્ચ પન વત્વા ‘‘મહારાજ, અમ્હાકં રાજા અઞ્ઞં મહામત્તં પેસેતુકામો હુત્વાપિ ‘અઞ્ઞો મનાપં કત્વા સાસનં આરોચેતું ન સક્ખિસ્સતી’તિ મં પેસેસિ ‘આચરિય, તુમ્હે રાજાનં સાધુકં પબોધેત્વા આદાય આગચ્છથા’તિ, ગચ્છથ રાજસેટ્ઠ અભિરૂપઞ્ચ કુમારિકં લભિસ્સથ, અમ્હાકઞ્ચ રઞ્ઞા સદ્ધિં મિત્તભાવો પતિટ્ઠહિસ્સતી’’તિ આહ. સો તસ્સ વચનં સુત્વા તુટ્ઠમાનસો ‘‘ઉત્તમરૂપધરં કિર કુમારિકં લભિસ્સામી’’તિ સવનસંસગ્ગેન બજ્ઝિત્વા ‘‘આચરિય, તુમ્હાકઞ્ચ કિર મહોસધપણ્ડિતસ્સ ચ ધમ્મયુદ્ધે વિવાદો અહોસિ, ગચ્છથ પુત્તં મે પસ્સથ, ઉભોપિ પણ્ડિતા અઞ્ઞમઞ્ઞં ખમાપેત્વા મન્તેત્વા એથા’’તિ આહ. તં સુત્વા કેવટ્ટો ‘‘પસ્સિસ્સામિ પણ્ડિત’’ન્તિ તં પસ્સિતું અગમાસિ. મહાસત્તોપિ તં દિવસં ‘‘તેન મે પાપધમ્મેન સદ્ધિં સલ્લાપો મા હોતૂ’’તિ પાતોવ થોકં સપ્પિં પિવિ, ગેહમ્પિસ્સ બહલેન અલ્લગોમયેન લેપાપેસિ, થમ્ભે તેલેન મક્ખેસિ, તસ્સ નિપન્નમઞ્ચકં ઠપેત્વા સેસાનિ મઞ્ચપીઠાદીનિ નીહરાપેસિ.

    Evañca pana vatvā ‘‘mahārāja, amhākaṃ rājā aññaṃ mahāmattaṃ pesetukāmo hutvāpi ‘añño manāpaṃ katvā sāsanaṃ ārocetuṃ na sakkhissatī’ti maṃ pesesi ‘ācariya, tumhe rājānaṃ sādhukaṃ pabodhetvā ādāya āgacchathā’ti, gacchatha rājaseṭṭha abhirūpañca kumārikaṃ labhissatha, amhākañca raññā saddhiṃ mittabhāvo patiṭṭhahissatī’’ti āha. So tassa vacanaṃ sutvā tuṭṭhamānaso ‘‘uttamarūpadharaṃ kira kumārikaṃ labhissāmī’’ti savanasaṃsaggena bajjhitvā ‘‘ācariya, tumhākañca kira mahosadhapaṇḍitassa ca dhammayuddhe vivādo ahosi, gacchatha puttaṃ me passatha, ubhopi paṇḍitā aññamaññaṃ khamāpetvā mantetvā ethā’’ti āha. Taṃ sutvā kevaṭṭo ‘‘passissāmi paṇḍita’’nti taṃ passituṃ agamāsi. Mahāsattopi taṃ divasaṃ ‘‘tena me pāpadhammena saddhiṃ sallāpo mā hotū’’ti pātova thokaṃ sappiṃ pivi, gehampissa bahalena allagomayena lepāpesi, thambhe telena makkhesi, tassa nipannamañcakaṃ ṭhapetvā sesāni mañcapīṭhādīni nīharāpesi.

    સો મનુસ્સાનં સઞ્ઞમદાસિ ‘‘તાતા, બ્રાહ્મણે કથેતું આરદ્ધે એવં વદેય્યાથ ‘બ્રાહ્મણ, મા પણ્ડિતેન સદ્ધિં કથયિત્થ, અજ્જ તેન તિખિણસપ્પિ પિવિત’ન્તિ. મયિ ચ તેન સદ્ધિં કથનાકારં કરોન્તેપિ ‘દેવ તિખિણસપ્પિ તે પિવિતં, મા કથેથા’તિ મં નિવારેથા’’તિ. એવં વિચારેત્વા મહાસત્તો રત્તપટં નિવાસેત્વા સત્તસુ દ્વારકોટ્ઠકેસુ મનુસ્સે ઠપેત્વા સત્તમે દ્વારકોટ્ઠકે પટમઞ્ચકે નિપજ્જિ. કેવટ્ટોપિસ્સ પઠમદ્વારકોટ્ઠકે ઠત્વા ‘‘કહં પણ્ડિતો’’તિ પુચ્છિ. અથ નં તે મનુસ્સા ‘‘બ્રાહ્મણ, મા સદ્દમકરિ, સચેપિ આગચ્છિતુકામો, તુણ્હી હુત્વા એહિ, અજ્જ પણ્ડિતેન તિખિણસપ્પિ પીતં, મહાસદ્દં કાતું ન લબ્ભતી’’તિ આહંસુ. સેસદ્વારકોટ્ઠકેસુપિ નં તથેવ આહંસુ. સો સત્તમદ્વારકોટ્ઠકં અતિક્કમિત્વા પણ્ડિતસ્સ સન્તિકં અગમાસિ. પણ્ડિતો કથનાકારં દસ્સેસિ. અથ નં મનુસ્સા ‘‘દેવ, મા કથયિત્થ, તિખિણસપ્પિ તે પીતં, કિં તે ઇમિના દુટ્ઠબ્રાહ્મણેન સદ્ધિં કથિતેના’’તિ વત્વા વારયિંસુ. ઇતિ સો તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા નેવ નિસીદિતું, ન આસનં નિસ્સાય ઠિતટ્ઠાનં લભિ, અલ્લગોમયં અક્કમિત્વા અટ્ઠાસિ.

    So manussānaṃ saññamadāsi ‘‘tātā, brāhmaṇe kathetuṃ āraddhe evaṃ vadeyyātha ‘brāhmaṇa, mā paṇḍitena saddhiṃ kathayittha, ajja tena tikhiṇasappi pivita’nti. Mayi ca tena saddhiṃ kathanākāraṃ karontepi ‘deva tikhiṇasappi te pivitaṃ, mā kathethā’ti maṃ nivārethā’’ti. Evaṃ vicāretvā mahāsatto rattapaṭaṃ nivāsetvā sattasu dvārakoṭṭhakesu manusse ṭhapetvā sattame dvārakoṭṭhake paṭamañcake nipajji. Kevaṭṭopissa paṭhamadvārakoṭṭhake ṭhatvā ‘‘kahaṃ paṇḍito’’ti pucchi. Atha naṃ te manussā ‘‘brāhmaṇa, mā saddamakari, sacepi āgacchitukāmo, tuṇhī hutvā ehi, ajja paṇḍitena tikhiṇasappi pītaṃ, mahāsaddaṃ kātuṃ na labbhatī’’ti āhaṃsu. Sesadvārakoṭṭhakesupi naṃ tatheva āhaṃsu. So sattamadvārakoṭṭhakaṃ atikkamitvā paṇḍitassa santikaṃ agamāsi. Paṇḍito kathanākāraṃ dassesi. Atha naṃ manussā ‘‘deva, mā kathayittha, tikhiṇasappi te pītaṃ, kiṃ te iminā duṭṭhabrāhmaṇena saddhiṃ kathitenā’’ti vatvā vārayiṃsu. Iti so tassa santikaṃ gantvā neva nisīdituṃ, na āsanaṃ nissāya ṭhitaṭṭhānaṃ labhi, allagomayaṃ akkamitvā aṭṭhāsi.

    અથ નં ઓલોકેત્વા એકો અક્ખીનિ નિમીલિ, એકો ભમુકં ઉક્ખિપિ, એકો કપ્પરં કણ્ડૂયિ. સો તેસં કિરિયં ઓલોકેત્વા મઙ્કુભૂતો ‘‘ગચ્છામહં પણ્ડિતા’’તિ વત્વા અપરેન ‘‘અરે દુટ્ઠબ્રાહ્મણ, ‘મા સદ્દમકાસી’તિ વુત્તો સદ્દમેવ કરોસિ, અટ્ઠીનિ તે ભિન્દિસ્સામી’’તિ વુત્તે ભીતતસિતો હુત્વા નિવત્તિત્વા ઓલોકેસિ. અથ નં અઞ્ઞો વેળુપેસિકાય પિટ્ઠિયં તાલેસિ, અઞ્ઞો ગીવાયં ગહેત્વા ખિપિ, અઞ્ઞો પિટ્ઠિયં હત્થતલેન પહરિ. સો દીપિમુખા મુત્તમિગો વિય ભીતતસિતો નિક્ખમિત્વા રાજગેહં ગતો. રાજા ચિન્તેસિ ‘‘અજ્જ મમ પુત્તો ઇમં પવત્તિં સુત્વા તુટ્ઠો ભવિસ્સતિ, દ્વિન્નં પણ્ડિતાનં મહતિયા ધમ્મસાકચ્છાય ભવિતબ્બં, અજ્જ ઉભો અઞ્ઞમઞ્ઞં ખમાપેસ્સન્તિ, લાભા વત મે’’તિ. સો કેવટ્ટં દિસ્વા પણ્ડિતેન સદ્ધિં સંસન્દનાકારં પુચ્છન્તો ગાથમાહ –

    Atha naṃ oloketvā eko akkhīni nimīli, eko bhamukaṃ ukkhipi, eko kapparaṃ kaṇḍūyi. So tesaṃ kiriyaṃ oloketvā maṅkubhūto ‘‘gacchāmahaṃ paṇḍitā’’ti vatvā aparena ‘‘are duṭṭhabrāhmaṇa, ‘mā saddamakāsī’ti vutto saddameva karosi, aṭṭhīni te bhindissāmī’’ti vutte bhītatasito hutvā nivattitvā olokesi. Atha naṃ añño veḷupesikāya piṭṭhiyaṃ tālesi, añño gīvāyaṃ gahetvā khipi, añño piṭṭhiyaṃ hatthatalena pahari. So dīpimukhā muttamigo viya bhītatasito nikkhamitvā rājagehaṃ gato. Rājā cintesi ‘‘ajja mama putto imaṃ pavattiṃ sutvā tuṭṭho bhavissati, dvinnaṃ paṇḍitānaṃ mahatiyā dhammasākacchāya bhavitabbaṃ, ajja ubho aññamaññaṃ khamāpessanti, lābhā vata me’’ti. So kevaṭṭaṃ disvā paṇḍitena saddhiṃ saṃsandanākāraṃ pucchanto gāthamāha –

    ૬૦૧.

    601.

    ‘‘કથં નુ કેવટ્ટ મહોસધેન, સમાગમો આસિ તદિઙ્ઘ બ્રૂહિ;

    ‘‘Kathaṃ nu kevaṭṭa mahosadhena, samāgamo āsi tadiṅgha brūhi;

    કચ્ચિ તે પટિનિજ્ઝત્તો, કચ્ચિ તુટ્ઠો મહોસધો’’તિ.

    Kacci te paṭinijjhatto, kacci tuṭṭho mahosadho’’ti.

    તત્થ પટિનિજ્ઝત્તોતિ ધમ્મયુદ્ધમણ્ડલે પવત્તવિગ્ગહસ્સ વૂપસમનત્થં કચ્ચિ ત્વં તેન, સો ચ તયા નિજ્ઝત્તો ખમાપિતો. કચ્ચિ તુટ્ઠોતિ કચ્ચિ તુમ્હાકં રઞ્ઞા પેસિતં પવત્તિં સુત્વા તુટ્ઠોતિ.

    Tattha paṭinijjhattoti dhammayuddhamaṇḍale pavattaviggahassa vūpasamanatthaṃ kacci tvaṃ tena, so ca tayā nijjhatto khamāpito. Kacci tuṭṭhoti kacci tumhākaṃ raññā pesitaṃ pavattiṃ sutvā tuṭṭhoti.

    તં સુત્વા કેવટ્ટો ‘‘મહારાજ, તુમ્હે ‘પણ્ડિતો’તિ તં ગહેત્વા વિચરથ, તતો અસપ્પુરિસતરો નામ નત્થી’’તિ ગાથમાહ –

    Taṃ sutvā kevaṭṭo ‘‘mahārāja, tumhe ‘paṇḍito’ti taṃ gahetvā vicaratha, tato asappurisataro nāma natthī’’ti gāthamāha –

    ૬૦૨.

    602.

    ‘‘અનરિયરૂપો પુરિસો જનિન્દ, અસમ્મોદકો થદ્ધો અસબ્ભિરૂપો;

    ‘‘Anariyarūpo puriso janinda, asammodako thaddho asabbhirūpo;

    યથા મૂગો ચ બધિરો ચ, ન કિઞ્ચિત્થં અભાસથા’’તિ.

    Yathā mūgo ca badhiro ca, na kiñcitthaṃ abhāsathā’’ti.

    તત્થ અસબ્ભિરૂપોતિ અપણ્ડિતજાતિકો. ન કિઞ્ચિત્થન્તિ મયા સહ કિઞ્ચિ અત્થં ન ભાસિત્થ, તેનેવ નં અપણ્ડિતોતિ મઞ્ઞામીતિ બોધિસત્તસ્સ અગુણં કથેસિ.

    Tattha asabbhirūpoti apaṇḍitajātiko. Na kiñcitthanti mayā saha kiñci atthaṃ na bhāsittha, teneva naṃ apaṇḍitoti maññāmīti bodhisattassa aguṇaṃ kathesi.

    રાજા તસ્સ વચનં અનભિનન્દિત્વા અપ્પટિક્કોસિત્વા તસ્સ ચ તેન સદ્ધિં આગતાનઞ્ચ પરિબ્બયઞ્ચેવ નિવાસગેહઞ્ચ દાપેત્વા ‘‘ગચ્છથાચરિય, વિસ્સમથા’’તિ તં ઉય્યોજેત્વા ‘‘મમ પુત્તો પણ્ડિતો પટિસન્થારકુસલો, ઇમિના કિર સદ્ધિં નેવ પટિસન્થારં અકાસિ, ન તુટ્ઠિં પવેદેસિ. કિઞ્ચિ તેન અનાગતભયં દિટ્ઠં ભવિસ્સતી’’તિ સયમેવ કથં સમુટ્ઠાપેસિ –

    Rājā tassa vacanaṃ anabhinanditvā appaṭikkositvā tassa ca tena saddhiṃ āgatānañca paribbayañceva nivāsagehañca dāpetvā ‘‘gacchathācariya, vissamathā’’ti taṃ uyyojetvā ‘‘mama putto paṇḍito paṭisanthārakusalo, iminā kira saddhiṃ neva paṭisanthāraṃ akāsi, na tuṭṭhiṃ pavedesi. Kiñci tena anāgatabhayaṃ diṭṭhaṃ bhavissatī’’ti sayameva kathaṃ samuṭṭhāpesi –

    ૬૦૩.

    603.

    ‘‘અદ્ધા ઇદં મન્તપદં સુદુદ્દસં, અત્થો સુદ્ધો નરવિરિયેન દિટ્ઠો;

    ‘‘Addhā idaṃ mantapadaṃ sududdasaṃ, attho suddho naraviriyena diṭṭho;

    તથા હિ કાયો મમ સમ્પવેધતિ, હિત્વા સયં કો પરહત્થમેસ્સતી’’તિ.

    Tathā hi kāyo mama sampavedhati, hitvā sayaṃ ko parahatthamessatī’’ti.

    તત્થ ઇદન્તિ યં મમ પુત્તેન દિટ્ઠં, અદ્ધા ઇદં મન્તપદં અઞ્ઞેન ઇતરપુરિસેન સુદુદ્દસં. નરવિરિયેનાતિ વીરિયવન્તેન મહોસધપણ્ડિતેન સુદ્ધો અત્થો દિટ્ઠો ભવિસ્સતિ. સયન્તિ સકં રટ્ઠં હિત્વા કો પરહત્થં ગમિસ્સતિ.

    Tattha idanti yaṃ mama puttena diṭṭhaṃ, addhā idaṃ mantapadaṃ aññena itarapurisena sududdasaṃ. Naraviriyenāti vīriyavantena mahosadhapaṇḍitena suddho attho diṭṭho bhavissati. Sayanti sakaṃ raṭṭhaṃ hitvā ko parahatthaṃ gamissati.

    ‘‘મમ પુત્તેન બ્રાહ્મણસ્સ આગમને દોસો દિટ્ઠો ભવિસ્સતિ. અયઞ્હિ આગચ્છન્તો ન મિત્તસન્થવત્થાય આગમિસ્સતિ, મં પન કામેન પલોભેત્વા નગરં નેત્વા ગણ્હનત્થાય આગતેન ભવિતબ્બં. તં અનાગતભયં દિટ્ઠં ભવિસ્સતિ પણ્ડિતેના’’તિ તસ્સ તમત્થં આવજ્જેત્વા ભીતતસિતસ્સ નિસિન્નકાલે ચત્તારો પણ્ડિતા આગમિંસુ. રાજા સેનકં પુચ્છિ ‘‘સેનક, રુચ્ચતિ તે ઉત્તરપઞ્ચાલનગરં ગન્ત્વા ચૂળનિરાજસ્સ ધીતુ આનયન’’ન્તિ? કિં કથેથ મહારાજ, ન હિ સિરિં આગચ્છન્તિં દણ્ડેન પહરિત્વા પલાપેતું વટ્ટતિ. સચે તુમ્હે તત્થ ગન્ત્વા તં ગણ્હિસ્સથ, ઠપેત્વા ચૂળનિબ્રહ્મદત્તં અઞ્ઞો તુમ્હેહિ સમો જમ્બુદીપતલે ન ભવિસ્સતિ. કિં કારણા? જેટ્ઠરાજધીતાય ગહિતત્તા. સો હિ ‘‘સેસરાજાનો મમ મનુસ્સા, વેદેહો એકોવ મયા સદિસો’’તિ સકલજમ્બુદીપે ઉત્તમરૂપધરં ધીતરં તુમ્હાકં દાતુકામો જાતો, કરોથસ્સ વચનં. મયમ્પિ તુમ્હે નિસ્સાય વત્થાલઙ્કારે લભિસ્સામાતિ. રાજા સેસેપિ પુચ્છિ. તેપિ તથેવ કથેસું. તસ્સ તેહિ સદ્ધિં કથેન્તસ્સેવ કેવટ્ટબ્રાહ્મણો અત્તનો નિવાસગેહા નિક્ખમિત્વા ‘‘રાજાનં આમન્તેત્વા ગમિસ્સામી’’તિ આગન્ત્વા ‘‘મહારાજ, ન સક્કા અમ્હેહિ પપઞ્ચં કાતું, ગમિસ્સામ મયં નરિન્દા’’તિ આહ. રાજા તસ્સ સક્કારં કત્વા તં ઉય્યોજેસિ. મહાસત્તો તસ્સ ગમનભાવં ઞત્વા ન્હત્વા અલઙ્કરિત્વા રાજુપટ્ઠાનં આગન્ત્વા રાજાનં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. રાજા ચિન્તેસિ ‘‘પુત્તો મે મહોસધપણ્ડિતો મહામન્તી મન્તપારઙ્ગતો અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં અત્થં જાનાતિ. અમ્હાકં તત્થ ગન્તું યુત્તભાવં વા અયુત્તભાવં વા પણ્ડિતો જાનિસ્સતી’’તિ. સો અત્તના પઠમં ચિન્તિતં અવત્વા રાગરત્તો મોહમૂળ્હો હુત્વા તં પુચ્છન્તો ગાથમાહ –

    ‘‘Mama puttena brāhmaṇassa āgamane doso diṭṭho bhavissati. Ayañhi āgacchanto na mittasanthavatthāya āgamissati, maṃ pana kāmena palobhetvā nagaraṃ netvā gaṇhanatthāya āgatena bhavitabbaṃ. Taṃ anāgatabhayaṃ diṭṭhaṃ bhavissati paṇḍitenā’’ti tassa tamatthaṃ āvajjetvā bhītatasitassa nisinnakāle cattāro paṇḍitā āgamiṃsu. Rājā senakaṃ pucchi ‘‘senaka, ruccati te uttarapañcālanagaraṃ gantvā cūḷanirājassa dhītu ānayana’’nti? Kiṃ kathetha mahārāja, na hi siriṃ āgacchantiṃ daṇḍena paharitvā palāpetuṃ vaṭṭati. Sace tumhe tattha gantvā taṃ gaṇhissatha, ṭhapetvā cūḷanibrahmadattaṃ añño tumhehi samo jambudīpatale na bhavissati. Kiṃ kāraṇā? Jeṭṭharājadhītāya gahitattā. So hi ‘‘sesarājāno mama manussā, vedeho ekova mayā sadiso’’ti sakalajambudīpe uttamarūpadharaṃ dhītaraṃ tumhākaṃ dātukāmo jāto, karothassa vacanaṃ. Mayampi tumhe nissāya vatthālaṅkāre labhissāmāti. Rājā sesepi pucchi. Tepi tatheva kathesuṃ. Tassa tehi saddhiṃ kathentasseva kevaṭṭabrāhmaṇo attano nivāsagehā nikkhamitvā ‘‘rājānaṃ āmantetvā gamissāmī’’ti āgantvā ‘‘mahārāja, na sakkā amhehi papañcaṃ kātuṃ, gamissāma mayaṃ narindā’’ti āha. Rājā tassa sakkāraṃ katvā taṃ uyyojesi. Mahāsatto tassa gamanabhāvaṃ ñatvā nhatvā alaṅkaritvā rājupaṭṭhānaṃ āgantvā rājānaṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Rājā cintesi ‘‘putto me mahosadhapaṇḍito mahāmantī mantapāraṅgato atītānāgatapaccuppannaṃ atthaṃ jānāti. Amhākaṃ tattha gantuṃ yuttabhāvaṃ vā ayuttabhāvaṃ vā paṇḍito jānissatī’’ti. So attanā paṭhamaṃ cintitaṃ avatvā rāgaratto mohamūḷho hutvā taṃ pucchanto gāthamāha –

    ૬૦૪.

    604.

    ‘‘છન્નઞ્હિ એકાવ મતી સમેતિ, યે પણ્ડિતા ઉત્તમભૂરિપત્તા;

    ‘‘Channañhi ekāva matī sameti, ye paṇḍitā uttamabhūripattā;

    યાનં અયાનં અથ વાપિ ઠાનં, મહોસધ ત્વમ્પિ મતિં કરોહી’’તિ.

    Yānaṃ ayānaṃ atha vāpi ṭhānaṃ, mahosadha tvampi matiṃ karohī’’ti.

    તત્થ છન્નન્તિ પણ્ડિત, કેવટ્ટબ્રાહ્મણસ્સ ચ મમ ચ ઇમેસઞ્ચ ચતુન્નન્તિ છન્નં અમ્હાકં એકાવ મતિ એકોયેવ અજ્ઝાસયો ગઙ્ગોદકં વિય યમુનોદકેન સંસન્દતિ સમેતિ. યે મયં છપિ જના પણ્ડિતા ઉત્તમભૂરિપત્તા, તેસં નો છન્નમ્પિ ચૂળનિરાજધીતુ આનયનં રુચ્ચતીતિ. ઠાનન્તિ ઇધેવ વાસો. મતિં કરોહીતિ અમ્હાકં રુચ્ચનકં નામ અપ્પમાણં, ત્વમ્પિ ચિન્તેહિ, કિં અમ્હાકં આવાહત્થાય તત્થ યાનં, ઉદાહુ અયાનં, અદુ ઇધેવ વાસો રુચ્ચતીતિ.

    Tattha channanti paṇḍita, kevaṭṭabrāhmaṇassa ca mama ca imesañca catunnanti channaṃ amhākaṃ ekāva mati ekoyeva ajjhāsayo gaṅgodakaṃ viya yamunodakena saṃsandati sameti. Ye mayaṃ chapi janā paṇḍitā uttamabhūripattā, tesaṃ no channampi cūḷanirājadhītu ānayanaṃ ruccatīti. Ṭhānanti idheva vāso. Matiṃ karohīti amhākaṃ ruccanakaṃ nāma appamāṇaṃ, tvampi cintehi, kiṃ amhākaṃ āvāhatthāya tattha yānaṃ, udāhu ayānaṃ, adu idheva vāso ruccatīti.

    તં સુત્વા પણ્ડિતો ‘‘અયં રાજા અતિવિય કામગિદ્ધો અન્ધબાલભાવેન ઇમેસં ચતુન્નં વચનં ગણ્હાતિ, ગમને દોસં કથેત્વા નિવત્તેસ્સામિ ન’’નિ ચિન્તેત્વા ચતસ્સો ગાથાયો અભાસિ –

    Taṃ sutvā paṇḍito ‘‘ayaṃ rājā ativiya kāmagiddho andhabālabhāvena imesaṃ catunnaṃ vacanaṃ gaṇhāti, gamane dosaṃ kathetvā nivattessāmi na’’ni cintetvā catasso gāthāyo abhāsi –

    ૬૦૫.

    605.

    ‘‘જાનાસિ ખો રાજ મહાનુભાવો, મહબ્બલો ચૂળનિબ્રહ્મદત્તો;

    ‘‘Jānāsi kho rāja mahānubhāvo, mahabbalo cūḷanibrahmadatto;

    રાજા ચ તં ઇચ્છતિ મારણત્થં, મિગં યથા ઓકચરેન લુદ્દો.

    Rājā ca taṃ icchati māraṇatthaṃ, migaṃ yathā okacarena luddo.

    ૬૦૬.

    606.

    ‘‘યથાપિ મચ્છો બળિસં, વઙ્કં મંસેન છાદિતં;

    ‘‘Yathāpi maccho baḷisaṃ, vaṅkaṃ maṃsena chāditaṃ;

    આમગિદ્ધો ન જાનાતિ, મચ્છો મરણમત્તનો.

    Āmagiddho na jānāti, maccho maraṇamattano.

    ૬૦૭.

    607.

    ‘‘એવમેવ તુવં રાજ, ચૂળનેય્યસ્સ ધીતરં;

    ‘‘Evameva tuvaṃ rāja, cūḷaneyyassa dhītaraṃ;

    કામગિદ્ધો ન જાનાસિ, મચ્છોવ મરણમત્તનો.

    Kāmagiddho na jānāsi, macchova maraṇamattano.

    ૬૦૮.

    608.

    ‘‘સચે ગચ્છસિ પઞ્ચાલં, ખિપ્પમત્તં જહિસ્સસિ;

    ‘‘Sace gacchasi pañcālaṃ, khippamattaṃ jahissasi;

    મિગં પન્થાનુબન્ધંવ, મહન્તં ભયમેસ્સતી’’તિ.

    Migaṃ panthānubandhaṃva, mahantaṃ bhayamessatī’’ti.

    તત્થ રાજાતિ વિદેહં આલપતિ. મહાનુભાવોતિ મહાયસો. મહબ્બલોતિ અટ્ઠરસઅક્ખોભણિસઙ્ખેન બલેન સમન્નાગતો. મારણત્થન્તિ મારણસ્સ અત્થાય. ઓકચરેનાતિ ઓકચારિકાય મિગિયા. લુદ્દો હિ એકં મિગિં સિક્ખાપેત્વા રજ્જુકેન બન્ધિત્વા અરઞ્ઞં નેત્વા મિગાનં ગોચરટ્ઠાને ઠપેસિ. સા બાલમિગં અત્તનો સન્તિકં આનેતુકામા સકસઞ્ઞાય રાગં જનેન્તી વિરવતિ. તસ્સા સદ્દં સુત્વા બાલમિગો મિગગણપરિવુતો વનગુમ્બે નિપન્નો સેસમિગીસુ સઞ્ઞં અકત્વા તસ્સા સદ્દસ્સવનસંસગ્ગેન બદ્ધો વુટ્ઠાય નિક્ખમિત્વા ગીવં ઉક્ખિપિત્વા કિલેસવસેન તં મિગિં ઉપગન્ત્વા લુદ્દસ્સ પસ્સં દત્વા તિટ્ઠતિ. તમેનં સો તિખિણાય સત્તિયા વિજ્ઝિત્વા જીવિતક્ખયં પાપેતિ. તત્થ લુદ્દો વિય ચૂળનિરાજા, ઓકચારિકા વિય અસ્સ ધીતા, લુદ્દસ્સ હત્થે આવુધં વિય કેવટ્ટબ્રાહ્મણો. ઇતિ યથા ઓકચરેન લુદ્દો મિગં મારણત્થાય ઇચ્છતિ, એવં સોપિ રાજા તં ઇચ્છતીતિ અત્થો.

    Tattha rājāti videhaṃ ālapati. Mahānubhāvoti mahāyaso. Mahabbaloti aṭṭharasaakkhobhaṇisaṅkhena balena samannāgato. Māraṇatthanti māraṇassa atthāya. Okacarenāti okacārikāya migiyā. Luddo hi ekaṃ migiṃ sikkhāpetvā rajjukena bandhitvā araññaṃ netvā migānaṃ gocaraṭṭhāne ṭhapesi. Sā bālamigaṃ attano santikaṃ ānetukāmā sakasaññāya rāgaṃ janentī viravati. Tassā saddaṃ sutvā bālamigo migagaṇaparivuto vanagumbe nipanno sesamigīsu saññaṃ akatvā tassā saddassavanasaṃsaggena baddho vuṭṭhāya nikkhamitvā gīvaṃ ukkhipitvā kilesavasena taṃ migiṃ upagantvā luddassa passaṃ datvā tiṭṭhati. Tamenaṃ so tikhiṇāya sattiyā vijjhitvā jīvitakkhayaṃ pāpeti. Tattha luddo viya cūḷanirājā, okacārikā viya assa dhītā, luddassa hatthe āvudhaṃ viya kevaṭṭabrāhmaṇo. Iti yathā okacarena luddo migaṃ māraṇatthāya icchati, evaṃ sopi rājā taṃ icchatīti attho.

    આમગિદ્ધોતિ બ્યામસતગમ્ભીરે ઉદકે વસન્તોપિ તસ્મિં બળિસસ્સ વઙ્કટ્ઠાનં છાદેત્વા ઠિતે આમસઙ્ખાતે આમિસે ગિદ્ધો હુત્વા બળિસં ગિલતિ, અત્તનો મરણં ન જાનાતિ. ધીતરન્તિ ચૂળનિબાળિસિકસ્સ કેવટ્ટબ્રાહ્મણસ્સ વચનબળિસં છાદેત્વા ઠિતં આમિસસદિસં. તસ્સ રઞ્ઞો ધીતરં કામગિદ્ધો હુત્વા મચ્છો અત્તનો મરણસઙ્ખાતં આમિસં વિય ન જાનાસિ. પઞ્ચાલન્તિ ઉત્તરપઞ્ચાલનગરં. અત્તન્તિ અત્તાનં. પન્થાનુબન્ધન્તિ યથા ગામદ્વારમગ્ગં અનુબન્ધમિગં મહન્તં ભયમેસ્સતિ, તઞ્હિ મિગં મારણત્થાય આવુધાનિ ગહેત્વા નિક્ખન્તેસુ મનુસ્સેસુ યે યે પસ્સન્તિ, તે તે મારેન્તિ, એવં ઉત્તરપઞ્ચાલનગરં ગચ્છન્તમ્પિ તં મહન્તં મરણભયં એસ્સતિ ઉપગમિસ્સતીતિ.

    Āmagiddhoti byāmasatagambhīre udake vasantopi tasmiṃ baḷisassa vaṅkaṭṭhānaṃ chādetvā ṭhite āmasaṅkhāte āmise giddho hutvā baḷisaṃ gilati, attano maraṇaṃ na jānāti. Dhītaranti cūḷanibāḷisikassa kevaṭṭabrāhmaṇassa vacanabaḷisaṃ chādetvā ṭhitaṃ āmisasadisaṃ. Tassa rañño dhītaraṃ kāmagiddho hutvā maccho attano maraṇasaṅkhātaṃ āmisaṃ viya na jānāsi. Pañcālanti uttarapañcālanagaraṃ. Attanti attānaṃ. Panthānubandhanti yathā gāmadvāramaggaṃ anubandhamigaṃ mahantaṃ bhayamessati, tañhi migaṃ māraṇatthāya āvudhāni gahetvā nikkhantesu manussesu ye ye passanti, te te mārenti, evaṃ uttarapañcālanagaraṃ gacchantampi taṃ mahantaṃ maraṇabhayaṃ essati upagamissatīti.

    એવં મહાસત્તો ચતૂહિ ગાથાહિ રાજાનં નિગ્ગણ્હિત્વા કથેસિ. સો રાજા તેન અતિવિય નિગ્ગહિતોવ ‘‘અયં મં અત્તનો દાસં વિય મઞ્ઞતિ, રાજાતિ સઞ્ઞમ્પિ ન કરોતિ, અગ્ગરાજેન ‘ધીતરં દસ્સામી’તિ મમ સન્તિકં પેસિતં ઞત્વા એકમ્પિ મઙ્ગલપટિસંયુત્તં કથં અકથેત્વા મં ‘બાલમિગો વિય, ગિલિતબળિસમચ્છો વિય પન્થાનુબન્ધમિગો વિય, મરણં પાપુણિસ્સતી’તિ વદતી’’તિ કુજ્ઝિત્વા અનન્તરં ગાથમાહ –

    Evaṃ mahāsatto catūhi gāthāhi rājānaṃ niggaṇhitvā kathesi. So rājā tena ativiya niggahitova ‘‘ayaṃ maṃ attano dāsaṃ viya maññati, rājāti saññampi na karoti, aggarājena ‘dhītaraṃ dassāmī’ti mama santikaṃ pesitaṃ ñatvā ekampi maṅgalapaṭisaṃyuttaṃ kathaṃ akathetvā maṃ ‘bālamigo viya, gilitabaḷisamaccho viya panthānubandhamigo viya, maraṇaṃ pāpuṇissatī’ti vadatī’’ti kujjhitvā anantaraṃ gāthamāha –

    ૬૦૯.

    609.

    ‘‘મયમેવ બાલમ્હસે એળમૂગા, યે ઉત્તમત્થાનિ તયી લપિમ્હા;

    ‘‘Mayameva bālamhase eḷamūgā, ye uttamatthāni tayī lapimhā;

    કિમેવ ત્વં નઙ્ગલકોટિવડ્ઢો, અત્થાનિ જાનાસિ યથાપિ અઞ્ઞે’’તિ.

    Kimeva tvaṃ naṅgalakoṭivaḍḍho, atthāni jānāsi yathāpi aññe’’ti.

    તત્થ બાલમ્હસેતિ બાલામ્હ. એળમૂગાતિ લાલમુખા મયમેવ. ઉત્તમત્થાનીતિ ઉત્તમઇત્થિરતનપટિલાભકારણાનિ. તયી લવિમ્હાતિ તવ સન્તિકે કથયિમ્હા. કિમેવાતિ ગરહત્થે નિપાતો. નઙ્ગલકોટિવડ્ઢોતિ ગહપતિપુત્તો દહરકાલતો પટ્ઠાય નઙ્ગલકોટિં વહન્તોયેવ વડ્ઢતિ, તમત્થં સન્ધાય ‘‘ત્વં ગહપતિકમ્મમેવ જાનાસિ, ન ખત્તિયાનં મઙ્ગલકમ્મ’’ન્તિ ઇમિના અધિપ્પાયેનેવમાહ. અઞ્ઞેતિ યથા કેવટ્ટો વા સેનકાદયો વા અઞ્ઞે પણ્ડિતા ઇમાનિ ખત્તિયાનં મઙ્ગલત્થાનિ જાનન્તિ, તથા ત્વં તાનિ કિં જાનાસિ, ગહપતિકમ્મજાનનમેવ તવાનુચ્છવિકન્તિ.

    Tattha bālamhaseti bālāmha. Eḷamūgāti lālamukhā mayameva. Uttamatthānīti uttamaitthiratanapaṭilābhakāraṇāni. Tayī lavimhāti tava santike kathayimhā. Kimevāti garahatthe nipāto. Naṅgalakoṭivaḍḍhoti gahapatiputto daharakālato paṭṭhāya naṅgalakoṭiṃ vahantoyeva vaḍḍhati, tamatthaṃ sandhāya ‘‘tvaṃ gahapatikammameva jānāsi, na khattiyānaṃ maṅgalakamma’’nti iminā adhippāyenevamāha. Aññeti yathā kevaṭṭo vā senakādayo vā aññe paṇḍitā imāni khattiyānaṃ maṅgalatthāni jānanti, tathā tvaṃ tāni kiṃ jānāsi, gahapatikammajānanameva tavānucchavikanti.

    ઇતિ નં અક્કોસિત્વા પરિભાસિત્વા ‘‘ગહપતિપુત્તો મમ મઙ્ગલન્તરાયં કરોતિ, નીહરથ ન’’ન્તિ નીહરાપેતું ગાથમાહ –

    Iti naṃ akkositvā paribhāsitvā ‘‘gahapatiputto mama maṅgalantarāyaṃ karoti, nīharatha na’’nti nīharāpetuṃ gāthamāha –

    ૬૧૦.

    610.

    ‘‘ઇમં ગલે ગહેત્વાન, નાસેથ વિજિતા મમ;

    ‘‘Imaṃ gale gahetvāna, nāsetha vijitā mama;

    યો મે રતનલાભસ્સ, અન્તરાયાય ભાસતી’’તિ.

    Yo me ratanalābhassa, antarāyāya bhāsatī’’ti.

    સો રઞ્ઞો કુદ્ધભાવં ઞત્વા ‘‘સચે ખો પન મં કોચિ રઞ્ઞો વચનં ગહેત્વા હત્થે વા ગીવાય વા પરામસેય્ય, તં મે અલં અસ્સ યાવજીવં લજ્જિતું, તસ્મા સયમેવ નિક્ખમિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા રાજાનં વન્દિત્વા અત્તનો ગેહં ગતો. રાજાપિ કેવલં કોધવસેનેવ વદતિ, બોધિસત્તે પન ગરુચિત્તતાય ન કઞ્ચિ તથા કાતું આણાપેસિ. અથ મહાસત્તો ‘‘અયં રાજા બાલો અત્તનો હિતાહિતં ન જાનાતિ , કામગિદ્ધો હુત્વા ‘તસ્સ ધીતરં લભિસ્સામિયેવા’તિ અનાગતભયં અજાનિત્વા ગચ્છન્તો મહાવિનાસં પાપુણિસ્સતિ. નાસ્સ કથં હદયે કાતું વટ્ટતિ, બહુપકારો મે એસ મહાયસદાયકો, ઇમસ્સ મયા પચ્ચયેન ભવિતું વટ્ટતિ. પઠમં ખો પન સુવપોતકં પેસેત્વા તથતો ઞત્વા પચ્છા અહં ગમિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા સુવપોતકં પેસેસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –

    So rañño kuddhabhāvaṃ ñatvā ‘‘sace kho pana maṃ koci rañño vacanaṃ gahetvā hatthe vā gīvāya vā parāmaseyya, taṃ me alaṃ assa yāvajīvaṃ lajjituṃ, tasmā sayameva nikkhamissāmī’’ti cintetvā rājānaṃ vanditvā attano gehaṃ gato. Rājāpi kevalaṃ kodhavaseneva vadati, bodhisatte pana garucittatāya na kañci tathā kātuṃ āṇāpesi. Atha mahāsatto ‘‘ayaṃ rājā bālo attano hitāhitaṃ na jānāti , kāmagiddho hutvā ‘tassa dhītaraṃ labhissāmiyevā’ti anāgatabhayaṃ ajānitvā gacchanto mahāvināsaṃ pāpuṇissati. Nāssa kathaṃ hadaye kātuṃ vaṭṭati, bahupakāro me esa mahāyasadāyako, imassa mayā paccayena bhavituṃ vaṭṭati. Paṭhamaṃ kho pana suvapotakaṃ pesetvā tathato ñatvā pacchā ahaṃ gamissāmī’’ti cintetvā suvapotakaṃ pesesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ૬૧૧.

    611.

    ‘‘તતો ચ સો અપક્કમ્મ, વેદેહસ્સ ઉપન્તિકા;

    ‘‘Tato ca so apakkamma, vedehassa upantikā;

    અથ આમન્તયી દૂતં, માધરં સુવપણ્ડિતં.

    Atha āmantayī dūtaṃ, mādharaṃ suvapaṇḍitaṃ.

    ૬૧૨.

    612.

    ‘‘એહિ સમ્મ હરિતપક્ખ, વેય્યાવચ્ચં કરોહિ મે;

    ‘‘Ehi samma haritapakkha, veyyāvaccaṃ karohi me;

    અત્થિ પઞ્ચાલરાજસ્સ, સાળિકા સયનપાલિકા.

    Atthi pañcālarājassa, sāḷikā sayanapālikā.

    ૬૧૩.

    613.

    ‘‘તં બન્ધનેન પુચ્છસ્સુ, સા હિ સબ્બસ્સ કોવિદા;

    ‘‘Taṃ bandhanena pucchassu, sā hi sabbassa kovidā;

    સા તેસં સબ્બં જાનાતિ, રઞ્ઞો ચ કોસિયસ્સ ચ.

    Sā tesaṃ sabbaṃ jānāti, rañño ca kosiyassa ca.

    ૬૧૪.

    614.

    ‘‘આમોતિ સો પટિસ્સુત્વા, માધરો સુવપણ્ડિતો;

    ‘‘Āmoti so paṭissutvā, mādharo suvapaṇḍito;

    અગમાસિ હરિતપક્ખો, સાળિકાય ઉપન્તિકં.

    Agamāsi haritapakkho, sāḷikāya upantikaṃ.

    ૬૧૫.

    615.

    ‘‘તતો ચ ખો સો ગન્ત્વાન, માધરો સુવપણ્ડિતો;

    ‘‘Tato ca kho so gantvāna, mādharo suvapaṇḍito;

    અથામન્તયિ સુઘરં, સાળિકં મઞ્જુભાણિકં.

    Athāmantayi sugharaṃ, sāḷikaṃ mañjubhāṇikaṃ.

    ૬૧૬.

    616.

    ‘‘કચ્ચિ તે સુઘરે ખમનીયં, કચ્ચિ વેસ્સે અનામયં;

    ‘‘Kacci te sughare khamanīyaṃ, kacci vesse anāmayaṃ;

    કચ્ચિ તે મધુના લાજા, લબ્ભતે સુઘરે તુવં.

    Kacci te madhunā lājā, labbhate sughare tuvaṃ.

    ૬૧૭.

    617.

    ‘‘કુસલઞ્ચેવ મે સમ્મ, અથો સમ્મ અનામયં;

    ‘‘Kusalañceva me samma, atho samma anāmayaṃ;

    અથો મે મધુના લાજા, લબ્ભતે સુવપણ્ડિત.

    Atho me madhunā lājā, labbhate suvapaṇḍita.

    ૬૧૮.

    618.

    ‘‘કુતો નુ સમ્મ આગમ્મ, કસ્સ વા પહિતો તુવં;

    ‘‘Kuto nu samma āgamma, kassa vā pahito tuvaṃ;

    ન ચ મેસિ ઇતો પુબ્બે, દિટ્ઠો વા યદિ વા સુતો’’તિ.

    Na ca mesi ito pubbe, diṭṭho vā yadi vā suto’’ti.

    તત્થ હરિતપક્ખાતિ હરિતપત્તસમાનપક્ખા. વેય્યાવચ્ચન્તિ ‘‘એહિ, સમ્મા’’તિ વુત્તે આગન્ત્વા અઙ્કે નિસિન્નં ‘‘સમ્મ, અઞ્ઞેન મનુસ્સભૂતેન કાતું અસક્કુણેય્યં મમેકં વેય્યાવટિકં કરોહી’’તિ આહ.

    Tattha haritapakkhāti haritapattasamānapakkhā. Veyyāvaccanti ‘‘ehi, sammā’’ti vutte āgantvā aṅke nisinnaṃ ‘‘samma, aññena manussabhūtena kātuṃ asakkuṇeyyaṃ mamekaṃ veyyāvaṭikaṃ karohī’’ti āha.

    ‘‘કિં કરોમિ, દેવા’’તિ વુત્તે ‘‘સમ્મ, કેવટ્ટબ્રાહ્મણસ્સ દૂતેય્યેનાગતકારણં ઠપેત્વા રાજાનઞ્ચ કેવટ્ટઞ્ચ અઞ્ઞે ન જાનન્તિ, ઉભોવ રઞ્ઞો સયનગબ્ભે નિસિન્ના મન્તયિંસુ. તસ્સ પન અત્થિ પઞ્ચાલરાજસ્સ સાળિકા સયનપાલિકા. સા કિર તં રહસ્સં જાનાતિ, ત્વં તત્થ ગન્ત્વા તાય સદ્ધિં મેથુનપટિસંયુત્તં વિસ્સાસં કત્વા તેસં તં રહસ્સં બન્ધનેન પુચ્છસ્સુ. તં સાળિકં પટિચ્છન્ને પદેસે યથા તં કોચિ ન જાનાતિ, એવં પુચ્છ. સચે હિ તે કોચિ સદ્દં સુણાતિ, જીવિતં તે નત્થિ, તસ્મા પટિચ્છન્ને ઠાને સણિકં પુચ્છા’’તિ. સા તેસં સબ્બન્તિ સા તેસં રઞ્ઞો ચ કોસિયગોત્તસ્સ ચ કેવટ્ટસ્સાતિ દ્વિન્નમ્પિ જનાનં સબ્બં રહસ્સં જાનાતિ.

    ‘‘Kiṃ karomi, devā’’ti vutte ‘‘samma, kevaṭṭabrāhmaṇassa dūteyyenāgatakāraṇaṃ ṭhapetvā rājānañca kevaṭṭañca aññe na jānanti, ubhova rañño sayanagabbhe nisinnā mantayiṃsu. Tassa pana atthi pañcālarājassa sāḷikā sayanapālikā. Sā kira taṃ rahassaṃ jānāti, tvaṃ tattha gantvā tāya saddhiṃ methunapaṭisaṃyuttaṃ vissāsaṃ katvā tesaṃ taṃ rahassaṃ bandhanena pucchassu. Taṃ sāḷikaṃ paṭicchanne padese yathā taṃ koci na jānāti, evaṃ puccha. Sace hi te koci saddaṃ suṇāti, jīvitaṃ te natthi, tasmā paṭicchanne ṭhāne saṇikaṃ pucchā’’ti. Sā tesaṃ sabbanti sā tesaṃ rañño ca kosiyagottassa ca kevaṭṭassāti dvinnampi janānaṃ sabbaṃ rahassaṃ jānāti.

    આમોતીતિ ભિક્ખવે, સો સુવપોતકો પણ્ડિતેન પુરિમનયેનેવ સક્કારં કત્વા પેસિતો ‘‘આમો’’તિ તસ્સ પટિસ્સુત્વા મહાસત્તં વન્દિત્વા પદક્ખિણં કત્વા વિવટસીહપઞ્જરેન નિક્ખમિત્વા વાતવેગેન સિવિરટ્ઠે અરિટ્ઠપુરં નામ ગન્ત્વા તત્થ પવત્તિં સલ્લક્ખેત્વા સાળિકાય સન્તિકં ગતો. કથં? સો હિ રાજનિવેસનસ્સ કઞ્ચનથુપિકાય નિસીદિત્વા રાગનિસ્સિતં મધુરરવં રવિ. કિં કારણા? ઇમં સદ્દં સુત્વા સાળિકા પટિરવિસ્સતિ, તાય સઞ્ઞાય તસ્સા સન્તિકં ગમિસ્સામીતિ. સાપિ તસ્સ સદ્દં સુત્વા રાજસયનસ્સ સન્તિકે સુવણ્ણપઞ્જરે નિસિન્ના રાગરત્તચિત્તા હુત્વા તિક્ખત્તું પટિરવિ. સો થોકં ગન્ત્વા પુનપ્પુનં સદ્દં કત્વા તાય કતસદ્દાનુસારેન કમેન સીહપઞ્જરઉમ્મારે ઠત્વા પરિસ્સયાભાવં ઓલોકેત્વા તસ્સા સન્તિકં ગતો. અથ નં સા ‘‘એહિ, સમ્મ, સુવણ્ણપઞ્જરે નિસીદા’’તિ આહ. સો ગન્ત્વા નિસીદિ. આમન્તયીતિ એવં સો ગન્ત્વા મેથુનપટિસંયુત્તં વિસ્સાસં કત્તુકામો હુત્વા તં આમન્તેસિ. સુઘરન્તિ કઞ્ચનપઞ્જરે વસનતાય સુન્દરઘરં. વેસ્સેતિ વેસ્સિકે વેસ્સજાતિકે. સાળિકા કિર સકુણેસુ વેસ્સજાતિકા નામ, તેન તં એવં આલપતિ. તુવન્તિ સુઘરે તં પુચ્છામિ ‘‘કચ્ચિ તે મધુના સદ્ધિં લાજા લબ્ભતી’’તિ. આગમ્માતિ સમ્મ, કુતો આગન્ત્વા ઇધ પવિટ્ઠોતિ પુચ્છતિ. કસ્સ વાતિ કેન વા પેસિતો ત્વં ઇધાગતોતિ.

    Āmotīti bhikkhave, so suvapotako paṇḍitena purimanayeneva sakkāraṃ katvā pesito ‘‘āmo’’ti tassa paṭissutvā mahāsattaṃ vanditvā padakkhiṇaṃ katvā vivaṭasīhapañjarena nikkhamitvā vātavegena siviraṭṭhe ariṭṭhapuraṃ nāma gantvā tattha pavattiṃ sallakkhetvā sāḷikāya santikaṃ gato. Kathaṃ? So hi rājanivesanassa kañcanathupikāya nisīditvā rāganissitaṃ madhuraravaṃ ravi. Kiṃ kāraṇā? Imaṃ saddaṃ sutvā sāḷikā paṭiravissati, tāya saññāya tassā santikaṃ gamissāmīti. Sāpi tassa saddaṃ sutvā rājasayanassa santike suvaṇṇapañjare nisinnā rāgarattacittā hutvā tikkhattuṃ paṭiravi. So thokaṃ gantvā punappunaṃ saddaṃ katvā tāya katasaddānusārena kamena sīhapañjaraummāre ṭhatvā parissayābhāvaṃ oloketvā tassā santikaṃ gato. Atha naṃ sā ‘‘ehi, samma, suvaṇṇapañjare nisīdā’’ti āha. So gantvā nisīdi. Āmantayīti evaṃ so gantvā methunapaṭisaṃyuttaṃ vissāsaṃ kattukāmo hutvā taṃ āmantesi. Sugharanti kañcanapañjare vasanatāya sundaragharaṃ. Vesseti vessike vessajātike. Sāḷikā kira sakuṇesu vessajātikā nāma, tena taṃ evaṃ ālapati. Tuvanti sughare taṃ pucchāmi ‘‘kacci te madhunā saddhiṃ lājā labbhatī’’ti. Āgammāti samma, kuto āgantvā idha paviṭṭhoti pucchati. Kassa vāti kena vā pesito tvaṃ idhāgatoti.

    સો તસ્સા વચનં સુત્વા ‘‘સચાહં ‘મિથિલતો આગતો’તિ વક્ખામિ, એસા મરણમાપન્નાપિ મયા સદ્ધિં વિસ્સાસં ન કરિસ્સતિ. સિવિરટ્ઠે ખો પન અરિટ્ઠપુરં સલ્લક્ખેત્વા આગતો, તસ્મા મુસાવાદં કત્વા સિવિરાજેન પેસિતો હુત્વા તતો આગતભાવં કથેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા આહ –

    So tassā vacanaṃ sutvā ‘‘sacāhaṃ ‘mithilato āgato’ti vakkhāmi, esā maraṇamāpannāpi mayā saddhiṃ vissāsaṃ na karissati. Siviraṭṭhe kho pana ariṭṭhapuraṃ sallakkhetvā āgato, tasmā musāvādaṃ katvā sivirājena pesito hutvā tato āgatabhāvaṃ kathessāmī’’ti cintetvā āha –

    ૬૧૯.

    619.

    ‘‘અહોસિં સિવિરાજસ્સ, પાસાદે સયનપાલકો;

    ‘‘Ahosiṃ sivirājassa, pāsāde sayanapālako;

    તતો સો ધમ્મિકો રાજા, બદ્ધે મોચેસિ બન્ધના’’તિ.

    Tato so dhammiko rājā, baddhe mocesi bandhanā’’ti.

    તત્થ બદ્ધેતિ અત્તનો ધમ્મિકતાય સબ્બે બદ્ધકે બન્ધના મોચેસિ. એવં મોચેન્તો મમ્પિ સદ્દહિત્વા ‘‘મુઞ્ચથ ન’’ન્તિ મોચાપેસિ. સોહં વિવટા સુવણ્ણપઞ્જરા નિક્ખમિત્વાપિ બહિપાસાદે યત્થિચ્છામિ, તત્થ ગોચરં ગહેત્વા સુવણ્ણપઞ્જરેયેવ વસામિ. યથા ત્વં, ન એવં નિચ્ચકાલં પઞ્જરેયેવ અચ્છામીતિ.

    Tattha baddheti attano dhammikatāya sabbe baddhake bandhanā mocesi. Evaṃ mocento mampi saddahitvā ‘‘muñcatha na’’nti mocāpesi. Sohaṃ vivaṭā suvaṇṇapañjarā nikkhamitvāpi bahipāsāde yatthicchāmi, tattha gocaraṃ gahetvā suvaṇṇapañjareyeva vasāmi. Yathā tvaṃ, na evaṃ niccakālaṃ pañjareyeva acchāmīti.

    અથસ્સ સા અત્તનો અત્થાય સુવણ્ણતટ્ટકે ઠપિતે મધુલાજે ચેવ મધુરોદકઞ્ચ દત્વા ‘‘સમ્મ, ત્વં દૂરતો આગતો, કેનત્થેન ઇધાગતોસી’’તિ પુચ્છિ. સો તસ્સા વચનં સુત્વા રહસ્સં સોતુકામો મુસાવાદં કત્વા આહ –

    Athassa sā attano atthāya suvaṇṇataṭṭake ṭhapite madhulāje ceva madhurodakañca datvā ‘‘samma, tvaṃ dūrato āgato, kenatthena idhāgatosī’’ti pucchi. So tassā vacanaṃ sutvā rahassaṃ sotukāmo musāvādaṃ katvā āha –

    ૬૨૦.

    620.

    ‘‘તસ્સ મેકા દુતિયાસિ, સાળિકા મઞ્જુભાણિકા;

    ‘‘Tassa mekā dutiyāsi, sāḷikā mañjubhāṇikā;

    તં તત્થ અવધી સેનો, પેક્ખતો સુઘરે મમા’’તિ.

    Taṃ tattha avadhī seno, pekkhato sughare mamā’’ti.

    તત્થ તસ્સ મેકાતિ તસ્સ મય્હં એકા. દુતિયાસીતિ પુરાણદુતિયિકા અહોસિ.

    Tattha tassa mekāti tassa mayhaṃ ekā. Dutiyāsīti purāṇadutiyikā ahosi.

    અથ નં સા પુચ્છિ ‘‘કથં પન તે ભરિયં સેનો અવધી’’તિ? સો તસ્સા આચિક્ખન્તો ‘‘સુણ ભદ્દે, એકદિવસં અમ્હાકં રાજા ઉદકકીળં ગચ્છન્તો મમ્પિ પક્કોસિ. અથાહં ભરિયં આદાય તેન સદ્ધિં ગન્ત્વા કીળિત્વા સાયન્હસમયે તેનેવ સદ્ધિં પચ્ચાગન્ત્વા રઞ્ઞા સદ્ધિંયેવ પાસાદં અભિરુય્હ સરીરં સુક્ખાપનત્થાય ભરિયં આદાય સીહપઞ્જરેન નિક્ખમિત્વા કૂટાગારકુચ્છિયં નિસીદિં. તસ્મિં ખણે એકો સેનો કૂટાગારા નિક્ખન્તો અમ્હે ગણ્હિતું પક્ખન્દિ. અહં મરણભયભીતો વેગેન પલાયિં. સા પન તદા ગરુગબ્ભા અહોસિ, તસ્મા વેગેન પલાયિતું નાસક્ખિ. અથ સો મય્હં પસ્સન્તસ્સેવ તં મારેત્વા આદાય ગતો. અથ મં તસ્સા સોકેન રોદમાનં દિસ્વા અમ્હાકં રાજા ‘સમ્મ, કિં રોદસી’તિ પુચ્છિત્વા તમત્થં સુત્વા ‘મા બાળ્હં, સમ્મ, રોદસિ, અઞ્ઞં ભરિયં પરિયેસાહી’તિ વત્વા ‘કિં, દેવ, અઞ્ઞાય અનાચારાય દુસ્સીલાય ભરિયાય આનીતાય, તતોપિ એકકેનેવ ચરિતું વર’ન્તિ વુત્તે ‘સમ્મ, અહં એકં સકુણિકં સીલાચારસમ્પન્નં અસ્સોસિં, તવ ભરિયાય સદિસમેવ. ચૂળનિરાજસ્સ હિ સયનપાલિકા સાળિકા એવરૂપા, ત્વં તત્થ ગન્ત્વા તસ્સા મનં પુચ્છિત્વા ઓકાસં કારેત્વા સચે તે રુચ્ચતિ, આગન્ત્વા અમ્હાકં આચિક્ખ. અથાહં વો વિવાહં કત્વા મહન્તેન પરિવારેન તં આનેસ્સામા’તિ વત્વા મં ઇધ પહિણિ, તેનમ્હિ કારણેનાગતો’’તિ વત્વા ગાથં આહ –

    Atha naṃ sā pucchi ‘‘kathaṃ pana te bhariyaṃ seno avadhī’’ti? So tassā ācikkhanto ‘‘suṇa bhadde, ekadivasaṃ amhākaṃ rājā udakakīḷaṃ gacchanto mampi pakkosi. Athāhaṃ bhariyaṃ ādāya tena saddhiṃ gantvā kīḷitvā sāyanhasamaye teneva saddhiṃ paccāgantvā raññā saddhiṃyeva pāsādaṃ abhiruyha sarīraṃ sukkhāpanatthāya bhariyaṃ ādāya sīhapañjarena nikkhamitvā kūṭāgārakucchiyaṃ nisīdiṃ. Tasmiṃ khaṇe eko seno kūṭāgārā nikkhanto amhe gaṇhituṃ pakkhandi. Ahaṃ maraṇabhayabhīto vegena palāyiṃ. Sā pana tadā garugabbhā ahosi, tasmā vegena palāyituṃ nāsakkhi. Atha so mayhaṃ passantasseva taṃ māretvā ādāya gato. Atha maṃ tassā sokena rodamānaṃ disvā amhākaṃ rājā ‘samma, kiṃ rodasī’ti pucchitvā tamatthaṃ sutvā ‘mā bāḷhaṃ, samma, rodasi, aññaṃ bhariyaṃ pariyesāhī’ti vatvā ‘kiṃ, deva, aññāya anācārāya dussīlāya bhariyāya ānītāya, tatopi ekakeneva carituṃ vara’nti vutte ‘samma, ahaṃ ekaṃ sakuṇikaṃ sīlācārasampannaṃ assosiṃ, tava bhariyāya sadisameva. Cūḷanirājassa hi sayanapālikā sāḷikā evarūpā, tvaṃ tattha gantvā tassā manaṃ pucchitvā okāsaṃ kāretvā sace te ruccati, āgantvā amhākaṃ ācikkha. Athāhaṃ vo vivāhaṃ katvā mahantena parivārena taṃ ānessāmā’ti vatvā maṃ idha pahiṇi, tenamhi kāraṇenāgato’’ti vatvā gāthaṃ āha –

    ૬૨૧.

    621.

    ‘‘તસ્સા કામા હિ સમ્મત્તો, આગતોસ્મિ તવન્તિ કે;

    ‘‘Tassā kāmā hi sammatto, āgatosmi tavanti ke;

    સચે કરેય્ય ઓકાસં, ઉભયોવ વસામસે’’તિ.

    Sace kareyya okāsaṃ, ubhayova vasāmase’’ti.

    સા તસ્સ વચનં સુત્વા સોમનસ્સપ્પત્તા અહોસિ. એવં સન્તેપિ અત્તનો પિયભાવં અજાનાપેત્વા અનિચ્છમાના વિય આહ –

    Sā tassa vacanaṃ sutvā somanassappattā ahosi. Evaṃ santepi attano piyabhāvaṃ ajānāpetvā anicchamānā viya āha –

    ૬૨૨.

    622.

    ‘‘સુવોવ સુવિં કામેય્ય, સાળિકો પન સાળિકં;

    ‘‘Suvova suviṃ kāmeyya, sāḷiko pana sāḷikaṃ;

    સુવસ્સ સાળિકાયેવ, સંવાસો હોતિ કીદિસો’’તિ.

    Suvassa sāḷikāyeva, saṃvāso hoti kīdiso’’ti.

    તત્થ સુવોતિ સમ્મ સુવપણ્ડિત, સુવોવ સુવિં કામેય્ય. કીદિસોતિ અસમાનજાતિકાનં સંવાસો નામ કીદિસો હોતિ. સુવો હિ સમાનજાતિકં સુવિં દિસ્વા ચિરસન્થવમ્પિ સાળિકં જહિસ્સતિ, સો પિયવિપ્પયોગો મહતો દુક્ખાય ભવિસ્સતિ, અસમાનજાતિકાનં સંવાસો નામ ન સમેતીતિ.

    Tattha suvoti samma suvapaṇḍita, suvova suviṃ kāmeyya. Kīdisoti asamānajātikānaṃ saṃvāso nāma kīdiso hoti. Suvo hi samānajātikaṃ suviṃ disvā cirasanthavampi sāḷikaṃ jahissati, so piyavippayogo mahato dukkhāya bhavissati, asamānajātikānaṃ saṃvāso nāma na sametīti.

    ઇતરો તં સુત્વા ‘‘અયં મં ન પટિક્ખિપતિ, પરિહારમેવ કરોતિ, અદ્ધા મં ઇચ્છિસ્સતિ, નાનાવિધાહિ નં ઉપમાહિ સદ્દહાપેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા આહ –

    Itaro taṃ sutvā ‘‘ayaṃ maṃ na paṭikkhipati, parihārameva karoti, addhā maṃ icchissati, nānāvidhāhi naṃ upamāhi saddahāpessāmī’’ti cintetvā āha –

    ૬૨૩.

    623.

    ‘‘યોયં કામે કામયતિ, અપિ ચણ્ડાલિકામપિ;

    ‘‘Yoyaṃ kāme kāmayati, api caṇḍālikāmapi;

    સબ્બો હિ સદિસો હોતિ, નત્થિ કામે અસાદિસો’’તિ.

    Sabbo hi sadiso hoti, natthi kāme asādiso’’ti.

    તત્થ ચણ્ડાલિકામપીતિ ચણ્ડાલિકં અપિ. સદિસોતિ ચિત્તસદિસતાય સબ્બો સંવાસો સદિસોવ હોતિ. કામસ્મિઞ્હિ ચિત્તમેવ પમાણં, ન જાતીતિ.

    Tattha caṇḍālikāmapīti caṇḍālikaṃ api. Sadisoti cittasadisatāya sabbo saṃvāso sadisova hoti. Kāmasmiñhi cittameva pamāṇaṃ, na jātīti.

    એવઞ્ચ પન વત્વા મનુસ્સેસુ તાવ નાનાજાતિકાનં સમાનભાવદસ્સનત્થં અતીતં આહરિત્વા દસ્સેન્તો અનન્તરં ગાથમાહ –

    Evañca pana vatvā manussesu tāva nānājātikānaṃ samānabhāvadassanatthaṃ atītaṃ āharitvā dassento anantaraṃ gāthamāha –

    ૬૨૪.

    624.

    ‘‘અત્થિ જમ્પાવતી નામ, માતા સિવિસ્સ રાજિનો;

    ‘‘Atthi jampāvatī nāma, mātā sivissa rājino;

    સા ભરિયા વાસુદેવસ્સ, કણ્હસ્સ મહેસી પિયા’’તિ.

    Sā bhariyā vāsudevassa, kaṇhassa mahesī piyā’’ti.

    તત્થ જમ્પાવતીતિ સિવિરઞ્ઞો માતા જમ્પાવતી નામ ચણ્ડાલી અહોસિ. સા કણ્હાયનગોત્તસ્સ દસભાતિકાનં જેટ્ઠકસ્સ વાસુદેવસ્સ પિયા મહેસી અહોસિ. સો કિરેકદિવસં દ્વારવતિતો નિક્ખમિત્વા ઉય્યાનં ગચ્છન્તો નગરં પવિસન્તિં એકમન્તે ઠિતં અભિરૂપં એકં ચણ્ડાલિકં દિસ્વાવ પટિબદ્ધચિત્તો હુત્વા ‘‘કિં જાતિકા’’તિ પુચ્છાપેત્વા ‘‘ચણ્ડાલજાતિકા’’તિ સુત્વાપિ પટિબદ્ધચિત્તતાય અસામિકભાવં પુચ્છાપેત્વા ‘‘અસામિકા’’તિ સુત્વા તં આદાય તતો નિવત્તિત્વા નિવેસનં નેત્વા અગ્ગમહેસિં અકાસિ. સા સિવિં નામ પુત્તં વિજાયિ. સો પિતુ અચ્ચયેન દ્વારવતિયં રજ્જં કારેસિ. તં સન્ધાયેતં વુત્તં.

    Tattha jampāvatīti sivirañño mātā jampāvatī nāma caṇḍālī ahosi. Sā kaṇhāyanagottassa dasabhātikānaṃ jeṭṭhakassa vāsudevassa piyā mahesī ahosi. So kirekadivasaṃ dvāravatito nikkhamitvā uyyānaṃ gacchanto nagaraṃ pavisantiṃ ekamante ṭhitaṃ abhirūpaṃ ekaṃ caṇḍālikaṃ disvāva paṭibaddhacitto hutvā ‘‘kiṃ jātikā’’ti pucchāpetvā ‘‘caṇḍālajātikā’’ti sutvāpi paṭibaddhacittatāya asāmikabhāvaṃ pucchāpetvā ‘‘asāmikā’’ti sutvā taṃ ādāya tato nivattitvā nivesanaṃ netvā aggamahesiṃ akāsi. Sā siviṃ nāma puttaṃ vijāyi. So pitu accayena dvāravatiyaṃ rajjaṃ kāresi. Taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ.

    ઇતિ સો ઇમં ઉદાહરણં આહરિત્વા ‘‘એવરૂપોપિ નામ ખત્તિયો ચણ્ડાલિયા સદ્ધિં સંવાસં કપ્પેસિ, અમ્હેસુ તિરચ્છાનગતેસુ કિં વત્તબ્બં, અઞ્ઞમઞ્ઞં સંવાસરોચનંયેવ પમાણ’’ન્તિ વત્વા અપરમ્પિ ઉદાહરણં આહરન્તો આહ –

    Iti so imaṃ udāharaṇaṃ āharitvā ‘‘evarūpopi nāma khattiyo caṇḍāliyā saddhiṃ saṃvāsaṃ kappesi, amhesu tiracchānagatesu kiṃ vattabbaṃ, aññamaññaṃ saṃvāsarocanaṃyeva pamāṇa’’nti vatvā aparampi udāharaṇaṃ āharanto āha –

    ૬૨૫.

    625.

    ‘‘રટ્ઠવતી કિમ્પુરિસી, સાપિ વચ્છં અકામયિ;

    ‘‘Raṭṭhavatī kimpurisī, sāpi vacchaṃ akāmayi;

    મનુસ્સો મિગિયા સદ્ધિં, નત્થિ કામે અસાદિસો’’તિ.

    Manusso migiyā saddhiṃ, natthi kāme asādiso’’ti.

    તત્થ વચ્છન્તિ એવંનામકં તાપસં. કથં પન સા તં કામેસીતિ? અતીતસ્મિઞ્હિ એકો બ્રાહ્મણો કામેસુ આદીનવં દિસ્વા મહન્તં યસં પહાય ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા હિમવન્તે પણ્ણસાલં માપેત્વા વસિ. તસ્સ પણ્ણસાલતો અવિદૂરે એકિસ્સા ગુહાય બહૂ કિન્નરા વસન્તિ. તત્થેવ એકો મક્કટકો દ્વારે વસતિ. સો જાલં વિનેત્વા તેસં સીસં ભિન્દિત્વા લોહિતં પિવતિ. કિન્નરા નામ દુબ્બલા હોન્તિ ભીરુકજાતિકા. સોપિ મક્કટકો અતિવિસાલો. તે તસ્સ કિઞ્ચિ કાતું અસક્કોન્તા તં તાપસં ઉપસઙ્કમિત્વા કતપટિસન્થારા આગતકારણં પુટ્ઠા ‘‘દેવ, એકો મક્કટકો જીવિતં નો હનતિ, તુમ્હે ઠપેત્વા અમ્હાકં અઞ્ઞં પટિસરણં ન પસ્સામ, તં મારેત્વા અમ્હાકં સોત્થિભાવં કરોહી’’તિ આહંસુ. તં સુત્વા તાપસો ‘‘અપેથ ન માદિસા પાણાતિપાતં કરોન્તી’’તિ અપસાદેસિ. તેસુ રટ્ઠવતી નામ કિન્નરી અભિરૂપા પાસાદિકા અસામિકા અહોસિ. તે તં અલઙ્કરિત્વા તાપસસ્સ સન્તિકં નેત્વા ‘‘દેવ, અયં તે પાદપરિચારિકા હોતુ, અમ્હાકં પચ્ચામિત્તં વધેહી’’તિ આહંસુ. તાપસો તં દિસ્વાવ પટિબદ્ધચિત્તો હુત્વા તાય સદ્ધિં સંવાસં કપ્પેત્વા ગુહાદ્વારે ઠત્વા ગોચરત્થાય નિક્ખન્તં મક્કટકં મુગ્ગરેન પોથેત્વા જીવિતક્ખયં પાપેસિ. સો તાય સદ્ધિં સમગ્ગવાસં વસન્તો પુત્તધીતાહિ વડ્ઢિત્વા તત્થેવ કાલમકાસિ. એવં સા તં કામેસિ. સુવપોતકો ઇમં ઉદાહરણં આહરિત્વા ‘‘વચ્છતાપસો તાવ મનુસ્સો હુત્વા તિરચ્છાનગતાય કિન્નરિયા સદ્ધિં સંવાસં કપ્પેસિ, કિમઙ્ગં પન અમ્હાકં? મયઞ્હિ ઉભો પક્ખિનોવ તિરચ્છાનગતાવા’’તિ દીપેન્તો ‘‘મનુસ્સો મિગિયા સદ્ધિ’’ન્તિ આહ. એવં મનુસ્સા તિરચ્છાનગતાહિ સદ્ધિં સમગ્ગવાસં વસન્તિ, નત્થિ કામે અસાદિસો નામ, ચિત્તમેવ પમાણન્તિ કથેસિ.

    Tattha vacchanti evaṃnāmakaṃ tāpasaṃ. Kathaṃ pana sā taṃ kāmesīti? Atītasmiñhi eko brāhmaṇo kāmesu ādīnavaṃ disvā mahantaṃ yasaṃ pahāya isipabbajjaṃ pabbajitvā himavante paṇṇasālaṃ māpetvā vasi. Tassa paṇṇasālato avidūre ekissā guhāya bahū kinnarā vasanti. Tattheva eko makkaṭako dvāre vasati. So jālaṃ vinetvā tesaṃ sīsaṃ bhinditvā lohitaṃ pivati. Kinnarā nāma dubbalā honti bhīrukajātikā. Sopi makkaṭako ativisālo. Te tassa kiñci kātuṃ asakkontā taṃ tāpasaṃ upasaṅkamitvā katapaṭisanthārā āgatakāraṇaṃ puṭṭhā ‘‘deva, eko makkaṭako jīvitaṃ no hanati, tumhe ṭhapetvā amhākaṃ aññaṃ paṭisaraṇaṃ na passāma, taṃ māretvā amhākaṃ sotthibhāvaṃ karohī’’ti āhaṃsu. Taṃ sutvā tāpaso ‘‘apetha na mādisā pāṇātipātaṃ karontī’’ti apasādesi. Tesu raṭṭhavatī nāma kinnarī abhirūpā pāsādikā asāmikā ahosi. Te taṃ alaṅkaritvā tāpasassa santikaṃ netvā ‘‘deva, ayaṃ te pādaparicārikā hotu, amhākaṃ paccāmittaṃ vadhehī’’ti āhaṃsu. Tāpaso taṃ disvāva paṭibaddhacitto hutvā tāya saddhiṃ saṃvāsaṃ kappetvā guhādvāre ṭhatvā gocaratthāya nikkhantaṃ makkaṭakaṃ muggarena pothetvā jīvitakkhayaṃ pāpesi. So tāya saddhiṃ samaggavāsaṃ vasanto puttadhītāhi vaḍḍhitvā tattheva kālamakāsi. Evaṃ sā taṃ kāmesi. Suvapotako imaṃ udāharaṇaṃ āharitvā ‘‘vacchatāpaso tāva manusso hutvā tiracchānagatāya kinnariyā saddhiṃ saṃvāsaṃ kappesi, kimaṅgaṃ pana amhākaṃ? Mayañhi ubho pakkhinova tiracchānagatāvā’’ti dīpento ‘‘manusso migiyā saddhi’’nti āha. Evaṃ manussā tiracchānagatāhi saddhiṃ samaggavāsaṃ vasanti, natthi kāme asādiso nāma, cittameva pamāṇanti kathesi.

    સા તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘સામિ, ચિત્તં નામ સબ્બકાલં એકસદિસં ન હોતિ, પિયવિપ્પયોગસ્સ ભાયામી’’તિ આહ. સોપિ સુવપોતકો ઇત્થિમાયાસુ કુસલો, તેન તં વીમંસન્તો પુન ગાથમાહ –

    Sā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘sāmi, cittaṃ nāma sabbakālaṃ ekasadisaṃ na hoti, piyavippayogassa bhāyāmī’’ti āha. Sopi suvapotako itthimāyāsu kusalo, tena taṃ vīmaṃsanto puna gāthamāha –

    ૬૨૬.

    626.

    ‘‘હન્દ ખ્વાહં ગમિસ્સામિ, સાળિકે મઞ્જુભાણિકે;

    ‘‘Handa khvāhaṃ gamissāmi, sāḷike mañjubhāṇike;

    પચ્ચક્ખાનુપદઞ્હેતં, અતિમઞ્ઞસિ નૂન મ’’ન્તિ.

    Paccakkhānupadañhetaṃ, atimaññasi nūna ma’’nti.

    તત્થ પચ્ચક્ખાનુપદં હેતન્તિ યં ત્વં વદેસિ, સબ્બમેતં પચ્ચક્ખાનસ્સ અનુપદં, પચ્ચક્ખાનકારણં પચ્ચક્ખાનકોટ્ઠાસો પનેસ. અતિમઞ્ઞસિ નૂન મન્તિ ‘‘નૂન મં ઇચ્છતિ અય’’ન્તિ ત્વં મં અતિક્કમિત્વા મઞ્ઞસિ, મય્હં સારં ન જાનાસિ . અહઞ્હિ રાજપૂજિતો, ન મય્હં ભરિયા દુલ્લભા, અઞ્ઞં ભરિયં પરિયેસિસ્સામીતિ.

    Tattha paccakkhānupadaṃ hetanti yaṃ tvaṃ vadesi, sabbametaṃ paccakkhānassa anupadaṃ, paccakkhānakāraṇaṃ paccakkhānakoṭṭhāso panesa. Atimaññasi nūna manti ‘‘nūna maṃ icchati aya’’nti tvaṃ maṃ atikkamitvā maññasi, mayhaṃ sāraṃ na jānāsi . Ahañhi rājapūjito, na mayhaṃ bhariyā dullabhā, aññaṃ bhariyaṃ pariyesissāmīti.

    સા તસ્સ વચનં સુત્વાવ ભિજ્જમાનહદયા વિય તસ્સ સહ દસ્સનેનેવ ઉપ્પન્નકામરતિયા અનુડય્હમાના વિય હુત્વાપિ અત્તનો ઇત્થિમાયાય અનિચ્છમાના વિય હુત્વા દિયડ્ઢં ગાથમાહ –

    Sā tassa vacanaṃ sutvāva bhijjamānahadayā viya tassa saha dassaneneva uppannakāmaratiyā anuḍayhamānā viya hutvāpi attano itthimāyāya anicchamānā viya hutvā diyaḍḍhaṃ gāthamāha –

    ૬૨૭.

    627.

    ‘‘ન સિરી તરમાનસ્સ, માધર સુવપણ્ડિત;

    ‘‘Na sirī taramānassa, mādhara suvapaṇḍita;

    ઇધેવ તાવ અચ્છસ્સુ, યાવ રાજાન દક્ખસિ;

    Idheva tāva acchassu, yāva rājāna dakkhasi;

    સોસ્સિ સદ્દં મુદિઙ્ગાનં, આનુભાવઞ્ચ રાજિનો’’તિ.

    Sossi saddaṃ mudiṅgānaṃ, ānubhāvañca rājino’’ti.

    તત્થ ન સિરીતિ સમ્મ સુવપણ્ડિત, તરમાનસ્સ સિરી નામ ન હોતિ, તરમાનેન કતકમ્મં ન સોભતિ, ‘‘ઘરાવાસો ચ નામેસ અતિગરુકો’’તિ ચિન્તેત્વા તુલેત્વા કાતબ્બો. ઇધેવ તાવ અચ્છસ્સુ, યાવ મહન્તેન યસેન સમન્નાગતં અમ્હાકં રાજાનં પસ્સિસ્સસિ. સોસ્સીતિ સાયન્હસમયે કિન્નરિસમાનલીલાહિ ઉત્તમરૂપધરાહિ નારીહિ વજ્જમાનાનં મુદિઙ્ગાનં અઞ્ઞેસઞ્ચ ગીતવાદિતાનં સદ્દં ત્વં સુણિસ્સસિ, રઞ્ઞો ચ આનુભાવં મહન્તં સિરિસોભગ્ગં પસ્સિસ્સસિ. ‘‘સમ્મ, કિં ત્વં તુરિતોસિ, કિં લેસમ્પિ ન જાનાસિ, અચ્છસ્સુ તાવ, પચ્છા જાનિસ્સામા’’તિ.

    Tattha na sirīti samma suvapaṇḍita, taramānassa sirī nāma na hoti, taramānena katakammaṃ na sobhati, ‘‘gharāvāso ca nāmesa atigaruko’’ti cintetvā tuletvā kātabbo. Idheva tāva acchassu, yāva mahantena yasena samannāgataṃ amhākaṃ rājānaṃ passissasi. Sossīti sāyanhasamaye kinnarisamānalīlāhi uttamarūpadharāhi nārīhi vajjamānānaṃ mudiṅgānaṃ aññesañca gītavāditānaṃ saddaṃ tvaṃ suṇissasi, rañño ca ānubhāvaṃ mahantaṃ sirisobhaggaṃ passissasi. ‘‘Samma, kiṃ tvaṃ turitosi, kiṃ lesampi na jānāsi, acchassu tāva, pacchā jānissāmā’’ti.

    અથ તે સાયન્હસમનન્તરે મેથુનસંવાસં કરિંસુ, સમગ્ગા સમ્મોદમાના પિયસંવાસં વસિંસુ. અથ નં સુવપોતકો ‘‘ન ઇદાનેસા મય્હં રહસ્સં ગુહિસ્સતિ, ઇદાનિ નં પુચ્છિત્વા ગન્તું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘સાળિકે’’તિ આહ. ‘‘કિં, સામી’’તિ? ‘‘અહં કિઞ્ચિ તે વત્તુકામોમ્હી’’તિ. ‘‘વદ, સામી’’તિ. ‘‘હોતુ, અજ્જ અમ્હાકં મઙ્ગલદિવસો, અઞ્ઞતરસ્મિં દિવસે જાનિસ્સામી’’તિ. ‘‘સચે મઙ્ગલપટિસંયુત્તા કથા ભવિસ્સતિ, કથેહિ. નો ચે, મા કથેહિ સામી’’તિ. ‘‘મઙ્ગલકથાવેસા, ભદ્દે’’તિ. ‘‘તેન હિ કથેહી’’તિ. અથ નં ‘‘ભદ્દે, સચે સોતુકામા ભવિસ્સસિ, કથેસ્સામિ તે’’તિ વત્વા તં રહસ્સં પુચ્છન્તો દિયડ્ઢં ગાથમાહ –

    Atha te sāyanhasamanantare methunasaṃvāsaṃ kariṃsu, samaggā sammodamānā piyasaṃvāsaṃ vasiṃsu. Atha naṃ suvapotako ‘‘na idānesā mayhaṃ rahassaṃ guhissati, idāni naṃ pucchitvā gantuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā ‘‘sāḷike’’ti āha. ‘‘Kiṃ, sāmī’’ti? ‘‘Ahaṃ kiñci te vattukāmomhī’’ti. ‘‘Vada, sāmī’’ti. ‘‘Hotu, ajja amhākaṃ maṅgaladivaso, aññatarasmiṃ divase jānissāmī’’ti. ‘‘Sace maṅgalapaṭisaṃyuttā kathā bhavissati, kathehi. No ce, mā kathehi sāmī’’ti. ‘‘Maṅgalakathāvesā, bhadde’’ti. ‘‘Tena hi kathehī’’ti. Atha naṃ ‘‘bhadde, sace sotukāmā bhavissasi, kathessāmi te’’ti vatvā taṃ rahassaṃ pucchanto diyaḍḍhaṃ gāthamāha –

    ૬૨૮.

    628.

    ‘‘યો નુ ખ્વાયં તિબ્બો સદ્દો, તિરોજનપદે સુતો;

    ‘‘Yo nu khvāyaṃ tibbo saddo, tirojanapade suto;

    ધીતા પઞ્ચાલરાજસ્સ, ઓસધી વિય વણ્ણિની;

    Dhītā pañcālarājassa, osadhī viya vaṇṇinī;

    તં દસ્સતિ વિદેહાનં, સો વિવાહો ભવિસ્સતી’’તિ.

    Taṃ dassati videhānaṃ, so vivāho bhavissatī’’ti.

    તસ્સત્થો – યો નુ ખો અયં સદ્દો તિબ્બો બહલો, તિરોજનપદે સુતો પરરટ્ઠેસુ જનપદેસુ વિસ્સુતો પઞ્ઞાતો પાકટો પત્થટો. કિન્તિ? ધીતા પઞ્ચાલરાજસ્સ ઓસધીતારકા વિય વિરોચમાના તાય એવ સમાનવણ્ણિની અત્થિ, તં સો વિદેહાનં દસ્સતિ, સો વિવાહો ભવિસ્સતિ. યો સો એવં પત્થટો સદ્દો, અહં તં સુત્વા ચિન્તેસિં ‘‘અયં કુમારિકા ઉત્તમરૂપધરા, વિદેહરાજાપિ ચૂળનિરઞ્ઞો પટિસત્તુ અહોસિ. અઞ્ઞે બહૂ રાજાનો ચૂળનિબ્રહ્મદત્તસ્સ વસવત્તિનો સન્તિ, તેસં અદત્વા કિં કારણા વિદેહસ્સ ધીતરં દસ્સતી’’તિ?

    Tassattho – yo nu kho ayaṃ saddo tibbo bahalo, tirojanapade suto pararaṭṭhesu janapadesu vissuto paññāto pākaṭo patthaṭo. Kinti? Dhītā pañcālarājassa osadhītārakā viya virocamānā tāya eva samānavaṇṇinī atthi, taṃ so videhānaṃ dassati, so vivāho bhavissati. Yo so evaṃ patthaṭo saddo, ahaṃ taṃ sutvā cintesiṃ ‘‘ayaṃ kumārikā uttamarūpadharā, videharājāpi cūḷanirañño paṭisattu ahosi. Aññe bahū rājāno cūḷanibrahmadattassa vasavattino santi, tesaṃ adatvā kiṃ kāraṇā videhassa dhītaraṃ dassatī’’ti?

    સા તસ્સ વચનં સુત્વા એવમાહ – ‘‘સામિ, કિં કારણા મઙ્ગલદિવસે અવમઙ્ગલં કથેસી’’તિ? ‘‘અહં, ભદ્દે, ‘મઙ્ગલ’ન્તિ કથેમિ, ત્વં ‘અવમઙ્ગલ’ન્તિ કથેસિ, કિં નુ ખો એત’’ન્તિ? ‘‘સામિ, અમિત્તાનમ્પિ તેસં એવરૂપા મઙ્ગલકિરિયા મા હોતૂ’’તિ. ‘‘કથેહિ તાવ ભદ્દે’’તિ. ‘‘સામિ, ન સક્કા કથેતુ’’ન્તિ. ‘‘ભદ્દે, તયા વિદિતં રહસ્સં મમ અકથિતકાલતો પટ્ઠાય નત્થિ અમ્હાકં સમગ્ગસંવાસો’’તિ. સા તેન નિપ્પીળિયમાના ‘‘તેન હિ, સામિ, સુણાહી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

    Sā tassa vacanaṃ sutvā evamāha – ‘‘sāmi, kiṃ kāraṇā maṅgaladivase avamaṅgalaṃ kathesī’’ti? ‘‘Ahaṃ, bhadde, ‘maṅgala’nti kathemi, tvaṃ ‘avamaṅgala’nti kathesi, kiṃ nu kho eta’’nti? ‘‘Sāmi, amittānampi tesaṃ evarūpā maṅgalakiriyā mā hotū’’ti. ‘‘Kathehi tāva bhadde’’ti. ‘‘Sāmi, na sakkā kathetu’’nti. ‘‘Bhadde, tayā viditaṃ rahassaṃ mama akathitakālato paṭṭhāya natthi amhākaṃ samaggasaṃvāso’’ti. Sā tena nippīḷiyamānā ‘‘tena hi, sāmi, suṇāhī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ૬૨૯.

    629.

    ‘‘એદિસો મા અમિત્તાનં, વિવાહો હોતુ માધર;

    ‘‘Ediso mā amittānaṃ, vivāho hotu mādhara;

    યથા પઞ્ચાલરાજસ્સ, વેદેહેન ભવિસ્સતી’’તિ.

    Yathā pañcālarājassa, vedehena bhavissatī’’ti.

    ઇમં ગાથં વત્વા પુન તેન ‘‘ભદ્દે, કસ્મા એવરૂપં કથં કથેસી’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ સુણાહિ, એત્થ દોસં તે કથેસ્સામી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

    Imaṃ gāthaṃ vatvā puna tena ‘‘bhadde, kasmā evarūpaṃ kathaṃ kathesī’’ti vutte ‘‘tena hi suṇāhi, ettha dosaṃ te kathessāmī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ૬૩૦.

    630.

    ‘‘આનયિત્વાન વેદેહં, પઞ્ચાલાનં રથેસભો;

    ‘‘Ānayitvāna vedehaṃ, pañcālānaṃ rathesabho;

    તતો નં ઘાતયિસ્સતિ, નસ્સ સખી ભવિસ્સતી’’તિ.

    Tato naṃ ghātayissati, nassa sakhī bhavissatī’’ti.

    તત્થ તતો નં ઘાતયિસ્સતીતિ યદા સો ઇમં નગરં આગતો ભવિસ્સતિ, તદા તેન સદ્ધિં સખિભાવં મિત્તધમ્મં ન કરિસ્સતિ, દટ્ઠુમ્પિસ્સ ધીતરં ન દસ્સતિ. એકો કિરસ્સ પન અત્થધમ્માનુસાસકો મહોસધપણ્ડિતો નામ અત્થિ, તેન સદ્ધિં તં ઘાતેસ્સતિ. તે ઉભો જને ઘાતેત્વા જયપાનં પિવિસ્સામાતિ કેવટ્ટો રઞ્ઞા સદ્ધિં મન્તેત્વા તં ગણ્હિત્વા આગન્તું ગતોતિ.

    Tattha tato naṃ ghātayissatīti yadā so imaṃ nagaraṃ āgato bhavissati, tadā tena saddhiṃ sakhibhāvaṃ mittadhammaṃ na karissati, daṭṭhumpissa dhītaraṃ na dassati. Eko kirassa pana atthadhammānusāsako mahosadhapaṇḍito nāma atthi, tena saddhiṃ taṃ ghātessati. Te ubho jane ghātetvā jayapānaṃ pivissāmāti kevaṭṭo raññā saddhiṃ mantetvā taṃ gaṇhitvā āgantuṃ gatoti.

    એવં સા ગુય્હમન્તં નિસ્સેસં કત્વા સુવપણ્ડિતસ્સ કથેસિ. તં સુત્વા સુવપણ્ડિતો ‘‘આચરિયો કેવટ્ટો ઉપાયકુસલો, અચ્છરિયં તસ્સ રઞ્ઞો એવરૂપેન ઉપાયેન ઘાતન’’ન્તિ કેવટ્ટં વણ્ણેત્વા ‘‘એવરૂપેન અવમઙ્ગલેન અમ્હાકં કો અત્થો, તુણ્હીભૂતા સયામા’’તિ વત્વા આગમનકમ્મસ્સ નિપ્ફત્તિં ઞત્વા તં રત્તિં તાય સદ્ધિં વસિત્વા ‘‘ભદ્દે, અહં સિવિરટ્ઠં ગન્ત્વા મનાપાય ભરિયાય લદ્ધભાવં સિવિરઞ્ઞો દેવિયા ચ આરોચેસ્સામી’’તિ ગમનં અનુજાનાપેતું આહ –

    Evaṃ sā guyhamantaṃ nissesaṃ katvā suvapaṇḍitassa kathesi. Taṃ sutvā suvapaṇḍito ‘‘ācariyo kevaṭṭo upāyakusalo, acchariyaṃ tassa rañño evarūpena upāyena ghātana’’nti kevaṭṭaṃ vaṇṇetvā ‘‘evarūpena avamaṅgalena amhākaṃ ko attho, tuṇhībhūtā sayāmā’’ti vatvā āgamanakammassa nipphattiṃ ñatvā taṃ rattiṃ tāya saddhiṃ vasitvā ‘‘bhadde, ahaṃ siviraṭṭhaṃ gantvā manāpāya bhariyāya laddhabhāvaṃ sivirañño deviyā ca ārocessāmī’’ti gamanaṃ anujānāpetuṃ āha –

    ૬૩૧.

    631.

    ‘‘હન્દ ખો મં અનુજાનાહિ, રત્તિયો સત્તમત્તિયો;

    ‘‘Handa kho maṃ anujānāhi, rattiyo sattamattiyo;

    યાવાહં સિવિરાજસ્સ, આરોચેમિ મહેસિનો;

    Yāvāhaṃ sivirājassa, ārocemi mahesino;

    લદ્ધો ચ મે આવસથો, સાળિકાય ઉપન્તિક’’ન્તિ.

    Laddho ca me āvasatho, sāḷikāya upantika’’nti.

    તત્થ મહેસિનોતિ મહેસિયા ચસ્સ. આવસથોતિ વસનટ્ઠાનં. ઉપન્તિકન્તિ અથ ને ‘‘એથ તસ્સા સન્તિકં ગચ્છામા’’તિ વત્વા અટ્ઠમે દિવસે ઇધાનેત્વા મહન્તેન પરિવારેન તં ગહેત્વા ગમિસ્સામિ, યાવ મમાગમનં, તાવ મા ઉક્કણ્ઠીતિ.

    Tattha mahesinoti mahesiyā cassa. Āvasathoti vasanaṭṭhānaṃ. Upantikanti atha ne ‘‘etha tassā santikaṃ gacchāmā’’ti vatvā aṭṭhame divase idhānetvā mahantena parivārena taṃ gahetvā gamissāmi, yāva mamāgamanaṃ, tāva mā ukkaṇṭhīti.

    તં સુત્વા સાળિકા તેન વિયોગં અનિચ્છમાનાપિ તસ્સ વચનં પટિક્ખિપિતું અસક્કોન્તી અનન્તરં ગાથમાહ –

    Taṃ sutvā sāḷikā tena viyogaṃ anicchamānāpi tassa vacanaṃ paṭikkhipituṃ asakkontī anantaraṃ gāthamāha –

    ૬૩૨.

    632.

    ‘‘હન્દ ખો તં અનુજાનામિ, રત્તિયો સત્તમત્તિયો;

    ‘‘Handa kho taṃ anujānāmi, rattiyo sattamattiyo;

    સચે ત્વં સત્તરત્તેન, નાગચ્છસિ મમન્તિકે;

    Sace tvaṃ sattarattena, nāgacchasi mamantike;

    મઞ્ઞે ઓક્કન્તસત્તં મં, મતાય આગમિસ્સસી’’તિ.

    Maññe okkantasattaṃ maṃ, matāya āgamissasī’’ti.

    તત્થ મઞ્ઞે ઓક્કન્તસત્તં મન્તિ એવં સન્તે અહં મં અપગતજીવિતં સલ્લક્ખેમિ. સો ત્વં અટ્ઠમે દિવસે અનાગચ્છન્તો મયિ મતાય આગમિસ્સસિ, તસ્મા મા પપઞ્ચં અકાસીતિ.

    Tattha maññe okkantasattaṃ manti evaṃ sante ahaṃ maṃ apagatajīvitaṃ sallakkhemi. So tvaṃ aṭṭhame divase anāgacchanto mayi matāya āgamissasi, tasmā mā papañcaṃ akāsīti.

    ઇતરોપિ ‘‘ભદ્દે, કિં વદેસિ, મય્હમ્પિ અટ્ઠમે દિવસે તં અપસ્સન્તસ્સ કુતો જીવિત’’ન્તિ વાચાય વત્વા હદયેન પન ‘‘જીવ વા ત્વં મર વા, કિં તયા મય્હ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ઉટ્ઠાય થોકં સિવિરટ્ઠાભિમુખો ગન્ત્વા નિવત્તિત્વા મિથિલં ગન્ત્વા પણ્ડિતસ્સ અંસકૂટે ઓતરિત્વા મહાસત્તેન પન તાય સઞ્ઞાય ઉપરિપાસાદં આરોપેત્વા પુટ્ઠો સબ્બં તં પવત્તિં પણ્ડિતસ્સ આરોચેસિ. સોપિસ્સ પુરિમનયેનેવ સબ્બં સક્કારમકાસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –

    Itaropi ‘‘bhadde, kiṃ vadesi, mayhampi aṭṭhame divase taṃ apassantassa kuto jīvita’’nti vācāya vatvā hadayena pana ‘‘jīva vā tvaṃ mara vā, kiṃ tayā mayha’’nti cintetvā uṭṭhāya thokaṃ siviraṭṭhābhimukho gantvā nivattitvā mithilaṃ gantvā paṇḍitassa aṃsakūṭe otaritvā mahāsattena pana tāya saññāya uparipāsādaṃ āropetvā puṭṭho sabbaṃ taṃ pavattiṃ paṇḍitassa ārocesi. Sopissa purimanayeneva sabbaṃ sakkāramakāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ૬૩૩.

    633.

    ‘‘તતો ચ ખો સો ગન્ત્વાન, માધરો સુવપણ્ડિતો;

    ‘‘Tato ca kho so gantvāna, mādharo suvapaṇḍito;

    મહોસધસ્સ અક્ખાસિ, સાળિકાવચનં ઇદ’’ન્તિ.

    Mahosadhassa akkhāsi, sāḷikāvacanaṃ ida’’nti.

    તત્થ સાળિકાવચનં ઇદન્તિ ઇદં સાળિકાય વચનન્તિ સબ્બં વિત્થારેત્વા કથેસીતિ.

    Tattha sāḷikāvacanaṃ idanti idaṃ sāḷikāya vacananti sabbaṃ vitthāretvā kathesīti.

    સુવખણ્ડં નિટ્ઠિતં.

    Suvakhaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.

    મહાઉમઙ્ગકણ્ડં

    Mahāumaṅgakaṇḍaṃ

    તં સુત્વા મહાસત્તો ચિન્તેસિ ‘‘રાજા મમ અનિચ્છમાનસ્સેવ ગમિસ્સતિ, ગન્ત્વા ચ પન મહાવિનાસં પાપુણિસ્સતિ. અથ મય્હં ‘એવરૂપસ્સ નામ યસદાયકસ્સ રઞ્ઞો વચનં હદયે કત્વા તસ્સ સઙ્ગહં નાકાસી’તિ ગરહાપિ ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, માદિસે પણ્ડિતે વિજ્જમાને કિંકારણા એસ નસ્સિસ્સતિ, અહં રઞ્ઞો પુરેતરમેવ ગન્ત્વા ચૂળનિં દિસ્વા સુવિભત્તં કત્વા વિદેહરઞ્ઞો નિવાસત્થાય નગરં માપેત્વા ગાવુતમત્તં જઙ્ઘઉમઙ્ગં, અડ્ઢયોજનિકઞ્ચ મહાઉમઙ્ગં, કારેત્વા ચૂળનિરઞ્ઞો ધીતરં અભિસિઞ્ચિત્વા અમ્હાકં રઞ્ઞોપાદપરિચારિકં કત્વા અટ્ઠારસઅક્ખોભણિસઙ્ખેહિ બલેહિ એકસતરાજૂસુ પરિવારેત્વા ઠિતેસ્વેવ અમ્હાકં રાજાનં રાહુમુખતો ચન્દં વિય મોચેત્વા આદાયાગમનં નામ મમ ભારો’’તિ. તસ્સેવં ચિન્તેન્તસ્સ સરીરે પીતિ ઉપ્પજ્જિ. સો પીતિવેગેન ઉદાનં ઉદાનેન્તો ઇમં ઉપડ્ઢગાથમાહ –

    Taṃ sutvā mahāsatto cintesi ‘‘rājā mama anicchamānasseva gamissati, gantvā ca pana mahāvināsaṃ pāpuṇissati. Atha mayhaṃ ‘evarūpassa nāma yasadāyakassa rañño vacanaṃ hadaye katvā tassa saṅgahaṃ nākāsī’ti garahāpi uppajjissati, mādise paṇḍite vijjamāne kiṃkāraṇā esa nassissati, ahaṃ rañño puretarameva gantvā cūḷaniṃ disvā suvibhattaṃ katvā videharañño nivāsatthāya nagaraṃ māpetvā gāvutamattaṃ jaṅghaumaṅgaṃ, aḍḍhayojanikañca mahāumaṅgaṃ, kāretvā cūḷanirañño dhītaraṃ abhisiñcitvā amhākaṃ raññopādaparicārikaṃ katvā aṭṭhārasaakkhobhaṇisaṅkhehi balehi ekasatarājūsu parivāretvā ṭhitesveva amhākaṃ rājānaṃ rāhumukhato candaṃ viya mocetvā ādāyāgamanaṃ nāma mama bhāro’’ti. Tassevaṃ cintentassa sarīre pīti uppajji. So pītivegena udānaṃ udānento imaṃ upaḍḍhagāthamāha –

    ૬૩૪.

    634.

    ‘‘યસ્સેવ ઘરે ભુઞ્જેય્ય ભોગં, તસ્સેવ અત્થં પુરિસો ચરેય્યા’’તિ.

    ‘‘Yasseva ghare bhuñjeyya bhogaṃ, tasseva atthaṃ puriso careyyā’’ti.

    તસ્સત્થો – યસ્સ રઞ્ઞો સન્તિકે પુરિસો મહન્તં ઇસ્સરિયં લભિત્વા ભોગં ભુઞ્જેય્ય, અક્કોસન્તસ્સપિ પહરન્તસ્સપિ ગલે ગહેત્વા નિક્કડ્ઢન્તસ્સપિ તસ્સેવ અત્થં હિતં વુડ્ઢિં પણ્ડિતો કાયદ્વારાદીહિ તીહિ દ્વારેહિ ચરેય્ય. ન હિ મિત્તદુબ્ભિકમ્મં પણ્ડિતેહિ કાતબ્બન્તિ.

    Tassattho – yassa rañño santike puriso mahantaṃ issariyaṃ labhitvā bhogaṃ bhuñjeyya, akkosantassapi paharantassapi gale gahetvā nikkaḍḍhantassapi tasseva atthaṃ hitaṃ vuḍḍhiṃ paṇḍito kāyadvārādīhi tīhi dvārehi careyya. Na hi mittadubbhikammaṃ paṇḍitehi kātabbanti.

    ઇતિ ચિન્તેત્વા સો ન્હત્વા અલઙ્કરિત્વા મહન્તેન યસેન રાજકુલં ગન્ત્વા રાજાનં વન્દિત્વા એકમન્તં ઠિતો આહ – ‘‘કિં, દેવ, ગચ્છિસ્સથ ઉત્તરપઞ્ચાલનગર’’ન્તિ? ‘‘આમ, તાત, પઞ્ચાલચન્દિં અલભન્તસ્સ મમ કિં રજ્જેન, મા મં પરિચ્ચજિ, મયા સદ્ધિંયેવ એહિ. તત્થ અમ્હાકં ગતકારણા દ્વે અત્થા નિપ્ફજ્જિસ્સન્તિ, ઇત્થિરતનઞ્ચ લચ્છામિ, રઞ્ઞા ચ મે સદ્ધિં મેત્તિ પતિટ્ઠહિસ્સતી’’તિ. અથ નં પણ્ડિતો ‘‘તેન હિ, દેવ, અહં પુરે ગન્ત્વા તુમ્હાકં નિવેસનાનિ માપેસ્સામિ, તુમ્હે મયા પહિતસાસનેન આગચ્છેય્યાથા’’તિ વદન્તો દ્વે ગાથા અભાસિ –

    Iti cintetvā so nhatvā alaṅkaritvā mahantena yasena rājakulaṃ gantvā rājānaṃ vanditvā ekamantaṃ ṭhito āha – ‘‘kiṃ, deva, gacchissatha uttarapañcālanagara’’nti? ‘‘Āma, tāta, pañcālacandiṃ alabhantassa mama kiṃ rajjena, mā maṃ pariccaji, mayā saddhiṃyeva ehi. Tattha amhākaṃ gatakāraṇā dve atthā nipphajjissanti, itthiratanañca lacchāmi, raññā ca me saddhiṃ metti patiṭṭhahissatī’’ti. Atha naṃ paṇḍito ‘‘tena hi, deva, ahaṃ pure gantvā tumhākaṃ nivesanāni māpessāmi, tumhe mayā pahitasāsanena āgaccheyyāthā’’ti vadanto dve gāthā abhāsi –

    ‘‘હન્દાહં ગચ્છામિ પુરે જનિન્દ, પઞ્ચાલરાજસ્સ પુરં સુરમ્મં;

    ‘‘Handāhaṃ gacchāmi pure janinda, pañcālarājassa puraṃ surammaṃ;

    નિવેસનાનિ માપેતું, વેદેહસ્સ યસસ્સિનો.

    Nivesanāni māpetuṃ, vedehassa yasassino.

    ૬૩૫.

    635.

    ‘‘નિવેસનાનિ માપેત્વા, વેદેહસ્સ યસસ્સિનો;

    ‘‘Nivesanāni māpetvā, vedehassa yasassino;

    યદા તે પહિણેય્યામિ, તદા એય્યાસિ ખત્તિયા’’તિ.

    Yadā te pahiṇeyyāmi, tadā eyyāsi khattiyā’’ti.

    તત્થ વેદેહસ્સાતિ તવ વિદેહરાજસ્સ. એય્યાસીતિ આગચ્છેય્યાસીતિ.

    Tattha vedehassāti tava videharājassa. Eyyāsīti āgaccheyyāsīti.

    તં સુત્વા રાજા ‘‘ન કિર મં પણ્ડિતો પરિચ્ચજતી’’તિ હટ્ઠતુટ્ઠો હુત્વા આહ – ‘‘તાત, તવ પુરે ગચ્છન્તસ્સ કિં લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ? ‘‘બલવાહનં, દેવા’’તિ. ‘‘યત્તકં ઇચ્છસિ, તત્તકં ગણ્હ, તાતા’’તિ. ‘‘ચત્તારિ બન્ધનાગારાનિ વિવરાપેત્વા ચોરાનં સઙ્ખલિકબન્ધનાનિ ભિન્દાપેત્વા તેપિ મયા સદ્ધિં પેસેથ દેવા’’તિ. ‘‘યથારુચિ કરોહિ, તાતા’’તિ. મહાસત્તો બન્ધનાગારદ્વારાનિ વિવરાપેત્વા સૂરે મહાયોધે ગતટ્ઠાને કમ્મં નિપ્ફાદેતું સમત્થે નીહરાપેત્વા ‘‘મં ઉપટ્ઠહથા’’તિ વત્વા તેસં સક્કારં કારેત્વા વડ્ઢકિકમ્મારચમ્મકારઇટ્ઠકપાસાણકારચિત્તકારાદયો નાનાસિપ્પકુસલા અટ્ઠારસ સેનિયો આદાય વાસિફરસુકુદ્દાલખણિત્તિઆદીનિ બહૂનિ ઉપકરણાનિ ગાહાપેત્વા મહાબલકાયપરિવુતો નગરા નિક્ખમિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –

    Taṃ sutvā rājā ‘‘na kira maṃ paṇḍito pariccajatī’’ti haṭṭhatuṭṭho hutvā āha – ‘‘tāta, tava pure gacchantassa kiṃ laddhuṃ vaṭṭatī’’ti? ‘‘Balavāhanaṃ, devā’’ti. ‘‘Yattakaṃ icchasi, tattakaṃ gaṇha, tātā’’ti. ‘‘Cattāri bandhanāgārāni vivarāpetvā corānaṃ saṅkhalikabandhanāni bhindāpetvā tepi mayā saddhiṃ pesetha devā’’ti. ‘‘Yathāruci karohi, tātā’’ti. Mahāsatto bandhanāgāradvārāni vivarāpetvā sūre mahāyodhe gataṭṭhāne kammaṃ nipphādetuṃ samatthe nīharāpetvā ‘‘maṃ upaṭṭhahathā’’ti vatvā tesaṃ sakkāraṃ kāretvā vaḍḍhakikammāracammakāraiṭṭhakapāsāṇakāracittakārādayo nānāsippakusalā aṭṭhārasa seniyo ādāya vāsipharasukuddālakhaṇittiādīni bahūni upakaraṇāni gāhāpetvā mahābalakāyaparivuto nagarā nikkhami. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ૬૩૬.

    636.

    ‘‘તતો ચ પાયાસિ પુરે મહોસધો, પઞ્ચાલરાજસ્સ પુરં સુરમ્મં;

    ‘‘Tato ca pāyāsi pure mahosadho, pañcālarājassa puraṃ surammaṃ;

    નિવેસનાનિ માપેતું, વેદેહસ્સ યસસ્સિનો’’તિ.

    Nivesanāni māpetuṃ, vedehassa yasassino’’ti.

    મહાસત્તોપિ ગચ્છન્તો યોજનન્તરે યોજનન્તરે એકેકં ગામં નિવેસેત્વા એકેકં અમચ્ચં ‘‘તુમ્હે રઞ્ઞો પઞ્ચાલચન્દિં ગહેત્વા નિવત્તનકાલે હત્થિઅસ્સરથે કપ્પેત્વા રાજાનં આદાય પચ્ચામિત્તે પટિબાહન્તા ખિપ્પં મિથિલં પાપેય્યાથા’’તિ વત્વા ઠપેસિ. ગઙ્ગાતીરં પન પત્વા આનન્દકુમારં પક્કોસાપેત્વા ‘‘આનન્દ, ત્વં તીણિ વડ્ઢકિસતાનિ આદાય ઉદ્ધંગઙ્ગં ગન્ત્વા સારદારૂનિ ગાહાપેત્વા તિસતમત્તા નાવા માપેત્વા નગરસ્સત્થાય તત્થેવ તચ્છાપેત્વા સલ્લહુકાનં દારૂનં નાવાય પૂરાપેત્વા ખિપ્પં આગચ્છેય્યાસી’’તિ પેસેસિ. સયં પન નાવાય ગઙ્ગં તરિત્વા ઓતિણ્ણટ્ઠાનતો પટ્ઠાય પદસઞ્ઞાયેવ ગણેત્વા ‘‘ઇદં અડ્ઢયોજનટ્ઠાનં, એત્થ મહાઉમઙ્ગો ભવિસ્સતિ, ઇમસ્મિં ઠાને રઞ્ઞો નિવેસનનગરં ભવિસ્સતિ, ઇતો પટ્ઠાય યાવ રાજગેહા ગાવુતમત્તે ઠાને જઙ્ઘઉમઙ્ગો ભવિસ્સતી’’તિ પરિચ્છિન્દિત્વા નગરં પાવિસિ. ચૂળનિરાજા બોધિસત્તસ્સ આગમનં સુત્વા ‘‘ઇદાનિ મે મનોરથો મત્થકં પાપુણિસ્સતિ, પચ્ચામિત્તાનં પિટ્ઠિં પસ્સિસ્સામિ, ઇમસ્મિં આગતે વેદેહોપિ ન ચિરસ્સેવ આગમિસ્સતિ, અથ ને ઉભોપિ મારેત્વા સકલજમ્બુદીપતલે એકરજ્જં કરિસ્સામી’’તિ પરમતુટ્ઠિં પત્તો અહોસિ. સકલનગરં સઙ્ખુભિ ‘‘એસ કિર મહોસધપણ્ડિતો, ઇમિના કિર એકસતરાજાનો લેડ્ડુના કાકા વિય પલાપિતા’’તિ.

    Mahāsattopi gacchanto yojanantare yojanantare ekekaṃ gāmaṃ nivesetvā ekekaṃ amaccaṃ ‘‘tumhe rañño pañcālacandiṃ gahetvā nivattanakāle hatthiassarathe kappetvā rājānaṃ ādāya paccāmitte paṭibāhantā khippaṃ mithilaṃ pāpeyyāthā’’ti vatvā ṭhapesi. Gaṅgātīraṃ pana patvā ānandakumāraṃ pakkosāpetvā ‘‘ānanda, tvaṃ tīṇi vaḍḍhakisatāni ādāya uddhaṃgaṅgaṃ gantvā sāradārūni gāhāpetvā tisatamattā nāvā māpetvā nagarassatthāya tattheva tacchāpetvā sallahukānaṃ dārūnaṃ nāvāya pūrāpetvā khippaṃ āgaccheyyāsī’’ti pesesi. Sayaṃ pana nāvāya gaṅgaṃ taritvā otiṇṇaṭṭhānato paṭṭhāya padasaññāyeva gaṇetvā ‘‘idaṃ aḍḍhayojanaṭṭhānaṃ, ettha mahāumaṅgo bhavissati, imasmiṃ ṭhāne rañño nivesananagaraṃ bhavissati, ito paṭṭhāya yāva rājagehā gāvutamatte ṭhāne jaṅghaumaṅgo bhavissatī’’ti paricchinditvā nagaraṃ pāvisi. Cūḷanirājā bodhisattassa āgamanaṃ sutvā ‘‘idāni me manoratho matthakaṃ pāpuṇissati, paccāmittānaṃ piṭṭhiṃ passissāmi, imasmiṃ āgate vedehopi na cirasseva āgamissati, atha ne ubhopi māretvā sakalajambudīpatale ekarajjaṃ karissāmī’’ti paramatuṭṭhiṃ patto ahosi. Sakalanagaraṃ saṅkhubhi ‘‘esa kira mahosadhapaṇḍito, iminā kira ekasatarājāno leḍḍunā kākā viya palāpitā’’ti.

    મહાસત્તો નાગરેસુ અત્તનો રૂપસમ્પત્તિં પસ્સન્તેસુયેવ રાજદ્વારં ગન્ત્વા રઞ્ઞો પટિવેદેત્વા ‘‘પવિસતૂ’’તિ વુત્તે પવિસિત્વા રાજાનં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. અથ નં રાજા પટિસન્થારં કત્વા ‘‘તાત, રાજા કદા આગમિસ્સતી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘મયા પેસિતકાલે, દેવા’’તિ. ‘‘ત્વં પન કિમત્થં આગતોસી’’તિ. ‘‘અમ્હાકં રઞ્ઞો નિવેસનં માપેતું, દેવા’’તિ. ‘‘સાધુ, તાતા’’તિ. અથસ્સ સેનાય પરિબ્બયં દાપેત્વા મહાસત્તસ્સ મહન્તં સક્કારં કારેત્વા નિવેસનગેહં દાપેત્વા ‘‘તાત, યાવ તે રાજા નાગચ્છતિ, તાવ અનુક્કણ્ઠમાનો અમ્હાકમ્પિ કત્તબ્બયુત્તકં કરોન્તોવ વસાહિ ત્વ’’ન્તિ આહ. સો કિર રાજનિવેસનં અભિરુહન્તોવ મહાસોપાનપાદમૂલે ઠત્વા ‘‘ઇધ જઙ્ઘઉમઙ્ગદ્વારં ભવિસ્સતી’’તિ સલ્લક્ખેસિ. અથસ્સ એતદહોસિ ‘‘રાજા ‘અમ્હાકમ્પિ કત્તબ્બયુત્તકં કરોહી’તિ વદતિ, ઉમઙ્ગે ખણિયમાને યથા ઇદં સોપાનં ન ઓસક્કતિ, તથા કાતું વટ્ટતી’’તિ. અથ રાજાનં એવમાહ – ‘‘દેવ, અહં પવિસન્તો સોપાનપાદમૂલે ઠત્વા નવકમ્મં ઓલોકેન્તો મહાસોપાને દોસં પસ્સિં. સચે તે રુચ્ચતિ, અહં દારૂનિ લભન્તો મનાપં કત્વા અત્થરેય્ય’’ન્તિ. ‘‘સાધુ, પણ્ડિત, અત્થરાહી’’તિ. સો ‘‘ઇધ ઉમઙ્ગદ્વારં ભવિસ્સતી’’તિ સલ્લક્ખેત્વા તં પોરાણસોપાનં હરિત્વા યત્થ ઉમઙ્ગદ્વારં ભવિસ્સતિ, તત્થ પંસુનો અપતનત્થાય ફલકસન્થારં કારેત્વા યથા સોપાનં ન ઓસક્કતિ, એવં નિચ્ચલં કત્વા સોપાનં અત્થરિ. રાજા તં કારણં અજાનન્તો ‘‘મમ સિનેહેન કરોતી’’તિ મઞ્ઞિ.

    Mahāsatto nāgaresu attano rūpasampattiṃ passantesuyeva rājadvāraṃ gantvā rañño paṭivedetvā ‘‘pavisatū’’ti vutte pavisitvā rājānaṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Atha naṃ rājā paṭisanthāraṃ katvā ‘‘tāta, rājā kadā āgamissatī’’ti pucchi. ‘‘Mayā pesitakāle, devā’’ti. ‘‘Tvaṃ pana kimatthaṃ āgatosī’’ti. ‘‘Amhākaṃ rañño nivesanaṃ māpetuṃ, devā’’ti. ‘‘Sādhu, tātā’’ti. Athassa senāya paribbayaṃ dāpetvā mahāsattassa mahantaṃ sakkāraṃ kāretvā nivesanagehaṃ dāpetvā ‘‘tāta, yāva te rājā nāgacchati, tāva anukkaṇṭhamāno amhākampi kattabbayuttakaṃ karontova vasāhi tva’’nti āha. So kira rājanivesanaṃ abhiruhantova mahāsopānapādamūle ṭhatvā ‘‘idha jaṅghaumaṅgadvāraṃ bhavissatī’’ti sallakkhesi. Athassa etadahosi ‘‘rājā ‘amhākampi kattabbayuttakaṃ karohī’ti vadati, umaṅge khaṇiyamāne yathā idaṃ sopānaṃ na osakkati, tathā kātuṃ vaṭṭatī’’ti. Atha rājānaṃ evamāha – ‘‘deva, ahaṃ pavisanto sopānapādamūle ṭhatvā navakammaṃ olokento mahāsopāne dosaṃ passiṃ. Sace te ruccati, ahaṃ dārūni labhanto manāpaṃ katvā atthareyya’’nti. ‘‘Sādhu, paṇḍita, attharāhī’’ti. So ‘‘idha umaṅgadvāraṃ bhavissatī’’ti sallakkhetvā taṃ porāṇasopānaṃ haritvā yattha umaṅgadvāraṃ bhavissati, tattha paṃsuno apatanatthāya phalakasanthāraṃ kāretvā yathā sopānaṃ na osakkati, evaṃ niccalaṃ katvā sopānaṃ atthari. Rājā taṃ kāraṇaṃ ajānanto ‘‘mama sinehena karotī’’ti maññi.

    એવં તં દિવસં તેનેવ નવકમ્મેન વીતિનામેત્વા પુનદિવસે રાજાનં આહ – ‘‘દેવ, સચે અમ્હાકં રઞ્ઞો વસનટ્ઠાનં જાનેય્યામ, મનાપં કત્વા પટિજગ્ગેય્યામા’’તિ. સાધુ, પણ્ડિત, ઠપેત્વા મમ નિવેસનં સકલનગરે યં નિવેસનં ઇચ્છસિ, તં ગણ્હાતિ. મહારાજ, મયં આગન્તુકા, તુમ્હાકં બહૂ વલ્લભા યોધા, તે અત્તનો અત્તનો ગેહેસુ ગય્હમાનેસુ અમ્હેહિ સદ્ધિં કલહં કરિસ્સન્તિ. ‘‘તદા, દેવ, તેહિ સદ્ધિં મયં કિં કરિસ્સામા’’તિ? ‘‘તેસં વચનં મા ગણ્હ. યં ઇચ્છસિ, તં ઠાનમેવ ગણ્હાપેહી’’તિ. ‘‘દેવ, તે પુનપ્પુનં આગન્ત્વા તુમ્હાકં કથેસ્સન્તિ, તેન તુમ્હાકં ચિત્તસુખં ન લભિસ્સતિ. સચે પન ઇચ્છેય્યાથ, યાવ મયં નિવેસનાનિ ગણ્હામ, તાવ અમ્હાકંયેવ મનુસ્સા દોવારિકા અસ્સુ. તતો તે દ્વારં અલભિત્વા નાગમિસ્સન્તિ. એવં સન્તે તુમ્હાકમ્પિ ચિત્તસુખં લભિસ્સતી’’તિ. રાજા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ.

    Evaṃ taṃ divasaṃ teneva navakammena vītināmetvā punadivase rājānaṃ āha – ‘‘deva, sace amhākaṃ rañño vasanaṭṭhānaṃ jāneyyāma, manāpaṃ katvā paṭijaggeyyāmā’’ti. Sādhu, paṇḍita, ṭhapetvā mama nivesanaṃ sakalanagare yaṃ nivesanaṃ icchasi, taṃ gaṇhāti. Mahārāja, mayaṃ āgantukā, tumhākaṃ bahū vallabhā yodhā, te attano attano gehesu gayhamānesu amhehi saddhiṃ kalahaṃ karissanti. ‘‘Tadā, deva, tehi saddhiṃ mayaṃ kiṃ karissāmā’’ti? ‘‘Tesaṃ vacanaṃ mā gaṇha. Yaṃ icchasi, taṃ ṭhānameva gaṇhāpehī’’ti. ‘‘Deva, te punappunaṃ āgantvā tumhākaṃ kathessanti, tena tumhākaṃ cittasukhaṃ na labhissati. Sace pana iccheyyātha, yāva mayaṃ nivesanāni gaṇhāma, tāva amhākaṃyeva manussā dovārikā assu. Tato te dvāraṃ alabhitvā nāgamissanti. Evaṃ sante tumhākampi cittasukhaṃ labhissatī’’ti. Rājā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi.

    મહાસત્તો સોપાનપાદમૂલે સોપાનસીસે મહાદ્વારેતિ સબ્બત્થ અત્તનો મનુસ્સેયેવ ઠપેત્વા ‘‘કસ્સચિ પવિસિતું મા અદત્થા’’તિ વત્વા અથ રઞ્ઞો માતુ નિવેસનં ગન્ત્વા ‘‘ભિન્દનાકારં દસ્સેથા’’તિ મનુસ્સે આણાપેસિ. તે દ્વારકોટ્ઠકાલિન્દતો પટ્ઠાય ઇટ્ઠકા ચ મત્તિકા ચ અપનેતું આરભિંસુ. રાજમાતા તં પવત્તિં સુત્વા આગન્ત્વા ‘‘કિસ્સ, તાતા, મમ ગેહં ભિન્દથા’’તિ આહ. ‘‘મહોસધપણ્ડિતો ભિન્દાપેત્વા અત્તનો રઞ્ઞો નિવેસનં કાતુકામો’’તિ. ‘‘યદિ એવં ઇધેવ વસથા’’તિ. ‘‘અમ્હાકં રઞ્ઞો મહન્તં બલવાહનં, ઇદં નપ્પહોતિ, અઞ્ઞં મહન્તં ગેહં કરિસ્સામા’’તિ. ‘‘તુમ્હે મં ન જાનાથ, અહં રાજમાતા, ઇદાનિ પુત્તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા જાનિસ્સામી’’તિ. ‘‘મયં રઞ્ઞો વચનેન ભિન્દામ, સક્કોન્તી વારેહી’’તિ. સા કુજ્ઝિત્વા ‘‘ઇદાનિ વો કત્તબ્બં જાનિસ્સામી’’તિ રાજદ્વારં અગમાસિ. અથ નં ‘‘મા પવિસા’’તિ દોવારિકા વારયિંસુ. ‘‘અહં રાજમાતા’’તિ. ‘‘ન મયં તં જાનામ, મયં રઞ્ઞા ‘કસ્સચિ પવિસિતું મા અદત્થા’તિ આણત્તા, ગચ્છ ત્વ’’ન્તિ. સા ગહેતબ્બગહણં અપસ્સન્તી નિવત્તિત્વા અત્તનો નિવેસનં ઓલોકેન્તી અટ્ઠાસિ. અથ નં એકો પુરિસો ‘‘કિં ઇધ કરોસિ, ગચ્છસિ, ન ગચ્છસી’’તિ ગીવાય ગહેત્વા ભૂમિયં પાતેસિ.

    Mahāsatto sopānapādamūle sopānasīse mahādvāreti sabbattha attano manusseyeva ṭhapetvā ‘‘kassaci pavisituṃ mā adatthā’’ti vatvā atha rañño mātu nivesanaṃ gantvā ‘‘bhindanākāraṃ dassethā’’ti manusse āṇāpesi. Te dvārakoṭṭhakālindato paṭṭhāya iṭṭhakā ca mattikā ca apanetuṃ ārabhiṃsu. Rājamātā taṃ pavattiṃ sutvā āgantvā ‘‘kissa, tātā, mama gehaṃ bhindathā’’ti āha. ‘‘Mahosadhapaṇḍito bhindāpetvā attano rañño nivesanaṃ kātukāmo’’ti. ‘‘Yadi evaṃ idheva vasathā’’ti. ‘‘Amhākaṃ rañño mahantaṃ balavāhanaṃ, idaṃ nappahoti, aññaṃ mahantaṃ gehaṃ karissāmā’’ti. ‘‘Tumhe maṃ na jānātha, ahaṃ rājamātā, idāni puttassa santikaṃ gantvā jānissāmī’’ti. ‘‘Mayaṃ rañño vacanena bhindāma, sakkontī vārehī’’ti. Sā kujjhitvā ‘‘idāni vo kattabbaṃ jānissāmī’’ti rājadvāraṃ agamāsi. Atha naṃ ‘‘mā pavisā’’ti dovārikā vārayiṃsu. ‘‘Ahaṃ rājamātā’’ti. ‘‘Na mayaṃ taṃ jānāma, mayaṃ raññā ‘kassaci pavisituṃ mā adatthā’ti āṇattā, gaccha tva’’nti. Sā gahetabbagahaṇaṃ apassantī nivattitvā attano nivesanaṃ olokentī aṭṭhāsi. Atha naṃ eko puriso ‘‘kiṃ idha karosi, gacchasi, na gacchasī’’ti gīvāya gahetvā bhūmiyaṃ pātesi.

    સા ચિન્તેસિ ‘‘અદ્ધા ઇમે રઞ્ઞો આણત્તા ભવિસ્સન્તિ, ઇતરથા એવં કાતું ન સક્ખિસ્સન્તિ, પણ્ડિતસ્સેવ સન્તિકં ગચ્છિસ્સામી’’તિ. સા ગન્ત્વા ‘‘તાત મહોસધ, કસ્મા મમ નિવેસનં ભિન્દાપેસી’’તિ આહ. સો તાય સદ્ધિં ન કથેસિ, સન્તિકે ઠિતો પુરિસો પનસ્સ ‘‘દેવિ, કિં કથેસી’’તિ આહ. ‘‘તાત, મહોસધપણ્ડિતો કસ્મા મમ ગેહં ભિન્દાપેતી’’તિ? ‘‘વેદેહરઞ્ઞો વસનટ્ઠાનં કાતુ’’ન્તિ. ‘‘કિં, તાત, એવં મહન્તે નગરે અઞ્ઞત્થ નિવેસનટ્ઠાનં ન લબ્ભતી’’તિ મઞ્ઞતિ. ‘‘ઇમં સતસહસ્સં લઞ્જં ગહેત્વા અઞ્ઞત્થ ગેહં કારેતૂ’’તિ. ‘‘સાધુ, દેવિ, તુમ્હાકં ગેહં વિસ્સજ્જાપેસ્સામિ, લઞ્જસ્સ ગહિતભાવં મા કસ્સચિ કથયિત્થ. મા નો અઞ્ઞેપિ લઞ્જં દત્વા ગેહાનિ વિસ્સજ્જાપેતુકામા અહેસુ’’ન્તિ. સાધુ, તાત, ‘‘રઞ્ઞો માતા લઞ્જં અદાસી’’તિ મય્હમ્પિ લજ્જનકમેવ, તસ્મા ન કસ્સચિ કથેસ્સામીતિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ તસ્સા સન્તિકા સતસહસ્સં ગહેત્વા ગેહં વિસ્સજ્જાપેત્વા કેવટ્ટસ્સ ગેહં અગમાસિ. સોપિ દ્વારં ગન્ત્વા વેળુપેસિકાહિ પિટ્ઠિચમ્મુપ્પાટનં લભિત્વા ગહેતબ્બગહણં અપસ્સન્તો પુન ગેહં ગન્ત્વા સતસહસ્સમેવ અદાસિ. એતેનુપાયેન સકલનગરે ગેહટ્ઠાનં ગણ્હન્તેન લઞ્જં ગહેત્વા લદ્ધકહાપણાનઞ્ઞેવ નવ કોટિયો જાતા.

    Sā cintesi ‘‘addhā ime rañño āṇattā bhavissanti, itarathā evaṃ kātuṃ na sakkhissanti, paṇḍitasseva santikaṃ gacchissāmī’’ti. Sā gantvā ‘‘tāta mahosadha, kasmā mama nivesanaṃ bhindāpesī’’ti āha. So tāya saddhiṃ na kathesi, santike ṭhito puriso panassa ‘‘devi, kiṃ kathesī’’ti āha. ‘‘Tāta, mahosadhapaṇḍito kasmā mama gehaṃ bhindāpetī’’ti? ‘‘Vedeharañño vasanaṭṭhānaṃ kātu’’nti. ‘‘Kiṃ, tāta, evaṃ mahante nagare aññattha nivesanaṭṭhānaṃ na labbhatī’’ti maññati. ‘‘Imaṃ satasahassaṃ lañjaṃ gahetvā aññattha gehaṃ kāretū’’ti. ‘‘Sādhu, devi, tumhākaṃ gehaṃ vissajjāpessāmi, lañjassa gahitabhāvaṃ mā kassaci kathayittha. Mā no aññepi lañjaṃ datvā gehāni vissajjāpetukāmā ahesu’’nti. Sādhu, tāta, ‘‘rañño mātā lañjaṃ adāsī’’ti mayhampi lajjanakameva, tasmā na kassaci kathessāmīti. So ‘‘sādhū’’ti tassā santikā satasahassaṃ gahetvā gehaṃ vissajjāpetvā kevaṭṭassa gehaṃ agamāsi. Sopi dvāraṃ gantvā veḷupesikāhi piṭṭhicammuppāṭanaṃ labhitvā gahetabbagahaṇaṃ apassanto puna gehaṃ gantvā satasahassameva adāsi. Etenupāyena sakalanagare gehaṭṭhānaṃ gaṇhantena lañjaṃ gahetvā laddhakahāpaṇānaññeva nava koṭiyo jātā.

    મહાસત્તો સકલનગરં વિચરિત્વા રાજકુલં અગમાસિ. અથ નં રાજા પુચ્છિ ‘‘કિં, પણ્ડિત, લદ્ધં તે વસનટ્ઠાન’’ન્તિ? ‘‘મહારાજ, અદેન્તા નામ નત્થિ, અપિચ ખો પન ગેહેસુ ગય્હમાનેસુ કિલમન્તિ. તેસં પિયવિપ્પયોગં કાતું અમ્હાકં અયુત્તં. બહિનગરે ગાવુતમત્તે ઠાને ગઙ્ગાય ચ નગરસ્સ ચ અન્તરે અસુકટ્ઠાને અમ્હાકં રઞ્ઞો વસનનગરં કરિસ્સામી’’તિ. તં સુત્વા રાજા ‘‘અન્તોનગરે યુજ્ઝિતુમ્પિ દુક્ખં, નેવ સકસેના, ન પરસેના ઞાતું સક્કા. બહિનગરે પન સુખં યુદ્ધં કાતું, તસ્મા બહિનગરેયેવ તે કોટ્ટેત્વા મારેસ્સામા’’તિ તુસ્સિત્વા ‘‘સાધુ, પણ્ડિત, તયા સલ્લક્ખિતટ્ઠાનેયેવ કારેહી’’તિ આહ. ‘‘મહારાજ, અહં કારેસ્સામિ, તુમ્હાકં પન મનુસ્સેહિ દારુપણ્ણાદીનં અત્થાય અમ્હાકં નવકમ્મટ્ઠાનં નાગન્તબ્બં. આગચ્છન્તા હિ કલહં કરિસ્સન્તિ, તેનેવ તુમ્હાકઞ્ચ અમ્હાકઞ્ચ ચિત્તસુખં ન ભવિસ્સતી’’તિ. ‘‘સાધુ, પણ્ડિત, તેન પસ્સેન નિસઞ્ચારં કારેહી’’તિ. ‘‘દેવ, અમ્હાકં હત્થી ઉદકાભિરતા ઉદકેયેવ કીળિસ્સન્તિ. ઉદકે આવિલે જાતે ‘મહોસધસ્સ આગતકાલતો પટ્ઠાય પસન્નં ઉદકં પાતું ન લભામા’તિ સચે નાગરા કુજ્ઝિસ્સન્તિ, તમ્પિ સહિતબ્બ’’ન્તિ . રાજા ‘‘વિસ્સત્થા તુમ્હાકં હત્થી કીળન્તૂ’’તિ વત્વા નગરે ભેરિં ચરાપેસિ – ‘‘યો ઇતો નિક્ખમિત્વા મહોસધસ્સ નગરમાપિતટ્ઠાનં ગચ્છતિ, તસ્સ સહસ્સદણ્ડો’’તિ.

    Mahāsatto sakalanagaraṃ vicaritvā rājakulaṃ agamāsi. Atha naṃ rājā pucchi ‘‘kiṃ, paṇḍita, laddhaṃ te vasanaṭṭhāna’’nti? ‘‘Mahārāja, adentā nāma natthi, apica kho pana gehesu gayhamānesu kilamanti. Tesaṃ piyavippayogaṃ kātuṃ amhākaṃ ayuttaṃ. Bahinagare gāvutamatte ṭhāne gaṅgāya ca nagarassa ca antare asukaṭṭhāne amhākaṃ rañño vasananagaraṃ karissāmī’’ti. Taṃ sutvā rājā ‘‘antonagare yujjhitumpi dukkhaṃ, neva sakasenā, na parasenā ñātuṃ sakkā. Bahinagare pana sukhaṃ yuddhaṃ kātuṃ, tasmā bahinagareyeva te koṭṭetvā māressāmā’’ti tussitvā ‘‘sādhu, paṇḍita, tayā sallakkhitaṭṭhāneyeva kārehī’’ti āha. ‘‘Mahārāja, ahaṃ kāressāmi, tumhākaṃ pana manussehi dārupaṇṇādīnaṃ atthāya amhākaṃ navakammaṭṭhānaṃ nāgantabbaṃ. Āgacchantā hi kalahaṃ karissanti, teneva tumhākañca amhākañca cittasukhaṃ na bhavissatī’’ti. ‘‘Sādhu, paṇḍita, tena passena nisañcāraṃ kārehī’’ti. ‘‘Deva, amhākaṃ hatthī udakābhiratā udakeyeva kīḷissanti. Udake āvile jāte ‘mahosadhassa āgatakālato paṭṭhāya pasannaṃ udakaṃ pātuṃ na labhāmā’ti sace nāgarā kujjhissanti, tampi sahitabba’’nti . Rājā ‘‘vissatthā tumhākaṃ hatthī kīḷantū’’ti vatvā nagare bheriṃ carāpesi – ‘‘yo ito nikkhamitvā mahosadhassa nagaramāpitaṭṭhānaṃ gacchati, tassa sahassadaṇḍo’’ti.

    મહાસત્તો રાજાનં વન્દિત્વા અત્તનો પરિસં આદાય નિક્ખમિત્વા યથાપરિચ્છિન્નટ્ઠાને નગરં માપેતું આરભિ. પારગઙ્ગાય વગ્ગુલિં નામ ગામં કારેત્વા હત્થિઅસ્સરથવાહનઞ્ચેવ ગોબલિબદ્દઞ્ચ તત્થ ઠપેત્વા નગરકરણં વિચારેન્તો ‘‘એત્તકા ઇદં કરોન્તૂ’’તિ સબ્બકમ્માનિ વિભજિત્વા ઉમઙ્ગકમ્મં પટ્ઠપેસિ. મહાઉમઙ્ગદ્વારં ગઙ્ગાતિત્થે અહોસિ. સટ્ઠિમત્તાનિ યોધસતાનિ મહાઉમઙ્ગં ખણન્તિ. મહન્તેહિ ચમ્મપસિબ્બકેહિ વાલુકપંસું હરિત્વા ગઙ્ગાય પાતેન્તિ. પાતિતપાતિતં પંસું હત્થી મદ્દન્તિ, ગઙ્ગા આળુલા સન્દતિ. નગરવાસિનો ‘‘મહોસધસ્સ આગતકાલતો પટ્ઠાય પસન્નં ઉદકં પાતું ન લભામ, ગઙ્ગા આળુલા સન્દતિ, કિં નુ ખો એત’’ન્તિ વદન્તિ. અથ નેસં પણ્ડિતસ્સ ઉપનિક્ખિત્તકપુરિસા આરોચેન્તિ ‘‘મહોસધસ્સ કિર હત્થી ઉદકં કીળન્તા ગઙ્ગાય કદ્દમં કરોન્તિ, તેન ગઙ્ગા આળુલા સન્દતી’’તિ.

    Mahāsatto rājānaṃ vanditvā attano parisaṃ ādāya nikkhamitvā yathāparicchinnaṭṭhāne nagaraṃ māpetuṃ ārabhi. Pāragaṅgāya vagguliṃ nāma gāmaṃ kāretvā hatthiassarathavāhanañceva gobalibaddañca tattha ṭhapetvā nagarakaraṇaṃ vicārento ‘‘ettakā idaṃ karontū’’ti sabbakammāni vibhajitvā umaṅgakammaṃ paṭṭhapesi. Mahāumaṅgadvāraṃ gaṅgātitthe ahosi. Saṭṭhimattāni yodhasatāni mahāumaṅgaṃ khaṇanti. Mahantehi cammapasibbakehi vālukapaṃsuṃ haritvā gaṅgāya pātenti. Pātitapātitaṃ paṃsuṃ hatthī maddanti, gaṅgā āḷulā sandati. Nagaravāsino ‘‘mahosadhassa āgatakālato paṭṭhāya pasannaṃ udakaṃ pātuṃ na labhāma, gaṅgā āḷulā sandati, kiṃ nu kho eta’’nti vadanti. Atha nesaṃ paṇḍitassa upanikkhittakapurisā ārocenti ‘‘mahosadhassa kira hatthī udakaṃ kīḷantā gaṅgāya kaddamaṃ karonti, tena gaṅgā āḷulā sandatī’’ti.

    બોધિસત્તાનં અધિપ્પાયો નામ સમિજ્ઝતિ, તસ્મા ઉમઙ્ગે મૂલાનિ વા ખાણુકાનિ વા મરુમ્બાનિ વા પાસાણાનિ વા સબ્બેપિ ભૂમિયં પવિસિંસુ. જઙ્ઘઉમઙ્ગસ્સ દ્વારં તસ્મિંયેવ નગરે અહોસિ. તીણિ પુરિસસતાનિ જઙ્ઘઉમઙ્ગં ખણન્તિ , ચમ્મપસિબ્બકેહિ પંસુંહરિત્વા તસ્મિં નગરે પાતેન્તિ. પાતિતપાતિતં ઉદકેન મદ્દાપેત્વા પાકારં ચિનન્તિ, અઞ્ઞાનિ વા કમ્માનિ કરોન્તિ. મહાઉમઙ્ગસ્સ પવિસનદ્વારં નગરે અહોસિ અટ્ઠારસહત્થુબ્બેધેન યન્તયુત્તદ્વારેન સમન્નાગતં. તઞ્હિ એકાય આણિયા અક્કન્તાય પિધીયતિ, એકાય આણિયા અક્કન્તાય વિવરીયતિ. મહાઉમઙ્ગસ્સ દ્વીસુ પસ્સેસુ ઇટ્ઠકાહિ ચિનિત્વા સુધાકમ્મં કારેસિ, મત્થકે ફલકેન છન્નં કારેત્વા ઉલ્લોકં મત્તિકાય લિમ્પાપેત્વા સેતકમ્મં કારેત્વા ચિત્તકમ્મં કારેસિ. સબ્બાનિ પનેત્થ અસીતિ મહાદ્વારાનિ ચતુસટ્ઠિ ચૂળદ્વારાનિ અહેસું, સબ્બાનિ યન્તયુત્તાનેવ. એકાય આણિયા અક્કન્તાય સબ્બાનેવ પિધીયન્તિ, એકાય આણિયા અક્કન્તાય સબ્બાનેવ વિવરીયન્તિ. દ્વીસુ પસ્સેસુ અનેકસતદીપાલયા અહેસું, તેપિ યન્તયુત્તાયેવ. એકસ્મિં વિવરિયમાને સબ્બે વિવરીયન્તિ, એકસ્મિં પિધીયમાને સબ્બે પિધીયન્તિ. દ્વીસુ પસ્સેસુ એકસતાનં ખત્તિયાનં એકસતસયનગબ્ભા અહેસું. એકેકસ્મિં ગબ્ભે નાનાવણ્ણપચ્ચત્થરણત્થતં એકેકં મહાસયનં સમુસ્સિતસેતચ્છત્તં, એકેકં મહાસયનં નિસ્સાય એકેકં માતુગામરૂપકં ઉત્તમરૂપધરં પતિટ્ઠિતં. તં હત્થેન અપરામસિત્વા ‘‘મનુસ્સરૂપ’’ન્તિ ન સક્કા ઞાતું, અપિચ ઉમઙ્ગસ્સ ઉભોસુ પસ્સેસુ કુસલા ચિત્તકારા નાનપ્પકારં ચિત્તકમ્મં કરિંસુ. સક્કવિલાસસિનેરુસત્તપરિભણ્ડચક્કવાળસાગરસત્તમહાસર- ચતુમહાદીપ-હિમવન્ત-અનોતત્તસર-મનોસિલાતલ ચન્દિમસૂરિય-ચાતુમહારાજિકાદિછકામાવચરસમ્પત્તિયોપિ સબ્બા ઉમઙ્ગેયેવ દસ્સયિંસુ. ભૂમિયં રજતપટ્ટવણ્ણા વાલુકા ઓકિરિંસુ, ઉપરિ ઉલ્લોકપદુમાનિ દસ્સેસું. ઉભોસુ પસ્સેસુ નાનપ્પકારે આપણેપિ દસ્સયિંસુ. તેસુ તેસુ ઠાનેસુ ગન્ધદામપુપ્ફદામાદીનિ ઓલમ્બેત્વા સુધમ્માદેવસભં વિય ઉમઙ્ગં અલઙ્કરિંસુ.

    Bodhisattānaṃ adhippāyo nāma samijjhati, tasmā umaṅge mūlāni vā khāṇukāni vā marumbāni vā pāsāṇāni vā sabbepi bhūmiyaṃ pavisiṃsu. Jaṅghaumaṅgassa dvāraṃ tasmiṃyeva nagare ahosi. Tīṇi purisasatāni jaṅghaumaṅgaṃ khaṇanti , cammapasibbakehi paṃsuṃharitvā tasmiṃ nagare pātenti. Pātitapātitaṃ udakena maddāpetvā pākāraṃ cinanti, aññāni vā kammāni karonti. Mahāumaṅgassa pavisanadvāraṃ nagare ahosi aṭṭhārasahatthubbedhena yantayuttadvārena samannāgataṃ. Tañhi ekāya āṇiyā akkantāya pidhīyati, ekāya āṇiyā akkantāya vivarīyati. Mahāumaṅgassa dvīsu passesu iṭṭhakāhi cinitvā sudhākammaṃ kāresi, matthake phalakena channaṃ kāretvā ullokaṃ mattikāya limpāpetvā setakammaṃ kāretvā cittakammaṃ kāresi. Sabbāni panettha asīti mahādvārāni catusaṭṭhi cūḷadvārāni ahesuṃ, sabbāni yantayuttāneva. Ekāya āṇiyā akkantāya sabbāneva pidhīyanti, ekāya āṇiyā akkantāya sabbāneva vivarīyanti. Dvīsu passesu anekasatadīpālayā ahesuṃ, tepi yantayuttāyeva. Ekasmiṃ vivariyamāne sabbe vivarīyanti, ekasmiṃ pidhīyamāne sabbe pidhīyanti. Dvīsu passesu ekasatānaṃ khattiyānaṃ ekasatasayanagabbhā ahesuṃ. Ekekasmiṃ gabbhe nānāvaṇṇapaccattharaṇatthataṃ ekekaṃ mahāsayanaṃ samussitasetacchattaṃ, ekekaṃ mahāsayanaṃ nissāya ekekaṃ mātugāmarūpakaṃ uttamarūpadharaṃ patiṭṭhitaṃ. Taṃ hatthena aparāmasitvā ‘‘manussarūpa’’nti na sakkā ñātuṃ, apica umaṅgassa ubhosu passesu kusalā cittakārā nānappakāraṃ cittakammaṃ kariṃsu. Sakkavilāsasinerusattaparibhaṇḍacakkavāḷasāgarasattamahāsara- catumahādīpa-himavanta-anotattasara-manosilātala candimasūriya-cātumahārājikādichakāmāvacarasampattiyopi sabbā umaṅgeyeva dassayiṃsu. Bhūmiyaṃ rajatapaṭṭavaṇṇā vālukā okiriṃsu, upari ullokapadumāni dassesuṃ. Ubhosu passesu nānappakāre āpaṇepi dassayiṃsu. Tesu tesu ṭhānesu gandhadāmapupphadāmādīni olambetvā sudhammādevasabhaṃ viya umaṅgaṃ alaṅkariṃsu.

    તાનિપિ ખો તીણિ વડ્ઢકિસતાનિ તીણિ નાવાસતાનિ બન્ધિત્વા નિટ્ઠિતપરિકમ્માનં દબ્બસમ્ભારાનં પૂરેત્વા ગઙ્ગાય આહરિત્વા પણ્ડિતસ્સ આરોચેસું . તાનિ સો નગરે ઉપયોગં નેત્વા ‘‘મયા આણત્તદિવસેયેવ આહરેય્યાથા’’તિ વત્વા નાવા પટિચ્છન્નટ્ઠાને ઠપાપેસિ. નગરે ઉદકપરિખા, કદ્દમપરિખા, સુક્ખપરિખાતિ તિસ્સો પરિખાયો કારેસિ. અટ્ઠારસહત્થો પાકારો ગોપુરટ્ટાલકો રાજનિવેસનાનિ હત્થિસાલાદયો પોક્ખરણિયોતિ સબ્બમેતં નિટ્ઠં અગમાસિ. ઇતિ મહાઉમઙ્ગો જઙ્ઘઉમઙ્ગો નગરન્તિ સબ્બમેતં ચતૂહિ માસેહિ નિટ્ઠિતં. અથ મહાસત્તો ચતુમાસચ્ચયેન રઞ્ઞો આગમનત્થાય દૂતં પાહેસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –

    Tānipi kho tīṇi vaḍḍhakisatāni tīṇi nāvāsatāni bandhitvā niṭṭhitaparikammānaṃ dabbasambhārānaṃ pūretvā gaṅgāya āharitvā paṇḍitassa ārocesuṃ . Tāni so nagare upayogaṃ netvā ‘‘mayā āṇattadivaseyeva āhareyyāthā’’ti vatvā nāvā paṭicchannaṭṭhāne ṭhapāpesi. Nagare udakaparikhā, kaddamaparikhā, sukkhaparikhāti tisso parikhāyo kāresi. Aṭṭhārasahattho pākāro gopuraṭṭālako rājanivesanāni hatthisālādayo pokkharaṇiyoti sabbametaṃ niṭṭhaṃ agamāsi. Iti mahāumaṅgo jaṅghaumaṅgo nagaranti sabbametaṃ catūhi māsehi niṭṭhitaṃ. Atha mahāsatto catumāsaccayena rañño āgamanatthāya dūtaṃ pāhesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ૬૩૭.

    637.

    ‘‘નિવેસનાનિ માપેત્વા, વેદેહસ્સ યસસ્સિનો;

    ‘‘Nivesanāni māpetvā, vedehassa yasassino;

    અથસ્સ પાહિણી દૂતં, વેદેહં મિથિલગ્ગહં;

    Athassa pāhiṇī dūtaṃ, vedehaṃ mithilaggahaṃ;

    એહિ દાનિ મહારાજ, માપિતં તે નિવેસન’’ન્તિ.

    Ehi dāni mahārāja, māpitaṃ te nivesana’’nti.

    તત્થ પાહિણીતિ પેસેસિ.

    Tattha pāhiṇīti pesesi.

    રાજા દૂતસ્સ વચનં સુત્વા તુટ્ઠચિત્તો હુત્વા મહન્તેન પરિવારેન નગરા નિક્ખમિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –

    Rājā dūtassa vacanaṃ sutvā tuṭṭhacitto hutvā mahantena parivārena nagarā nikkhami. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ૬૩૮.

    638.

    ‘‘તતો ચ રાજા પાયાસિ, સેનાય ચતુરઙ્ગિયા;

    ‘‘Tato ca rājā pāyāsi, senāya caturaṅgiyā;

    અનન્તવાહનં દટ્ઠું, ફીતં કપિલિયં પુર’’ન્તિ.

    Anantavāhanaṃ daṭṭhuṃ, phītaṃ kapiliyaṃ pura’’nti.

    તત્થ અનન્તવાહનન્તિ અપરિમિતહત્થિઅસ્સાદિવાહનં. કપિલિયં પુરન્તિ કપિલરટ્ઠે માપિતં નગરં.

    Tattha anantavāhananti aparimitahatthiassādivāhanaṃ. Kapiliyaṃ puranti kapilaraṭṭhe māpitaṃ nagaraṃ.

    સો અનુપુબ્બેન ગન્ત્વા ગઙ્ગાતીરં પાપુણિ. અથ નં મહાસત્તો પચ્ચુગ્ગન્ત્વા અત્તના કતનગરં પવેસેસિ. સો તત્થ પાસાદવરગતો નાનગ્ગરસભોજનં ભુઞ્જિત્વા થોકં વિસ્સમિત્વા સાયન્હસમયે અત્તનો આગતભાવં ઞાપેતું ચૂળનિરઞ્ઞો દૂતં પેસેસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –

    So anupubbena gantvā gaṅgātīraṃ pāpuṇi. Atha naṃ mahāsatto paccuggantvā attanā katanagaraṃ pavesesi. So tattha pāsādavaragato nānaggarasabhojanaṃ bhuñjitvā thokaṃ vissamitvā sāyanhasamaye attano āgatabhāvaṃ ñāpetuṃ cūḷanirañño dūtaṃ pesesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ૬૩૯.

    639.

    ‘‘તતો ચ ખો સો ગન્ત્વાન, બ્રહ્મદત્તસ્સ પાહિણિ;

    ‘‘Tato ca kho so gantvāna, brahmadattassa pāhiṇi;

    આગતોસ્મિ મહારાજ, તવ પાદાનિ વન્દિતું.

    Āgatosmi mahārāja, tava pādāni vandituṃ.

    ૬૪૦.

    640.

    ‘‘દદાહિ દાનિ મે ભરિયં, નારિં સબ્બઙ્ગસોભિનિં;

    ‘‘Dadāhi dāni me bhariyaṃ, nāriṃ sabbaṅgasobhiniṃ;

    સુવણ્ણેન પટિચ્છન્નં, દાસીગણપુરક્ખત’’ન્તિ.

    Suvaṇṇena paṭicchannaṃ, dāsīgaṇapurakkhata’’nti.

    તત્થ વન્દિતુન્તિ વેદેહો મહલ્લકો, ચૂળનિરાજા તસ્સ પુત્તનત્તમત્તોપિ ન હોતિ, કિલેસવસેન મુચ્છિતો પન હુત્વા ‘‘જામાતરેન નામ સસુરો વન્દનીયો’’તિ ચિન્તેત્વા તસ્સ ચિત્તં અજાનન્તોવ વન્દનસાસનં પહિણિ. દદાહિ દાનીતિ અહં તયા ‘‘ધીતરં દસ્સામી’’તિ પક્કોસાપિતો, તં મે ઇદાનિ દેહીતિ પહિણિ. સુવણ્ણેન પટિચ્છન્નન્તિ સુવણ્ણાલઙ્કારેન પટિમણ્ડિતં.

    Tattha vanditunti vedeho mahallako, cūḷanirājā tassa puttanattamattopi na hoti, kilesavasena mucchito pana hutvā ‘‘jāmātarena nāma sasuro vandanīyo’’ti cintetvā tassa cittaṃ ajānantova vandanasāsanaṃ pahiṇi. Dadāhi dānīti ahaṃ tayā ‘‘dhītaraṃ dassāmī’’ti pakkosāpito, taṃ me idāni dehīti pahiṇi. Suvaṇṇena paṭicchannanti suvaṇṇālaṅkārena paṭimaṇḍitaṃ.

    ચૂળનિરાજા દૂતસ્સ વચનં સુત્વા સોમનસ્સપ્પત્તો ‘‘ઇદાનિ મે પચ્ચામિત્તો કુહિં ગમિસ્સતિ, ઉભિન્નમ્પિ નેસં સીસાનિ છિન્દિત્વા જયપાનં પિવિસ્સામા’’તિ ચિન્તેત્વા કેવલં સોમનસ્સં દસ્સેન્તો દૂતસ્સ સક્કારં કત્વા અનન્તરં ગાથમાહ –

    Cūḷanirājā dūtassa vacanaṃ sutvā somanassappatto ‘‘idāni me paccāmitto kuhiṃ gamissati, ubhinnampi nesaṃ sīsāni chinditvā jayapānaṃ pivissāmā’’ti cintetvā kevalaṃ somanassaṃ dassento dūtassa sakkāraṃ katvā anantaraṃ gāthamāha –

    ૬૪૧.

    641.

    ‘‘સ્વાગતં તેવ વેદેહ, અથો તે અદુરાગતં;

    ‘‘Svāgataṃ teva vedeha, atho te adurāgataṃ;

    નક્ખત્તઞ્ઞેવ પરિપુચ્છ, અહં કઞ્ઞં દદામિ તે;

    Nakkhattaññeva paripuccha, ahaṃ kaññaṃ dadāmi te;

    સુવણ્ણેન પટિચ્છન્નં, દાસીગણપુરક્ખત’’ન્તિ.

    Suvaṇṇena paṭicchannaṃ, dāsīgaṇapurakkhata’’nti.

    તત્થ વેદેહાતિ વેદેહસ્સ સાસનં સુત્વા તં પુરતો ઠિતં વિય આલપતિ. અથ વા ‘‘એવં બ્રહ્મદત્તેન વુત્તન્તિ વદેહી’’તિ દૂતં આણાપેન્તો એવમાહ.

    Tattha vedehāti vedehassa sāsanaṃ sutvā taṃ purato ṭhitaṃ viya ālapati. Atha vā ‘‘evaṃ brahmadattena vuttanti vadehī’’ti dūtaṃ āṇāpento evamāha.

    તં સુત્વા દૂતો વેદેહસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘દેવ, મઙ્ગલકિરિયાય અનુચ્છવિકં નક્ખત્તં કિર જાનાહિ, રાજા તે ધીતરં દેતી’’તિ આહ. સો ‘‘અજ્જેવ નક્ખત્તં સોભન’’ન્તિ પુન દૂતં પહિણિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –

    Taṃ sutvā dūto vedehassa santikaṃ gantvā ‘‘deva, maṅgalakiriyāya anucchavikaṃ nakkhattaṃ kira jānāhi, rājā te dhītaraṃ detī’’ti āha. So ‘‘ajjeva nakkhattaṃ sobhana’’nti puna dūtaṃ pahiṇi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ૬૪૨.

    642.

    ‘‘તતો ચ રાજા વેદેહો, નક્ખત્તં પરિપુચ્છથ;

    ‘‘Tato ca rājā vedeho, nakkhattaṃ paripucchatha;

    નક્ખત્તં પરિપુચ્છિત્વા, બ્રહ્મદત્તસ્સ પાહિણિ.

    Nakkhattaṃ paripucchitvā, brahmadattassa pāhiṇi.

    ૬૪૩.

    643.

    ‘‘દદાહિ દાનિ મે ભરિયં, નારિં સબ્બઙ્ગસોભિનિં;

    ‘‘Dadāhi dāni me bhariyaṃ, nāriṃ sabbaṅgasobhiniṃ;

    સુવણ્ણેન પટિચ્છન્નં, દાસીગણપુરક્ખત’’ન્તિ.

    Suvaṇṇena paṭicchannaṃ, dāsīgaṇapurakkhata’’nti.

    ચૂળનિરાજાપિ –

    Cūḷanirājāpi –

    ૬૪૪.

    644.

    ‘‘દદામિ દાનિ તે ભરિયં, નારિં સબ્બઙ્ગસોભિનિં;

    ‘‘Dadāmi dāni te bhariyaṃ, nāriṃ sabbaṅgasobhiniṃ;

    સુવણ્ણેન પટિચ્છન્નં, દાસીગણપુરક્ખત’’ન્તિ. –

    Suvaṇṇena paṭicchannaṃ, dāsīgaṇapurakkhata’’nti. –

    ઇમં ગાથં વત્વા ‘‘ઇદાનિ પેસેમિ, ઇદાનિ પેસેમી’’તિ મુસાવાદં કત્વા એકસતરાજૂનં સઞ્ઞં અદાસિ ‘‘અટ્ઠારસઅક્ખોભણિસઙ્ખાય સેનાય સદ્ધિં સબ્બે યુદ્ધસજ્જા હુત્વા નિક્ખમન્તુ, અજ્જ ઉભિન્નમ્પિ પચ્ચત્થિકાનં સીસાનિ છિન્દિત્વા સ્વે જયપાનં પિવિસ્સામા’’તિ. તે સબ્બેપિ નિક્ખમિંસુ. સયં નિક્ખન્તો પન માતરં ચલાકદેવિઞ્ચ અગ્ગમહેસિં, નન્દાદેવિઞ્ચ, પુત્તં પઞ્ચાલચન્દઞ્ચ, ધીતરં પઞ્ચાલચન્દિઞ્ચાતિ ચત્તારો જને ઓરોધેહિ સદ્ધિં પાસાદે નિવાસાપેત્વા નિક્ખમિ. બોધિસત્તોપિ વેદેહરઞ્ઞો ચેવ તેન સદ્ધિં આગતસેનાય ચ મહન્તં સક્કારં કારેસિ . કેચિ મનુસ્સા સુરં પિવન્તિ, કેચિ મચ્છમંસાદીનિ ખાદન્તિ, કેચિ દૂરમગ્ગા આગતત્તા કિલન્તા સયન્તિ. વિદેહરાજા પન સેનકાદયો ચત્તારો પણ્ડિતે ગહેત્વા અમચ્ચગણપરિવુતો અલઙ્કતમહાતલે નિસીદિ.

    Imaṃ gāthaṃ vatvā ‘‘idāni pesemi, idāni pesemī’’ti musāvādaṃ katvā ekasatarājūnaṃ saññaṃ adāsi ‘‘aṭṭhārasaakkhobhaṇisaṅkhāya senāya saddhiṃ sabbe yuddhasajjā hutvā nikkhamantu, ajja ubhinnampi paccatthikānaṃ sīsāni chinditvā sve jayapānaṃ pivissāmā’’ti. Te sabbepi nikkhamiṃsu. Sayaṃ nikkhanto pana mātaraṃ calākadeviñca aggamahesiṃ, nandādeviñca, puttaṃ pañcālacandañca, dhītaraṃ pañcālacandiñcāti cattāro jane orodhehi saddhiṃ pāsāde nivāsāpetvā nikkhami. Bodhisattopi vedeharañño ceva tena saddhiṃ āgatasenāya ca mahantaṃ sakkāraṃ kāresi . Keci manussā suraṃ pivanti, keci macchamaṃsādīni khādanti, keci dūramaggā āgatattā kilantā sayanti. Videharājā pana senakādayo cattāro paṇḍite gahetvā amaccagaṇaparivuto alaṅkatamahātale nisīdi.

    ચૂળનિરાજાપિ અટ્ઠારસઅક્ખોભણિસઙ્ખાય સેનાય સબ્બં તં નગરં તિસન્તિં ચતુસઙ્ખેપં પરિક્ખિપિત્વા અનેકસતસહસ્સાહિ ઉક્કાહિ ધારિયમાનાહિ અરુણે ઉગ્ગચ્છન્તેયેવ ગહણસજ્જો હુત્વા અટ્ઠાસિ. તં ઞત્વા મહાસત્તો અત્તનો યોધાનં તીણિ સતાનિ પેસેસિ ‘‘તુમ્હે જઙ્ઘઉમઙ્ગેન ગન્ત્વા રઞ્ઞો માતરઞ્ચ અગ્ગમહેસિઞ્ચ પુત્તઞ્ચ ધીતરઞ્ચ જઙ્ઘઉમઙ્ગેન આનેત્વા મહાઉમઙ્ગેન નેત્વા ઉમઙ્ગદ્વારતો બહિ અકત્વા અન્તોઉમઙ્ગેયેવ ઠપેત્વા યાવ અમ્હાકં આગમના રક્ખન્તા તત્થ ઠત્વા અમ્હાકં આગમનકાલે ઉમઙ્ગા નીહરિત્વા ઉમઙ્ગદ્વારે મહાવિસાલમાળકે ઠપેથા’’તિ. તે તસ્સ વચનં સમ્પટિચ્છિત્વા જઙ્ઘઉમઙ્ગેન ગન્ત્વા સોપાનપાદમૂલે ફલકસન્થરણં ઉગ્ઘાટેત્વા સોપાનપાદમૂલે સોપાનસીસે મહાતલેતિ એત્તકે ઠાને આરક્ખમનુસ્સે ચ ખુજ્જાદિપરિચારિકાયો ચ હત્થપાદેસુ બન્ધિત્વા મુખઞ્ચ પિદહિત્વા તત્થ તત્થ પટિચ્છન્નટ્ઠાને ઠપેત્વા રઞ્ઞો પટિયત્તં ખાદનીયભોજનીયં કિઞ્ચિ ખાદિત્વા કિઞ્ચિ ભિન્દિત્વા ચુણ્ણવિચુણ્ણં કત્વા અપરિભોગં કત્વા છડ્ડેત્વા ઉપરિપાસાદં અભિરુહિંસુ. તદા ચલાકદેવી નન્દાદેવિઞ્ચ રાજપુત્તઞ્ચ રાજધીતરઞ્ચ ગહેત્વા ‘‘કો જાનાતિ, કિં ભવિસ્સતી’’તિ મઞ્ઞમાના અત્તના સદ્ધિં એકસયનેયેવ સયાપેસિ. તે યોધા ગબ્ભદ્વારે ઠત્વા પક્કોસિંસુ. સા નિક્ખમિત્વા ‘‘કિં, તાતા’’તિ આહ. ‘‘દેવિ, અમ્હાકં રાજા વેદેહઞ્ચ મહોસધઞ્ચ જીવિતક્ખયં પાપેત્વા સકલજમ્બુદીપે એકરજ્જં કત્વા એકસતરાજપરિવુતો મહન્તેન યસેન અજ્જ મહાજયપાનં પિવન્તો તુમ્હે ચત્તારોપિ જને ગહેત્વા આનેહી’’તિ અમ્હે પહિણીતિ.

    Cūḷanirājāpi aṭṭhārasaakkhobhaṇisaṅkhāya senāya sabbaṃ taṃ nagaraṃ tisantiṃ catusaṅkhepaṃ parikkhipitvā anekasatasahassāhi ukkāhi dhāriyamānāhi aruṇe uggacchanteyeva gahaṇasajjo hutvā aṭṭhāsi. Taṃ ñatvā mahāsatto attano yodhānaṃ tīṇi satāni pesesi ‘‘tumhe jaṅghaumaṅgena gantvā rañño mātarañca aggamahesiñca puttañca dhītarañca jaṅghaumaṅgena ānetvā mahāumaṅgena netvā umaṅgadvārato bahi akatvā antoumaṅgeyeva ṭhapetvā yāva amhākaṃ āgamanā rakkhantā tattha ṭhatvā amhākaṃ āgamanakāle umaṅgā nīharitvā umaṅgadvāre mahāvisālamāḷake ṭhapethā’’ti. Te tassa vacanaṃ sampaṭicchitvā jaṅghaumaṅgena gantvā sopānapādamūle phalakasantharaṇaṃ ugghāṭetvā sopānapādamūle sopānasīse mahātaleti ettake ṭhāne ārakkhamanusse ca khujjādiparicārikāyo ca hatthapādesu bandhitvā mukhañca pidahitvā tattha tattha paṭicchannaṭṭhāne ṭhapetvā rañño paṭiyattaṃ khādanīyabhojanīyaṃ kiñci khāditvā kiñci bhinditvā cuṇṇavicuṇṇaṃ katvā aparibhogaṃ katvā chaḍḍetvā uparipāsādaṃ abhiruhiṃsu. Tadā calākadevī nandādeviñca rājaputtañca rājadhītarañca gahetvā ‘‘ko jānāti, kiṃ bhavissatī’’ti maññamānā attanā saddhiṃ ekasayaneyeva sayāpesi. Te yodhā gabbhadvāre ṭhatvā pakkosiṃsu. Sā nikkhamitvā ‘‘kiṃ, tātā’’ti āha. ‘‘Devi, amhākaṃ rājā vedehañca mahosadhañca jīvitakkhayaṃ pāpetvā sakalajambudīpe ekarajjaṃ katvā ekasatarājaparivuto mahantena yasena ajja mahājayapānaṃ pivanto tumhe cattāropi jane gahetvā ānehī’’ti amhe pahiṇīti.

    તેપિ તેસં વચનં સદ્દહિત્વા પાસાદા ઓતરિત્વા સોપાનપાદમૂલં અગમિંસુ. અથ ને ગહેત્વા જઙ્ઘઉમઙ્ગં પવિસિંસુ. તે આહંસુ ‘‘મયં એત્તકં કાલં ઇધ વસન્તા ઇમં વીથિં ન ઓતિણ્ણપુબ્બા’’તિ. ‘‘દેવિ, ઇમં વીથિં ન સબ્બદા ઓતરન્તિ, મઙ્ગલવીથિ નામેસા, અજ્જ મઙ્ગલદિવસભાવેન રાજા ઇમિના મગ્ગેન આનેતું આણાપેસી’’તિ. તે તેસં વચનં સદ્દહિંસુ. અથેકચ્ચે તે ચત્તારો ગહેત્વા ગચ્છિંસુ. એકચ્ચે નિવત્તિત્વા રાજનિવેસને રતનગબ્ભે વિવરિત્વા યથિચ્છિતં રતનસારં ગહેત્વા આગમિંસુ. ઇતરેપિ ચત્તારો ખત્તિયા પુરતો મહાઉમઙ્ગં પત્વા અલઙ્કતદેવસભં વિય ઉમઙ્ગં દિસ્વા ‘‘રઞ્ઞો અત્થાય સજ્જિત’’ન્તિ સઞ્ઞં કરિંસુ. અથ ને ગઙ્ગાય અવિદૂરઠાનં નેત્વા અન્તોઉમઙ્ગેયેવ અલઙ્કતગબ્ભે નિસીદાપેત્વા એકચ્ચે આરક્ખં ગહેત્વા અચ્છિંસુ. એકચ્ચે તેસં આનીતભાવં ઞાપેતું ગન્ત્વા બોધિસત્તસ્સ આરોચેસું. સો તેસં કથં સુત્વા ‘‘ઇદાનિ મે મનોરથો મત્થકં પાપુણિસ્સતી’’તિ સોમનસ્સજાતો રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. રાજાપિ કિલેસાતુરતાય ‘‘ઇદાનિ મે ધીતરં પેસેસ્સતિ, ઇદાનિ મે ધીતરં પેસેસ્સતી’’તિ પલ્લઙ્કતો ઉટ્ઠાય વાતપાનેન ઓલોકેન્તો અનેકેહિ ઉક્કાસતસહસ્સેહિ એકોભાસં જાતં નગરં મહતિયા સેનાય પરિવુતં દિસ્વા આસઙ્કિતપરિસઙ્કિતો ‘‘કિં નુ ખો એત’’ન્તિ પણ્ડિતેહિ સદ્ધિં મન્તેન્તો ગાથમાહ –

    Tepi tesaṃ vacanaṃ saddahitvā pāsādā otaritvā sopānapādamūlaṃ agamiṃsu. Atha ne gahetvā jaṅghaumaṅgaṃ pavisiṃsu. Te āhaṃsu ‘‘mayaṃ ettakaṃ kālaṃ idha vasantā imaṃ vīthiṃ na otiṇṇapubbā’’ti. ‘‘Devi, imaṃ vīthiṃ na sabbadā otaranti, maṅgalavīthi nāmesā, ajja maṅgaladivasabhāvena rājā iminā maggena ānetuṃ āṇāpesī’’ti. Te tesaṃ vacanaṃ saddahiṃsu. Athekacce te cattāro gahetvā gacchiṃsu. Ekacce nivattitvā rājanivesane ratanagabbhe vivaritvā yathicchitaṃ ratanasāraṃ gahetvā āgamiṃsu. Itarepi cattāro khattiyā purato mahāumaṅgaṃ patvā alaṅkatadevasabhaṃ viya umaṅgaṃ disvā ‘‘rañño atthāya sajjita’’nti saññaṃ kariṃsu. Atha ne gaṅgāya avidūraṭhānaṃ netvā antoumaṅgeyeva alaṅkatagabbhe nisīdāpetvā ekacce ārakkhaṃ gahetvā acchiṃsu. Ekacce tesaṃ ānītabhāvaṃ ñāpetuṃ gantvā bodhisattassa ārocesuṃ. So tesaṃ kathaṃ sutvā ‘‘idāni me manoratho matthakaṃ pāpuṇissatī’’ti somanassajāto rañño santikaṃ gantvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Rājāpi kilesāturatāya ‘‘idāni me dhītaraṃ pesessati, idāni me dhītaraṃ pesessatī’’ti pallaṅkato uṭṭhāya vātapānena olokento anekehi ukkāsatasahassehi ekobhāsaṃ jātaṃ nagaraṃ mahatiyā senāya parivutaṃ disvā āsaṅkitaparisaṅkito ‘‘kiṃ nu kho eta’’nti paṇḍitehi saddhiṃ mantento gāthamāha –

    ૬૪૫.

    645.

    ‘‘હત્થી અસ્સા રથા પત્તી, સેના તિટ્ઠન્તિ વમ્મિતા;

    ‘‘Hatthī assā rathā pattī, senā tiṭṭhanti vammitā;

    ઉક્કા પદિત્તા ઝાયન્તિ, કિં નુ મઞ્ઞન્તિ પણ્ડિતા’’તિ.

    Ukkā padittā jhāyanti, kiṃ nu maññanti paṇḍitā’’ti.

    તત્થ કિં નુ મઞ્ઞન્તીતિ ચૂળનિરાજા અમ્હાકં તુટ્ઠો, ઉદાહુ કુદ્ધો, કિં નુ પણ્ડિતા મઞ્ઞન્તીતિ પુચ્છિ.

    Tattha kiṃ nu maññantīti cūḷanirājā amhākaṃ tuṭṭho, udāhu kuddho, kiṃ nu paṇḍitā maññantīti pucchi.

    તં સુત્વા સેનકો આહ – ‘‘મા ચિન્તયિત્થ, મહારાજ, અતિબહૂ ઉક્કા પઞ્ઞાયન્તિ, રાજા તુમ્હાકં દાતું ધીતરં ગહેત્વા એતિ મઞ્ઞે’’તિ. પુક્કુસોપિ ‘‘તુમ્હાકં આગન્તુકસક્કારં કાતું આરક્ખં ગહેત્વા ઠિતો ભવિસ્સતી’’તિ આહ. એવં તેસં યં યં રુચ્ચતિ, તં તં કથયિંસુ. રાજા પન ‘‘અસુકટ્ઠાને સેના તિટ્ઠન્તુ, અસુકટ્ઠાને આરક્ખં ગણ્હથ, અપ્પમત્તા હોથા’’તિ વદન્તાનં સદ્દં સુત્વા ઓલોકેન્તો સન્નદ્ધપઞ્ચાવુધં સેનં પસ્સિત્વા મરણભયભીતો હુત્વા મહાસત્તસ્સ કથં પચ્ચાસીસન્તો ઇતરં ગાથમાહ –

    Taṃ sutvā senako āha – ‘‘mā cintayittha, mahārāja, atibahū ukkā paññāyanti, rājā tumhākaṃ dātuṃ dhītaraṃ gahetvā eti maññe’’ti. Pukkusopi ‘‘tumhākaṃ āgantukasakkāraṃ kātuṃ ārakkhaṃ gahetvā ṭhito bhavissatī’’ti āha. Evaṃ tesaṃ yaṃ yaṃ ruccati, taṃ taṃ kathayiṃsu. Rājā pana ‘‘asukaṭṭhāne senā tiṭṭhantu, asukaṭṭhāne ārakkhaṃ gaṇhatha, appamattā hothā’’ti vadantānaṃ saddaṃ sutvā olokento sannaddhapañcāvudhaṃ senaṃ passitvā maraṇabhayabhīto hutvā mahāsattassa kathaṃ paccāsīsanto itaraṃ gāthamāha –

    ૬૪૬.

    646.

    ‘‘હત્થી અસ્સા રથા પત્તી, સેના તિટ્ઠન્તિ વમ્મિતા;

    ‘‘Hatthī assā rathā pattī, senā tiṭṭhanti vammitā;

    ઉક્કા પદિત્તા ઝાયન્તિ, કિં નુ કાહન્તિ પણ્ડિતા’’તિ.

    Ukkā padittā jhāyanti, kiṃ nu kāhanti paṇḍitā’’ti.

    તત્થ કિં નુ કાહન્તિ પણ્ડિતાતિ પણ્ડિત, કિં નામ ચિન્તેસિ, ઇમા સેના અમ્હાકં કિં કરિસ્સન્તીતિ.

    Tattha kiṃ nu kāhanti paṇḍitāti paṇḍita, kiṃ nāma cintesi, imā senā amhākaṃ kiṃ karissantīti.

    તં સુત્વા મહાસત્તો ‘‘ઇમં અન્ધબાલં થોકં સન્તાસેત્વા પચ્છા મમ પઞ્ઞાબલં દસ્સેત્વા અસ્સાસેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા આહ –

    Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘imaṃ andhabālaṃ thokaṃ santāsetvā pacchā mama paññābalaṃ dassetvā assāsessāmī’’ti cintetvā āha –

    ૬૪૭.

    647.

    ‘‘રક્ખતિ તં મહારાજ, ચૂળનેય્યો મહબ્બલો;

    ‘‘Rakkhati taṃ mahārāja, cūḷaneyyo mahabbalo;

    પદુટ્ઠો બ્રહ્મદત્તેન, પાતો તં ઘાતયિસ્સતી’’તિ.

    Paduṭṭho brahmadattena, pāto taṃ ghātayissatī’’ti.

    તં સુત્વા સબ્બે મરણભયતજ્જિતા જાતા. રઞ્ઞો કણ્ડો સુસ્સિ મુખે ખેળો પરિછિજ્જિ, સરીરે દાહો ઉપ્પજ્જિ. સો મરણભયભીતો પરિદેવન્તો દ્વે ગાથા આહ –

    Taṃ sutvā sabbe maraṇabhayatajjitā jātā. Rañño kaṇḍo sussi mukhe kheḷo parichijji, sarīre dāho uppajji. So maraṇabhayabhīto paridevanto dve gāthā āha –

    ૬૪૮.

    648.

    ‘‘ઉબ્બેધતિ મે હદયં, મુખઞ્ચ પરિસુસ્સતિ;

    ‘‘Ubbedhati me hadayaṃ, mukhañca parisussati;

    નિબ્બુતિં નાધિગચ્છામિ, અગ્ગિદડ્ઢોવ આતપે.

    Nibbutiṃ nādhigacchāmi, aggidaḍḍhova ātape.

    ૬૪૯.

    649.

    ‘‘કમ્મારાનં યથા ઉક્કા, અત્થો ઝાયતિ નો બહિ;

    ‘‘Kammārānaṃ yathā ukkā, attho jhāyati no bahi;

    એવમ્પિ હદયં મય્હં, અન્તો ઝાયતિ નો બહી’’તિ.

    Evampi hadayaṃ mayhaṃ, anto jhāyati no bahī’’ti.

    તત્થ ઉબ્બેધતીતિ તાત મહોસધપણ્ડિત, હદયં મે મહાવાતપ્પહરિતં વિય પલ્લવં કમ્પતિ. અન્તો ઝાયતીતિ સો ‘‘ઉક્કા વિય મય્હં હદયમંસં અબ્ભન્તરે ઝાયતિ, બહિ પન ન ઝાયતી’’તિ પરિદેવતિ.

    Tattha ubbedhatīti tāta mahosadhapaṇḍita, hadayaṃ me mahāvātappaharitaṃ viya pallavaṃ kampati. Anto jhāyatīti so ‘‘ukkā viya mayhaṃ hadayamaṃsaṃ abbhantare jhāyati, bahi pana na jhāyatī’’ti paridevati.

    મહાસત્તો તસ્સ પરિદેવિતસદ્દં સુત્વા ‘‘અયં અન્ધબાલો અઞ્ઞેસુ દિવસેસુ મમ વચનં ન અકાસિ, ભિય્યો નં નિગ્ગણ્હિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા આહ –

    Mahāsatto tassa paridevitasaddaṃ sutvā ‘‘ayaṃ andhabālo aññesu divasesu mama vacanaṃ na akāsi, bhiyyo naṃ niggaṇhissāmī’’ti cintetvā āha –

    ૬૫૦.

    650.

    ‘‘પમત્તો મન્તનાતીતો, ભિન્નમન્તોસિ ખત્તિય;

    ‘‘Pamatto mantanātīto, bhinnamantosi khattiya;

    ઇદાનિ ખો તં તાયન્તુ, પણ્ડિતા મન્તિનો જના.

    Idāni kho taṃ tāyantu, paṇḍitā mantino janā.

    ૬૫૧.

    651.

    ‘‘અકત્વામચ્ચસ્સ વચનં, અત્થકામહિતેસિનો;

    ‘‘Akatvāmaccassa vacanaṃ, atthakāmahitesino;

    અત્તપીતિરતો રાજા, મિગો કૂટેવ ઓહિતો.

    Attapītirato rājā, migo kūṭeva ohito.

    ૬૫૨.

    652.

    ‘‘યથાપિ મચ્છો બળિસં, વઙ્કં મંસેન છાદિતં;

    ‘‘Yathāpi maccho baḷisaṃ, vaṅkaṃ maṃsena chāditaṃ;

    આમગિદ્ધો ન જાનાતિ, મચ્છો મરણમત્તનો.

    Āmagiddho na jānāti, maccho maraṇamattano.

    ૬૫૩.

    653.

    ‘‘એવમેવ તુવં રાજ, ચૂળનેય્યસ્સ ધીતરં;

    ‘‘Evameva tuvaṃ rāja, cūḷaneyyassa dhītaraṃ;

    કામગિદ્ધો ન જાનાસિ, મચ્છોવ મરણમત્તનો.

    Kāmagiddho na jānāsi, macchova maraṇamattano.

    ૬૫૪.

    654.

    ‘‘સચે ગચ્છસિ પઞ્ચાલં, ખિપ્પમત્તં જહિસ્સસિ;

    ‘‘Sace gacchasi pañcālaṃ, khippamattaṃ jahissasi;

    મિગં પન્થાનુબન્ધંવ, મહન્તં ભયમેસ્સતિ.

    Migaṃ panthānubandhaṃva, mahantaṃ bhayamessati.

    ૬૫૫.

    655.

    ‘‘અનરિયરૂપો પુરિસો જનિન્દ, અહીવ ઉચ્છઙ્ગગતો ડસેય્ય;

    ‘‘Anariyarūpo puriso janinda, ahīva ucchaṅgagato ḍaseyya;

    ન તેન મિત્તિં કયિરાથ ધીરો, દુક્ખો હવે કાપુરિસેન સઙ્ગમો.

    Na tena mittiṃ kayirātha dhīro, dukkho have kāpurisena saṅgamo.

    ૬૫૬.

    656.

    ‘‘યદેવ જઞ્ઞા પુરિસં જનિન્દ, સીલવાયં બહુસ્સુતો;

    ‘‘Yadeva jaññā purisaṃ janinda, sīlavāyaṃ bahussuto;

    તેનેવ મિત્તિં કયિરાથ ધીરો, સુખો હવે સપ્પુરિસેન સઙ્ગમો’’તિ.

    Teneva mittiṃ kayirātha dhīro, sukho have sappurisena saṅgamo’’ti.

    તત્થ પમત્તોતિ મહારાજ, ત્વં કામેન પમત્તો. મન્તનાતીતોતિ મયા અનાગતભયં દિસ્વા પઞ્ઞાય પરિચ્છિન્દિત્વા મન્તિતમન્તનં અતિક્કમન્તો. ભિન્નમન્તોતિ મન્તનાતિક્કન્તત્તાયેવ ભિન્નમન્તો, યો વા તે સેનકાદીહિ સદ્ધિં મન્તો ગહિતો, એસો ભિન્નોતિપિ ભિન્નમન્તોસિ જાતો. પણ્ડિતાતિ ઇમે સેનકાદયો ચત્તારો જના ઇદાનિ તં રક્ખન્તુ, પસ્સામિ નેસં બલન્તિ દીપેતિ. અકત્વામચ્ચસ્સાતિ મમ ઉત્તમઅમચ્ચસ્સ વચનં અકત્વા. અત્તપીતિરતોતિ અત્તનો કિલેસપીતિયા અભિરતો હુત્વા. મિગો કૂટેવ ઓહિતોતિ યથા નામ નિવાપલોભેન આગતો મિગો કૂટપાસે બજ્ઝતિ, એવં મમ વચનં અગ્ગહેત્વા ‘‘પઞ્ચાલચન્દિં લભિસ્સામી’’તિ કિલેસલોભેન આગન્ત્વા ઇદાનિ કૂટપાસે બદ્ધો મિગો વિય જાતોસીતિ.

    Tattha pamattoti mahārāja, tvaṃ kāmena pamatto. Mantanātītoti mayā anāgatabhayaṃ disvā paññāya paricchinditvā mantitamantanaṃ atikkamanto. Bhinnamantoti mantanātikkantattāyeva bhinnamanto, yo vā te senakādīhi saddhiṃ manto gahito, eso bhinnotipi bhinnamantosi jāto. Paṇḍitāti ime senakādayo cattāro janā idāni taṃ rakkhantu, passāmi nesaṃ balanti dīpeti. Akatvāmaccassāti mama uttamaamaccassa vacanaṃ akatvā. Attapītiratoti attano kilesapītiyā abhirato hutvā. Migo kūṭeva ohitoti yathā nāma nivāpalobhena āgato migo kūṭapāse bajjhati, evaṃ mama vacanaṃ aggahetvā ‘‘pañcālacandiṃ labhissāmī’’ti kilesalobhena āgantvā idāni kūṭapāse baddho migo viya jātosīti.

    ‘‘યથાપિ મચ્ચો’’તિ ગાથાદ્વયં ‘‘તદા મયા અયં ઉપમા આભતા’’તિ દસ્સેતું વુત્તં. ‘‘સચે ગચ્છસી’’તિ ગાથાપિ ‘‘ન કેવલં એત્તકમેવ, ઇમમ્પિ અહં આહરિ’’ન્તિ દસ્સેતું વુત્તા. અનરિયરૂપોતિ કેવટ્ટબ્રાહ્મણસદિસો અસપ્પુરિસજાતિકો નિલ્લજ્જપુરિસો. ન તેન મિત્તિન્તિ તાદિસેન સદ્ધિં મિત્તિધમ્મં ન કયિરાથ, ત્વં પન કેવટ્ટેન સદ્ધિં મિત્તિધમ્મં કત્વા તસ્સ વચનં ગણ્હિ. દુક્ખોતિ એવરૂપેન સદ્ધિં સઙ્ગમો નામ એકવારમ્પિ કતો ઇધલોકેપિ પરલોકેપિ મહાદુક્ખાવહનતો દુક્ખો નામ હોતિ. યદેવાતિ યં એવ, અયમેવ વા પાઠો. સુખોતિ ઇધલોકેપિ પરલોકેપિ સુખોયેવ.

    ‘‘Yathāpi macco’’ti gāthādvayaṃ ‘‘tadā mayā ayaṃ upamā ābhatā’’ti dassetuṃ vuttaṃ. ‘‘Sace gacchasī’’ti gāthāpi ‘‘na kevalaṃ ettakameva, imampi ahaṃ āhari’’nti dassetuṃ vuttā. Anariyarūpoti kevaṭṭabrāhmaṇasadiso asappurisajātiko nillajjapuriso. Na tena mittinti tādisena saddhiṃ mittidhammaṃ na kayirātha, tvaṃ pana kevaṭṭena saddhiṃ mittidhammaṃ katvā tassa vacanaṃ gaṇhi. Dukkhoti evarūpena saddhiṃ saṅgamo nāma ekavārampi kato idhalokepi paralokepi mahādukkhāvahanato dukkho nāma hoti. Yadevāti yaṃ eva, ayameva vā pāṭho. Sukhoti idhalokepi paralokepi sukhoyeva.

    અથ નં ‘‘પુન એવરૂપં કરિસ્સતી’’તિ સુટ્ઠુતરં નિગ્ગણ્હન્તો પુબ્બે રઞ્ઞા કથિતકથં આહરિત્વા દસ્સેન્તો –

    Atha naṃ ‘‘puna evarūpaṃ karissatī’’ti suṭṭhutaraṃ niggaṇhanto pubbe raññā kathitakathaṃ āharitvā dassento –

    ૬૫૭.

    657.

    ‘‘બાલો તુવં એળમૂગોસિ રાજ, યો ઉત્તમત્થાનિ મયી લપિત્થો;

    ‘‘Bālo tuvaṃ eḷamūgosi rāja, yo uttamatthāni mayī lapittho;

    કિમેવહં નઙ્ગલકોટિવડ્ઢો, અત્થાનિ જાનામિ યથાપિ અઞ્ઞે.

    Kimevahaṃ naṅgalakoṭivaḍḍho, atthāni jānāmi yathāpi aññe.

    ૬૫૮.

    658.

    ‘‘ઇમં ગલે ગહેત્વાન, નાસેથ વિજિતા મમ;

    ‘‘Imaṃ gale gahetvāna, nāsetha vijitā mama;

    યો મે રતનલાભસ્સ, અન્તરાયાય ભાસતી’’તિ. –

    Yo me ratanalābhassa, antarāyāya bhāsatī’’ti. –

    ઇમા દ્વે ગાથા વત્વા ‘‘મહારાજ, અહં ગહપતિપુત્તો, યથા તવ અઞ્ઞે સેનકાદયો પણ્ડિતા અત્થાનિ જાનન્તિ, તથા કિમેવ અહં જાનિસ્સં, અગોચરો એસ મય્હં, ગહપતિસિપ્પમેવાહં જાનામિ, અયં અત્થો સેનકાદીનં પણ્ડિતાનં પાકટો હોતિ, અજ્જ તે અટ્ઠારસઅક્ખોભણિસઙ્ખાય સેનાય પરિવારિતસ્સ સેનકાદયો અવસ્સયા હોન્તુ, મં પન ગીવાયં ગહેત્વા નિક્કડ્ઢિતું આણાપેસિ, ઇદાનિ મં કસ્મા પુચ્છસી’’તિ એવં સુનિગ્ગહિતં નિગ્ગણ્હિ.

    Imā dve gāthā vatvā ‘‘mahārāja, ahaṃ gahapatiputto, yathā tava aññe senakādayo paṇḍitā atthāni jānanti, tathā kimeva ahaṃ jānissaṃ, agocaro esa mayhaṃ, gahapatisippamevāhaṃ jānāmi, ayaṃ attho senakādīnaṃ paṇḍitānaṃ pākaṭo hoti, ajja te aṭṭhārasaakkhobhaṇisaṅkhāya senāya parivāritassa senakādayo avassayā hontu, maṃ pana gīvāyaṃ gahetvā nikkaḍḍhituṃ āṇāpesi, idāni maṃ kasmā pucchasī’’ti evaṃ suniggahitaṃ niggaṇhi.

    તં સુત્વા રાજા ચિન્તેસિ ‘‘પણ્ડિતો મયા કથિતદોસમેવ કથેતિ. પુબ્બેવ હિ ઇદં અનાગતભયં જાનિ, તેન મં અતિવિય નિગ્ગણ્હાતિ, ન ખો પનાયં એત્તકં કાલં નિક્કમ્મકોવ અચ્છિસ્સતિ, અવસ્સં ઇમિના મય્હં સોત્થિભાવો કતો ભવિસ્સતી’’તિ. અથ નં પરિગ્ગણ્હન્તો દ્વે ગાથા અભાસિ –

    Taṃ sutvā rājā cintesi ‘‘paṇḍito mayā kathitadosameva katheti. Pubbeva hi idaṃ anāgatabhayaṃ jāni, tena maṃ ativiya niggaṇhāti, na kho panāyaṃ ettakaṃ kālaṃ nikkammakova acchissati, avassaṃ iminā mayhaṃ sotthibhāvo kato bhavissatī’’ti. Atha naṃ pariggaṇhanto dve gāthā abhāsi –

    ૬૫૯.

    659.

    ‘‘મહોસધ અતીતેન, નાનુવિજ્ઝન્તિ પણ્ડિતા,

    ‘‘Mahosadha atītena, nānuvijjhanti paṇḍitā,

    કિં મં અસ્સંવ સમ્બદ્ધં, પતોદેનેવ વિજ્ઝસિ.

    Kiṃ maṃ assaṃva sambaddhaṃ, patodeneva vijjhasi.

    ૬૬૦.

    660.

    ‘‘સચે પસ્સસિ મોક્ખં વા, ખેમં વા પન પસ્સસિ;

    ‘‘Sace passasi mokkhaṃ vā, khemaṃ vā pana passasi;

    તેનેવ મં અનુસાસ, કિં અતીતેન વિજ્ઝસી’’તિ.

    Teneva maṃ anusāsa, kiṃ atītena vijjhasī’’ti.

    તત્થ નાનુવિજ્ઝન્તીતિ અતીતદોસં ગહેત્વા મુખસત્તીહિ ન વિજ્ઝન્તિ. અસ્સંવ સમ્બદ્ધન્તિ સત્તુસેનાય પરિવુતત્તા સુટ્ઠુ બન્ધિત્વા ઠપિતં અસ્સં વિય કિં મં વિજ્ઝસિ. તેનેવ મન્તિ એવં તે મોક્ખો ભવિસ્સતિ, એવં ખેમન્તિ તેનેવ સોત્થિભાવેન મં અનુસાસ અસ્સાસેહિ, તઞ્હિ ઠપેત્વા અઞ્ઞં મે પટિસરણં નત્થીતિ.

    Tattha nānuvijjhantīti atītadosaṃ gahetvā mukhasattīhi na vijjhanti. Assaṃva sambaddhanti sattusenāya parivutattā suṭṭhu bandhitvā ṭhapitaṃ assaṃ viya kiṃ maṃ vijjhasi. Teneva manti evaṃ te mokkho bhavissati, evaṃ khemanti teneva sotthibhāvena maṃ anusāsa assāsehi, tañhi ṭhapetvā aññaṃ me paṭisaraṇaṃ natthīti.

    અથ નં મહાસત્તો ‘‘અયં રાજા અતિવિય અન્ધબાલો, પુરિસવિસેસં ન જાનાતિ, થોકં કિલમેત્વા પચ્છા તસ્સ અવસ્સયો ભવિસ્સમી’’તિ ચિન્તેત્વા આહ –

    Atha naṃ mahāsatto ‘‘ayaṃ rājā ativiya andhabālo, purisavisesaṃ na jānāti, thokaṃ kilametvā pacchā tassa avassayo bhavissamī’’ti cintetvā āha –

    ૬૬૧.

    661.

    ‘‘અતીતં માનુસં કમ્મં, દુક્કરં દુરભિસમ્ભવં;

    ‘‘Atītaṃ mānusaṃ kammaṃ, dukkaraṃ durabhisambhavaṃ;

    ન તં સક્કોપિ મોચેતું, ત્વં પજાનસ્સુ ખત્તિય.

    Na taṃ sakkopi mocetuṃ, tvaṃ pajānassu khattiya.

    ૬૬૨.

    662.

    ‘‘સન્તિ વેહાયસા નાગા, ઇદ્ધિમન્તો યસસ્સિનો;

    ‘‘Santi vehāyasā nāgā, iddhimanto yasassino;

    તેપિ આદાય ગચ્છેય્યું, યસ્સ હોન્તિ તથાવિધા.

    Tepi ādāya gaccheyyuṃ, yassa honti tathāvidhā.

    ૬૬૩.

    663.

    ‘‘સન્તિ વેહાયસા અસ્સા, ઇદ્ધિમન્તો યસસ્સિનો;

    ‘‘Santi vehāyasā assā, iddhimanto yasassino;

    તેપિ આદાય ગચ્છેય્યું, યસ્સ હોન્તિ તથાવિધા.

    Tepi ādāya gaccheyyuṃ, yassa honti tathāvidhā.

    ૬૬૪.

    664.

    ‘‘સન્તિ વેહાયસા પક્ખી, ઇદ્ધિમન્તો યસસ્સિનો;

    ‘‘Santi vehāyasā pakkhī, iddhimanto yasassino;

    તેપિ આદાય ગચ્છેય્યું, યસ્સ હોન્તિ તથાવિધા.

    Tepi ādāya gaccheyyuṃ, yassa honti tathāvidhā.

    ૬૬૫.

    665.

    ‘‘સન્તિ વેહાયસા યક્ખા, ઇદ્ધિમન્તો યસસ્સિનો;

    ‘‘Santi vehāyasā yakkhā, iddhimanto yasassino;

    તેપિ આદાય ગચ્છેય્યું, યસ્સ હોન્તિ તથાવિધા.

    Tepi ādāya gaccheyyuṃ, yassa honti tathāvidhā.

    ૬૬૬.

    666.

    ‘‘અતીતં માનુસં કમ્મં, દુક્કરં દુરભિસમ્ભવં;

    ‘‘Atītaṃ mānusaṃ kammaṃ, dukkaraṃ durabhisambhavaṃ;

    ન તં સક્કોમિ મોચેતું, અન્તલિક્ખેન ખત્તિયા’’તિ.

    Na taṃ sakkomi mocetuṃ, antalikkhena khattiyā’’ti.

    તત્થ કમ્મન્તિ મહારાજ, ઇદં ઇતો તવ મોચનં નામ અતીતં, મનુસ્સેહિ કત્તબ્બકમ્મં અતીતં. દુક્કરં દુરભિસમ્ભવન્તિ નેવ કાતું, ન સમ્ભવિતું સક્કા. ન તં સક્કોમીતિ અહં તં ઇતો મોચેતું ન સક્કોમિ. ત્વં પજાનસ્સુ ખત્તિયાતિ મહારાજ, ત્વમેવેત્થ કત્તબ્બં જાનસ્સુ. વેહાયસાતિ આકાસેન ગમનસમત્થા. નાગાતિ હત્થિનો. યસ્સાતિ યસ્સ રઞ્ઞો. તથાવિધાતિ છદ્દન્તકુલે વા ઉપોસથકુલે વા જાતા નાગા હોન્તિ, તં રાજાનં તે આદાય ગચ્છેય્યું. અસ્સાતિ વલાહકઅસ્સરાજકુલે જાતા અસ્સા. પક્ખીતિ ગરુળ્હં સન્ધાયાહ. યક્ખાતિ સાતાગિરાદયો યક્ખા. અન્તલિક્ખેનાતિ અન્તલિક્ખેન મોચેતું ન સક્કોમિ, તં આદાય આકાસેન મિથિલં નેતું ન સક્કોમીતિ અત્થો.

    Tattha kammanti mahārāja, idaṃ ito tava mocanaṃ nāma atītaṃ, manussehi kattabbakammaṃ atītaṃ. Dukkaraṃ durabhisambhavanti neva kātuṃ, na sambhavituṃ sakkā. Na taṃ sakkomīti ahaṃ taṃ ito mocetuṃ na sakkomi. Tvaṃ pajānassu khattiyāti mahārāja, tvamevettha kattabbaṃ jānassu. Vehāyasāti ākāsena gamanasamatthā. Nāgāti hatthino. Yassāti yassa rañño. Tathāvidhāti chaddantakule vā uposathakule vā jātā nāgā honti, taṃ rājānaṃ te ādāya gaccheyyuṃ. Assāti valāhakaassarājakule jātā assā. Pakkhīti garuḷhaṃ sandhāyāha. Yakkhāti sātāgirādayo yakkhā. Antalikkhenāti antalikkhena mocetuṃ na sakkomi, taṃ ādāya ākāsena mithilaṃ netuṃ na sakkomīti attho.

    રાજા તં સુત્વા અપ્પટિભાનો નિસીદિ. અથ સેનકો ચિન્તેસિ ‘‘ઇદાનિ રઞ્ઞો ચેવ અમ્હાકઞ્ચ ઠપેત્વા પણ્ડિતં અઞ્ઞં પટિસરણં નત્થિ, રાજા પનસ્સ કથં સુત્વા મરણભયતજ્જિતો કિઞ્ચિ વત્તું ન સક્કોતિ, અહં પણ્ડિતં યાચિસ્સામી’’તિ. સો યાચન્તો દ્વે ગાથા અભાસિ –

    Rājā taṃ sutvā appaṭibhāno nisīdi. Atha senako cintesi ‘‘idāni rañño ceva amhākañca ṭhapetvā paṇḍitaṃ aññaṃ paṭisaraṇaṃ natthi, rājā panassa kathaṃ sutvā maraṇabhayatajjito kiñci vattuṃ na sakkoti, ahaṃ paṇḍitaṃ yācissāmī’’ti. So yācanto dve gāthā abhāsi –

    ૬૬૭.

    667.

    ‘‘અતીરદસ્સી પુરિસો, મહન્તે ઉદકણ્ણવે;

    ‘‘Atīradassī puriso, mahante udakaṇṇave;

    યત્થ સો લભતે ગાધં, તત્થ સો વિન્દતે સુખં.

    Yattha so labhate gādhaṃ, tattha so vindate sukhaṃ.

    ૬૬૮.

    668.

    ‘‘એવં અમ્હઞ્ચ રઞ્ઞો ચ, ત્વં પતિટ્ઠા મહોસધ;

    ‘‘Evaṃ amhañca rañño ca, tvaṃ patiṭṭhā mahosadha;

    ત્વં નોસિ મન્તિનં સેટ્ઠો, અમ્હે દુક્ખા પમોચયા’’તિ.

    Tvaṃ nosi mantinaṃ seṭṭho, amhe dukkhā pamocayā’’ti.

    તત્થ અતીરદસ્સીતિ સમુદ્દે ભિન્નનાવો તીરં અપસ્સન્તો. યત્થાતિ ઊમિવેગબ્ભાહતો વિચરન્તો યમ્હિ પદેસે પતિટ્ઠં લભતિ. પમોચયાતિ પુબ્બેપિ મિથિલં પરિવારેત્વા ઠિતકાલે તયાવ પમોચિતમ્હા, ઇદાનિપિ ત્વમેવ અમ્હે દુક્ખા મોચેહીતિ યાચિ.

    Tattha atīradassīti samudde bhinnanāvo tīraṃ apassanto. Yatthāti ūmivegabbhāhato vicaranto yamhi padese patiṭṭhaṃ labhati. Pamocayāti pubbepi mithilaṃ parivāretvā ṭhitakāle tayāva pamocitamhā, idānipi tvameva amhe dukkhā mocehīti yāci.

    અથ નં નિગ્ગણ્હન્તો મહાસત્તો ગાથાય અજ્ઝભાસિ –

    Atha naṃ niggaṇhanto mahāsatto gāthāya ajjhabhāsi –

    ૬૬૯.

    669.

    ‘‘અતીતં માનુસં કમ્મં, દુક્કરં દુરભિસમ્ભવં;

    ‘‘Atītaṃ mānusaṃ kammaṃ, dukkaraṃ durabhisambhavaṃ;

    ન તં સક્કોમિ મોચેતું, ત્વં પજાનસ્સુ સેનકા’’તિ.

    Na taṃ sakkomi mocetuṃ, tvaṃ pajānassu senakā’’ti.

    તત્થ પજાનસ્સુ સેનકાતિ સેનક, અહં ન સક્કોમિ, ત્વં પન ઇમં રાજાનં આકાસેન મિથિલં નેહીતિ.

    Tattha pajānassu senakāti senaka, ahaṃ na sakkomi, tvaṃ pana imaṃ rājānaṃ ākāsena mithilaṃ nehīti.

    રાજા ગહેતબ્બગહણં અપસ્સન્તો મરણભયતજ્જિતો મહાસત્તેન સદ્ધિં કથેતું અસક્કોન્તો ‘‘કદાચિ સેનકોપિ કિઞ્ચિ ઉપાયં જાનેય્ય, પુચ્છિસ્સામિ તાવ ન’’ન્તિ પુચ્છન્તો ગાથમાહ –

    Rājā gahetabbagahaṇaṃ apassanto maraṇabhayatajjito mahāsattena saddhiṃ kathetuṃ asakkonto ‘‘kadāci senakopi kiñci upāyaṃ jāneyya, pucchissāmi tāva na’’nti pucchanto gāthamāha –

    ૬૭૦.

    670.

    ‘‘સુણોહિ મેતં વચનં, પસ્સ સેનં મહબ્ભયં;

    ‘‘Suṇohi metaṃ vacanaṃ, passa senaṃ mahabbhayaṃ;

    સેનકં દાનિ પુચ્છામિ, કિં કિચ્ચં ઇધ મઞ્ઞસી’’તિ.

    Senakaṃ dāni pucchāmi, kiṃ kiccaṃ idha maññasī’’ti.

    તત્થ કિં કિચ્ચન્તિ કિં કાતબ્બયુત્તકં ઇધ મઞ્ઞસિ, મહોસધેનમ્હિ પરિચ્ચત્તો, યદિ ત્વં જાનાસિ, વદેહીતિ.

    Tattha kiṃ kiccanti kiṃ kātabbayuttakaṃ idha maññasi, mahosadhenamhi pariccatto, yadi tvaṃ jānāsi, vadehīti.

    તં સુત્વા સેનકો ‘‘મં રાજા ઉપાયં પુચ્છતિ, સોભનો વા હોતુ મા વા, કથેસ્સામિ એકં ઉપાય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ગાથમાહ –

    Taṃ sutvā senako ‘‘maṃ rājā upāyaṃ pucchati, sobhano vā hotu mā vā, kathessāmi ekaṃ upāya’’nti cintetvā gāthamāha –

    ૬૭૧.

    671.

    ‘‘અગ્ગિં વા દ્વારતો દેમ, ગણ્હામસે વિકન્તનં;

    ‘‘Aggiṃ vā dvārato dema, gaṇhāmase vikantanaṃ;

    અઞ્ઞમઞ્ઞં વધિત્વાન, ખિપ્પં હિસ્સામ જીવિતં;

    Aññamaññaṃ vadhitvāna, khippaṃ hissāma jīvitaṃ;

    મા નો રાજા બ્રહ્મદત્તો, ચિરં દુક્ખેન મારયી’’તિ.

    Mā no rājā brahmadatto, ciraṃ dukkhena mārayī’’ti.

    તત્થ દ્વારતોતિ દ્વારં પિદહિત્વા તત્થ અગ્ગિં દેમ. વિકન્તનન્તિ અઞ્ઞમઞ્ઞં વિકન્તનં સત્થં ગણ્હામ. હિસ્સામાતિ જીવિતં ખિપ્પં જહિસ્સામ, અલઙ્કતપાસાદોયેવ નો દારુચિતકો ભવિસ્સતિ.

    Tattha dvāratoti dvāraṃ pidahitvā tattha aggiṃ dema. Vikantananti aññamaññaṃ vikantanaṃ satthaṃ gaṇhāma. Hissāmāti jīvitaṃ khippaṃ jahissāma, alaṅkatapāsādoyeva no dārucitako bhavissati.

    તં સુત્વા રાજા અનત્તમનો ‘‘અત્તનો પુત્તદારસ્સ એવરૂપં ચિતકં કરોહી’’તિ વત્વા પુક્કુસાદયો પુચ્છિ. તેપિ અત્તનો પતિરૂપા બાલકથાયેવ કથયિંસુ. તેન વુત્તં –

    Taṃ sutvā rājā anattamano ‘‘attano puttadārassa evarūpaṃ citakaṃ karohī’’ti vatvā pukkusādayo pucchi. Tepi attano patirūpā bālakathāyeva kathayiṃsu. Tena vuttaṃ –

    ૬૭૨.

    672.

    ‘‘સુણોહિ મેતં વચનં, પસ્સ સેનં મહબ્ભયં;

    ‘‘Suṇohi metaṃ vacanaṃ, passa senaṃ mahabbhayaṃ;

    પુક્કુસં દાનિ પુચ્છામિ, કિં કિચ્ચં ઇધ મઞ્ઞસિ.

    Pukkusaṃ dāni pucchāmi, kiṃ kiccaṃ idha maññasi.

    ૬૭૩.

    673.

    ‘‘વિસં ખાદિત્વા મીયામ, ખિપ્પં હિસ્સામ જીવિતં;

    ‘‘Visaṃ khāditvā mīyāma, khippaṃ hissāma jīvitaṃ;

    મા નો રાજા બ્રહ્મદત્તો, ચિરં દુક્ખેન મારયિ.

    Mā no rājā brahmadatto, ciraṃ dukkhena mārayi.

    ૬૭૪.

    674.

    ‘‘સુણોહિ મેતં વચનં, પસ્સ સેનં મહબ્ભયં;

    ‘‘Suṇohi metaṃ vacanaṃ, passa senaṃ mahabbhayaṃ;

    કામિન્દં દાનિ પુચ્છામિ, કિં કિચ્ચં ઇધ મઞ્ઞસિ.

    Kāmindaṃ dāni pucchāmi, kiṃ kiccaṃ idha maññasi.

    ૬૭૫.

    675.

    ‘‘રજ્જુયા બજ્ઝ મીયામ, પપાતા પપતામસે;

    ‘‘Rajjuyā bajjha mīyāma, papātā papatāmase;

    મા નો રાજા બ્રહ્મદત્તો, ચિરં દુક્ખેન મારયિ.

    Mā no rājā brahmadatto, ciraṃ dukkhena mārayi.

    ૬૭૬.

    676.

    ‘‘સુણોહિ મેતં વચનં, પસ્સ સેનં મહબ્ભયં;

    ‘‘Suṇohi metaṃ vacanaṃ, passa senaṃ mahabbhayaṃ;

    દેવિન્દં દાનિ પુચ્છામિ, કિં કિચ્ચં ઇધ મઞ્ઞસિ.

    Devindaṃ dāni pucchāmi, kiṃ kiccaṃ idha maññasi.

    ૬૭૭.

    677.

    ‘‘અગ્ગિં વા દ્વારતો દેમ, ગણ્હામસે વિકન્તનં;

    ‘‘Aggiṃ vā dvārato dema, gaṇhāmase vikantanaṃ;

    અઞ્ઞમઞ્ઞં વધિત્વાન, ખિપ્પં હિસ્સામ જીવિતં;

    Aññamaññaṃ vadhitvāna, khippaṃ hissāma jīvitaṃ;

    ન નો સક્કોતિ મોચેતું, સુખેનેવ મહોસધો’’તિ.

    Na no sakkoti mocetuṃ, sukheneva mahosadho’’ti.

    અપિચ એતેસુ દેવિન્દો ‘‘અયં રાજા કિં કરોતિ, અગ્ગિમ્હિ સન્તે ખજ્જોપનકં ધમતિ, ઠપેત્વા મહોસધં અઞ્ઞો ઇધ સોત્થિભાવં કાતું સમત્થો નામ નત્થિ, અયં તં અપુચ્છિત્વા અમ્હે પુચ્છતિ, મયં કિં જાનામા’’તિ ચિન્તેત્વા અઞ્ઞં ઉપાયં અપસ્સન્તો સેનકેન કથિતમેવ કથેત્વા મહાસત્તં વણ્ણેન્તો દ્વે પાદે આહ. તત્રાયં અધિપ્પાયો – ‘‘મહારાજ, મયં સબ્બેપિ પણ્ડિતમેવ યાચામ. સચે પન યાચિયમાનોપિ ન નો સક્કોતિ મોચેતું સુખેનેવ મહોસધો, અથ સેનકસ્સ વચનં કરિસ્સામા’’તિ.

    Apica etesu devindo ‘‘ayaṃ rājā kiṃ karoti, aggimhi sante khajjopanakaṃ dhamati, ṭhapetvā mahosadhaṃ añño idha sotthibhāvaṃ kātuṃ samattho nāma natthi, ayaṃ taṃ apucchitvā amhe pucchati, mayaṃ kiṃ jānāmā’’ti cintetvā aññaṃ upāyaṃ apassanto senakena kathitameva kathetvā mahāsattaṃ vaṇṇento dve pāde āha. Tatrāyaṃ adhippāyo – ‘‘mahārāja, mayaṃ sabbepi paṇḍitameva yācāma. Sace pana yāciyamānopi na no sakkoti mocetuṃ sukheneva mahosadho, atha senakassa vacanaṃ karissāmā’’ti.

    તં સુત્વા રાજા પુબ્બે બોધિસત્તસ્સ કથિતદોસં સરિત્વા તેન સદ્ધિં કથેતું અસક્કોન્તો તસ્સ સુણન્તસ્સેવ પરિદેવન્તો આહ –

    Taṃ sutvā rājā pubbe bodhisattassa kathitadosaṃ saritvā tena saddhiṃ kathetuṃ asakkonto tassa suṇantasseva paridevanto āha –

    ૬૭૮.

    678.

    ‘‘યથા કદલિનો સારં, અન્વેસં નાધિગચ્છતિ;

    ‘‘Yathā kadalino sāraṃ, anvesaṃ nādhigacchati;

    એવં અન્વેસમાના નં, પઞ્હં નજ્ઝગમામસે.

    Evaṃ anvesamānā naṃ, pañhaṃ najjhagamāmase.

    ૬૭૯.

    679.

    ‘‘યથા સિમ્બલિનો સારં, અન્વેસં નાધિગચ્છતિ;

    ‘‘Yathā simbalino sāraṃ, anvesaṃ nādhigacchati;

    એવં અન્વેસમાના નં, પઞ્હં નજ્ઝગમામસે.

    Evaṃ anvesamānā naṃ, pañhaṃ najjhagamāmase.

    ૬૮૦.

    680.

    ‘‘અદેસે વત નો વુટ્ઠં, કુઞ્જરાનં વનોદકે;

    ‘‘Adese vata no vuṭṭhaṃ, kuñjarānaṃ vanodake;

    સકાસે દુમ્મનુસ્સાનં, બાલાનં અવિજાનતં.

    Sakāse dummanussānaṃ, bālānaṃ avijānataṃ.

    ૬૮૧.

    681.

    ‘‘ઉબ્બેધતિ મે હદયં, મુખઞ્ચ પરિસુસ્સતિ;

    ‘‘Ubbedhati me hadayaṃ, mukhañca parisussati;

    નિબ્બુતિં નાધિગચ્છામિ, અગ્ગિદડ્ઢોવ આતપે.

    Nibbutiṃ nādhigacchāmi, aggidaḍḍhova ātape.

    ૬૮૨.

    682.

    ‘‘કમ્મારાનં યથા ઉક્કા, અન્તો ઝાયતિ નો બહિ;

    ‘‘Kammārānaṃ yathā ukkā, anto jhāyati no bahi;

    એવમ્પિ હદયં મય્હં, અન્તો ઝાયતિ નો બહી’’તિ.

    Evampi hadayaṃ mayhaṃ, anto jhāyati no bahī’’ti.

    તત્થ કદલિનોતિ યથા કદલિક્ખન્ધસ્સ નિસ્સારત્તા સારત્થિકો પુરિસો અન્વેસન્તોપિ તતો સારં નાધિગચ્છતિ, એવં મયં ઇમમ્હા દુક્ખા મુચ્ચનુપાયં પઞ્હં પઞ્ચ પણ્ડિતે પુચ્છિત્વા અન્વેસમાનાપિ પઞ્હં નજ્ઝગમામસે. અમ્હેહિ પુચ્છિતં ઉપાયં અજાનન્તા અસ્સુણન્તા વિય જાતા, મયં તં પઞ્હં નાધિગચ્છામ. દુતિયગાથાયપિ એસેવ નયો. કુઞ્જરાનં વનોદકેતિ યથા કુઞ્જરાનં નિરુદકે ઠાને વુટ્ઠં અદેસે વુટ્ઠં નામ હોતિ, તે હિ તથારૂપે નિરુદકે વનગહને પદેસે વસન્તા ખિપ્પમેવ પચ્ચામિત્તાનં વસં ગચ્છન્તિ, એવં અમ્હેહિપિ ઇમેસં દુમ્મનુસ્સાનં બાલાનં સન્તિકે વસન્તેહિ અદેસે વુટ્ઠં. એત્તકેસુ હિ પણ્ડિતેસુ એકોપિ મે ઇદાનિ પટિસરણં નત્થીતિ નાનાવિધેન વિલપતિ.

    Tattha kadalinoti yathā kadalikkhandhassa nissārattā sāratthiko puriso anvesantopi tato sāraṃ nādhigacchati, evaṃ mayaṃ imamhā dukkhā muccanupāyaṃ pañhaṃ pañca paṇḍite pucchitvā anvesamānāpi pañhaṃ najjhagamāmase. Amhehi pucchitaṃ upāyaṃ ajānantā assuṇantā viya jātā, mayaṃ taṃ pañhaṃ nādhigacchāma. Dutiyagāthāyapi eseva nayo. Kuñjarānaṃ vanodaketi yathā kuñjarānaṃ nirudake ṭhāne vuṭṭhaṃ adese vuṭṭhaṃ nāma hoti, te hi tathārūpe nirudake vanagahane padese vasantā khippameva paccāmittānaṃ vasaṃ gacchanti, evaṃ amhehipi imesaṃ dummanussānaṃ bālānaṃ santike vasantehi adese vuṭṭhaṃ. Ettakesu hi paṇḍitesu ekopi me idāni paṭisaraṇaṃ natthīti nānāvidhena vilapati.

    તં સુત્વા પણ્ડિતો ‘‘અયં રાજા અતિવિય કિલમતિ. સચે નં ન અસ્સાસેસ્સામિ, હદયેન ફલિતેન મરિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા અસ્સાસેસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –

    Taṃ sutvā paṇḍito ‘‘ayaṃ rājā ativiya kilamati. Sace naṃ na assāsessāmi, hadayena phalitena marissatī’’ti cintetvā assāsesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ૬૮૩.

    683.

    ‘‘તતો સો પણ્ડિતો ધીરો, અત્થદસ્સી મહોસધો;

    ‘‘Tato so paṇḍito dhīro, atthadassī mahosadho;

    વેદેહં દુક્ખિતં દિસ્વા, ઇદં વચનમબ્રવિ.

    Vedehaṃ dukkhitaṃ disvā, idaṃ vacanamabravi.

    ૬૮૪.

    684.

    ‘‘મા ત્વં ભાયિ મહારાજ, મા ત્વં ભાયિ રથેસભ;

    ‘‘Mā tvaṃ bhāyi mahārāja, mā tvaṃ bhāyi rathesabha;

    અહં તં મોચયિસ્સામિ, રાહુગ્ગહંવ ચન્દિમં.

    Ahaṃ taṃ mocayissāmi, rāhuggahaṃva candimaṃ.

    ૬૮૫.

    685.

    ‘‘મા ત્વં ભાયિ મહારાજ, મા ત્વં ભાયિ રથેસભ;

    ‘‘Mā tvaṃ bhāyi mahārāja, mā tvaṃ bhāyi rathesabha;

    અહં તં મોચયિસ્સામિ, રાહુગ્ગહંવ સૂરિયં.

    Ahaṃ taṃ mocayissāmi, rāhuggahaṃva sūriyaṃ.

    ૬૮૬.

    686.

    ‘‘મા ત્વં ભાયિ મહારાજ, મા ત્વં ભાયિ રથેસભ;

    ‘‘Mā tvaṃ bhāyi mahārāja, mā tvaṃ bhāyi rathesabha;

    અહં તં મોચયિસ્સામિ, પઙ્કે સન્નંવ કુઞ્જરં.

    Ahaṃ taṃ mocayissāmi, paṅke sannaṃva kuñjaraṃ.

    ૬૮૭.

    687.

    ‘‘મા ત્વં ભાયિ મહારાજ, મા ત્વં ભાયિ રથેસભ;

    ‘‘Mā tvaṃ bhāyi mahārāja, mā tvaṃ bhāyi rathesabha;

    અહં તં મોચયિસ્સામિ, પેળાબદ્ધંવ પન્નગં.

    Ahaṃ taṃ mocayissāmi, peḷābaddhaṃva pannagaṃ.

    ૬૮૮.

    688.

    ‘‘મા ત્વં ભાયિ મહારાજ, મા ત્વં ભાયિ રથેસભ;

    ‘‘Mā tvaṃ bhāyi mahārāja, mā tvaṃ bhāyi rathesabha;

    અહં તં મોચયિસ્સામિ, પક્ખિં બદ્ધંવ પઞ્જરે.

    Ahaṃ taṃ mocayissāmi, pakkhiṃ baddhaṃva pañjare.

    ૬૮૯.

    689.

    ‘‘મા ત્વં ભાયિ મહારાજ, મા ત્વં ભાયિ રથેસભ;

    ‘‘Mā tvaṃ bhāyi mahārāja, mā tvaṃ bhāyi rathesabha;

    અહં તં મોચયિસ્સામિ, મચ્છે જાલગતેરિવ.

    Ahaṃ taṃ mocayissāmi, macche jālagateriva.

    ૬૯૦.

    690.

    ‘‘મા ત્વં ભાયિ મહારાજ, મા ત્વં ભાયિ રથેસભ;

    ‘‘Mā tvaṃ bhāyi mahārāja, mā tvaṃ bhāyi rathesabha;

    અહં તં મોચયિસ્સામિ, સયોગ્ગબલવાહનં.

    Ahaṃ taṃ mocayissāmi, sayoggabalavāhanaṃ.

    ૬૯૧.

    691.

    ‘‘મા ત્વં ભાયિ મહારાજ, મા ત્વં ભાયિ રથેસભ;

    ‘‘Mā tvaṃ bhāyi mahārāja, mā tvaṃ bhāyi rathesabha;

    પઞ્ચાલં વાહયિસ્સામિ, કાકસેનંવ લેડ્ડુના.

    Pañcālaṃ vāhayissāmi, kākasenaṃva leḍḍunā.

    ૬૯૨.

    692.

    ‘‘અદુ પઞ્ઞા કિમત્થિયા, અમચ્ચો વાપિ તાદિસો;

    ‘‘Adu paññā kimatthiyā, amacco vāpi tādiso;

    યો તં સમ્બાધપક્ખન્દં, દુક્ખા ન પરિમોચયે’’તિ.

    Yo taṃ sambādhapakkhandaṃ, dukkhā na parimocaye’’ti.

    તત્થ ઇદન્તિ દવડાહદડ્ઢે અરઞ્ઞે ઘનવસ્સં વસ્સાપેન્તો વિય નં અસ્સાસેન્તો ઇદં ‘‘મા ત્વં ભાયિ, મહારાજા’’તિઆદિકં વચનં અબ્રવિ. તત્થ સન્નન્તિ લગ્ગં. પેળાબદ્ધન્તિ પેળાય અબ્ભન્તરગતં સપ્પં. પઞ્ચાલન્તિ એતં એવં મહન્તિમ્પિ પઞ્ચાલરઞ્ઞો સેનં. વાહયિસ્સામીતિ પલાપેસ્સામિ . અદૂતિ નામત્થે નિપાતો, પઞ્ઞા નામ કિમત્થિયાતિ અત્થો. અમચ્ચો વાપિ તાદિસોતિ તાદિસો પઞ્ઞાય સમ્પન્નો અમચ્ચો વાપિ કિમત્થિયો, યો તં એવં મરણસમ્બાધપ્પત્તં દુક્ખા ન પરિમોચયે. મહારાજ, અહં પઠમતરં આગચ્છન્તો નામ કિમત્થં આગતોતિ મઞ્ઞસિ. મા ભાયિ, અહં તં ઇમમ્હા દુક્ખા મોચયિસ્સામીતિ અસ્સાસેસિ.

    Tattha idanti davaḍāhadaḍḍhe araññe ghanavassaṃ vassāpento viya naṃ assāsento idaṃ ‘‘mā tvaṃ bhāyi, mahārājā’’tiādikaṃ vacanaṃ abravi. Tattha sannanti laggaṃ. Peḷābaddhanti peḷāya abbhantaragataṃ sappaṃ. Pañcālanti etaṃ evaṃ mahantimpi pañcālarañño senaṃ. Vāhayissāmīti palāpessāmi . Adūti nāmatthe nipāto, paññā nāma kimatthiyāti attho. Amacco vāpi tādisoti tādiso paññāya sampanno amacco vāpi kimatthiyo, yo taṃ evaṃ maraṇasambādhappattaṃ dukkhā na parimocaye. Mahārāja, ahaṃ paṭhamataraṃ āgacchanto nāma kimatthaṃ āgatoti maññasi. Mā bhāyi, ahaṃ taṃ imamhā dukkhā mocayissāmīti assāsesi.

    સોપિ તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘ઇદાનિ મે જીવિતં લદ્ધ’’ન્તિ અસ્સાસં પટિલભિ. બોધિસત્તેન સીહનાદે કતે સબ્બે ચ તુસ્સિંસુ. અથ નં સેનકો પુચ્છિ ‘‘પણ્ડિત, ત્વં સબ્બે અમ્હે ગહેત્વા ગચ્છન્તો કેનુપાયેન ગમિસ્સસી’’તિ? ‘‘અલઙ્કતઉમઙ્ગેન નેસ્સામિ, તુમ્હે ગમનસજ્જા હોથા’’તિ વત્વા ઉમઙ્ગદ્વારવિવરણત્થં યોધે આણાપેન્તો ગાથમાહ –

    Sopi tassa vacanaṃ sutvā ‘‘idāni me jīvitaṃ laddha’’nti assāsaṃ paṭilabhi. Bodhisattena sīhanāde kate sabbe ca tussiṃsu. Atha naṃ senako pucchi ‘‘paṇḍita, tvaṃ sabbe amhe gahetvā gacchanto kenupāyena gamissasī’’ti? ‘‘Alaṅkataumaṅgena nessāmi, tumhe gamanasajjā hothā’’ti vatvā umaṅgadvāravivaraṇatthaṃ yodhe āṇāpento gāthamāha –

    ૬૯૩.

    693.

    ‘‘એથ માણવા ઉટ્ઠેથ, મુખં સોધેથ સન્ધિનો;

    ‘‘Etha māṇavā uṭṭhetha, mukhaṃ sodhetha sandhino;

    વેદેહો સહમચ્ચેહિ, ઉમઙ્ગેન ગમિસ્સતી’’તિ.

    Vedeho sahamaccehi, umaṅgena gamissatī’’ti.

    તત્થ માણવાતિ તરુણાધિવચનં. મુખં સોધેથાતિ ઉમઙ્ગદ્વારં વિવરથ. સન્ધિનોતિ ઘરસન્ધિનો ચ દ્વારં સોધેથ, એકસતાનં સયનગબ્ભાનં દ્વારં વિવરથ, અનેકસતાનં દીપાલયાનં દ્વારં વિવરથાતિ.

    Tattha māṇavāti taruṇādhivacanaṃ. Mukhaṃ sodhethāti umaṅgadvāraṃ vivaratha. Sandhinoti gharasandhino ca dvāraṃ sodhetha, ekasatānaṃ sayanagabbhānaṃ dvāraṃ vivaratha, anekasatānaṃ dīpālayānaṃ dvāraṃ vivarathāti.

    તે ઉટ્ઠાય ઉમઙ્ગદ્વારં વિવરિંસુ. સકલો ઉમઙ્ગો એકોભાસો અલઙ્કતદેવસભા વિય વિરોચિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –

    Te uṭṭhāya umaṅgadvāraṃ vivariṃsu. Sakalo umaṅgo ekobhāso alaṅkatadevasabhā viya viroci. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ૬૯૪.

    694.

    ‘‘તસ્સ તં વચનં સુત્વા, પણ્ડિતસ્સાનુચારિનો;

    ‘‘Tassa taṃ vacanaṃ sutvā, paṇḍitassānucārino;

    ઉમઙ્ગદ્વારં વિવરિંસુ, યન્તયુત્તે ચ અગ્ગળે’’તિ.

    Umaṅgadvāraṃ vivariṃsu, yantayutte ca aggaḷe’’ti.

    તત્થ અનુચારિનોતિ વેય્યાવચ્ચકરા. યન્તયુત્તે ચ અગ્ગળેતિ સૂચિઘટિકસમ્પન્નાનિ ચ દ્વારકવાટાનિ.

    Tattha anucārinoti veyyāvaccakarā. Yantayutte ca aggaḷeti sūcighaṭikasampannāni ca dvārakavāṭāni.

    તે ઉમઙ્ગદ્વારં વિવરિત્વા મહાસત્તસ્સ આરોચેસું. સો રઞ્ઞો સઞ્ઞમદાસિ ‘‘કાલો, દેવ, પાસાદા ઓતરથા’’તિ. તં સુત્વા રાજા ઓતરિ. અથ સેનકો સીસતો નાળિપટ્ટં અપનેત્વા સાટકં ઓમુઞ્ચિત્વા કચ્છં દળ્હં બન્ધિ. અથ નં મહાસત્તો દિસ્વા ‘‘સેનક, કિં કરોસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘પણ્ડિત, ઉમઙ્ગેન ગચ્છન્તેહિ નામ વેઠનં મોચેત્વા કચ્છં દળ્હં બન્ધિત્વા ગન્તબ્બ’’ન્તિ . ‘‘સેનક, ‘ઉમઙ્ગં પવિસન્તો ઓનમિત્વા જણ્ણુકેહિ પતિટ્ઠાય પવિસિસ્સામી’તિ મા સઞ્ઞમકાસિ. સચે હત્થિના ગન્તુકામોસિ, હત્થિં અભિરુય્હ ગચ્છાહિ. સચે અસ્સેન ગન્તુકામોસિ, અસ્સં અભિરુય્હ ગચ્છાહિ. ઉચ્ચો ઉમઙ્ગો અટ્ઠારસહત્થુબ્બેધો વિસાલદ્વારો, ત્વં યથારુચિયા અલઙ્કતપ્પટિયત્તો રઞ્ઞો પુરતો ગચ્છાહી’’તિ આહ. બોધિસત્તો કિર સેનકસ્સ ગમનં પુરતો વિચારેત્વા રાજાનં મજ્ઝે કત્વા સયં પચ્છતો અહોસિ. કિં કારણા? રાજા અલઙ્કતઉમઙ્ગં ઓલોકેન્તો મા સણિકં અગમાસીતિ. ઉમઙ્ગે મહાજનસ્સ યાગુભત્તખાદનીયાદીનિ અપ્પમાણાનિ અહેસું. તે મનુસ્સા ખાદન્તા પિવન્તા ઉમઙ્ગં ઓલોકેન્તા ગચ્છન્તિ. મહાસત્તો ‘‘યાથ મહારાજ, યાથ મહારાજા’’તિ ચોદેન્તો પચ્છતો યાતિ. રાજા અલઙ્કતદેવસભં વિય ઉમઙ્ગં ઓલોકેન્તો યાતિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –

    Te umaṅgadvāraṃ vivaritvā mahāsattassa ārocesuṃ. So rañño saññamadāsi ‘‘kālo, deva, pāsādā otarathā’’ti. Taṃ sutvā rājā otari. Atha senako sīsato nāḷipaṭṭaṃ apanetvā sāṭakaṃ omuñcitvā kacchaṃ daḷhaṃ bandhi. Atha naṃ mahāsatto disvā ‘‘senaka, kiṃ karosī’’ti pucchi. ‘‘Paṇḍita, umaṅgena gacchantehi nāma veṭhanaṃ mocetvā kacchaṃ daḷhaṃ bandhitvā gantabba’’nti . ‘‘Senaka, ‘umaṅgaṃ pavisanto onamitvā jaṇṇukehi patiṭṭhāya pavisissāmī’ti mā saññamakāsi. Sace hatthinā gantukāmosi, hatthiṃ abhiruyha gacchāhi. Sace assena gantukāmosi, assaṃ abhiruyha gacchāhi. Ucco umaṅgo aṭṭhārasahatthubbedho visāladvāro, tvaṃ yathāruciyā alaṅkatappaṭiyatto rañño purato gacchāhī’’ti āha. Bodhisatto kira senakassa gamanaṃ purato vicāretvā rājānaṃ majjhe katvā sayaṃ pacchato ahosi. Kiṃ kāraṇā? Rājā alaṅkataumaṅgaṃ olokento mā saṇikaṃ agamāsīti. Umaṅge mahājanassa yāgubhattakhādanīyādīni appamāṇāni ahesuṃ. Te manussā khādantā pivantā umaṅgaṃ olokentā gacchanti. Mahāsatto ‘‘yātha mahārāja, yātha mahārājā’’ti codento pacchato yāti. Rājā alaṅkatadevasabhaṃ viya umaṅgaṃ olokento yāti. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ૬૯૫.

    695.

    ‘‘પુરતો સેનકો યાતિ, પચ્છતો ચ મહોસધો;

    ‘‘Purato senako yāti, pacchato ca mahosadho;

    મજ્ઝે ચ રાજા વેદેહો, અમચ્ચપરિવારિતો’’તિ.

    Majjhe ca rājā vedeho, amaccaparivārito’’ti.

    રઞ્ઞો આગતભાવં ઞત્વા તે માણવા રાજમાતરઞ્ચ દેવિઞ્ચ પુત્તઞ્ચ ધીતરઞ્ચ ઉમઙ્ગા નીહરિત્વા મહાવિસાલમાળકે ઠપેસું. રાજાપિ બોધિસત્તેન સદ્ધિં ઉમઙ્ગા નિક્ખમિ. તે રાજાનઞ્ચ પણ્ડિતઞ્ચ દિસ્વા ‘‘નિસ્સંસયં પરહત્થં ગતમ્હા, અમ્હે ગહેત્વા આગતેહિ પણ્ડિતસ્સ પુરિસેહિ ભવિતબ્બ’’ન્તિ મરણભયતજ્જિતા મહાવિરવં વિરવિંસુ. ચૂળનિરાજાપિ કિર વેદેહરઞ્ઞો પલાયનભયેન ગઙ્ગાતો ગાવુતમત્તટ્ઠાને અટ્ઠાસિ. સો સન્નિસિન્નાય રત્તિયા તેસં વિરવં સુત્વા ‘‘નન્દાદેવિયા વિય સદ્દો’’તિ વત્તુકામોપિ ‘‘કુહિં નન્દાદેવિં પસ્સિસ્સસી’’તિ પરિહાસભયેન ન કિઞ્ચિ આહ. મહાસત્તો પન તસ્મિં ઠાને પઞ્ચાલચન્દિં કુમારિકં રતનરાસિમ્હિ ઠપેત્વા અભિસિઞ્ચિત્વા ‘‘મહારાજ, ત્વં ઇમિસ્સા કારણા આગતો, અયં તે અગ્ગમહેસી હોતૂ’’તિ આહ. તીણિ નાવાસતાનિ ઉપટ્ઠાપેસું, રાજા વિસાલમાળકા ઓતરિત્વા અલઙ્કતનાવં અભિરુહિ. તેપિ ચત્તારો ખત્તિયા નાવં અભિરુહિંસુ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –

    Rañño āgatabhāvaṃ ñatvā te māṇavā rājamātarañca deviñca puttañca dhītarañca umaṅgā nīharitvā mahāvisālamāḷake ṭhapesuṃ. Rājāpi bodhisattena saddhiṃ umaṅgā nikkhami. Te rājānañca paṇḍitañca disvā ‘‘nissaṃsayaṃ parahatthaṃ gatamhā, amhe gahetvā āgatehi paṇḍitassa purisehi bhavitabba’’nti maraṇabhayatajjitā mahāviravaṃ viraviṃsu. Cūḷanirājāpi kira vedeharañño palāyanabhayena gaṅgāto gāvutamattaṭṭhāne aṭṭhāsi. So sannisinnāya rattiyā tesaṃ viravaṃ sutvā ‘‘nandādeviyā viya saddo’’ti vattukāmopi ‘‘kuhiṃ nandādeviṃ passissasī’’ti parihāsabhayena na kiñci āha. Mahāsatto pana tasmiṃ ṭhāne pañcālacandiṃ kumārikaṃ ratanarāsimhi ṭhapetvā abhisiñcitvā ‘‘mahārāja, tvaṃ imissā kāraṇā āgato, ayaṃ te aggamahesī hotū’’ti āha. Tīṇi nāvāsatāni upaṭṭhāpesuṃ, rājā visālamāḷakā otaritvā alaṅkatanāvaṃ abhiruhi. Tepi cattāro khattiyā nāvaṃ abhiruhiṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ૬૯૬.

    696.

    ‘‘ઉમઙ્ગા નિક્ખમિત્વાન, વેદેહો નાવમારુહિ;

    ‘‘Umaṅgā nikkhamitvāna, vedeho nāvamāruhi;

    અભિરુળ્હઞ્ચ તં ઞત્વા, અનુસાસિ મહોસધો.

    Abhiruḷhañca taṃ ñatvā, anusāsi mahosadho.

    ૬૯૭.

    697.

    ‘‘અયં તે સસુરો દેવ, અયં સસ્સુ જનાધિપ;

    ‘‘Ayaṃ te sasuro deva, ayaṃ sassu janādhipa;

    યથા માતુ પટિપત્તિ, એવં તે હોતુ સસ્સુયા.

    Yathā mātu paṭipatti, evaṃ te hotu sassuyā.

    ૬૯૮.

    698.

    ‘‘યથાપિ નિયકો ભાતા, સઉદરિયો એકમાતુકો;

    ‘‘Yathāpi niyako bhātā, saudariyo ekamātuko;

    એવં પઞ્ચાલચન્દો તે, દયિતબ્બો રથેસભ.

    Evaṃ pañcālacando te, dayitabbo rathesabha.

    ૬૯૯.

    699.

    ‘‘અયં પઞ્ચાલચન્દી તે, રાજપુત્તી અભિચ્છિતા;

    ‘‘Ayaṃ pañcālacandī te, rājaputtī abhicchitā;

    કામં કરોહિ તે તાય, ભરિયા તે રથેસભા’’તિ.

    Kāmaṃ karohi te tāya, bhariyā te rathesabhā’’ti.

    તત્થ અનુસાસીતિ એવં કિરસ્સ અહોસિ ‘‘કદાચિ એસો કુજ્ઝિત્વા ચૂળનિરઞ્ઞો માતરં મારેય્ય, અભિરૂપાય નન્દાદેવિયા સદ્ધિં સંવાસં કપ્પેય્ય, રાજકુમારં વા મારેય્ય, પટિઞ્ઞમસ્સ ગણ્હિસ્સામી’’તિ. તસ્મા ‘‘અયં તે’’તિઆદીનિ વદન્તો અનુસાસિ. તત્થ અયં તે સસુરોતિ અયં તવ સસુરસ્સ ચૂળનિરઞ્ઞો પુત્તો પઞ્ચાલચન્દિયા કનિટ્ઠભાતિકો, અયં તે ઇદાનિ સસુરો. અયં સસ્સૂતિ અયં ઇમિસ્સા માતા નન્દાદેવી નામ તવ સસ્સુ. યથામાતૂતિ યથા માતુ પુત્તા વત્તપ્પટિવત્તં કરોન્તિ , એવં તે એતિસ્સા હોતુ, બલવતિં માતુસઞ્ઞં પચ્ચુપટ્ઠાપેત્વા મા નં કદાચિ લોભચિત્તેન ઓલોકેહિ. નિયકોતિ અજ્ઝત્તિકો એકપિતરા જાતો. એકમાતુકોતિ એકમાતરા જાતો. દયિતબ્બોતિ પિયાયિતબ્બો. ભરિયાતિ અયં તે ભરિયા, મા એતિસ્સા અવમાનં અકાસીતિ રઞ્ઞો પટિઞ્ઞં ગણ્હિ.

    Tattha anusāsīti evaṃ kirassa ahosi ‘‘kadāci eso kujjhitvā cūḷanirañño mātaraṃ māreyya, abhirūpāya nandādeviyā saddhiṃ saṃvāsaṃ kappeyya, rājakumāraṃ vā māreyya, paṭiññamassa gaṇhissāmī’’ti. Tasmā ‘‘ayaṃ te’’tiādīni vadanto anusāsi. Tattha ayaṃ te sasuroti ayaṃ tava sasurassa cūḷanirañño putto pañcālacandiyā kaniṭṭhabhātiko, ayaṃ te idāni sasuro. Ayaṃ sassūti ayaṃ imissā mātā nandādevī nāma tava sassu. Yathāmātūti yathā mātu puttā vattappaṭivattaṃ karonti , evaṃ te etissā hotu, balavatiṃ mātusaññaṃ paccupaṭṭhāpetvā mā naṃ kadāci lobhacittena olokehi. Niyakoti ajjhattiko ekapitarā jāto. Ekamātukoti ekamātarā jāto. Dayitabboti piyāyitabbo. Bhariyāti ayaṃ te bhariyā, mā etissā avamānaṃ akāsīti rañño paṭiññaṃ gaṇhi.

    રાજાપિ ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ. રાજમાતરં પન આરબ્ભ કિઞ્ચિ ન કથેસિ. કિં કારણા? તસ્સા મહલ્લકભાવેનેવ. ઇદં પન સબ્બં બોધિસત્તો તીરે ઠત્વાવ કથેસિ. અથ નં રાજા મહાદુક્ખતો મુત્તતાય ગન્તુકામો હુત્વા ‘‘તાત, ત્વં તીરે ઠિતોવ કથેસી’’તિ વત્વા ગાથમાહ –

    Rājāpi ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Rājamātaraṃ pana ārabbha kiñci na kathesi. Kiṃ kāraṇā? Tassā mahallakabhāveneva. Idaṃ pana sabbaṃ bodhisatto tīre ṭhatvāva kathesi. Atha naṃ rājā mahādukkhato muttatāya gantukāmo hutvā ‘‘tāta, tvaṃ tīre ṭhitova kathesī’’ti vatvā gāthamāha –

    ૭૦૦.

    700.

    ‘‘આરુય્હ નાવં તરમાનો, કિં નુ તીરમ્હિ તિટ્ઠસિ;

    ‘‘Āruyha nāvaṃ taramāno, kiṃ nu tīramhi tiṭṭhasi;

    કિચ્છા મુત્તામ્હ દુક્ખતો, યામ દાનિ મહોસધા’’તિ.

    Kicchā muttāmha dukkhato, yāma dāni mahosadhā’’ti.

    મહાસત્તો ‘‘દેવ, તુમ્હેહિ સદ્ધિં ગમનં નામ મય્હં અયુત્ત’’ન્તિ વત્વા આહ –

    Mahāsatto ‘‘deva, tumhehi saddhiṃ gamanaṃ nāma mayhaṃ ayutta’’nti vatvā āha –

    ૭૦૧.

    701.

    ‘‘નેસ ધમ્મો મહારાજ, યોહં સેનાય નાયકો;

    ‘‘Nesa dhammo mahārāja, yohaṃ senāya nāyako;

    સેનઙ્ગં પરિહાપેત્વા, અત્તાનં પરિમોચયે.

    Senaṅgaṃ parihāpetvā, attānaṃ parimocaye.

    ૭૦૨.

    702.

    ‘‘નિવેસનમ્હિ તે દેવ, સેનઙ્ગં પરિહાપિતં;

    ‘‘Nivesanamhi te deva, senaṅgaṃ parihāpitaṃ;

    તં દિન્નં બ્રહ્મદત્તેન, આનયિસ્સં રથેસભા’’તિ.

    Taṃ dinnaṃ brahmadattena, ānayissaṃ rathesabhā’’ti.

    તત્થ ધમ્મોતિ સભાવો. નિવેસનમ્હીતિ તં નગરં સન્ધાયાહ. પરિમોચયેતિ પરિમોચેય્યં. પરિહાપિતન્તિ છડ્ડિતં. તેસુ હિ મનુસ્સેસુ દૂરમગ્ગં આગતત્તા કેચિ કિલન્તા નિદ્દં ઓક્કન્તા કેચિ ખાદન્તા પિવન્તા અમ્હાકં નિક્ખન્તભાવમ્પિ ન જાનિંસુ, કેચિ ગિલાના. મયા સદ્ધિં ચત્તારો માસે કમ્મં કત્વા મમ ઉપકારકા મનુસ્સા ચેત્થ બહૂ, ન સક્કા મયા એકમનુસ્સમ્પિ છડ્ડેત્વા ગન્તું, અહં પન નિવત્તિત્વા સબ્બમ્પિ તં તવ સેનં બ્રહ્મદત્તેન દિન્નં અપ્પટિવિદ્ધં આનેસ્સામિ. તુમ્હે, મહારાજ, કત્થચિ અવિલમ્બન્તા સીઘં ગચ્છથ. મયા એવા અન્તરામગ્ગે હત્થિવાહનાદીનિ ઠપિતાનિ, કિલન્તકિલન્તાનિ પહાય સમત્થસમત્થેહિ સીઘં મિથિલમેવ પવિસથાતિ.

    Tattha dhammoti sabhāvo. Nivesanamhīti taṃ nagaraṃ sandhāyāha. Parimocayeti parimoceyyaṃ. Parihāpitanti chaḍḍitaṃ. Tesu hi manussesu dūramaggaṃ āgatattā keci kilantā niddaṃ okkantā keci khādantā pivantā amhākaṃ nikkhantabhāvampi na jāniṃsu, keci gilānā. Mayā saddhiṃ cattāro māse kammaṃ katvā mama upakārakā manussā cettha bahū, na sakkā mayā ekamanussampi chaḍḍetvā gantuṃ, ahaṃ pana nivattitvā sabbampi taṃ tava senaṃ brahmadattena dinnaṃ appaṭividdhaṃ ānessāmi. Tumhe, mahārāja, katthaci avilambantā sīghaṃ gacchatha. Mayā evā antarāmagge hatthivāhanādīni ṭhapitāni, kilantakilantāni pahāya samatthasamatthehi sīghaṃ mithilameva pavisathāti.

    તતો રાજા ગાથમાહ –

    Tato rājā gāthamāha –

    ૭૦૩.

    703.

    ‘‘અપ્પસેનો મહાસેનં, કથં વિગ્ગય્હ ઠસ્સસિ;

    ‘‘Appaseno mahāsenaṃ, kathaṃ viggayha ṭhassasi;

    દુબ્બલો બલવન્તેન, વિહઞ્ઞિસ્સસિ પણ્ડિતા’’તિ.

    Dubbalo balavantena, vihaññissasi paṇḍitā’’ti.

    તત્થ વિગ્ગય્હાતિ પરિપ્ફરિત્વા. વિહઞ્ઞિસ્સસીતિ હઞ્ઞિસ્સસિ.

    Tattha viggayhāti parippharitvā. Vihaññissasīti haññissasi.

    તતો બોધિસત્તો આહ –

    Tato bodhisatto āha –

    ૭૦૪.

    704.

    ‘‘અપ્પસેનોપિ ચે મન્તી, મહાસેનં અમન્તિનં;

    ‘‘Appasenopi ce mantī, mahāsenaṃ amantinaṃ;

    જિનાતિ રાજા રાજાનો, આદિચ્ચોવુદયં તમ’’ન્તિ.

    Jināti rājā rājāno, ādiccovudayaṃ tama’’nti.

    તત્થ મન્તીતિ મન્તાય સમન્નાગતો પઞ્ઞવા ઉપાયકુસલો. અમન્તિનન્તિ અનુપાયકુસલં જિનાતિ, પઞ્ઞવા દુપ્પઞ્ઞં જિનાતિ. રાજા રાજાનોતિ એકોપિ ચ એવરૂપો રાજા બહૂપિ દુપ્પઞ્ઞરાજાનો જિનાતિયેવ. યથા કિન્તિ? આદિચ્ચોવુદયં તમન્તિ, યથા આદિચ્ચો ઉદયન્તો તમં વિદ્ધંસેત્વા આલોકં દસ્સેતિ, એવં જિનાતિ ચેવ સૂરિયો વિય વિરોચતિ ચ.

    Tattha mantīti mantāya samannāgato paññavā upāyakusalo. Amantinanti anupāyakusalaṃ jināti, paññavā duppaññaṃ jināti. Rājā rājānoti ekopi ca evarūpo rājā bahūpi duppaññarājāno jinātiyeva. Yathā kinti? Ādiccovudayaṃ tamanti, yathā ādicco udayanto tamaṃ viddhaṃsetvā ālokaṃ dasseti, evaṃ jināti ceva sūriyo viya virocati ca.

    ઇદં વત્વા મહાસત્તો રાજાનં ‘‘ગચ્છથ તુમ્હે’’તિ વન્દિત્વા ઉય્યોજેસિ. સો ‘‘મુત્તો વતમ્હિ અમિત્તહત્થતો, ઇમિસ્સા ચ લદ્ધત્તા મનોરથોપિ મે મત્થકં પત્તો’’તિ બોધિસત્તસ્સ ગુણે આવજ્જેત્વા ઉપ્પન્નપીતિપામોજ્જો પણ્ડિતસ્સ ગુણે સેનકસ્સ કથેન્તો ગાથમાહ –

    Idaṃ vatvā mahāsatto rājānaṃ ‘‘gacchatha tumhe’’ti vanditvā uyyojesi. So ‘‘mutto vatamhi amittahatthato, imissā ca laddhattā manorathopi me matthakaṃ patto’’ti bodhisattassa guṇe āvajjetvā uppannapītipāmojjo paṇḍitassa guṇe senakassa kathento gāthamāha –

    ૭૦૫.

    705.

    ‘‘સુસુખં વત સંવાસો, પણ્ડિતેહીતિ સેનક;

    ‘‘Susukhaṃ vata saṃvāso, paṇḍitehīti senaka;

    પક્ખીવ પઞ્જરે બદ્ધે, મચ્છે જાલગતેરિવ;

    Pakkhīva pañjare baddhe, macche jālagateriva;

    અમિત્તહત્થત્તગતે, મોચયી નો મહોસધો’’તિ.

    Amittahatthattagate, mocayī no mahosadho’’ti.

    તત્થ સુસુખં વતાતિ અતિસુખં વત ઇદં, યો સંવાસો પણ્ડિતેહિ. ઇતીતિ કારણત્થે નિપાતો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યસ્મા અમિત્તહત્થગતે મોચયિ નો મહોસધો, તસ્મા, સેનક, વદામિ. સુસુખં વત ઇદં, યો એસ પણ્ડિતેહિ સંવાસોતિ.

    Tattha susukhaṃ vatāti atisukhaṃ vata idaṃ, yo saṃvāso paṇḍitehi. Itīti kāraṇatthe nipāto. Idaṃ vuttaṃ hoti – yasmā amittahatthagate mocayi no mahosadho, tasmā, senaka, vadāmi. Susukhaṃ vata idaṃ, yo esa paṇḍitehi saṃvāsoti.

    તં સુત્વા સેનકોપિ પણ્ડિતસ્સ ગુણે કથેન્તો આહ –

    Taṃ sutvā senakopi paṇḍitassa guṇe kathento āha –

    ૭૦૬.

    706.

    ‘‘એવમેતં મહારાજ, પણ્ડિતા હિ સુખાવહા;

    ‘‘Evametaṃ mahārāja, paṇḍitā hi sukhāvahā;

    પક્ખીવ પઞ્જરે બદ્ધે, મચ્છે જાલગતેરિવ;

    Pakkhīva pañjare baddhe, macche jālagateriva;

    અમિત્તહત્થત્તગતે, મોચયી નો મહોસધો’’તિ.

    Amittahatthattagate, mocayī no mahosadho’’ti.

    અથ વેદેહરાજા નદિં ઉત્તરિત્વા યોજનન્તરે યોજનન્તરે મહાસત્તેન કારિતગામં સમ્પત્તો. તત્રસ્સ બોધિસત્તેન ઠપિતમનુસ્સા હત્થિવાહનાદીનિ ચેવ અન્નપાનાદીનિ ચ અદંસુ. સો કિલન્તે હત્થિઅસ્સરથાદયો ઠપેત્વા ઇતરે આદાય તેહિ સદ્ધિં અઞ્ઞં ગામં પાપુણિ. એતેનુપાયેન યોજનસતિકં મગ્ગં અતિક્કમિત્વા પુનદિવસે પાતોવ મિથિલં પાવિસિ. મહાસત્તોપિ ઉમઙ્ગદ્વારં ગન્ત્વા અત્તના સન્નદ્ધખગ્ગં ઓમુઞ્ચિત્વા ઉમઙ્ગદ્વારે વાલુકં વિયૂહિત્વા ઠપેસિ. ઠપેત્વા ચ પન ઉમઙ્ગં પવિસિત્વા ઉમઙ્ગેન ગન્ત્વા નગરં પવિસિત્વા પાસાદં અભિરુય્હ ગન્ધોદકેન ન્હત્વા નાનગ્ગરસભોજનં ભુઞ્જિત્વા સયનવરગતો ‘‘મનોરથો મે મત્થકં પત્તો’’તિ આવજ્જેન્તો નિપજ્જિ. અથ તસ્સા રત્તિયા અચ્ચયેન ચૂળનિરાજા સેનઙ્ગં વિચારયમાનો તં નગરં ઉપાગમિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –

    Atha vedeharājā nadiṃ uttaritvā yojanantare yojanantare mahāsattena kāritagāmaṃ sampatto. Tatrassa bodhisattena ṭhapitamanussā hatthivāhanādīni ceva annapānādīni ca adaṃsu. So kilante hatthiassarathādayo ṭhapetvā itare ādāya tehi saddhiṃ aññaṃ gāmaṃ pāpuṇi. Etenupāyena yojanasatikaṃ maggaṃ atikkamitvā punadivase pātova mithilaṃ pāvisi. Mahāsattopi umaṅgadvāraṃ gantvā attanā sannaddhakhaggaṃ omuñcitvā umaṅgadvāre vālukaṃ viyūhitvā ṭhapesi. Ṭhapetvā ca pana umaṅgaṃ pavisitvā umaṅgena gantvā nagaraṃ pavisitvā pāsādaṃ abhiruyha gandhodakena nhatvā nānaggarasabhojanaṃ bhuñjitvā sayanavaragato ‘‘manoratho me matthakaṃ patto’’ti āvajjento nipajji. Atha tassā rattiyā accayena cūḷanirājā senaṅgaṃ vicārayamāno taṃ nagaraṃ upāgami. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ૭૦૭.

    707.

    ‘‘રક્ખિત્વા કસિણં રત્તિં, ચૂળનેય્યો મહબ્બલો;

    ‘‘Rakkhitvā kasiṇaṃ rattiṃ, cūḷaneyyo mahabbalo;

    ઉદેન્તં અરુણુગ્ગસ્મિં, ઉપકારિં ઉપાગમિ.

    Udentaṃ aruṇuggasmiṃ, upakāriṃ upāgami.

    ૭૦૮.

    708.

    ‘‘આરુય્હ પવરં નાગં, બલવન્તં સટ્ઠિહાયનં;

    ‘‘Āruyha pavaraṃ nāgaṃ, balavantaṃ saṭṭhihāyanaṃ;

    રાજા અવોચ પઞ્ચાલો, ચૂળનેય્યો મહબ્બલો.

    Rājā avoca pañcālo, cūḷaneyyo mahabbalo.

    ૭૦૯.

    709.

    ‘‘સન્નદ્ધો મણિવમ્મેન, સરમાદાય પાણિના;

    ‘‘Sannaddho maṇivammena, saramādāya pāṇinā;

    પેસિયે અજ્ઝભાસિત્થ, પુથુગુમ્બે સમાગતે’’તિ.

    Pesiye ajjhabhāsittha, puthugumbe samāgate’’ti.

    તત્થ કસિણન્તિ સકલં નિસ્સેસં. ઉદેન્તન્તિ ઉદેન્તે. ઉપકારિન્તિ પઞ્ચાલનગરં ઉપાદાય મહાસત્તેનકારિતત્તા ‘‘ઉપકારી’’તિ લદ્ધનામકં તં નગરં ઉપાગમિ. અવોચાતિ અત્તનો સેનં અવોચ. પેસિયેતિ અત્તનો પેસનકારકે. અજ્ઝભાસિત્થાતિ અધિઅભાસિત્થ, પુરેતરમેવ અભાસિત્થ, પુથુગુમ્બેતિ બહૂસુ સિપ્પેસુ પતિટ્ઠિતે અનેકસિપ્પજાનનકેતિ.

    Tattha kasiṇanti sakalaṃ nissesaṃ. Udentanti udente. Upakārinti pañcālanagaraṃ upādāya mahāsattenakāritattā ‘‘upakārī’’ti laddhanāmakaṃ taṃ nagaraṃ upāgami. Avocāti attano senaṃ avoca. Pesiyeti attano pesanakārake. Ajjhabhāsitthāti adhiabhāsittha, puretarameva abhāsittha, puthugumbeti bahūsu sippesu patiṭṭhite anekasippajānanaketi.

    ઇદાનિ તે સરૂપતો દસ્સેતુમાહ –

    Idāni te sarūpato dassetumāha –

    ૭૧૦.

    710.

    ‘‘હત્થારોહે અનીકટ્ઠે, રથિકે પત્તિકારકે;

    ‘‘Hatthārohe anīkaṭṭhe, rathike pattikārake;

    ઉપાસનમ્હિ કતહત્થે, વાલવેધે સમાગતે’’તિ.

    Upāsanamhi katahatthe, vālavedhe samāgate’’ti.

    તત્થ ઉપાસનમ્હીતિ ધનુસિપ્પે. કતહત્થેતિ અવિરજ્ઝનવેધિતાય સમ્પન્નહત્થે.

    Tattha upāsanamhīti dhanusippe. Katahattheti avirajjhanavedhitāya sampannahatthe.

    ઇદાનિ રાજા વેદેહં જીવગ્ગાહં ગણ્હાપેતું આણાપેન્તો આહ –

    Idāni rājā vedehaṃ jīvaggāhaṃ gaṇhāpetuṃ āṇāpento āha –

    ૭૧૧.

    711.

    ‘‘પેસેથ કુઞ્જરે દન્તી, બલવન્તે સટ્ઠિહાયને;

    ‘‘Pesetha kuñjare dantī, balavante saṭṭhihāyane;

    મદ્દન્તુ કુઞ્જરા નગરં, વેદેહેન સુમાપિતં.

    Maddantu kuñjarā nagaraṃ, vedehena sumāpitaṃ.

    ૭૧૨.

    712.

    ‘‘વચ્છદન્તમુખા સેતા, તિક્ખગ્ગા અટ્ઠિવેધિનો;

    ‘‘Vacchadantamukhā setā, tikkhaggā aṭṭhivedhino;

    પણુન્ના ધનુવેગેન, સમ્પતન્તુતરીતરા.

    Paṇunnā dhanuvegena, sampatantutarītarā.

    ૭૧૩.

    713.

    ‘‘માણવા વમ્મિનો સૂરા, ચિત્રદણ્ડયુતાવુધા;

    ‘‘Māṇavā vammino sūrā, citradaṇḍayutāvudhā;

    પક્ખન્દિનો મહાનાગા, હત્થીનં હોન્તુ સમ્મુખા.

    Pakkhandino mahānāgā, hatthīnaṃ hontu sammukhā.

    ૭૧૪.

    714.

    ‘‘સત્તિયો તેલધોતાયો, અચ્ચિમન્તા પભસ્સરા;

    ‘‘Sattiyo teladhotāyo, accimantā pabhassarā;

    વિજ્જોતમાના તિટ્ઠન્તુ, સતરંસીવ તારકા.

    Vijjotamānā tiṭṭhantu, sataraṃsīva tārakā.

    ૭૧૫.

    715.

    ‘‘આવુધબલવન્તાનં , ગુણિકાયૂરધારિનં;

    ‘‘Āvudhabalavantānaṃ , guṇikāyūradhārinaṃ;

    એતાદિસાનં યોધાનં, સઙ્ગામે અપલાયિનં;

    Etādisānaṃ yodhānaṃ, saṅgāme apalāyinaṃ;

    વેદેહો કુતો મુચ્ચિસ્સતિ, સચે પક્ખીવ કાહિતિ.

    Vedeho kuto muccissati, sace pakkhīva kāhiti.

    ૭૧૬.

    716.

    ‘‘તિંસ મે પુરિસનાવુત્યો, સબ્બેવેકેકનિચ્ચિતા;

    ‘‘Tiṃsa me purisanāvutyo, sabbevekekaniccitā;

    યેસં સમં ન પસ્સામિ, કેવલં મહીમં ચરં.

    Yesaṃ samaṃ na passāmi, kevalaṃ mahīmaṃ caraṃ.

    ૭૧૭.

    717.

    ‘‘નાગા ચ કપ્પિતા દન્તી, બલવન્તો સટ્ઠિહાયના;

    ‘‘Nāgā ca kappitā dantī, balavanto saṭṭhihāyanā;

    યેસં ખન્ધેસુ સોભન્તિ, કુમારા ચારુદસ્સના.

    Yesaṃ khandhesu sobhanti, kumārā cārudassanā.

    ૭૧૮.

    718.

    ‘‘પીતાલઙ્કારા પીતવસના, પીતુત્તરનિવાસના;

    ‘‘Pītālaṅkārā pītavasanā, pītuttaranivāsanā;

    નાગખન્ધેસુ સોભન્તિ, દેવપુત્તાવ નન્દને.

    Nāgakhandhesu sobhanti, devaputtāva nandane.

    ૭૧૯.

    719.

    ‘‘પાઠીનવણ્ણા નેત્તિંસા, તેલધોતા પભસ્સરા;

    ‘‘Pāṭhīnavaṇṇā nettiṃsā, teladhotā pabhassarā;

    નિટ્ઠિતા નરધીરેભિ, સમધારા સુનિસ્સિતા.

    Niṭṭhitā naradhīrebhi, samadhārā sunissitā.

    ૭૨૦.

    720.

    ‘‘વેલ્લાલિનો વીતમલા, સિક્કાયસમયા દળા;

    ‘‘Vellālino vītamalā, sikkāyasamayā daḷā;

    ગહિતા બલવન્તેભિ, સુપ્પહારપ્પહારિભિ.

    Gahitā balavantebhi, suppahārappahāribhi.

    ૭૨૧.

    721.

    ‘‘સુવણ્ણથરુસમ્પન્ના, લોહિતકચ્છુપધારિતા;

    ‘‘Suvaṇṇatharusampannā, lohitakacchupadhāritā;

    વિવત્તમાના સોભન્તિ, વિજ્જૂવબ્ભઘનન્તરે.

    Vivattamānā sobhanti, vijjūvabbhaghanantare.

    ૭૨૨.

    722.

    ‘‘પટાકા વમ્મિનો સૂરા, અસિચમ્મસ્સ કોવિદા;

    ‘‘Paṭākā vammino sūrā, asicammassa kovidā;

    ધનુગ્ગહા સિક્ખિતરા, નાગખન્ધે નિપાતિનો.

    Dhanuggahā sikkhitarā, nāgakhandhe nipātino.

    ૭૨૩.

    723.

    ‘‘એતાદિસેહિ પરિક્ખિત્તો, નત્થિ મોક્ખો ઇતો તવ;

    ‘‘Etādisehi parikkhitto, natthi mokkho ito tava;

    પભાવં તે ન પસ્સામિ, યેન ત્વં મિથિલં વજે’’તિ.

    Pabhāvaṃ te na passāmi, yena tvaṃ mithilaṃ vaje’’ti.

    તત્થ દન્તીતિ સમ્પન્નદન્તે. વચ્છદન્તમુખાતિ નિખાદનસદિસમુખા. પણુન્નાતિ વિસ્સટ્ઠા. સમ્પતન્તુતરીતરાતિ એવરૂપા સરા ઇતરીતરા સમ્પતન્તુ સમાગચ્છન્તુ. ઘનમેઘવસ્સં વિય સરવસ્સં વસ્સથાતિ આણાપેસિ. માણવાતિ તરુણયોધા. વમ્મિનોતિ વમ્મહત્થા. ચિત્રદણ્ડયુતાવુધાતિ ચિત્રદણ્ડયુત્તેહિ આવુધેહિ સમન્નાગતા. પક્ખન્દિનોતિ સઙ્ગામપક્ખન્દિકા. મહાનાગાતિ મહાનાગેસુ કોઞ્ચનાદં કત્વા આગચ્છન્તેસુપિ નિચ્ચલા ઠત્વા તેસં દન્તે ગહેત્વા લુઞ્ચિતું સમત્થા યોધા. સતરંસીવ તારકાતિ સતરંસી વિય ઓસધિતારકા. આવુધબલવન્તાનન્તિ આવુધબલેન યુત્તાનં સમન્નાગતાનં. ગુણિકાયૂરધારિનન્તિ ગુણિ વુચ્ચતિ કવચં, કવચાનિ ચેવ કાયૂરાભરણાનિ ચ ધારેન્તાનં, કવચસઙ્ખાતાનિ વા કાયૂરાનિ ધારેન્તાનં. સચે પક્ખીવ કાહિતીતિ સચેપિ પક્ખી વિય આકાસે પક્ખન્દનં કરિસ્સતિ, તથાપિ કિં મુચ્ચિસ્સતીતિ વદતિ.

    Tattha dantīti sampannadante. Vacchadantamukhāti nikhādanasadisamukhā. Paṇunnāti vissaṭṭhā. Sampatantutarītarāti evarūpā sarā itarītarā sampatantu samāgacchantu. Ghanameghavassaṃ viya saravassaṃ vassathāti āṇāpesi. Māṇavāti taruṇayodhā. Vamminoti vammahatthā. Citradaṇḍayutāvudhāti citradaṇḍayuttehi āvudhehi samannāgatā. Pakkhandinoti saṅgāmapakkhandikā. Mahānāgāti mahānāgesu koñcanādaṃ katvā āgacchantesupi niccalā ṭhatvā tesaṃ dante gahetvā luñcituṃ samatthā yodhā. Sataraṃsīva tārakāti sataraṃsī viya osadhitārakā. Āvudhabalavantānanti āvudhabalena yuttānaṃ samannāgatānaṃ. Guṇikāyūradhārinanti guṇi vuccati kavacaṃ, kavacāni ceva kāyūrābharaṇāni ca dhārentānaṃ, kavacasaṅkhātāni vā kāyūrāni dhārentānaṃ. Sace pakkhīva kāhitīti sacepi pakkhī viya ākāse pakkhandanaṃ karissati, tathāpi kiṃ muccissatīti vadati.

    તિંસ મે પુરિસનાવુત્યોતિ પુરિસાનં તિંસસહસ્સાનિ નવુતિસતાનિ તિંસનાવુત્યોતિ વુચ્ચન્તિ. સબ્બેવેકેકનિચ્ચિતાતિ એત્તકા મય્હં પરેસં હત્થતો આવુધં ગહેત્વા પચ્ચામિત્તાનં સીસપાતનસમત્થા એકેકં વિચિનિત્વા ગહિતા અનિવત્તિનો યોધાતિ દસ્સેતિ. કેવલં મહીમં ચરન્તિ સકલમ્પિ ઇમં મહિં ચરન્તો યેસં સમં સદિસં ન પસ્સામિ, કુતો ઉત્તરિતરં, તેયેવ મે યોધા એત્તકાતિ દસ્સેતિ. ચારુદસ્સનાતિ ચારુ વુચ્ચતિ સુવણ્ણં, સુવણ્ણવણ્ણાતિ અત્થો. પીતાલઙ્કારાતિ પીતવણ્ણસુવણ્ણાલઙ્કારા. પીતવસનાતિ પીતવણ્ણસુવણ્ણવત્થા. પીતુત્તરનિવાસનાતિ પીતઉત્તરાસઙ્ગનિવત્થા. પાઠીનવણ્ણાતિ પાસાણમચ્છસદિસા. નેત્તિંસાતિ ખગ્ગા. નરધીરેભીતિ પણ્ડિતપુરિસેહિ. સુનિસ્સિતાતિ સુનિસિતા અતિતિખિણા.

    Tiṃsa me purisanāvutyoti purisānaṃ tiṃsasahassāni navutisatāni tiṃsanāvutyoti vuccanti. Sabbevekekaniccitāti ettakā mayhaṃ paresaṃ hatthato āvudhaṃ gahetvā paccāmittānaṃ sīsapātanasamatthā ekekaṃ vicinitvā gahitā anivattino yodhāti dasseti. Kevalaṃ mahīmaṃ caranti sakalampi imaṃ mahiṃ caranto yesaṃ samaṃ sadisaṃ na passāmi, kuto uttaritaraṃ, teyeva me yodhā ettakāti dasseti. Cārudassanāti cāru vuccati suvaṇṇaṃ, suvaṇṇavaṇṇāti attho. Pītālaṅkārāti pītavaṇṇasuvaṇṇālaṅkārā. Pītavasanāti pītavaṇṇasuvaṇṇavatthā. Pītuttaranivāsanāti pītauttarāsaṅganivatthā. Pāṭhīnavaṇṇāti pāsāṇamacchasadisā. Nettiṃsāti khaggā. Naradhīrebhīti paṇḍitapurisehi. Sunissitāti sunisitā atitikhiṇā.

    વેલ્લાલિનોતિ ઠિતમજ્ઝન્હિકે સૂરિયો વિય વિજ્જોતમાના. સિક્કાયસમયાતિ સત્ત વારે કોઞ્ચસકુણે ખાદાપેત્વા ગહિતેન સિક્કાયસેન કતા. સુપ્પહારપ્પહારિભીતિ દળ્હપ્પહારેહિ યોધેહિ. લોહિતકચ્છુપધારિતાતિ લોહિતવણ્ણાય કોસિયા સમન્નાગતા. પટાકાતિ આકાસે પરિવત્તનસમત્થા. સૂરાતિ જાતિસૂરા. અસિચમ્મસ્સ કોવિદાતિ એતેસં ગહણે કુસલા. ધનુગ્ગહાતિ ધનુગ્ગહકા. સિક્ખિતરાતિ એતસ્મિં ધનુગ્ગહણે અતિવિય સિક્ખિતા. નાગખન્ધે નિપાતિનોતિ હત્થિક્ખન્ધે ખગ્ગેન છિન્દિત્વા નિપાતનસમત્થા. નત્થિ મોક્ખોતિ અમ્ભો, વેદેહ, ત્વં પઠમં તાવ ગહપતિપુત્તસ્સાનુભાવેન મુત્તોસિ, ઇદાનિ પન નત્થિ તવ મોક્ખોતિ વદતિ. પભાવં તેતિ ઇદાનિ તે રાજાનુભાવં ન પસ્સામિ, યેન ત્વં મિથિલં ગમિસ્સસિ ખિપ્પં, જાલે પવિટ્ઠમચ્છો વિય જાતોસીતિ.

    Vellālinoti ṭhitamajjhanhike sūriyo viya vijjotamānā. Sikkāyasamayāti satta vāre koñcasakuṇe khādāpetvā gahitena sikkāyasena katā. Suppahārappahāribhīti daḷhappahārehi yodhehi. Lohitakacchupadhāritāti lohitavaṇṇāya kosiyā samannāgatā. Paṭākāti ākāse parivattanasamatthā. Sūrāti jātisūrā. Asicammassa kovidāti etesaṃ gahaṇe kusalā. Dhanuggahāti dhanuggahakā. Sikkhitarāti etasmiṃ dhanuggahaṇe ativiya sikkhitā. Nāgakhandhe nipātinoti hatthikkhandhe khaggena chinditvā nipātanasamatthā. Natthi mokkhoti ambho, vedeha, tvaṃ paṭhamaṃ tāva gahapatiputtassānubhāvena muttosi, idāni pana natthi tava mokkhoti vadati. Pabhāvaṃ teti idāni te rājānubhāvaṃ na passāmi, yena tvaṃ mithilaṃ gamissasi khippaṃ, jāle paviṭṭhamaccho viya jātosīti.

    ચૂળનિરાજા વેદેહં તજ્જેન્તો ‘‘ઇદાનિ નં ગણ્હિસ્સામી’’તિ વજિરઙ્કુસેન નાગં ચોદેન્તો ‘‘ગણ્હથ, ભિન્દથ, વિજ્ઝથા’’તિ સેનં આણાપેન્તો ઉપકારિનગરં અવત્થરન્તો વિય ઉપાગમિ. અથ નં મહાસત્તસ્સ ઉપનિક્ખિત્તકપુરિસા ‘‘કો જાનાતિ, કિં ભવિસ્સતી’’તિ અત્તનો ઉપટ્ઠાકે ગહેત્વા પરિવારયિંસુ. તસ્મિં ખણે બોધિસત્તો સિરિસયના વુટ્ઠાય કતસરીરપ્પટિજગ્ગનો ભુત્તપાતરાસો અલઙ્કતપ્પટિયત્તો સતસહસ્સગ્ઘનકં કાસિકવત્થં નિવાસેત્વા રત્તકમ્બલં એકંસે કરિત્વા સત્તરતનવિચિત્તં વલઞ્જનદણ્ડકં આદાય સુવણ્ણપાદુકં આરુય્હ દેવચ્છરાય વિય અલઙ્કતઇત્થિયા વાલબીજનિયા બીજિયમાનો અલઙ્કતપાસાદે સીહપઞ્જરં વિવરિત્વા ચૂળનિરઞ્ઞો અત્તાનં દસ્સેન્તો સક્કદેવરાજલીલાય અપરાપરં ચઙ્કમિ. ચૂળનિરાજાપિ તસ્સ રૂપસિરિં ઓલોકેત્વા ચિત્તં પસાદેતું નાસક્ખિ, ‘‘ઇદાનિ નં ગણ્હિસ્સામી’’તિ તુરિતતુરિતોવ હત્થિં પેસેસિ. પણ્ડિતો ચિન્તેસિ ‘‘અયં ‘વેદેહો મે લદ્ધો’તિ સઞ્ઞાય તુરિતતુરિતોવ આગચ્છતિ, ન જાનાતિ અત્તનો પુત્તદારં ગહેત્વા અમ્હાકં રઞ્ઞો ગતભાવં, સુવણ્ણાદાસસદિસં મમ મુખં દસ્સેત્વા કથેસ્સામિ તેન સદ્ધિ’’ન્તિ. સો વાતપાને ઠિતોવ મધુરસ્સરં નિચ્છારેત્વા તેન સદ્ધિં કથેન્તો આહ –

    Cūḷanirājā vedehaṃ tajjento ‘‘idāni naṃ gaṇhissāmī’’ti vajiraṅkusena nāgaṃ codento ‘‘gaṇhatha, bhindatha, vijjhathā’’ti senaṃ āṇāpento upakārinagaraṃ avattharanto viya upāgami. Atha naṃ mahāsattassa upanikkhittakapurisā ‘‘ko jānāti, kiṃ bhavissatī’’ti attano upaṭṭhāke gahetvā parivārayiṃsu. Tasmiṃ khaṇe bodhisatto sirisayanā vuṭṭhāya katasarīrappaṭijaggano bhuttapātarāso alaṅkatappaṭiyatto satasahassagghanakaṃ kāsikavatthaṃ nivāsetvā rattakambalaṃ ekaṃse karitvā sattaratanavicittaṃ valañjanadaṇḍakaṃ ādāya suvaṇṇapādukaṃ āruyha devaccharāya viya alaṅkataitthiyā vālabījaniyā bījiyamāno alaṅkatapāsāde sīhapañjaraṃ vivaritvā cūḷanirañño attānaṃ dassento sakkadevarājalīlāya aparāparaṃ caṅkami. Cūḷanirājāpi tassa rūpasiriṃ oloketvā cittaṃ pasādetuṃ nāsakkhi, ‘‘idāni naṃ gaṇhissāmī’’ti turitaturitova hatthiṃ pesesi. Paṇḍito cintesi ‘‘ayaṃ ‘vedeho me laddho’ti saññāya turitaturitova āgacchati, na jānāti attano puttadāraṃ gahetvā amhākaṃ rañño gatabhāvaṃ, suvaṇṇādāsasadisaṃ mama mukhaṃ dassetvā kathessāmi tena saddhi’’nti. So vātapāne ṭhitova madhurassaraṃ nicchāretvā tena saddhiṃ kathento āha –

    ૭૨૪.

    724.

    ‘‘કિં નુ સન્તરમાનોવ, નાગં પેસેસિ કુઞ્જરં;

    ‘‘Kiṃ nu santaramānova, nāgaṃ pesesi kuñjaraṃ;

    પહટ્ઠરૂપો આપતસિ, સિદ્ધત્થોસ્મીતિ મઞ્ઞસિ.

    Pahaṭṭharūpo āpatasi, siddhatthosmīti maññasi.

    ૭૨૫.

    725.

    ‘‘ઓહરેતં ધનું ચાપં, ખુરપ્પં પટિસંહર;

    ‘‘Oharetaṃ dhanuṃ cāpaṃ, khurappaṃ paṭisaṃhara;

    ઓહરેતં સુભં વમ્મં, વેળુરિયમણિસન્થત’’ન્તિ.

    Oharetaṃ subhaṃ vammaṃ, veḷuriyamaṇisanthata’’nti.

    તત્થ કુઞ્જરન્તિ સેટ્ઠં. પહટ્ઠરૂપોતિ હટ્ઠતુટ્ઠચિત્તો સોમનસ્સજાતો. આપતસીતિ આગચ્છસિ. સિદ્ધત્થોસ્મીતિ નિપ્ફન્નત્થોસ્મિ, મનોરથો મે મત્થકં પત્તોતિ મઞ્ઞસિ. ઓહરેતન્તિ ઇમં ચાપસઙ્ખાતં ધનું ઓહર, અવહર, છડ્ડેહિ, કો નુ તે એતેનત્થો. પટિસંહરાતિ અપનેત્વા અઞ્ઞસ્સ વા દેહિ, પટિચ્છન્ને વા ઠાને ઠપેહિ, કિં ખુરપ્પેન કરિસ્સસિ. વમ્મન્તિ એતં વમ્મમ્પિ અપનેહિ. ઇદં તયા હિય્યો પટિમુક્કં ભવિસ્સતિ, છડ્ડેહિ નં, મા તે સરીરં ઉપ્પણ્ડુકં અહોસિ, અકિલમેત્વા પાતોવ નગરં પવિસાહીતિ રઞ્ઞા સદ્ધિં કેળિમકાસિ.

    Tattha kuñjaranti seṭṭhaṃ. Pahaṭṭharūpoti haṭṭhatuṭṭhacitto somanassajāto. Āpatasīti āgacchasi. Siddhatthosmīti nipphannatthosmi, manoratho me matthakaṃ pattoti maññasi. Oharetanti imaṃ cāpasaṅkhātaṃ dhanuṃ ohara, avahara, chaḍḍehi, ko nu te etenattho. Paṭisaṃharāti apanetvā aññassa vā dehi, paṭicchanne vā ṭhāne ṭhapehi, kiṃ khurappena karissasi. Vammanti etaṃ vammampi apanehi. Idaṃ tayā hiyyo paṭimukkaṃ bhavissati, chaḍḍehi naṃ, mā te sarīraṃ uppaṇḍukaṃ ahosi, akilametvā pātova nagaraṃ pavisāhīti raññā saddhiṃ keḷimakāsi.

    સો તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘ગહપતિપુત્તો મયા સદ્ધિં કેળિં કરોતિ, અજ્જ તે કત્તબ્બં જાનિસ્સામી’’તિ તં તજ્જેન્તો ગાથમાહ –

    So tassa vacanaṃ sutvā ‘‘gahapatiputto mayā saddhiṃ keḷiṃ karoti, ajja te kattabbaṃ jānissāmī’’ti taṃ tajjento gāthamāha –

    ૭૨૬.

    726.

    ‘‘પસન્નમુખવણ્ણોસિ , મ્હિતપુબ્બઞ્ચ ભાસસિ;

    ‘‘Pasannamukhavaṇṇosi , mhitapubbañca bhāsasi;

    હોતિ ખો મરણકાલે, એદિસી વણ્ણસમ્પદા’’તિ.

    Hoti kho maraṇakāle, edisī vaṇṇasampadā’’ti.

    તત્થ મ્હિતપુબ્બઞ્ચાતિ પઠમં મ્હિતં કત્વા પચ્છા ભાસન્તો મ્હિતપુબ્બમેવ ભાસસિ, મં કિસ્મિઞ્ચિ ન ગણેસિ. હોતિ ખોતિ મરણકાલે નામ વણ્ણસમ્પદા હોતિયેવ, તસ્મા ત્વં વિરોચસિ, અજ્જ તે સીસં છિન્દિત્વા જયપાનં પિવિસ્સામાતિ.

    Tattha mhitapubbañcāti paṭhamaṃ mhitaṃ katvā pacchā bhāsanto mhitapubbameva bhāsasi, maṃ kismiñci na gaṇesi. Hoti khoti maraṇakāle nāma vaṇṇasampadā hotiyeva, tasmā tvaṃ virocasi, ajja te sīsaṃ chinditvā jayapānaṃ pivissāmāti.

    એવં તસ્સ તેન સદ્ધિં કથનકાલે મહાબલકાયો મહાસત્તસ્સ રૂપસિરિં દિસ્વા ‘‘અમ્ભો, અમ્હાકં રાજા મહોસધપણ્ડિતેન સદ્ધિં મન્તેતિ , કિં નુ ખો કથેસિ, એતેસં કથં સુણિસ્સામા’’તિ રઞ્ઞો સન્તિકમેવ અગમાસિ. પણ્ડિતોપિ તસ્સ કથં સુત્વા ‘‘ન મં ‘મહોસધપણ્ડિતો’તિ જાનાસિ. નાહં અત્તાનં મારેતું દસ્સામિ, મન્તો તે , દેવ, ભિન્નો, કેવટ્ટેન ચ તયા ચ હદયેન ચિન્તિતં ન જાતં, મુખેન કથિતમેવ જાત’’ન્તિ પકાસેન્તો આહ –

    Evaṃ tassa tena saddhiṃ kathanakāle mahābalakāyo mahāsattassa rūpasiriṃ disvā ‘‘ambho, amhākaṃ rājā mahosadhapaṇḍitena saddhiṃ manteti , kiṃ nu kho kathesi, etesaṃ kathaṃ suṇissāmā’’ti rañño santikameva agamāsi. Paṇḍitopi tassa kathaṃ sutvā ‘‘na maṃ ‘mahosadhapaṇḍito’ti jānāsi. Nāhaṃ attānaṃ māretuṃ dassāmi, manto te , deva, bhinno, kevaṭṭena ca tayā ca hadayena cintitaṃ na jātaṃ, mukhena kathitameva jāta’’nti pakāsento āha –

    ૭૨૭.

    727.

    મોઘં તે ગજ્જિતં રાજ, ભિન્નમન્તોસિ ખત્તિય;

    Moghaṃ te gajjitaṃ rāja, bhinnamantosi khattiya;

    દુગ્ગણ્હોસિ તયા રાજા, ખળુઙ્કેનેવ સિન્ધવો.

    Duggaṇhosi tayā rājā, khaḷuṅkeneva sindhavo.

    ૭૨૮.

    728.

    ‘‘તિણ્ણો હિય્યો રાજા ગઙ્ગં, સામચ્ચો સપરિજ્જનો;

    ‘‘Tiṇṇo hiyyo rājā gaṅgaṃ, sāmacco saparijjano;

    હંસરાજં યથા ધઙ્કો, અનુજ્જવં પતિસ્સસી’’તિ.

    Haṃsarājaṃ yathā dhaṅko, anujjavaṃ patissasī’’ti.

    તત્થ ભિન્નમન્તોસીતિ યો તયા કેવટ્ટેન સદ્ધિં સયનગબ્ભે મન્તો ગહિતો, તં મન્તં ન જાનાતીતિ મા સઞ્ઞં કરિ, પગેવ સો મયા ઞાતો, ભિન્નમન્તો અસિ જાતો. દુગ્ગણ્હોસિ તયાતિ મહારાજ, તયા અમ્હાકં રાજા અસ્સખળુઙ્કેન સિન્ધવો વિય દુગ્ગણ્હોસિ, ખળુઙ્કં આરુળ્હેન જવસમ્પન્નં આજાનીયં આરુય્હ ગચ્છન્તો વિય ગહેતું ન સક્કાતિ અત્થો. ખળુઙ્કો વિય હિ કેવટ્ટો, તં આરુળ્હપુરિસો વિય ત્વં, જવસમ્પન્નો સિન્ધવો વિય અહં, તં આરુળ્હપુરિસો વિય અમ્હાકં રાજાતિ દસ્સેતિ. તિણ્ણો હિય્યોતિ હિય્યોવ ઉત્તિણ્ણો. સો ચ ખો સામચ્ચો સપરિજનો, ન એકકોવ પલાયિત્વા ગતો. અનુજ્જવન્તિ સચે પન ત્વં તં અનુજવિસ્સસિ અનુબન્ધિસ્સસિ, અથ યથા સુવણ્ણહંસરાજં અનુજવન્તો ધઙ્કો અન્તરાવ પતિસ્સતિ, એવં પતિસ્સસિ, અન્તરાવ વિનાસં પાપુણિસ્સસીતિ વદતિ.

    Tattha bhinnamantosīti yo tayā kevaṭṭena saddhiṃ sayanagabbhe manto gahito, taṃ mantaṃ na jānātīti mā saññaṃ kari, pageva so mayā ñāto, bhinnamanto asi jāto. Duggaṇhosi tayāti mahārāja, tayā amhākaṃ rājā assakhaḷuṅkena sindhavo viya duggaṇhosi, khaḷuṅkaṃ āruḷhena javasampannaṃ ājānīyaṃ āruyha gacchanto viya gahetuṃ na sakkāti attho. Khaḷuṅko viya hi kevaṭṭo, taṃ āruḷhapuriso viya tvaṃ, javasampanno sindhavo viya ahaṃ, taṃ āruḷhapuriso viya amhākaṃ rājāti dasseti. Tiṇṇo hiyyoti hiyyova uttiṇṇo. So ca kho sāmacco saparijano, na ekakova palāyitvā gato. Anujjavanti sace pana tvaṃ taṃ anujavissasi anubandhissasi, atha yathā suvaṇṇahaṃsarājaṃ anujavanto dhaṅko antarāva patissati, evaṃ patissasi, antarāva vināsaṃ pāpuṇissasīti vadati.

    ઇદાનિ સો અછમ્ભિતકેસરસીહો વિય ઉદાહરણં આહરન્તો આહ –

    Idāni so achambhitakesarasīho viya udāharaṇaṃ āharanto āha –

    ૭૨૯.

    729.

    ‘‘સિઙ્ગાલા રત્તિભાગેન, ફુલ્લં દિસ્વાન કિંસુકં;

    ‘‘Siṅgālā rattibhāgena, phullaṃ disvāna kiṃsukaṃ;

    મંસપેસીતિ મઞ્ઞન્તા, પરિબ્યૂળ્હા મિગાધમા.

    Maṃsapesīti maññantā, paribyūḷhā migādhamā.

    ૭૩૦.

    730.

    ‘‘વીતિવત્તાસુ રત્તીસુ, ઉગ્ગતસ્મિં દિવાકરે;

    ‘‘Vītivattāsu rattīsu, uggatasmiṃ divākare;

    કિં સુકં ફુલ્લિતં દિસ્વા, આસચ્છિન્ના મિગાધમા.

    Kiṃ sukaṃ phullitaṃ disvā, āsacchinnā migādhamā.

    ૭૩૧.

    731.

    ‘‘એવમેવ તુવં રાજ, વેદેહં પરિવારિય;

    ‘‘Evameva tuvaṃ rāja, vedehaṃ parivāriya;

    આસચ્છિન્નો ગમિસ્સસિ, સિઙ્ગાલા કિંસુકં યથા’’તિ.

    Āsacchinno gamissasi, siṅgālā kiṃsukaṃ yathā’’ti.

    તત્થ દિસ્વાનાતિ ચન્દાલોકેન ઓલોકેત્વા. પરિબ્યૂળ્હાતિ પાતોવ મંસપેસિં ખાદિત્વા ગમિસ્સામાતિ પરિવારેત્વા અટ્ઠંસુ. વીતિવત્તાસૂતિ તે યાસુ યાસુ રત્તીસુ એવં અટ્ઠંસુ, તાસુ તાસુ રત્તીસુ અતીતાસુ. દિસ્વાતિ સૂરિયાલોકેન કિંસુકં દિસ્વા ‘‘ન ઇદં મંસ’’ન્તિ ઞત્વા છિન્નાસા હુત્વા પલાયિંસુ. સિઙ્ગાલાતિ યથા સિઙ્ગાલા કિંસુકં પરિવારેત્વા આસચ્છિન્ના ગતા, એવં તુવમ્પિ ઇધ વેદેહરઞ્ઞો નત્થિભાવં ઞત્વા આસચ્છિન્નો હુત્વા ગમિસ્સસિ, સેનં ગહેત્વા પલાયિસ્સસીતિ દીપેતિ.

    Tattha disvānāti candālokena oloketvā. Paribyūḷhāti pātova maṃsapesiṃ khāditvā gamissāmāti parivāretvā aṭṭhaṃsu. Vītivattāsūti te yāsu yāsu rattīsu evaṃ aṭṭhaṃsu, tāsu tāsu rattīsu atītāsu. Disvāti sūriyālokena kiṃsukaṃ disvā ‘‘na idaṃ maṃsa’’nti ñatvā chinnāsā hutvā palāyiṃsu. Siṅgālāti yathā siṅgālā kiṃsukaṃ parivāretvā āsacchinnā gatā, evaṃ tuvampi idha vedeharañño natthibhāvaṃ ñatvā āsacchinno hutvā gamissasi, senaṃ gahetvā palāyissasīti dīpeti.

    રાજા તસ્સ અછમ્ભિતવચનં સુત્વા ચિન્તેસિ ‘‘અયં ગહપતિપુત્તો અતિસૂરો હુત્વા કથેસિ, નિસ્સંસયં વેદેહો પલાતો ભવિસ્સતી’’તિ. સો અતિવિય કુજ્ઝિત્વા ‘‘પુબ્બે મયં ગહપતિપુત્તં નિસ્સાય ઉદરસાટકસ્સપિ અસ્સામિકા જાતા, ઇદાનિ તેન અમ્હાકં હત્થગતો પચ્ચામિત્તો પલાપિતો, બહુસ્સ વત નો અનત્થસ્સ કારકો, ઉભિન્નં કત્તબ્બકારણં ઇમસ્સેવ કરિસ્સામી’’તિ તસ્સ કારણં કાતું આણાપેન્તો આહ –

    Rājā tassa achambhitavacanaṃ sutvā cintesi ‘‘ayaṃ gahapatiputto atisūro hutvā kathesi, nissaṃsayaṃ vedeho palāto bhavissatī’’ti. So ativiya kujjhitvā ‘‘pubbe mayaṃ gahapatiputtaṃ nissāya udarasāṭakassapi assāmikā jātā, idāni tena amhākaṃ hatthagato paccāmitto palāpito, bahussa vata no anatthassa kārako, ubhinnaṃ kattabbakāraṇaṃ imasseva karissāmī’’ti tassa kāraṇaṃ kātuṃ āṇāpento āha –

    ૭૩૨.

    732.

    ‘‘ઇમસ્સ હત્થે પાદે ચ, કણ્ણનાસઞ્ચ છિન્દથ;

    ‘‘Imassa hatthe pāde ca, kaṇṇanāsañca chindatha;

    યો મે અમિત્તં હત્થગતં, વેદેહં પરિમોચયિ.

    Yo me amittaṃ hatthagataṃ, vedehaṃ parimocayi.

    ૭૩૩.

    733.

    ‘‘ઇમં મંસંવ પાતબ્યં, સૂલે કત્વા પચન્તુ નં;

    ‘‘Imaṃ maṃsaṃva pātabyaṃ, sūle katvā pacantu naṃ;

    યો મે અમિત્તં હત્થગતં, વેદેહં પરિમોચયિ.

    Yo me amittaṃ hatthagataṃ, vedehaṃ parimocayi.

    ૭૩૪.

    734.

    ‘‘યથાપિ આસભં ચમ્મં, પથબ્યા વિતનીયતિ;

    ‘‘Yathāpi āsabhaṃ cammaṃ, pathabyā vitanīyati;

    સીહસ્સ અથો બ્યગ્ઘસ્સ, હોતિ સઙ્કુસમાહતં.

    Sīhassa atho byagghassa, hoti saṅkusamāhataṃ.

    ૭૩૫.

    735.

    ‘‘એવં તં વિતનિત્વાન, વેધયિસ્સામિ સત્તિયા;

    ‘‘Evaṃ taṃ vitanitvāna, vedhayissāmi sattiyā;

    યો મે અમિત્તં હત્થગતં, વેદેહં પરિમોચયી’’તિ.

    Yo me amittaṃ hatthagataṃ, vedehaṃ parimocayī’’ti.

    તત્થ પાતબ્યન્તિ પાચયિતબ્બં પચિતબ્બયુત્તકં મિગાદીનં મંસં વિય ઇમં ગહપતિપુત્તં સૂલે આવુણિત્વા પચન્તુ. સીહસ્સ અથો બ્યગ્ઘસ્સાતિ એતેસઞ્ચ યથા ચમ્મં સઙ્કુસમાહતં હોતિ, એવં હોતુ. વેધયિસ્સામીતિ વિજ્ઝાપેસ્સામિ.

    Tattha pātabyanti pācayitabbaṃ pacitabbayuttakaṃ migādīnaṃ maṃsaṃ viya imaṃ gahapatiputtaṃ sūle āvuṇitvā pacantu. Sīhassa atho byagghassāti etesañca yathā cammaṃ saṅkusamāhataṃ hoti, evaṃ hotu. Vedhayissāmīti vijjhāpessāmi.

    તં સુત્વા મહાસત્તો હસિતં કત્વા ‘‘અયં રાજા અત્તનો દેવિયા ચ બન્ધવાનઞ્ચ મયા મિથિલં પહિતભાવં ન જાનાતિ, તેન મે ઇમં કમ્મકારણં વિચારેતિ, કોધવસેન ખો પન મં ઉસુના વા વિજ્ઝેય્ય, અઞ્ઞં વા અત્તનો રુચ્ચનકં કરેય્ય, સોકાતુરં ઇમં વેદનાપ્પત્તં કત્વા હત્થિપિટ્ઠેયેવ વિસઞ્ઞિં નં નિપજ્જાપેતું તં કારણં આરોચેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા આહ –

    Taṃ sutvā mahāsatto hasitaṃ katvā ‘‘ayaṃ rājā attano deviyā ca bandhavānañca mayā mithilaṃ pahitabhāvaṃ na jānāti, tena me imaṃ kammakāraṇaṃ vicāreti, kodhavasena kho pana maṃ usunā vā vijjheyya, aññaṃ vā attano ruccanakaṃ kareyya, sokāturaṃ imaṃ vedanāppattaṃ katvā hatthipiṭṭheyeva visaññiṃ naṃ nipajjāpetuṃ taṃ kāraṇaṃ ārocessāmī’’ti cintetvā āha –

    ૭૩૬.

    736.

    ‘‘સચે મે હત્થે પાદે ચ, કણ્ણનાસઞ્ચ છેચ્છસિ;

    ‘‘Sace me hatthe pāde ca, kaṇṇanāsañca checchasi;

    એવં પઞ્ચાલચન્દસ્સ, વેદેહો છેદયિસ્સતિ.

    Evaṃ pañcālacandassa, vedeho chedayissati.

    ૭૩૭.

    737.

    ‘‘સચે મે હત્થે પાદે ચ, કણ્ણનાસઞ્ચ છેચ્છસિ;

    ‘‘Sace me hatthe pāde ca, kaṇṇanāsañca checchasi;

    એવં પઞ્ચાલચન્દિયા, વેદેહો છેદયિસ્સતિ.

    Evaṃ pañcālacandiyā, vedeho chedayissati.

    ૭૩૮.

    738.

    ‘‘સચે મે હત્થે પાદે ચ, કણ્ણનાસઞ્ચ છેચ્છસિ;

    ‘‘Sace me hatthe pāde ca, kaṇṇanāsañca checchasi;

    એવં નન્દાય દેવિયા, વેદેહો છેદયિસ્સતિ.

    Evaṃ nandāya deviyā, vedeho chedayissati.

    ૭૩૯.

    739.

    ‘‘સચે મે હત્થે પાદે ચ, કણ્ણનાસઞ્ચ છેચ્છસિ;

    ‘‘Sace me hatthe pāde ca, kaṇṇanāsañca checchasi;

    એવં તે પુત્તદારસ્સ, વેદેહો છેદયિસ્સતિ.

    Evaṃ te puttadārassa, vedeho chedayissati.

    ૭૪૦.

    740.

    ‘‘સચે મંસંવ પાતબ્યં, સૂલે કત્વા પચિસ્સસિ;

    ‘‘Sace maṃsaṃva pātabyaṃ, sūle katvā pacissasi;

    એવં પઞ્ચાલચન્દસ્સ, વેદેહો પાચયિસ્સતિ.

    Evaṃ pañcālacandassa, vedeho pācayissati.

    ૭૪૧.

    741.

    ‘‘સચે મંસંવ પાતબ્યં, સૂલે કત્વા પચિસ્સસિ;

    ‘‘Sace maṃsaṃva pātabyaṃ, sūle katvā pacissasi;

    એવં પઞ્ચાલચન્દિયા, વેદેહો પાચયિસ્સતિ.

    Evaṃ pañcālacandiyā, vedeho pācayissati.

    ૭૪૨.

    742.

    ‘‘સચે મંસંવ પાતબ્યં, સૂલે કત્વા પચિસ્સસિ;

    ‘‘Sace maṃsaṃva pātabyaṃ, sūle katvā pacissasi;

    એવં નન્દાય દેવિયા, વેદેહો પાચયિસ્સતિ.

    Evaṃ nandāya deviyā, vedeho pācayissati.

    ૭૪૩.

    743.

    ‘‘સચે મંસંવ પાતબ્યં, સૂલે કત્વા પચિસ્સસિ;

    ‘‘Sace maṃsaṃva pātabyaṃ, sūle katvā pacissasi;

    એવં તે પુત્તદારસ્સ, વેદેહો પાચયિસ્સતિ.

    Evaṃ te puttadārassa, vedeho pācayissati.

    ૭૪૪.

    744.

    ‘‘સચે મં વિતનિત્વાન, વેધયિસ્સસિ સત્તિયા;

    ‘‘Sace maṃ vitanitvāna, vedhayissasi sattiyā;

    એવં પઞ્ચાલચન્દસ્સ, વેદેહો વેધયિસ્સતિ.

    Evaṃ pañcālacandassa, vedeho vedhayissati.

    ૭૪૫.

    745.

    ‘‘સચે મં વિતનિત્વાન, વેધયિસ્સસિ સત્તિયા;

    ‘‘Sace maṃ vitanitvāna, vedhayissasi sattiyā;

    એવં પઞ્ચાલચન્દિયા, વેદેહો વેધયિસ્સતિ.

    Evaṃ pañcālacandiyā, vedeho vedhayissati.

    ૭૪૬.

    746.

    ‘‘સચે મં વિતનિત્વાન, વેધયિસ્સસિ સત્તિયા;

    ‘‘Sace maṃ vitanitvāna, vedhayissasi sattiyā;

    એવં નન્દાય દેવિયા, વેદેહો વેધયિસ્સતિ.

    Evaṃ nandāya deviyā, vedeho vedhayissati.

    ૭૪૭.

    747.

    ‘‘સચે મં વિતનિત્વાન, વેધયિસ્સસિ સત્તિયા;

    ‘‘Sace maṃ vitanitvāna, vedhayissasi sattiyā;

    એવં તે પુત્તદારસ્સ, વેદેહો વેધયિસ્સતિ;

    Evaṃ te puttadārassa, vedeho vedhayissati;

    એવં નો મન્તિતં રહો, વેદેહેન મયા સહ.

    Evaṃ no mantitaṃ raho, vedehena mayā saha.

    ૭૪૮.

    748.

    ‘‘યથાપિ પલસતં ચમ્મં, કોન્તિમન્તાસુનિટ્ઠિતં;

    ‘‘Yathāpi palasataṃ cammaṃ, kontimantāsuniṭṭhitaṃ;

    ઉપેતિ તનુતાણાય, સરાનં પટિહન્તવે.

    Upeti tanutāṇāya, sarānaṃ paṭihantave.

    ૭૪૯.

    749.

    ‘‘સુખાવહો દુક્ખનુદો, વેદેહસ્સ યસસ્સિનો;

    ‘‘Sukhāvaho dukkhanudo, vedehassa yasassino;

    મતિં તે પટિહઞ્ઞામિ, ઉસું પલસતેન વા’’તિ.

    Matiṃ te paṭihaññāmi, usuṃ palasatena vā’’ti.

    તત્થ છેદયિસ્સતીતિ ‘‘પણ્ડિતસ્સ કિર ચૂળનિના હત્થપાદા છિન્ના’’તિ સુત્વાવ છેદયિસ્સતિ. પુત્તદારસ્સાતિ મમ એકસ્સ છિન્દનપચ્ચયા તવ દ્વિન્નં પુત્તાનઞ્ચેવ અગ્ગમહેસિયા ચાતિ તિણ્ણમ્પિ જનાનં અમ્હાકં રાજા છેદયિસ્સતિ. એવં નો મન્તિતં રહોતિ મહારાજ, મયા ચ વેદેહરાજેન ચ એવં રહસિ મન્તિતં ‘‘યં યં ઇધ મય્હં ચૂળનિરાજા કારેતિ, તં તં તત્થ તસ્સ પુત્તદારાનં કાતબ્બ’’ન્તિ. પલસતન્તિ પલસતપ્પમાણં બહૂ ખારે ખાદાપેત્વા મુદુભાવં ઉપનીતં ચમ્મં. કોન્તિમન્તાસુનિટ્ઠિતન્તિ કોન્તિમન્તા વુચ્ચતિ ચમ્મકારસત્થં, તાય કન્તનલિખિતાનં વસેન કતત્તા સુટ્ઠુ નિટ્ઠિતં. તનુતાણાયાતિ યથા તં ચમ્મં સઙ્ગામે સરાનં પટિહન્તવે સરીરતાણં ઉપેતિ, સરે પટિહનિત્વા સરીરં રક્ખતિ. સુખાવહોતિ મહારાજ, અહમ્પિ અમ્હાકં રઞ્ઞો પચ્ચામિત્તાનં વારણત્થેન તં સરપરિત્તાણચમ્મં વિય સુખાવહો. દુક્ખનુદોતિ કાયિકસુખચેતસિકસુખઞ્ચ આવહામિ, દુક્ખઞ્ચ નુદેમિ. મતિન્તિ તસ્મા તવ મતિં પઞ્ઞં ઉસું તેન પલસતચમ્મેન વિય અત્તનો મતિયા પટિહનિસ્સામીતિ.

    Tattha chedayissatīti ‘‘paṇḍitassa kira cūḷaninā hatthapādā chinnā’’ti sutvāva chedayissati. Puttadārassāti mama ekassa chindanapaccayā tava dvinnaṃ puttānañceva aggamahesiyā cāti tiṇṇampi janānaṃ amhākaṃ rājā chedayissati. Evaṃ no mantitaṃ rahoti mahārāja, mayā ca vedeharājena ca evaṃ rahasi mantitaṃ ‘‘yaṃ yaṃ idha mayhaṃ cūḷanirājā kāreti, taṃ taṃ tattha tassa puttadārānaṃ kātabba’’nti. Palasatanti palasatappamāṇaṃ bahū khāre khādāpetvā mudubhāvaṃ upanītaṃ cammaṃ. Kontimantāsuniṭṭhitanti kontimantā vuccati cammakārasatthaṃ, tāya kantanalikhitānaṃ vasena katattā suṭṭhu niṭṭhitaṃ. Tanutāṇāyāti yathā taṃ cammaṃ saṅgāme sarānaṃ paṭihantave sarīratāṇaṃ upeti, sare paṭihanitvā sarīraṃ rakkhati. Sukhāvahoti mahārāja, ahampi amhākaṃ rañño paccāmittānaṃ vāraṇatthena taṃ saraparittāṇacammaṃ viya sukhāvaho. Dukkhanudoti kāyikasukhacetasikasukhañca āvahāmi, dukkhañca nudemi. Matinti tasmā tava matiṃ paññaṃ usuṃ tena palasatacammena viya attano matiyā paṭihanissāmīti.

    તં સુત્વા રાજા ચિન્તેસિ ‘‘ગહપતિપુત્તો કિં કથેતિ, યથા કિર અહં એતસ્સ કરિસ્સામિ, એવં વેદેહરાજા મમ પુત્તદારાનં કમ્મકારણં કરિસ્સતિ, ન જાનાતિ મમ પુત્તદારાનં આરક્ખસ્સ સુસંવિહિતભાવં, ‘ઇદાનિ મારેસ્સતી’તિ મરણભયેન વિલપતિ, નાસ્સ વચનં સદ્દહામી’’તિ. મહાસત્તો ‘‘અયં મં મરણભયેન કથેતીતિ મઞ્ઞતિ, જાનાપેસ્સામિ ન’’ન્તિ ચિન્તેત્વા આહ –

    Taṃ sutvā rājā cintesi ‘‘gahapatiputto kiṃ katheti, yathā kira ahaṃ etassa karissāmi, evaṃ vedeharājā mama puttadārānaṃ kammakāraṇaṃ karissati, na jānāti mama puttadārānaṃ ārakkhassa susaṃvihitabhāvaṃ, ‘idāni māressatī’ti maraṇabhayena vilapati, nāssa vacanaṃ saddahāmī’’ti. Mahāsatto ‘‘ayaṃ maṃ maraṇabhayena kathetīti maññati, jānāpessāmi na’’nti cintetvā āha –

    ૭૫૦.

    750.

    ‘‘ઇઙ્ઘ પસ્સ મહારાજ, સુઞ્ઞં અન્તેપુરં તવ;

    ‘‘Iṅgha passa mahārāja, suññaṃ antepuraṃ tava;

    ઓરોધા ચ કુમારા ચ, તવ માતા ચ ખત્તિય;

    Orodhā ca kumārā ca, tava mātā ca khattiya;

    ઉમઙ્ગા નીહરિત્વાન, વેદેહસ્સુપનામિતા’’તિ.

    Umaṅgā nīharitvāna, vedehassupanāmitā’’ti.

    તત્થ ઉમઙ્ગાતિ મહારાજ, મયા અત્તનો માણવે પેસેત્વા પાસાદા ઓતરાપેત્વા જઙ્ઘઉમઙ્ગેન આહરાપેત્વા મહાઉમઙ્ગા નીહરિત્વા બન્ધવા તે વેદેહસ્સ ઉપનામિતાતિ.

    Tattha umaṅgāti mahārāja, mayā attano māṇave pesetvā pāsādā otarāpetvā jaṅghaumaṅgena āharāpetvā mahāumaṅgā nīharitvā bandhavā te vedehassa upanāmitāti.

    તં સુત્વા રાજા ચિન્તેસિ ‘‘પણ્ડિતો અતિવિય દળ્હં કત્વા કથેતિ, મયા ચ રત્તિભાગે ગઙ્ગાપસ્સે નન્દાદેવિયા સદ્દો વિય સુતો, મહાપઞ્ઞો પણ્ડિતો કદાચિ સચ્ચં ભણેય્યા’’તિ. સો ઉપ્પન્નબલવસોકોપિ સતિં ઉપટ્ઠાપેત્વા અસોચન્તો વિય એકં અમચ્ચં પક્કોસાપેત્વા જાનનત્થાય પેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Taṃ sutvā rājā cintesi ‘‘paṇḍito ativiya daḷhaṃ katvā katheti, mayā ca rattibhāge gaṅgāpasse nandādeviyā saddo viya suto, mahāpañño paṇḍito kadāci saccaṃ bhaṇeyyā’’ti. So uppannabalavasokopi satiṃ upaṭṭhāpetvā asocanto viya ekaṃ amaccaṃ pakkosāpetvā jānanatthāya pesento imaṃ gāthamāha –

    ૭૫૧.

    751.

    ‘‘ઇઙ્ઘ અન્તેપુરં મય્હં, ગન્ત્વાન વિચિનાથ નં;

    ‘‘Iṅgha antepuraṃ mayhaṃ, gantvāna vicinātha naṃ;

    યથા ઇમસ્સ વચનં, સચ્ચં વા યદિ વા મુસા’’તિ.

    Yathā imassa vacanaṃ, saccaṃ vā yadi vā musā’’ti.

    સો સપરિવારો રાજનિવેસનં ગન્ત્વા દ્વારં વિવરિત્વા અન્તો પવિસિત્વા હત્થપાદે બન્ધિત્વા મુખઞ્ચ પિદહિત્વા નાગદન્તકેસુ ઓલગ્ગિતે અન્તેપુરપાલકે ચ ખુજ્જવામનકાદયો ચ ભાજનાનિ ભિન્દિત્વા તત્થ તત્થ વિપ્પકિણ્ણખાદનીયભોજનીયઞ્ચ રતનઘરદ્વારાનિ વિવરિત્વા કતરતનવિલોપં વિવટદ્વારં સિરિગબ્ભઞ્ચ યથાવિવટેહિ એવ વાતપાનેહિ પવિસિત્વા ચરમાનં કાકગણઞ્ચ છડ્ડિતગામસદિસં સુસાનભૂમિયં વિય ચ નિસ્સિરિકં રાજનિવેસનઞ્ચ દિસ્વા પુનાગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચેન્તો આહ –

    So saparivāro rājanivesanaṃ gantvā dvāraṃ vivaritvā anto pavisitvā hatthapāde bandhitvā mukhañca pidahitvā nāgadantakesu olaggite antepurapālake ca khujjavāmanakādayo ca bhājanāni bhinditvā tattha tattha vippakiṇṇakhādanīyabhojanīyañca ratanagharadvārāni vivaritvā kataratanavilopaṃ vivaṭadvāraṃ sirigabbhañca yathāvivaṭehi eva vātapānehi pavisitvā caramānaṃ kākagaṇañca chaḍḍitagāmasadisaṃ susānabhūmiyaṃ viya ca nissirikaṃ rājanivesanañca disvā punāgantvā rañño ārocento āha –

    ૭૫૨.

    752.

    ‘‘એવમેતં મહારાજ, યથા આહ મહોસધો;

    ‘‘Evametaṃ mahārāja, yathā āha mahosadho;

    સુઞ્ઞં અન્તેપુરં સબ્બં, કાકપટ્ટનકં યથા’’તિ.

    Suññaṃ antepuraṃ sabbaṃ, kākapaṭṭanakaṃ yathā’’ti.

    તત્થ કાકપટ્ટનકં યથાતિ મચ્છગન્ધેન આગતેહિ કાકગણેહિ સમાકિણ્ણો સમુદ્દતીરે છડ્ડિતગામકો વિય.

    Tattha kākapaṭṭanakaṃ yathāti macchagandhena āgatehi kākagaṇehi samākiṇṇo samuddatīre chaḍḍitagāmako viya.

    તં સુત્વા રાજા ચતુન્નં જનાનં પિયવિપ્પયોગસમ્ભવેન સોકેન કમ્પમાનો ‘‘ઇદં મમ દુક્ખં ગહપતિપુત્તં નિસ્સાય ઉપ્પન્ન’’ન્તિ દણ્ડેન ઘટ્ટિતો આસીવિસો વિય બોધિસત્તસ્સ અતિવિય કુજ્ઝિ. મહાસત્તો તસ્સાકારં દિસ્વા ‘‘અયં રાજા મહાયસો કદાચિ કોધવસેન ‘કિં મમ એતેહી’તિ ખત્તિયમાનેન મં વિહેઠેય્ય, યંનૂનાહં નન્દાદેવિં ઇમિના અદિટ્ઠપુબ્બં વિય કરોન્તો તસ્સા સરીરવણ્ણં વણ્ણેય્યં. અથ સો તં અનુસ્સરિત્વા ‘સચાહં મહોસધં મારેસ્સામિ, એવરૂપં ઇત્થિરતનં ન લભિસ્સામિ, અમારેન્તો પુન તં લભિસ્સામી’તિ અત્તનો ભરિયાય સિનેહેન ન કિઞ્ચિ મય્હં કરિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા અત્તનો અનુરક્ખણત્થં પાસાદે ઠિતોવ રત્તકમ્બલન્તરા સુવણ્ણવણ્ણં બાહું નીહરિત્વા તસ્સા ગતમગ્ગાચિક્ખનવસેન વણ્ણેન્તો આહ –

    Taṃ sutvā rājā catunnaṃ janānaṃ piyavippayogasambhavena sokena kampamāno ‘‘idaṃ mama dukkhaṃ gahapatiputtaṃ nissāya uppanna’’nti daṇḍena ghaṭṭito āsīviso viya bodhisattassa ativiya kujjhi. Mahāsatto tassākāraṃ disvā ‘‘ayaṃ rājā mahāyaso kadāci kodhavasena ‘kiṃ mama etehī’ti khattiyamānena maṃ viheṭheyya, yaṃnūnāhaṃ nandādeviṃ iminā adiṭṭhapubbaṃ viya karonto tassā sarīravaṇṇaṃ vaṇṇeyyaṃ. Atha so taṃ anussaritvā ‘sacāhaṃ mahosadhaṃ māressāmi, evarūpaṃ itthiratanaṃ na labhissāmi, amārento puna taṃ labhissāmī’ti attano bhariyāya sinehena na kiñci mayhaṃ karissatī’’ti cintetvā attano anurakkhaṇatthaṃ pāsāde ṭhitova rattakambalantarā suvaṇṇavaṇṇaṃ bāhuṃ nīharitvā tassā gatamaggācikkhanavasena vaṇṇento āha –

    ૭૫૩.

    753.

    ‘‘ઇતો ગતા મહારાજ, નારી સબ્બઙ્ગસોભના;

    ‘‘Ito gatā mahārāja, nārī sabbaṅgasobhanā;

    કોસમ્બફલકસુસ્સોણી, હંસગગ્ગરભાણિની.

    Kosambaphalakasussoṇī, haṃsagaggarabhāṇinī.

    ૭૫૪.

    754.

    ‘‘ઇતો નીતા મહારાજ, નારી સબ્બઙ્ગસોભના;

    ‘‘Ito nītā mahārāja, nārī sabbaṅgasobhanā;

    કોસેય્યવસના સામા, જાતરૂપસુમેખલા.

    Koseyyavasanā sāmā, jātarūpasumekhalā.

    ૭૫૫.

    755.

    ‘‘સુરત્તપાદા કલ્યાણી, સુવણ્ણમણિમેખલા;

    ‘‘Surattapādā kalyāṇī, suvaṇṇamaṇimekhalā;

    પારેવતક્ખી સુતનૂ, બિમ્બોટ્ઠા તનુમજ્ઝિમા.

    Pārevatakkhī sutanū, bimboṭṭhā tanumajjhimā.

    ૭૫૬.

    756.

    ‘‘સુજાતા ભુજલટ્ઠીવ, વેદીવ તનુમજ્ઝિમા;

    ‘‘Sujātā bhujalaṭṭhīva, vedīva tanumajjhimā;

    દીઘસ્સા કેસા અસિતા, ઈસકગ્ગપવેલ્લિતા.

    Dīghassā kesā asitā, īsakaggapavellitā.

    ૭૫૭.

    757.

    ‘‘સુજાતા મિગછાપાવ, હેમન્તગ્ગિસિખારિવ;

    ‘‘Sujātā migachāpāva, hemantaggisikhāriva;

    નદીવ ગિરિદુગ્ગેસુ, સઞ્છન્ના ખુદ્દવેળુભિ.

    Nadīva giriduggesu, sañchannā khuddaveḷubhi.

    ૭૫૮.

    758.

    ‘‘નાગનાસૂરુ કલ્યાણી, પરમા તિમ્બરુત્થની;

    ‘‘Nāganāsūru kalyāṇī, paramā timbarutthanī;

    નાતિદીઘા નાતિરસ્સા, નાલોમા નાતિલોમસા’’તિ.

    Nātidīghā nātirassā, nālomā nātilomasā’’ti.

    તત્થ ઇતોતિ ઉમઙ્ગં દસ્સેતિ. કોસમ્બફલકસુસ્સોણીતિ વિસાલકઞ્ચનફલકં વિય સુન્દરસોણી. હંસગગ્ગરભાણિનીતિ ગોચરત્થાય વિચરન્તાનં હંસપોતકાનં વિય ગગ્ગરેન મધુરેન સરેન સમન્નાગતા. કોસેય્યવસનાતિ કઞ્ચનખચિતકોસેય્યવત્થવસના. સામાતિ સુવણ્ણસામા. પારેવતક્ખીતિ પઞ્ચસુ પસાદેસુ રત્તટ્ઠાને પારેવતસકુણિસદિસક્ખી. સુતનૂતિ સોભનસરીરા. બિમ્બોટ્ઠાતિ બિમ્બફલં વિય સુરજ્જિતમટ્ઠોટ્ઠપરિયોસાના. તનુમજ્ઝિમાતિ કરમિતતનુમજ્ઝિમા. સુજાતા ભુજલટ્ઠીવાતિ વિજમ્ભનકાલે વાતેરિતરત્તપલ્લવવિલાસિની સુજાતા ભુજલતા વિય વિરોચતિ. વેદીવાતિ કઞ્ચનવેદિ વિય તનુમજ્ઝિમા. ઈસકગ્ગપવેલ્લિતાતિ ઈસકં અગ્ગેસુ ઓનતા. ઈસકગ્ગપવેલ્લિતા વા નેત્તિંસાય અગ્ગં વિય વિનતા.

    Tattha itoti umaṅgaṃ dasseti. Kosambaphalakasussoṇīti visālakañcanaphalakaṃ viya sundarasoṇī. Haṃsagaggarabhāṇinīti gocaratthāya vicarantānaṃ haṃsapotakānaṃ viya gaggarena madhurena sarena samannāgatā. Koseyyavasanāti kañcanakhacitakoseyyavatthavasanā. Sāmāti suvaṇṇasāmā. Pārevatakkhīti pañcasu pasādesu rattaṭṭhāne pārevatasakuṇisadisakkhī. Sutanūti sobhanasarīrā. Bimboṭṭhāti bimbaphalaṃ viya surajjitamaṭṭhoṭṭhapariyosānā. Tanumajjhimāti karamitatanumajjhimā. Sujātā bhujalaṭṭhīvāti vijambhanakāle vāteritarattapallavavilāsinī sujātā bhujalatā viya virocati. Vedīvāti kañcanavedi viya tanumajjhimā. Īsakaggapavellitāti īsakaṃ aggesu onatā. Īsakaggapavellitā vā nettiṃsāya aggaṃ viya vinatā.

    મિગછાપાવાતિ પબ્બતસાનુમ્હિ સુજાતા એકવસ્સિકબ્યગ્ઘપોતિકા વિય વિલાસકુત્તિયુત્તા. હેમન્તગ્ગિસિખારિવાતિ ઓભાસસમ્પન્નતાય હેમન્તે અગ્ગિસિખા વિય સોભતિ. ખુદ્દવેળુભીતિ યથા ખુદ્દકેહિ ઉદકવેળૂહિ સઞ્છન્ના નદી સોભતિ, એવં તનુકલોમાય લોમરાજિયા સોભતિ. કલ્યાણીતિ છવિમંસકેસન્હારુઅટ્ઠીનં વસેન પઞ્ચવિધેન કલ્યાણેન સમન્નાગતા. પરમા તિમ્બરુત્થનીતિ તિમ્બરુત્થની પરમા ઉત્તમા, સુવણ્ણફલકે ઠપિતસુવણ્ણવણ્ણતિમ્બરુફલદ્વયમિવસ્સા સુસણ્ઠાનસમ્પન્નં નિરન્તરં થનયુગલં.

    Migachāpāvāti pabbatasānumhi sujātā ekavassikabyagghapotikā viya vilāsakuttiyuttā. Hemantaggisikhārivāti obhāsasampannatāya hemante aggisikhā viya sobhati. Khuddaveḷubhīti yathā khuddakehi udakaveḷūhi sañchannā nadī sobhati, evaṃ tanukalomāya lomarājiyā sobhati. Kalyāṇīti chavimaṃsakesanhāruaṭṭhīnaṃ vasena pañcavidhena kalyāṇena samannāgatā. Paramā timbarutthanīti timbarutthanī paramā uttamā, suvaṇṇaphalake ṭhapitasuvaṇṇavaṇṇatimbaruphaladvayamivassā susaṇṭhānasampannaṃ nirantaraṃ thanayugalaṃ.

    એવં મહાસત્તે તસ્સા રૂપસિરિં વણ્ણેન્તેવ તસ્સ સા પુબ્બે અદિટ્ઠપુબ્બા વિય અહોસિ, બલવસિનેહં ઉપ્પાદેસિ. અથસ્સ સિનેહુપ્પત્તિભાવં ઞત્વા મહાસત્તો અનન્તરં ગાથમાહ –

    Evaṃ mahāsatte tassā rūpasiriṃ vaṇṇenteva tassa sā pubbe adiṭṭhapubbā viya ahosi, balavasinehaṃ uppādesi. Athassa sinehuppattibhāvaṃ ñatvā mahāsatto anantaraṃ gāthamāha –

    ૭૫૯.

    759.

    ‘‘નન્દાય નૂન મરણેન, નન્દસિ સિરિવાહન;

    ‘‘Nandāya nūna maraṇena, nandasi sirivāhana;

    અહઞ્ચ નૂન નન્દા ચ, ગચ્છામ સમસાધન’’ન્તિ.

    Ahañca nūna nandā ca, gacchāma samasādhana’’nti.

    તત્થ સિરિવાહનાતિ સિરિસમ્પન્નવાહન મહારાજ, નૂન ત્વં એવં ઉત્તમરૂપધરાય નન્દાય મરણેન નન્દસીતિ વદતિ. ગચ્છામાતિ સચે હિ ત્વં મં મારેસ્સસિ, એકંસેનેવ અમ્હાકં રાજા નન્દં મારેસ્સતિ. ઇતિ નન્દા ચ અહઞ્ચ યમસ્સ સન્તિકં ગમિસ્સામ, યમો અમ્હે ઉભો દિસ્વા નન્દં મય્હમેવ દસ્સતિ, તસ્સ તુય્હં મં મારેત્વા તાદિસં ઇત્થિરતનં અલભન્તસ્સ કિં રજ્જેન, નાહં અત્તનો મરણેન પરિહાનિં પસ્સામિ, દેવાતિ.

    Tattha sirivāhanāti sirisampannavāhana mahārāja, nūna tvaṃ evaṃ uttamarūpadharāya nandāya maraṇena nandasīti vadati. Gacchāmāti sace hi tvaṃ maṃ māressasi, ekaṃseneva amhākaṃ rājā nandaṃ māressati. Iti nandā ca ahañca yamassa santikaṃ gamissāma, yamo amhe ubho disvā nandaṃ mayhameva dassati, tassa tuyhaṃ maṃ māretvā tādisaṃ itthiratanaṃ alabhantassa kiṃ rajjena, nāhaṃ attano maraṇena parihāniṃ passāmi, devāti.

    ઇતિ મહાસત્તો એત્તકે ઠાને નન્દમેવ વણ્ણેસિ, ન ઇતરે તયો જને. કિંકારણા? સત્તા હિ નામ પિયભરિયાસુ વિય સેસેસુ આલયં ન કરોન્તિ, માતરં વા સરન્તો પુત્તધીતરોપિ સરિસ્સતીતિ તસ્મા તમેવ વણ્ણેસિ, રાજમાતરં પન મહલ્લિકાભાવેન ન વણ્ણેસિ. ઞાણસમ્પન્ને મહાસત્તે મધુરસ્સરેન વણ્ણેન્તેયેવ નન્દાદેવી આગન્ત્વા રઞ્ઞો પુરતો ઠિતા વિય અહોસિ. તતો રાજા ચિન્તેસિ ‘‘ઠપેત્વા મહોસધં અઞ્ઞો મમ ભરિયં આનેતું સમત્થો નામ નત્થી’’તિ. અથસ્સ નં સરન્તસ્સ સોકો ઉપ્પજ્જિ. અથ નં મહાસત્તો ‘‘મા ચિન્તયિત્થ, મહારાજ, દેવી ચ તે પુત્તો ચ માતા ચ તયોપિ આગચ્છિસ્સન્તિ, મમ ગમનમેવેત્થ પમાણં, તસ્મા ત્વં અસ્સાસં પટિલભ, નરિન્દા’’તિ રાજાનં અસ્સાસેસિ. અથ રાજા ચિન્તેસિ ‘‘અહં અત્તનો નગરં સુરક્ખિતં સુગોપિતં કારાપેત્વા ઇમં ઉપકારિનગરં એત્તકેન બલવાહનેન પરિક્ખિપિત્વાવ ઠિતો. અયં પન પણ્ડિતો એવં સુગોપિતાપિ મમ નગરા દેવિઞ્ચ મે પુત્તઞ્ચ માતરઞ્ચ આનેત્વા વેદેહસ્સ દાપેસિ. અમ્હેસુ ચ એવં પરિવારેત્વા ઠિતેસ્વેવ એકસ્સપિ અજાનન્તસ્સ વેદેહં સસેનાવાહનં પલાપેસિ. કિં નુ ખો દિબ્બમાયં જાનાતિ, ઉદાહુ ચક્ખુમોહન’’ન્તિ. અથ નં પુચ્છન્તો આહ –

    Iti mahāsatto ettake ṭhāne nandameva vaṇṇesi, na itare tayo jane. Kiṃkāraṇā? Sattā hi nāma piyabhariyāsu viya sesesu ālayaṃ na karonti, mātaraṃ vā saranto puttadhītaropi sarissatīti tasmā tameva vaṇṇesi, rājamātaraṃ pana mahallikābhāvena na vaṇṇesi. Ñāṇasampanne mahāsatte madhurassarena vaṇṇenteyeva nandādevī āgantvā rañño purato ṭhitā viya ahosi. Tato rājā cintesi ‘‘ṭhapetvā mahosadhaṃ añño mama bhariyaṃ ānetuṃ samattho nāma natthī’’ti. Athassa naṃ sarantassa soko uppajji. Atha naṃ mahāsatto ‘‘mā cintayittha, mahārāja, devī ca te putto ca mātā ca tayopi āgacchissanti, mama gamanamevettha pamāṇaṃ, tasmā tvaṃ assāsaṃ paṭilabha, narindā’’ti rājānaṃ assāsesi. Atha rājā cintesi ‘‘ahaṃ attano nagaraṃ surakkhitaṃ sugopitaṃ kārāpetvā imaṃ upakārinagaraṃ ettakena balavāhanena parikkhipitvāva ṭhito. Ayaṃ pana paṇḍito evaṃ sugopitāpi mama nagarā deviñca me puttañca mātarañca ānetvā vedehassa dāpesi. Amhesu ca evaṃ parivāretvā ṭhitesveva ekassapi ajānantassa vedehaṃ sasenāvāhanaṃ palāpesi. Kiṃ nu kho dibbamāyaṃ jānāti, udāhu cakkhumohana’’nti. Atha naṃ pucchanto āha –

    ૭૬૦.

    760.

    ‘‘દિબ્બં અધીયસે માયં, અકાસિ ચક્ખુમોહનં;

    ‘‘Dibbaṃ adhīyase māyaṃ, akāsi cakkhumohanaṃ;

    યો મે અમિત્તં હત્થગતં, વેદેહં પરિમોચયી’’તિ.

    Yo me amittaṃ hatthagataṃ, vedehaṃ parimocayī’’ti.

    તં સુત્વા મહાસત્તો ‘‘અહં દિબ્બમાયં જાનામિ, પણ્ડિતા હિ નામ દિબ્બમાયં ઉગ્ગણ્હિત્વા ભયે સમ્પત્તે અત્તાનમ્પિ પરમ્પિ દુક્ખતો મોચયન્તિયેવા’’તિ વત્વા આહ –

    Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘ahaṃ dibbamāyaṃ jānāmi, paṇḍitā hi nāma dibbamāyaṃ uggaṇhitvā bhaye sampatte attānampi parampi dukkhato mocayantiyevā’’ti vatvā āha –

    ૭૬૧.

    761.

    ‘‘અધીયન્તિ મહારાજ, દિબ્બમાયિધ પણ્ડિતા;

    ‘‘Adhīyanti mahārāja, dibbamāyidha paṇḍitā;

    તે મોચયન્તિ અત્તાનં, પણ્ડિતા મન્તિનો જના.

    Te mocayanti attānaṃ, paṇḍitā mantino janā.

    ૭૬૨.

    762.

    ‘‘સન્તિ માણવપુત્તા મે, કુસલા સન્ધિછેદકા;

    ‘‘Santi māṇavaputtā me, kusalā sandhichedakā;

    યેસં કતેન મગ્ગેન, વેદહો મિથિલં ગતો’’તિ.

    Yesaṃ katena maggena, vedaho mithilaṃ gato’’ti.

    તત્થ દિબ્બમાયિધાતિ દિબ્બમાયં ઇધ. માણવપુત્તાતિ ઉપટ્ઠાકતરુણયોધા. યેસં કતેનાતિ યેહિ કતેન. મગ્ગેનાતિ અલઙ્કતઉમઙ્ગેન.

    Tattha dibbamāyidhāti dibbamāyaṃ idha. Māṇavaputtāti upaṭṭhākataruṇayodhā. Yesaṃ katenāti yehi katena. Maggenāti alaṅkataumaṅgena.

    તં સુત્વા રાજા ‘‘અલઙ્કતઉમઙ્ગેન કિર ગતો, કીદિસો નુ ખો ઉમઙ્ગો’’તિ ઉમઙ્ગં દટ્ઠુકામો અહોસિ. અથસ્સ ઇચ્છિતં ઞત્વા મહાસત્તો ‘‘રાજા ઉમઙ્ગં દટ્ઠુકામો, દસ્સેસ્સામિસ્સ ઉમઙ્ગ’’ન્તિ દસ્સેન્તો આહ –

    Taṃ sutvā rājā ‘‘alaṅkataumaṅgena kira gato, kīdiso nu kho umaṅgo’’ti umaṅgaṃ daṭṭhukāmo ahosi. Athassa icchitaṃ ñatvā mahāsatto ‘‘rājā umaṅgaṃ daṭṭhukāmo, dassessāmissa umaṅga’’nti dassento āha –

    ૭૬૩.

    763.

    ‘‘ઇઙ્ઘ પસ્સ મહારાજ, ઉમઙ્ગં સાધુ માપિતં;

    ‘‘Iṅgha passa mahārāja, umaṅgaṃ sādhu māpitaṃ;

    હત્થીનં અથ અસ્સાનં, રથાનં અથ પત્તિનં;

    Hatthīnaṃ atha assānaṃ, rathānaṃ atha pattinaṃ;

    આલોકભૂતં તિટ્ઠન્તં, ઉમઙ્ગં સાધુ માપિત’’ન્તિ.

    Ālokabhūtaṃ tiṭṭhantaṃ, umaṅgaṃ sādhu māpita’’nti.

    તત્થ હત્થીનન્તિ ઇટ્ઠકકમ્મચિત્તકમ્મવસેન કતાનં એતેસં હત્થિઆદીનં પન્તીહિ ઉપસોભિતં અલઙ્કતદેવસભાસદિસં એકોભાસં હુત્વા તિટ્ઠન્તં ઉમઙ્ગં પસ્સ, દેવાતિ.

    Tattha hatthīnanti iṭṭhakakammacittakammavasena katānaṃ etesaṃ hatthiādīnaṃ pantīhi upasobhitaṃ alaṅkatadevasabhāsadisaṃ ekobhāsaṃ hutvā tiṭṭhantaṃ umaṅgaṃ passa, devāti.

    એવઞ્ચ પન વત્વા ‘‘મહારાજ, મમ પઞ્ઞાય માપિતે ચન્દસ્સ ચ સૂરિયસ્સ ચ ઉટ્ઠિતટ્ઠાને વિય પાકટે અલઙ્કતઉમઙ્ગે અસીતિમહાદ્વારાનિ ચતુસટ્ઠિચૂળદ્વારાનિ એકસતસયનગબ્ભે અનેકસતદીપગબ્ભે ચ પસ્સ, મયા સદ્ધિં સમગ્ગો સમ્મોદમાનો હુત્વા અત્તનો બલેન સદ્ધિં ઉપકારિનગરં પવિસ, દેવા’’તિ નગરદ્વારં વિવરાપેસિ. રાજા એકસતરાજપરિવારો નગરં પાવિસિ. મહાસત્તો પાસાદા ઓરુય્હ રાજાનં વન્દિત્વા સપરિવારં આદાય ઉમઙ્ગં પાવિસિ. રાજા અલઙ્કતદેવસભં વિય ઉમઙ્ગં દિસ્વા બોધિસત્તસ્સ ગુણે વણ્ણેન્તો આહ –

    Evañca pana vatvā ‘‘mahārāja, mama paññāya māpite candassa ca sūriyassa ca uṭṭhitaṭṭhāne viya pākaṭe alaṅkataumaṅge asītimahādvārāni catusaṭṭhicūḷadvārāni ekasatasayanagabbhe anekasatadīpagabbhe ca passa, mayā saddhiṃ samaggo sammodamāno hutvā attano balena saddhiṃ upakārinagaraṃ pavisa, devā’’ti nagaradvāraṃ vivarāpesi. Rājā ekasatarājaparivāro nagaraṃ pāvisi. Mahāsatto pāsādā oruyha rājānaṃ vanditvā saparivāraṃ ādāya umaṅgaṃ pāvisi. Rājā alaṅkatadevasabhaṃ viya umaṅgaṃ disvā bodhisattassa guṇe vaṇṇento āha –

    ૭૬૪.

    764.

    ‘‘લાભા વત વિદેહાનં, યસ્સિમેદિસા પણ્ડિતા;

    ‘‘Lābhā vata videhānaṃ, yassimedisā paṇḍitā;

    ઘરે વસન્તિ વિજિતે, યથા ત્વંસિ મહોસધા’’તિ.

    Ghare vasanti vijite, yathā tvaṃsi mahosadhā’’ti.

    તત્થ વિદેહાનન્તિ એવરૂપાનં પણ્ડિતાનં આકરસ્સ ઉટ્ઠાનટ્ઠાનભૂતસ્સ વિદેહાનં જનપદસ્સ લાભા વત. યસ્સિમેદિસાતિ યસ્સ ઇમે એવરૂપા પણ્ડિતા ઉપાયકુસલા સન્તિકે વા એકઘરે વા એકજનપદે વા એકરટ્ઠે વા વસન્તિ, તસ્સપિ લાભા વત. યથા ત્વંસીતિ યથા ત્વં અસિ, તાદિસેન પણ્ડિતેન સદ્ધિંયેવ એકરટ્ઠે વા એકજનપદે વા એકનગરે વા એકઘરે વા વસિતું લભન્તિ. તેસં વિદેહરટ્ઠવાસીનઞ્ચેવ મિથિલનગરવાસીનઞ્ચ તયા સદ્ધિં એકતો વસિતું લભન્તાનં લાભા વતાતિ વદતિ.

    Tattha videhānanti evarūpānaṃ paṇḍitānaṃ ākarassa uṭṭhānaṭṭhānabhūtassa videhānaṃ janapadassa lābhā vata. Yassimedisāti yassa ime evarūpā paṇḍitā upāyakusalā santike vā ekaghare vā ekajanapade vā ekaraṭṭhe vā vasanti, tassapi lābhā vata. Yathā tvaṃsīti yathā tvaṃ asi, tādisena paṇḍitena saddhiṃyeva ekaraṭṭhe vā ekajanapade vā ekanagare vā ekaghare vā vasituṃ labhanti. Tesaṃ videharaṭṭhavāsīnañceva mithilanagaravāsīnañca tayā saddhiṃ ekato vasituṃ labhantānaṃ lābhā vatāti vadati.

    અથસ્સ મહાસત્તો એકસતસયનગબ્ભે દસ્સેતિ. એકસ્સ દ્વારે વિવટે સબ્બેસં વિવરીયતિ. એકસ્સ દ્વારે પિદહિતે સબ્બેસં પિધીયતિ. રાજા ઉમઙ્ગં ઓલોકેન્તો પુરતો ગચ્છતિ, પણ્ડિતો પન પચ્છતો. સબ્બા સેના ઉમઙ્ગમેવ પાવિસિ. રાજા ઉમઙ્ગતો નિક્ખમિ. પણ્ડિતો તસ્સ નિક્ખન્તભાવં ઞત્વા સયં નિક્ખમિત્વા અઞ્ઞેસં નિક્ખમિતું અદત્વા ઉમઙ્ગદ્વારં પિદહન્તો આણિં અક્કમિ. તાવદેવ અસીતિમહાદ્વારાનિ ચતુસટ્ઠિચૂળદ્વારાનિ એકસતસયનગબ્ભદ્વારાનિ અનેકસતદીપગબ્ભદ્વારાનિ ચ એકપ્પહારેનેવ પિદહિંસુ. સકલો ઉમઙ્ગો લોકન્તરિયનિરયો વિય અન્ધકારો અહોસિ. મહાજનો ભીતતસિતો અહોસિ. મહાસત્તો હિય્યો ઉમઙ્ગં પવિસન્તો યં ખગ્ગં વાલુકે ઠપેસિ, તં ગહેત્વા ભૂમિતો અટ્ઠારસહત્થુબ્બેધં આકાસં ઉલ્લઙ્ઘિત્વા ઓરુય્હ રાજાનં હત્થે ગહેત્વા અસિં ઉગ્ગિરિત્વા તાસેત્વા ‘‘મહારાજ, સકલજમ્બુદીપે રજ્જં કસ્સ રજ્જ’’ન્તિ પુચ્છિ. સો ભીતો ‘‘તુય્હમેવ પણ્ડિતા’’તિ વત્વા ‘‘અભયં મે દેહી’’તિ આહ. ‘‘મા ભાયિત્થ, મહારાજ, નાહં તં મારેતુકામતાય ખગ્ગં પરામસિં, મમ પઞ્ઞાનુભાવં દસ્સેતું પરામસિ’’ન્તિ ખગ્ગં રઞ્ઞો અદાસિ. અથ નં ખગ્ગં ગહેત્વા ઠિતં ‘‘મહારાજ, સચે મં મારેતુકામોસિ, ઇદાનેવ ઇમિના ખગ્ગેન મારેહિ. અથ અભયં દાતુકામો, અભયં દેહી’’તિ આહ. ‘‘પણ્ડિત, મયા તુય્હમ્પિ અભયં દિન્નમેવ, ત્વં મા ચિન્તયી’’તિ અસિં ઠપેત્વા ઉભોપિ અઞ્ઞમઞ્ઞં અદુબ્ભાય સપથં કરિંસુ.

    Athassa mahāsatto ekasatasayanagabbhe dasseti. Ekassa dvāre vivaṭe sabbesaṃ vivarīyati. Ekassa dvāre pidahite sabbesaṃ pidhīyati. Rājā umaṅgaṃ olokento purato gacchati, paṇḍito pana pacchato. Sabbā senā umaṅgameva pāvisi. Rājā umaṅgato nikkhami. Paṇḍito tassa nikkhantabhāvaṃ ñatvā sayaṃ nikkhamitvā aññesaṃ nikkhamituṃ adatvā umaṅgadvāraṃ pidahanto āṇiṃ akkami. Tāvadeva asītimahādvārāni catusaṭṭhicūḷadvārāni ekasatasayanagabbhadvārāni anekasatadīpagabbhadvārāni ca ekappahāreneva pidahiṃsu. Sakalo umaṅgo lokantariyanirayo viya andhakāro ahosi. Mahājano bhītatasito ahosi. Mahāsatto hiyyo umaṅgaṃ pavisanto yaṃ khaggaṃ vāluke ṭhapesi, taṃ gahetvā bhūmito aṭṭhārasahatthubbedhaṃ ākāsaṃ ullaṅghitvā oruyha rājānaṃ hatthe gahetvā asiṃ uggiritvā tāsetvā ‘‘mahārāja, sakalajambudīpe rajjaṃ kassa rajja’’nti pucchi. So bhīto ‘‘tuyhameva paṇḍitā’’ti vatvā ‘‘abhayaṃ me dehī’’ti āha. ‘‘Mā bhāyittha, mahārāja, nāhaṃ taṃ māretukāmatāya khaggaṃ parāmasiṃ, mama paññānubhāvaṃ dassetuṃ parāmasi’’nti khaggaṃ rañño adāsi. Atha naṃ khaggaṃ gahetvā ṭhitaṃ ‘‘mahārāja, sace maṃ māretukāmosi, idāneva iminā khaggena mārehi. Atha abhayaṃ dātukāmo, abhayaṃ dehī’’ti āha. ‘‘Paṇḍita, mayā tuyhampi abhayaṃ dinnameva, tvaṃ mā cintayī’’ti asiṃ ṭhapetvā ubhopi aññamaññaṃ adubbhāya sapathaṃ kariṃsu.

    અથ રાજા બોધિસત્તં આહ – ‘‘પણ્ડિત, એવં ઞાણબલસમ્પન્નો હુત્વા રજ્જં કસ્મા ન ગણ્હાસી’’તિ? ‘‘મહારાજ, અહં ઇચ્છમાનો અજ્જેવ સકલજમ્બુદીપે રાજાનો મારેત્વા રજ્જં ગણ્હેય્યં, પરં મારેત્વા ચ યસગ્ગહણં નામ પણ્ડિતેહિ ન પસત્થ’’ન્તિ. ‘‘પણ્ડિત, મહાજનો દ્વારં અલભમાનો પરિદેવતિ, ઉમઙ્ગદ્વારં વિવરિત્વા મહાજનસ્સ જીવિતદાનં દેહી’’તિ . સો દ્વારં વિવરિ, સકલો ઉમઙ્ગો એકોભાસો અહોસિ. મહાજનો અસ્સાસં પટિલભિ. સબ્બે રાજાનો અત્તનો સેનાય સદ્ધિં નિક્ખમિત્વા પણ્ડિતસ્સ સન્તિકં આગમિંસુ. સો રઞ્ઞા સદ્ધિં વિસાલમાળકે અટ્ઠાસિ. અથ નં તે રાજાનો આહંસુ ‘‘પણ્ડિત, તં નિસ્સાય જીવિતં લદ્ધં, સચે મુહુત્તં ઉમઙ્ગદ્વારં ન વિવરિત્થ, સબ્બેસં નો તત્થેવ મરણં અભવિસ્સા’’તિ. ‘‘ન મહારાજાનો ઇદાનેવ તુમ્હેહિ મઞ્ઞેવ નિસ્સાય જીવિતં લદ્ધં, પુબ્બેપિ લદ્ધંયેવા’’તિ. ‘‘કદા, પણ્ડિતા’’તિ? ‘‘ઠપેત્વા અમ્હાકં નગરં સકલજમ્બુદીપે રજ્જં ગહેત્વા ઉત્તરપઞ્ચાલનગરં ગન્ત્વા ઉય્યાને જયપાનં પાતું સુરાય પટિયત્તકાલં સરથા’’તિ? ‘‘આમ, પણ્ડિતા’’તિ. તદા એસ રાજા કેવટ્ટેન સદ્ધિં દુમ્મન્તિતેન વિસયોજિતાય સુરાય ચેવ મચ્છમંસેહિ ચ તુમ્હે મારેતું કિચ્ચમકાસિ. અથાહં ‘‘માદિસે પણ્ડિતે ધરમાને ઇમે અનાથમરણં મા મરન્તૂ’’તિ અત્તનો યોધે પેસેત્વા સબ્બભાજનાનિ ભિન્દાપેત્વા એતેસં મન્તં ભિન્દિત્વા તુમ્હાકં જીવિતદાનં અદાસિન્તિ.

    Atha rājā bodhisattaṃ āha – ‘‘paṇḍita, evaṃ ñāṇabalasampanno hutvā rajjaṃ kasmā na gaṇhāsī’’ti? ‘‘Mahārāja, ahaṃ icchamāno ajjeva sakalajambudīpe rājāno māretvā rajjaṃ gaṇheyyaṃ, paraṃ māretvā ca yasaggahaṇaṃ nāma paṇḍitehi na pasattha’’nti. ‘‘Paṇḍita, mahājano dvāraṃ alabhamāno paridevati, umaṅgadvāraṃ vivaritvā mahājanassa jīvitadānaṃ dehī’’ti . So dvāraṃ vivari, sakalo umaṅgo ekobhāso ahosi. Mahājano assāsaṃ paṭilabhi. Sabbe rājāno attano senāya saddhiṃ nikkhamitvā paṇḍitassa santikaṃ āgamiṃsu. So raññā saddhiṃ visālamāḷake aṭṭhāsi. Atha naṃ te rājāno āhaṃsu ‘‘paṇḍita, taṃ nissāya jīvitaṃ laddhaṃ, sace muhuttaṃ umaṅgadvāraṃ na vivarittha, sabbesaṃ no tattheva maraṇaṃ abhavissā’’ti. ‘‘Na mahārājāno idāneva tumhehi maññeva nissāya jīvitaṃ laddhaṃ, pubbepi laddhaṃyevā’’ti. ‘‘Kadā, paṇḍitā’’ti? ‘‘Ṭhapetvā amhākaṃ nagaraṃ sakalajambudīpe rajjaṃ gahetvā uttarapañcālanagaraṃ gantvā uyyāne jayapānaṃ pātuṃ surāya paṭiyattakālaṃ sarathā’’ti? ‘‘Āma, paṇḍitā’’ti. Tadā esa rājā kevaṭṭena saddhiṃ dummantitena visayojitāya surāya ceva macchamaṃsehi ca tumhe māretuṃ kiccamakāsi. Athāhaṃ ‘‘mādise paṇḍite dharamāne ime anāthamaraṇaṃ mā marantū’’ti attano yodhe pesetvā sabbabhājanāni bhindāpetvā etesaṃ mantaṃ bhinditvā tumhākaṃ jīvitadānaṃ adāsinti.

    તે સબ્બેપિ ઉબ્બિગ્ગમાનસા હુત્વા ચૂળનિરાજાનં પુચ્છિંસુ ‘‘સચ્ચં કિર, મહારાજા’’તિ? ‘‘આમ, મયા કેવટ્ટસ્સ કથં ગહેત્વા કતં, સચ્ચમેવ પણ્ડિતો કથેતી’’તિ. તે સબ્બેપિ મહાસત્તં આલિઙ્ગિત્વા ‘‘પણ્ડિત, ત્વં સબ્બેસં નો પતિટ્ઠા જાતો, તં નિસ્સાય મયં જીવિતં લભિમ્હા’’તિ સબ્બપસાધનેહિ મહાસત્તસ્સ પૂજં કરિંસુ. પણ્ડિતો રાજાનં આહ – ‘‘મહારાજ, તુમ્હે મા ચિન્તયિત્થ, પાપમિત્તસંસગ્ગસ્સેવ એસ દોસો, ઇમે રાજાનો ખમાપેથા’’તિ. રાજા ‘‘મયા દુપ્પુરિસં નિસ્સાય તુમ્હાકં એવરૂપં કતં, એસ મય્હં દોસો, ખમથ મે દોસં, પુન એવરૂપં ન કરિસ્સામી’’તિ ખમાપેસિ. તે અઞ્ઞમઞ્ઞં અચ્ચયં દેસેત્વા સમગ્ગા સમ્મોદમાના અહેસું. અથ રાજા બહૂનિ ખાદનીયભોજનીયગન્ધમાલાદીનિ આહરાપેત્વા સબ્બેહિ સદ્ધિં સત્તાહં ઉમઙ્ગેયેવ કીળિત્વા નગરં પવિસિત્વા મહાસત્તસ્સ મહાસક્કારં કારેત્વા એકસતરાજપરિવુતો મહાતલે નિસીદિત્વા પણ્ડિતં અત્તનો સન્તિકે વસાપેતુકામતાય આહ –

    Te sabbepi ubbiggamānasā hutvā cūḷanirājānaṃ pucchiṃsu ‘‘saccaṃ kira, mahārājā’’ti? ‘‘Āma, mayā kevaṭṭassa kathaṃ gahetvā kataṃ, saccameva paṇḍito kathetī’’ti. Te sabbepi mahāsattaṃ āliṅgitvā ‘‘paṇḍita, tvaṃ sabbesaṃ no patiṭṭhā jāto, taṃ nissāya mayaṃ jīvitaṃ labhimhā’’ti sabbapasādhanehi mahāsattassa pūjaṃ kariṃsu. Paṇḍito rājānaṃ āha – ‘‘mahārāja, tumhe mā cintayittha, pāpamittasaṃsaggasseva esa doso, ime rājāno khamāpethā’’ti. Rājā ‘‘mayā duppurisaṃ nissāya tumhākaṃ evarūpaṃ kataṃ, esa mayhaṃ doso, khamatha me dosaṃ, puna evarūpaṃ na karissāmī’’ti khamāpesi. Te aññamaññaṃ accayaṃ desetvā samaggā sammodamānā ahesuṃ. Atha rājā bahūni khādanīyabhojanīyagandhamālādīni āharāpetvā sabbehi saddhiṃ sattāhaṃ umaṅgeyeva kīḷitvā nagaraṃ pavisitvā mahāsattassa mahāsakkāraṃ kāretvā ekasatarājaparivuto mahātale nisīditvā paṇḍitaṃ attano santike vasāpetukāmatāya āha –

    ૭૬૫.

    765.

    ‘‘વુત્તિઞ્ચ પરિહારઞ્ચ, દિગુણં ભત્તવેતનં;

    ‘‘Vuttiñca parihārañca, diguṇaṃ bhattavetanaṃ;

    દદામિ વિપુલે ભોગે, ભુઞ્જ કામે રમસ્સુ ચ;

    Dadāmi vipule bhoge, bhuñja kāme ramassu ca;

    મા વિદેહં પચ્ચગમા, કિં વિદેહો કરિસ્સતી’’તિ.

    Mā videhaṃ paccagamā, kiṃ videho karissatī’’ti.

    તત્થ વુત્તિન્તિ યસનિસ્સિતં જીવિતવુત્તિં. પરિહારન્તિ ગામનિગમદાનં. ભત્તન્તિ નિવાપં. વેતનન્તિ પરિબ્બયં. ભોગેતિ અઞ્ઞેપિ તે વિપુલે ભોગે દદામિ.

    Tattha vuttinti yasanissitaṃ jīvitavuttiṃ. Parihāranti gāmanigamadānaṃ. Bhattanti nivāpaṃ. Vetananti paribbayaṃ. Bhogeti aññepi te vipule bhoge dadāmi.

    પણ્ડિતો તં પટિક્ખિપન્તો આહ –

    Paṇḍito taṃ paṭikkhipanto āha –

    ૭૬૬.

    766.

    ‘‘યો ચજેથ મહારાજ, ભત્તારં ધનકારણા;

    ‘‘Yo cajetha mahārāja, bhattāraṃ dhanakāraṇā;

    ઉભિન્નં હોતિ ગારય્હો, અત્તનો ચ પરસ્સ ચ;

    Ubhinnaṃ hoti gārayho, attano ca parassa ca;

    યાવ જીવેય્ય વેદેહો, નાઞ્ઞસ્સ પુરિસો સિયા.

    Yāva jīveyya vedeho, nāññassa puriso siyā.

    ૭૬૭.

    767.

    ‘‘યો ચજેથ મહારાજ, ભત્તારં ધનકારણા;

    ‘‘Yo cajetha mahārāja, bhattāraṃ dhanakāraṇā;

    ઉભિન્નં હોતિ ગારય્હો, અત્તનો ચ પરસ્સ ચ;

    Ubhinnaṃ hoti gārayho, attano ca parassa ca;

    યાવ તિટ્ઠેય્ય વેદેહો, નાઞ્ઞસ્સ વિજિતે વસે’’તિ.

    Yāva tiṭṭheyya vedeho, nāññassa vijite vase’’ti.

    તત્થ અત્તનો ચ પરસ્સ ચાતિ એવરૂપઞ્હિ ‘‘ધનકારણા મયા અત્તનો ભત્તારં પરિચ્ચજન્તેન પાપં કત’’ન્તિ અત્તાપિ અત્તાનં ગરહતિ, ‘‘ઇમિના ધનકારણા અત્તનો ભત્તા પરિચ્ચત્તો, પાપધમ્મો અય’’ન્તિ પરોપિ ગરહતિ. તસ્મા ન સક્કા તસ્મિં ધરન્તે મયા અઞ્ઞસ્સ વિજિતે વસિતુન્તિ.

    Tattha attano ca parassa cāti evarūpañhi ‘‘dhanakāraṇā mayā attano bhattāraṃ pariccajantena pāpaṃ kata’’nti attāpi attānaṃ garahati, ‘‘iminā dhanakāraṇā attano bhattā pariccatto, pāpadhammo aya’’nti paropi garahati. Tasmā na sakkā tasmiṃ dharante mayā aññassa vijite vasitunti.

    અથ નં રાજા આહ – ‘‘તેન હિ, પણ્ડિત, તવ રઞ્ઞો દિવઙ્ગતકાલે ઇધાગન્તું પટિઞ્ઞં દેહી’’તિ. સો ‘‘સાધુ, દેવ, અહં જીવન્તો આગમિસ્સામી’’તિ આહ. અથસ્સ રાજા સત્તાહં મહાસક્કારં કત્વા સત્તાહચ્ચયેન પુન આપુચ્છનકાલે ‘‘અહં તે, પણ્ડિત, ઇદઞ્ચિદઞ્ચ દમ્મી’’તિ વદન્તો ગાથમાહ –

    Atha naṃ rājā āha – ‘‘tena hi, paṇḍita, tava rañño divaṅgatakāle idhāgantuṃ paṭiññaṃ dehī’’ti. So ‘‘sādhu, deva, ahaṃ jīvanto āgamissāmī’’ti āha. Athassa rājā sattāhaṃ mahāsakkāraṃ katvā sattāhaccayena puna āpucchanakāle ‘‘ahaṃ te, paṇḍita, idañcidañca dammī’’ti vadanto gāthamāha –

    ૭૬૮.

    768.

    ‘‘દમ્મિ નિક્ખસહસ્સં તે, ગામાસીતિઞ્ચ કાસિસુ;

    ‘‘Dammi nikkhasahassaṃ te, gāmāsītiñca kāsisu;

    દાસિસતાનિ ચત્તારિ, દમ્મિ ભરિયાસતઞ્ચ તે;

    Dāsisatāni cattāri, dammi bhariyāsatañca te;

    સબ્બં સેનઙ્ગમાદાય, સોત્થિં ગચ્છ મહોસધા’’તિ.

    Sabbaṃ senaṅgamādāya, sotthiṃ gaccha mahosadhā’’ti.

    તત્થ નિક્ખસહસ્સન્તિ પઞ્ચસુવણ્ણેન નિક્ખેન નિક્ખાનં સહસ્સં. ગામાતિ યે ગામા સંવચ્છરે સંવચ્છરે સહસ્સસહસ્સુટ્ઠાનકા, તે ચ ગામે તે દમ્મિ. કાસિસૂતિ કાસિરટ્ઠે. તં વિદેહરટ્ઠસ્સ આસન્નં, તસ્મા તત્થસ્સ અસીતિગામે અદાસિ.

    Tattha nikkhasahassanti pañcasuvaṇṇena nikkhena nikkhānaṃ sahassaṃ. Gāmāti ye gāmā saṃvacchare saṃvacchare sahassasahassuṭṭhānakā, te ca gāme te dammi. Kāsisūti kāsiraṭṭhe. Taṃ videharaṭṭhassa āsannaṃ, tasmā tatthassa asītigāme adāsi.

    સોપિ રાજાનં આહ – ‘‘મહારાજ, તુમ્હે બન્ધવાનં મા ચિન્તયિત્થ, અહં મમ રઞ્ઞો ગમનકાલેયેવ ‘મહારાજ, નન્દાદેવિં માતુટ્ઠાને ઠપેય્યાસિ, પઞ્ચાલચન્દં કનિટ્ઠટ્ઠાને’તિ વત્વા ધીતાય તે અભિસેકં દાપેત્વા રાજાનં ઉય્યોજેસિં, માતરઞ્ચ દેવિઞ્ચ પુત્તઞ્ચ સીઘમેવ પેસેસ્સામી’’તિ. સો ‘‘સાધુ, પણ્ડિતા’’તિ અત્તનો ધીતુ દાતબ્બાનિ દાસિદાસવત્થાલઙ્કારસુવણ્ણહિરઞ્ઞઅલઙ્કતહત્થિઅસ્સરથાદીનિ ‘‘ઇમાનિ તસ્સા દદેય્યાસી’’તિ મહાસત્તં પટિચ્છાપેત્વા સેનાવાહનસ્સ કત્તબ્બકિચ્ચં વિચારેન્તો આહ –

    Sopi rājānaṃ āha – ‘‘mahārāja, tumhe bandhavānaṃ mā cintayittha, ahaṃ mama rañño gamanakāleyeva ‘mahārāja, nandādeviṃ mātuṭṭhāne ṭhapeyyāsi, pañcālacandaṃ kaniṭṭhaṭṭhāne’ti vatvā dhītāya te abhisekaṃ dāpetvā rājānaṃ uyyojesiṃ, mātarañca deviñca puttañca sīghameva pesessāmī’’ti. So ‘‘sādhu, paṇḍitā’’ti attano dhītu dātabbāni dāsidāsavatthālaṅkārasuvaṇṇahiraññaalaṅkatahatthiassarathādīni ‘‘imāni tassā dadeyyāsī’’ti mahāsattaṃ paṭicchāpetvā senāvāhanassa kattabbakiccaṃ vicārento āha –

    ૭૬૯.

    769.

    ‘‘યાવ દદન્તુ હત્થીનં, અસ્સાનં દિગુણં વિધં;

    ‘‘Yāva dadantu hatthīnaṃ, assānaṃ diguṇaṃ vidhaṃ;

    તપ્પેન્તુ અન્નપાનેન, રથિકે પત્તિકારકે’’તિ.

    Tappentu annapānena, rathike pattikārake’’ti.

    તત્થ યાવાતિ ન કેવલં દિગુણમેવ, યાવ પહોતિ, તાવ હત્થીનઞ્ચ અસ્સાનઞ્ચ યવગોધુમાદિવિધં દેથાતિ વદતિ. તપ્પેન્તૂતિ યત્તકેન તે અન્તરામગ્ગે અકિલન્તા ગચ્છન્તિ, તત્તકં દેન્તા તપ્પેન્તુ.

    Tattha yāvāti na kevalaṃ diguṇameva, yāva pahoti, tāva hatthīnañca assānañca yavagodhumādividhaṃ dethāti vadati. Tappentūti yattakena te antarāmagge akilantā gacchanti, tattakaṃ dentā tappentu.

    એવઞ્ચ પન વત્વા પણ્ડિતં ઉય્યોજેન્તો આહ –

    Evañca pana vatvā paṇḍitaṃ uyyojento āha –

    ૭૭૦.

    770.

    ‘‘હત્થી અસ્સે રથે પત્તી, ગચ્છેવાદાય પણ્ડિત;

    ‘‘Hatthī asse rathe pattī, gacchevādāya paṇḍita;

    પસ્સતુ તં મહારાજા, વેદેહો મિથિલં ગત’’ન્તિ.

    Passatu taṃ mahārājā, vedeho mithilaṃ gata’’nti.

    તત્થ મિથિલં ગતન્તિ સોત્થિના તં મિથિલનગરં સમ્પત્તં પસ્સતુ.

    Tattha mithilaṃ gatanti sotthinā taṃ mithilanagaraṃ sampattaṃ passatu.

    ઇતિ સો પણ્ડિતસ્સ મહન્તં સક્કારં કત્વા ઉય્યોજેસિ. તેપિ એકસતરાજાનો મહાસત્તસ્સ સક્કારં કત્વા બહું પણ્ણાકારં અદંસુ. તેસં સન્તિકે ઉપનિક્ખિત્તકપુરિસાપિ પણ્ડિતમેવ પરિવારયિંસુ. સો મહન્તેન પરિવારેન પરિવુતો મગ્ગં પટિપજ્જિત્વા અન્તરામગ્ગેયેવ ચૂળનિરઞ્ઞા દિન્નગામતો આયં આહરાપેતું પુરિસે પેસેત્વા વિદેહરટ્ઠં સમ્પાપુણિ. સેનકોપિ કિન્તરામગ્ગે અત્તનો પુરિસં ઠપેસિ ‘‘ચૂળનિરઞ્ઞો પુન આગમનં વા અનાગમનં વા જાનિત્વા યસ્સ કસ્સચિ આગમનઞ્ચ મય્હં આરોચેય્યાસી’’તિ. સો તિયોજનમત્થકેયેવ મહાસત્તં દિસ્વા આગન્ત્વા ‘‘પણ્ડિતો મહન્તેન પરિવારેન આગચ્છતી’’તિ સેનકસ્સ આરોચેસિ. સો તં સુત્વા રાજકુલં અગમાસિ . રાજાપિ પાસાદતલે ઠિતો વાતપાનેન ઓલોકેન્તો મહતિં સેનં દિસ્વા ‘‘મહોસધપણ્ડિતસ્સ સેના મન્દા, અયં અતિવિય મહતી સેના દિસ્સતિ, કિં નુ ખો ચૂળનિરાજા આગતો સિયા’’તિ ભીતતસિતો તમત્થં પુચ્છન્તો આહ –

    Iti so paṇḍitassa mahantaṃ sakkāraṃ katvā uyyojesi. Tepi ekasatarājāno mahāsattassa sakkāraṃ katvā bahuṃ paṇṇākāraṃ adaṃsu. Tesaṃ santike upanikkhittakapurisāpi paṇḍitameva parivārayiṃsu. So mahantena parivārena parivuto maggaṃ paṭipajjitvā antarāmaggeyeva cūḷaniraññā dinnagāmato āyaṃ āharāpetuṃ purise pesetvā videharaṭṭhaṃ sampāpuṇi. Senakopi kintarāmagge attano purisaṃ ṭhapesi ‘‘cūḷanirañño puna āgamanaṃ vā anāgamanaṃ vā jānitvā yassa kassaci āgamanañca mayhaṃ āroceyyāsī’’ti. So tiyojanamatthakeyeva mahāsattaṃ disvā āgantvā ‘‘paṇḍito mahantena parivārena āgacchatī’’ti senakassa ārocesi. So taṃ sutvā rājakulaṃ agamāsi . Rājāpi pāsādatale ṭhito vātapānena olokento mahatiṃ senaṃ disvā ‘‘mahosadhapaṇḍitassa senā mandā, ayaṃ ativiya mahatī senā dissati, kiṃ nu kho cūḷanirājā āgato siyā’’ti bhītatasito tamatthaṃ pucchanto āha –

    ૭૭૧.

    771.

    ‘‘હત્થી અસ્સા રથા પત્તી, સેના પદિસ્સતે મહા;

    ‘‘Hatthī assā rathā pattī, senā padissate mahā;

    ચતુરઙ્ગિની ભીસરૂપા, કિં નુ મઞ્ઞસિ પણ્ડિતા’’તિ.

    Caturaṅginī bhīsarūpā, kiṃ nu maññasi paṇḍitā’’ti.

    અથસ્સ સેનકો તમત્થં આરોચેન્તો આહ –

    Athassa senako tamatthaṃ ārocento āha –

    ૭૭૨.

    772.

    ‘‘આનન્દો તે મહારાજ, ઉત્તમો પટિદિસ્સતિ;

    ‘‘Ānando te mahārāja, uttamo paṭidissati;

    સબ્બં સેનઙ્ગમાદાય, સોત્થિં પત્તો મહોસધો’’તિ.

    Sabbaṃ senaṅgamādāya, sotthiṃ patto mahosadho’’ti.

    તં સુત્વા રાજા આહ – ‘‘સેનક, પણ્ડિતસ્સ સેના મન્દા, અયં પન મહતી’’તિ. ‘‘મહારાજ, ચૂળનિરાજા તેન પસાદિતો ભવિસ્સતિ, તેનસ્સ પસન્નેન દિન્ના ભવિસ્સતી’’તિ. રાજા નગરે ભેરિં ચરાપેસિ ‘‘નગરં અલઙ્કરિત્વા પણ્ડિતસ્સ પચ્ચુગ્ગમનં કરોન્તૂ’’તિ. નાગરા તથા કરિંસુ. પણ્ડિતો નગરં પવિસિત્વા રાજકુલં ગન્ત્વા રાજાનં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. અથ નં રાજા ઉટ્ઠાય આલિઙ્ગિત્વા પલ્લઙ્કવરગતો પટિસન્થારં કરોન્તો આહ –

    Taṃ sutvā rājā āha – ‘‘senaka, paṇḍitassa senā mandā, ayaṃ pana mahatī’’ti. ‘‘Mahārāja, cūḷanirājā tena pasādito bhavissati, tenassa pasannena dinnā bhavissatī’’ti. Rājā nagare bheriṃ carāpesi ‘‘nagaraṃ alaṅkaritvā paṇḍitassa paccuggamanaṃ karontū’’ti. Nāgarā tathā kariṃsu. Paṇḍito nagaraṃ pavisitvā rājakulaṃ gantvā rājānaṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Atha naṃ rājā uṭṭhāya āliṅgitvā pallaṅkavaragato paṭisanthāraṃ karonto āha –

    ૭૭૩.

    773.

    ‘‘યથા પેતં સુસાનસ્મિં, છડ્ડેત્વા ચતુરો જના;

    ‘‘Yathā petaṃ susānasmiṃ, chaḍḍetvā caturo janā;

    એવં કપિલય્યે ત્યમ્હ, છડ્ડયિત્વા ઇધાગતા.

    Evaṃ kapilayye tyamha, chaḍḍayitvā idhāgatā.

    ૭૭૪.

    774.

    ‘‘અથ ત્વં કેન વણ્ણેન, કેન વા પન હેતુના;

    ‘‘Atha tvaṃ kena vaṇṇena, kena vā pana hetunā;

    કેન વા અત્થજાતેન, અત્તાનં પરિમોચયી’’તિ.

    Kena vā atthajātena, attānaṃ parimocayī’’ti.

    તત્થ ચતુરો જનાતિ પણ્ડિત, યથા નામ કાલકતં ચતુરો જના મઞ્ચકેન સુસાનં નેત્વા તત્થ છડ્ડેત્વા અનપેક્ખા ગચ્છન્તિ, એવં કપિલય્યે રટ્ઠે તં છડ્ડેત્વા મયં ઇમાગતાતિ અત્થો. કેન વણ્ણેનાતિ કેન કારણેન. હેતુનાતિ પચ્ચયેન. અત્થજાતેનાતિ અત્થેન. અત્તાનં પરિમોચયીતિ અમિત્તહત્થગતો કેન કારણેન પચ્ચયેન કેન અત્થેન ત્વં અત્તાનં પરિમોચેસીતિ પુચ્છતિ.

    Tattha caturo janāti paṇḍita, yathā nāma kālakataṃ caturo janā mañcakena susānaṃ netvā tattha chaḍḍetvā anapekkhā gacchanti, evaṃ kapilayye raṭṭhe taṃ chaḍḍetvā mayaṃ imāgatāti attho. Kena vaṇṇenāti kena kāraṇena. Hetunāti paccayena. Atthajātenāti atthena. Attānaṃ parimocayīti amittahatthagato kena kāraṇena paccayena kena atthena tvaṃ attānaṃ parimocesīti pucchati.

    તતો મહાસત્તો આહ –

    Tato mahāsatto āha –

    ૭૭૫.

    775.

    ‘‘અત્થં અત્થેન વેદેહ, મન્તં મન્તેન ખત્તિય;

    ‘‘Atthaṃ atthena vedeha, mantaṃ mantena khattiya;

    પરિવારયિં રાજાનં, જમ્બુદીપંવ સાગરો’’તિ.

    Parivārayiṃ rājānaṃ, jambudīpaṃva sāgaro’’ti.

    તસ્સત્થો – અહં, મહારાજ, તેન ચિન્તિતં અત્થં અત્તનો ચિન્તિતેન અત્થેન, તેન ચ મન્તિતં મન્તં અત્તનો મન્તિતેન મન્તેન પરિવારેસિં. ન કેવલઞ્ચ એત્તકમેવ, એકસતરાજપરિવારં પન તં રાજાનં જમ્બુદીપં સાગરો વિય પરિવારયિસ્સન્તિ. સબ્બં અત્તનો કતકમ્મં વિત્થારેત્વા કથેસિ.

    Tassattho – ahaṃ, mahārāja, tena cintitaṃ atthaṃ attano cintitena atthena, tena ca mantitaṃ mantaṃ attano mantitena mantena parivāresiṃ. Na kevalañca ettakameva, ekasatarājaparivāraṃ pana taṃ rājānaṃ jambudīpaṃ sāgaro viya parivārayissanti. Sabbaṃ attano katakammaṃ vitthāretvā kathesi.

    તં સુત્વા રાજા અતિવિય તુસ્સિ. અથસ્સ પણ્ડિતો ચૂળનિરઞ્ઞા અત્તનો દિન્નં પણ્ણાકારં આચિક્ખન્તો આહ –

    Taṃ sutvā rājā ativiya tussi. Athassa paṇḍito cūḷaniraññā attano dinnaṃ paṇṇākāraṃ ācikkhanto āha –

    ૭૭૬.

    776.

    ‘‘દિન્નં નિક્ખસહસ્સં મે, ગામાસીતિ ચ કાસિસુ;

    ‘‘Dinnaṃ nikkhasahassaṃ me, gāmāsīti ca kāsisu;

    દાસિસતાનિ ચત્તારિ, દિન્નં ભરિયાસતઞ્ચ મે;

    Dāsisatāni cattāri, dinnaṃ bhariyāsatañca me;

    સબ્બં સેનઙ્ગમાદાય, સોત્થિનામ્હિ ઇધાગતો’’તિ.

    Sabbaṃ senaṅgamādāya, sotthināmhi idhāgato’’ti.

    તતો રાજા અતિવિય તુટ્ઠપહટ્ઠો મહાસત્તસ્સ ગુણં વણ્ણેન્તો તમેવ ઉદાનં ઉદાનેસિ –

    Tato rājā ativiya tuṭṭhapahaṭṭho mahāsattassa guṇaṃ vaṇṇento tameva udānaṃ udānesi –

    ૭૭૭.

    777.

    ‘‘સુસુખં વત સંવાસો, પણ્ડિતેહીતિ સેનક;

    ‘‘Susukhaṃ vata saṃvāso, paṇḍitehīti senaka;

    પક્ખીવ પઞ્જરે બદ્ધે મચ્છે જાલગતેરિવ;

    Pakkhīva pañjare baddhe macche jālagateriva;

    અમિત્તહત્થત્તગતે, મોચયી નો મહોસધો’’તિ.

    Amittahatthattagate, mocayī no mahosadho’’ti.

    સેનકોપિ તસ્સ વચનં સમ્પટિચ્છન્તો તમેવ ગાથમાહ –

    Senakopi tassa vacanaṃ sampaṭicchanto tameva gāthamāha –

    ૭૭૮.

    778.

    ‘‘એવમેતં મહારાજ, પણ્ડિતા હિ સુખાવહા;

    ‘‘Evametaṃ mahārāja, paṇḍitā hi sukhāvahā;

    પક્ખીવ પઞ્જરે બદ્ધે, મચ્છે જાલગતેરિવ;

    Pakkhīva pañjare baddhe, macche jālagateriva;

    અમિત્તહત્થત્તગતે, મોચયી નો મહોસધો’’તિ.

    Amittahatthattagate, mocayī no mahosadho’’ti.

    અથ રાજા નગરે છણભેરિં ચરાપેત્વા ‘‘સત્તાહં મહાછણં કરોન્તુ, યેસં મયિ સિનેહો અત્થિ, તે સબ્બે પણ્ડિતસ્સ સક્કારં સમ્માનં કરોન્તૂ’’તિ આણાપેન્તો આહ –

    Atha rājā nagare chaṇabheriṃ carāpetvā ‘‘sattāhaṃ mahāchaṇaṃ karontu, yesaṃ mayi sineho atthi, te sabbe paṇḍitassa sakkāraṃ sammānaṃ karontū’’ti āṇāpento āha –

    ૭૭૯.

    779.

    ‘‘આહઞ્ઞન્તુ સબ્બવીણા, ભેરિયો દિન્દિમાનિ ચ;

    ‘‘Āhaññantu sabbavīṇā, bheriyo dindimāni ca;

    ધમેન્તુ માગધા સઙ્ખા, વગ્ગૂ નદન્તુ દુન્દુભી’’તિ.

    Dhamentu māgadhā saṅkhā, vaggū nadantu dundubhī’’ti.

    તત્થ આહઞ્ઞન્તૂતિ વાદિયન્તુ. માગધા સઙ્ખાતિ મગધરટ્ઠે સઞ્જાતા સઙ્ખા. દુન્દુભીતિ મહાભેરિયો.

    Tattha āhaññantūti vādiyantu. Māgadhā saṅkhāti magadharaṭṭhe sañjātā saṅkhā. Dundubhīti mahābheriyo.

    અથ તે નાગરા ચ જાનપદા ચ પકતિયાપિ પણ્ડિતસ્સ સક્કારં કાતુકામા ભેરિસદ્દં સુત્વા અતિરેકતરં અકંસુ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –

    Atha te nāgarā ca jānapadā ca pakatiyāpi paṇḍitassa sakkāraṃ kātukāmā bherisaddaṃ sutvā atirekataraṃ akaṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ૭૮૦.

    780.

    ‘‘ઓરોધા ચ કુમારા ચ, વેસિયાના ચ બ્રાહ્મણા;

    ‘‘Orodhā ca kumārā ca, vesiyānā ca brāhmaṇā;

    બહું અન્નઞ્ચ પાનઞ્ચ, પણ્ડિતસ્સાભિહારયું.

    Bahuṃ annañca pānañca, paṇḍitassābhihārayuṃ.

    ૭૮૧.

    781.

    ‘‘હત્થારોહા અનીકટ્ઠા, રથિકા પત્તિકારકા;

    ‘‘Hatthārohā anīkaṭṭhā, rathikā pattikārakā;

    બહું અન્નઞ્ચ પાનઞ્ચ, પણ્ડિતસ્સાભિહારયું.

    Bahuṃ annañca pānañca, paṇḍitassābhihārayuṃ.

    ૭૮૨.

    782.

    ‘‘સમાગતા જાનપદા, નેગમા ચ સમાગતા;

    ‘‘Samāgatā jānapadā, negamā ca samāgatā;

    બહું અન્નઞ્ચ પાનઞ્ચ, પણ્ડિતસ્સાભિહારયું.

    Bahuṃ annañca pānañca, paṇḍitassābhihārayuṃ.

    ૭૮૩.

    783.

    ‘‘બહુજનો પસન્નોસિ, દિસ્વા પણ્ડિતમાગતં;

    ‘‘Bahujano pasannosi, disvā paṇḍitamāgataṃ;

    પણ્ડિતમ્હિ અનુપ્પત્તે, ચેલુક્ખેપો અવત્તથા’’તિ.

    Paṇḍitamhi anuppatte, celukkhepo avattathā’’ti.

    તત્થ ઓરોધાતિ ઉદુમ્બરદેવિં આદિં કત્વા અન્તેપુરિકા. અભિહારયુન્તિ અભિહારાપેસું, પહિણિંસૂતિ અત્થો. બહુજનોતિ ભિક્ખવે, નગરવાસિનો ચ ચતુદ્વારગામવાસિનો ચ જનપદવાસિનો ચાતિ બહુજનો પસન્નો અહોસિ. દિસ્વા પણ્ડિતમાગતન્તિ પણ્ડિતં મિથિલં આગતં દિસ્વા. અવત્તથાતિ પણ્ડિતમ્હિ મિથિલં અનુપ્પત્તે ‘‘અયં નો પઠમમેવ પચ્ચામિત્તવસં ગતં રાજાનં મોચેત્વા પેસેત્વા પચ્છા એકસતરાજાનો અઞ્ઞમઞ્ઞં ખમાપેત્વા સમગ્ગે કત્વા ચૂળનિં પસાદેત્વા તેન દિન્નં મહન્તં યસં આદાય આગતો’’તિ તુટ્ઠચિત્તેન જનેન પવત્તિતો ચેલુક્ખેપો પવત્તથ.

    Tattha orodhāti udumbaradeviṃ ādiṃ katvā antepurikā. Abhihārayunti abhihārāpesuṃ, pahiṇiṃsūti attho. Bahujanoti bhikkhave, nagaravāsino ca catudvāragāmavāsino ca janapadavāsino cāti bahujano pasanno ahosi. Disvā paṇḍitamāgatanti paṇḍitaṃ mithilaṃ āgataṃ disvā. Avattathāti paṇḍitamhi mithilaṃ anuppatte ‘‘ayaṃ no paṭhamameva paccāmittavasaṃ gataṃ rājānaṃ mocetvā pesetvā pacchā ekasatarājāno aññamaññaṃ khamāpetvā samagge katvā cūḷaniṃ pasādetvā tena dinnaṃ mahantaṃ yasaṃ ādāya āgato’’ti tuṭṭhacittena janena pavattito celukkhepo pavattatha.

    અથ મહાસત્તો છણાવસાને રાજકુલં આગન્ત્વા ‘‘મહારાજ, ચૂળનિરઞ્ઞો માતરઞ્ચ દેવિઞ્ચ પુત્તઞ્ચ સીઘં પેસેતું વટ્ટતી’’તિ આહ. ‘‘સાધુ, તાત, પેસેહી’’તિ. સો તેસં તિણ્ણં જનાનં મહન્તં સક્કારં કત્વા અત્તના સદ્ધિં આગતસેનાયપિ સક્કારં સમ્માનં કારેત્વા તે તયો જને મહન્તેન પરિવારેન અત્તનો પુરિસેહિ સદ્ધિં પેસેસિ. રઞ્ઞા અત્તનો દિન્ના સતભરિયા ચ ચત્તારિ દાસિસતાનિ ચ નન્દાદેવિયા સદ્ધિં પેસેસિ, અત્તના સદ્ધિં આગતસેનમ્પિ તેહિ સદ્ધિંયેવ પેસેસિ. તે મહન્તેન પરિવારેન ઉત્તરપઞ્ચાલનગરં પાપુણિંસુ. અથ રાજા માતરં પુચ્છિ ‘‘કિં, અમ્મ, વેદેહરાજેન તે સઙ્ગહો કતો’’તિ? ‘‘કિં તાત, કથેસિ, મં દેવતાઠાને ઠપેત્વા સક્કારમકાસિ, નન્દાદેવિમ્પિ માતુટ્ઠાને ઠપેસિ, પઞ્ચાલચન્દં કનિટ્ઠભાતિકટ્ઠાને ઠપેસી’’તિ. તં સુત્વા રાજા અતિવિય તુસ્સિત્વા બહું પણ્ણાકારં પેસેસિ. તતો પટ્ઠાય તે ઉભોપિ સમગ્ગા સમ્મોદમાના વસિંસૂતિ.

    Atha mahāsatto chaṇāvasāne rājakulaṃ āgantvā ‘‘mahārāja, cūḷanirañño mātarañca deviñca puttañca sīghaṃ pesetuṃ vaṭṭatī’’ti āha. ‘‘Sādhu, tāta, pesehī’’ti. So tesaṃ tiṇṇaṃ janānaṃ mahantaṃ sakkāraṃ katvā attanā saddhiṃ āgatasenāyapi sakkāraṃ sammānaṃ kāretvā te tayo jane mahantena parivārena attano purisehi saddhiṃ pesesi. Raññā attano dinnā satabhariyā ca cattāri dāsisatāni ca nandādeviyā saddhiṃ pesesi, attanā saddhiṃ āgatasenampi tehi saddhiṃyeva pesesi. Te mahantena parivārena uttarapañcālanagaraṃ pāpuṇiṃsu. Atha rājā mātaraṃ pucchi ‘‘kiṃ, amma, vedeharājena te saṅgaho kato’’ti? ‘‘Kiṃ tāta, kathesi, maṃ devatāṭhāne ṭhapetvā sakkāramakāsi, nandādevimpi mātuṭṭhāne ṭhapesi, pañcālacandaṃ kaniṭṭhabhātikaṭṭhāne ṭhapesī’’ti. Taṃ sutvā rājā ativiya tussitvā bahuṃ paṇṇākāraṃ pesesi. Tato paṭṭhāya te ubhopi samaggā sammodamānā vasiṃsūti.

    મહાઉમઙ્ગખણ્ડં નિટ્ઠિતં.

    Mahāumaṅgakhaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.

    દકરક્ખસપઞ્હો

    Dakarakkhasapañho

    પઞ્ચાલચન્દી વિદેહરઞ્ઞા પિયા અહોસિ મનાપા. સા દુતિયે સંવચ્છરે પુત્તં વિજાયિ. તસ્સ દસમે સંવચ્છરે વેદેહરાજા કાલમકાસિ. બોધિસત્તો તસ્સ છત્તં ઉસ્સાપેત્વા ‘‘દેવ, અહં તવ અય્યકસ્સ ચૂળનિરઞ્ઞો સન્તિકં ગમિસ્સામી’’તિ આપુચ્છિ. પણ્ડિત, મા મં દહરં છડ્ડેત્વા ગમિત્થ, અહં તં પિતુટ્ઠાને ઠપેત્વા સક્કારં કરિસ્સામીતિ. પઞ્ચાલચન્દીપિ નં ‘‘પણ્ડિત, તુમ્હાકં ગતકાલે અઞ્ઞં પટિસરણં નત્થિ, મા ગમિત્થા’’તિ યાચિ. સોપિ ‘‘મયા રઞ્ઞો પટિઞ્ઞા દિન્ના, ન સક્કા અગન્તુ’’ન્તિ મહાજનસ્સ કલુનં પરિદેવન્તસ્સેવ અત્તનો ઉપટ્ઠાકે ગહેત્વા નગરા નિક્ખમિત્વા ઉત્તરપઞ્ચાલનગરં ગતો. રાજા તસ્સાગમનં સુત્વા પચ્ચુગ્ગન્ત્વા મહન્તેન સક્કારેન નગરં પવેસેત્વા મહન્તં ગેહં દત્વા ઠપેત્વા પઠમદિન્ને અસીતિગામે ન અઞ્ઞં ભોગં અદાસિ. સો તં રાજાનં ઉપટ્ઠાસિ.

    Pañcālacandī videharaññā piyā ahosi manāpā. Sā dutiye saṃvacchare puttaṃ vijāyi. Tassa dasame saṃvacchare vedeharājā kālamakāsi. Bodhisatto tassa chattaṃ ussāpetvā ‘‘deva, ahaṃ tava ayyakassa cūḷanirañño santikaṃ gamissāmī’’ti āpucchi. Paṇḍita, mā maṃ daharaṃ chaḍḍetvā gamittha, ahaṃ taṃ pituṭṭhāne ṭhapetvā sakkāraṃ karissāmīti. Pañcālacandīpi naṃ ‘‘paṇḍita, tumhākaṃ gatakāle aññaṃ paṭisaraṇaṃ natthi, mā gamitthā’’ti yāci. Sopi ‘‘mayā rañño paṭiññā dinnā, na sakkā agantu’’nti mahājanassa kalunaṃ paridevantasseva attano upaṭṭhāke gahetvā nagarā nikkhamitvā uttarapañcālanagaraṃ gato. Rājā tassāgamanaṃ sutvā paccuggantvā mahantena sakkārena nagaraṃ pavesetvā mahantaṃ gehaṃ datvā ṭhapetvā paṭhamadinne asītigāme na aññaṃ bhogaṃ adāsi. So taṃ rājānaṃ upaṭṭhāsi.

    તદા ભેરી નામ પરિબ્બાજિકા રાજગેહે ભુઞ્જતિ, સા પણ્ડિતા બ્યત્તા. તાય મહાસત્તો ન દિટ્ઠપુબ્બો, ‘‘મહોસધપણ્ડિતો કિર રાજાનં ઉપટ્ઠાતી’’તિ સદ્દમેવ સુણાતિ. તેનપિ સા ન દિટ્ઠપુબ્બા, ‘‘ભેરી નામ પરિબ્બાજિકા રાજગેહે ભુઞ્જતી’’તિ સદ્દમેવ સુણાતિ. નન્દાદેવી પન ‘‘પિયવિપ્પયોગં કત્વા અમ્હે કિલમાપેસી’’તિ બોધિસત્તે અનત્તમના અહોસિ. સા પઞ્ચસતા વલ્લભિત્થિયો આણાપેસિ ‘‘મહોસધસ્સ એકં દોસં ઉપધારેત્વા રઞ્ઞો અન્તરે પરિભિન્દિતું વાયમથા’’તિ. તા તસ્સ અન્તરં ઓલોકેન્તિયો વિચરન્તિ.

    Tadā bherī nāma paribbājikā rājagehe bhuñjati, sā paṇḍitā byattā. Tāya mahāsatto na diṭṭhapubbo, ‘‘mahosadhapaṇḍito kira rājānaṃ upaṭṭhātī’’ti saddameva suṇāti. Tenapi sā na diṭṭhapubbā, ‘‘bherī nāma paribbājikā rājagehe bhuñjatī’’ti saddameva suṇāti. Nandādevī pana ‘‘piyavippayogaṃ katvā amhe kilamāpesī’’ti bodhisatte anattamanā ahosi. Sā pañcasatā vallabhitthiyo āṇāpesi ‘‘mahosadhassa ekaṃ dosaṃ upadhāretvā rañño antare paribhindituṃ vāyamathā’’ti. Tā tassa antaraṃ olokentiyo vicaranti.

    અથેકદિવસં સા પરિબ્બાજિકા ભુઞ્જિત્વા રાજગેહા નિક્ખન્તી બોધિસત્તં રાજુપટ્ઠાનં આગચ્છન્તં રાજઙ્ગણે પસ્સિ. સો તં વન્દિત્વા અટ્ઠાસિ. સા ‘‘અયં કિર પણ્ડિતો, જાનિસ્સામિ તાવસ્સ પણ્ડિતભાવં વા અપણ્ડિતભાવં વા’’તિ હત્થમુદ્દાય પઞ્હં પુચ્છન્તી બોધિસત્તં ઓલોકેત્વા હત્થં પસારેસિ. સા કિર ‘‘કીદિસં, પણ્ડિત, રાજા તં પરદેસતો આનેત્વા ઇદાનિ પટિજગ્ગતિ, ન પટિજગ્ગતી’’તિ મનસાવ પઞ્હં પુચ્છિ. બોધિસત્તો ‘‘અયં હત્થમુદ્દાય મં પઞ્હં પુચ્છતી’’તિ ઞત્વા પઞ્હં વિસ્સજ્જેન્તો હત્થમુટ્ઠિં અકાસિ. સો કિર ‘‘અય્યે, મમ પટિઞ્ઞં ગહેત્વા પક્કોસિત્વા ઇદાનિ રાજા ગાળ્હમુટ્ઠિવ જાતો, ન મે અપુબ્બં કિઞ્ચિ દેતી’’તિ મનસાવ પઞ્હં વિસ્સજ્જેસિ. સા તં કારણં ઞત્વા હત્થં ઉક્ખિપિત્વા અત્તનો સીસં પરામસિ. તેન ઇદં દસ્સેતિ ‘‘પણ્ડિત, સચે કિલમસિ, મયં વિય કસ્મા ન પબ્બજસી’’તિ? તં ઞત્વા મહાસત્તો અત્તનો કુચ્છિં પરામસિ. તેન ઇદં દસ્સેતિ ‘‘અય્યે, મમ પોસિતબ્બા પુત્તદારા બહુતરા, તેન ન પબ્બજામી’’તિ. ઇતિ સા હત્થમુદ્દાય પઞ્હં પુચ્છિત્વા અત્તનો આવાસમેવ અગમાસિ. મહાસત્તોપિ તં વન્દિત્વા રાજુપટ્ઠાનં ગતો.

    Athekadivasaṃ sā paribbājikā bhuñjitvā rājagehā nikkhantī bodhisattaṃ rājupaṭṭhānaṃ āgacchantaṃ rājaṅgaṇe passi. So taṃ vanditvā aṭṭhāsi. Sā ‘‘ayaṃ kira paṇḍito, jānissāmi tāvassa paṇḍitabhāvaṃ vā apaṇḍitabhāvaṃ vā’’ti hatthamuddāya pañhaṃ pucchantī bodhisattaṃ oloketvā hatthaṃ pasāresi. Sā kira ‘‘kīdisaṃ, paṇḍita, rājā taṃ paradesato ānetvā idāni paṭijaggati, na paṭijaggatī’’ti manasāva pañhaṃ pucchi. Bodhisatto ‘‘ayaṃ hatthamuddāya maṃ pañhaṃ pucchatī’’ti ñatvā pañhaṃ vissajjento hatthamuṭṭhiṃ akāsi. So kira ‘‘ayye, mama paṭiññaṃ gahetvā pakkositvā idāni rājā gāḷhamuṭṭhiva jāto, na me apubbaṃ kiñci detī’’ti manasāva pañhaṃ vissajjesi. Sā taṃ kāraṇaṃ ñatvā hatthaṃ ukkhipitvā attano sīsaṃ parāmasi. Tena idaṃ dasseti ‘‘paṇḍita, sace kilamasi, mayaṃ viya kasmā na pabbajasī’’ti? Taṃ ñatvā mahāsatto attano kucchiṃ parāmasi. Tena idaṃ dasseti ‘‘ayye, mama positabbā puttadārā bahutarā, tena na pabbajāmī’’ti. Iti sā hatthamuddāya pañhaṃ pucchitvā attano āvāsameva agamāsi. Mahāsattopi taṃ vanditvā rājupaṭṭhānaṃ gato.

    નન્દાદેવિયા પયુત્તા વલ્લભિત્થિયો સીહપઞ્જરે ઠિતા તં કિરિયં દિસ્વા ચૂળનિરઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘દેવ, મહોસધો ભેરિપરિબ્બાજિકાય સદ્ધિં એકતો હુત્વા તુમ્હાકં રજ્જં ગણ્હિતુકામો, તુમ્હાકં પચ્ચત્થિકો હોતી’’તિ પરિભિન્દિંસુ. રાજા આહ – ‘‘કિં વો દિટ્ઠં વા સુતં વા’’તિ? મહારાજ , પરિબ્બાજિકા ભુઞ્જિત્વા ઓતરન્તી મહોસધં દિસ્વા રાજાનં હત્થતલં વિય ખલમણ્ડલં વિય ચ સમં કત્વા ‘‘રજ્જં અત્તનો હત્થગતં કાતું સક્કોસી’’તિ હત્થં પસારેસિ. મહોસધોપિ ખગ્ગગ્ગહણાકારં દસ્સેન્તો ‘‘કતિપાહચ્ચયેન સીસં છિન્દિત્વા રજ્જં અત્તનો હત્થગતં કરિસ્સામી’’તિ મુટ્ઠિં અકાસિ. સા ‘‘સીસમેવ છિન્દાહી’’તિ અત્તનો હત્થં ઉક્ખિપિત્વા સીસં પરામસિ. મહોસધો ‘‘મજ્ઝેયેવ નં છિન્દિસ્સામી’’તિ કુચ્છિં પરામસિ. અપ્પમત્તા, મહારાજ, હોથ, મહોસધં ઘાતેતું વટ્ટતીતિ. સો તાસં કથં સુત્વા ચિન્તેસિ ‘‘ન સક્કા પણ્ડિતેન મયિ દુસ્સિતું, પરિબ્બાજિકં પુચ્છિસ્સામી’’તિ.

    Nandādeviyā payuttā vallabhitthiyo sīhapañjare ṭhitā taṃ kiriyaṃ disvā cūḷanirañño santikaṃ gantvā ‘‘deva, mahosadho bheriparibbājikāya saddhiṃ ekato hutvā tumhākaṃ rajjaṃ gaṇhitukāmo, tumhākaṃ paccatthiko hotī’’ti paribhindiṃsu. Rājā āha – ‘‘kiṃ vo diṭṭhaṃ vā sutaṃ vā’’ti? Mahārāja , paribbājikā bhuñjitvā otarantī mahosadhaṃ disvā rājānaṃ hatthatalaṃ viya khalamaṇḍalaṃ viya ca samaṃ katvā ‘‘rajjaṃ attano hatthagataṃ kātuṃ sakkosī’’ti hatthaṃ pasāresi. Mahosadhopi khaggaggahaṇākāraṃ dassento ‘‘katipāhaccayena sīsaṃ chinditvā rajjaṃ attano hatthagataṃ karissāmī’’ti muṭṭhiṃ akāsi. Sā ‘‘sīsameva chindāhī’’ti attano hatthaṃ ukkhipitvā sīsaṃ parāmasi. Mahosadho ‘‘majjheyeva naṃ chindissāmī’’ti kucchiṃ parāmasi. Appamattā, mahārāja, hotha, mahosadhaṃ ghātetuṃ vaṭṭatīti. So tāsaṃ kathaṃ sutvā cintesi ‘‘na sakkā paṇḍitena mayi dussituṃ, paribbājikaṃ pucchissāmī’’ti.

    સો પુનદિવસે પરિબ્બાજિકાય ભુત્તકાલે તં ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિ ‘‘અય્યે, કચ્ચિ તે મહોસધપણ્ડિતો દિટ્ઠો’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, હિય્યો ઇતો ભુઞ્જિત્વા નિક્ખન્તિયા દિટ્ઠો’’તિ. ‘‘કોચિ પન વો કથાસલ્લાપો અહોસી’’તિ. ‘‘મહારાજ, સલ્લાપો નત્થિ, ‘સો પન પણ્ડિતો’તિ સુત્વા ‘સચે પણ્ડિતો, ઇદં જાનિસ્સતી’તિ હત્થમુદ્દાય નં પઞ્હં પુચ્છન્તી ‘‘પણ્ડિત, કચ્ચિ તે રાજા પસારિતહત્થો, ન સઙ્કુચિતહત્થો, કચ્ચિ તે સઙ્ગણ્હાતી’’તિ હત્થં પસારેસિં. પણ્ડિતો – ‘‘રાજા મમ પટિઞ્ઞં ગહેત્વા પક્કોસિત્વા ઇદાનિ કિઞ્ચિ ન દેતી’’તિ મુટ્ઠિમકાસિ. અથાહં – ‘‘સચે કિલમસિ, મયં વિય કસ્મા ન પબ્બજસી’’તિ સીસં પરામસિં. સો – ‘‘મમ પોસેતબ્બા પુત્તદારા બહુતરા, તેન ન પબ્બજામી’’તિ અત્તનો કુચ્છિં પરામસીતિ. ‘‘પણ્ડિતો, અય્યે, મહોસધો’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, પથવિતલે પઞ્ઞાય તેન સદિસો નામ નત્થી’’તિ. રાજા તસ્સા કથં સુત્વા તં વન્દિત્વા ઉય્યોજેસિ. તસ્સા ગતકાલે પણ્ડિતો રાજુપટ્ઠાનં પવિટ્ઠો. અથ નં પુચ્છિ ‘‘કચ્ચિ તે, પણ્ડિત, ભેરી નામ પરિબ્બાજિકા દિટ્ઠા’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, હિય્યો ઇતો નિક્ખન્તિં પસ્સિં, સા હત્થમુદ્દાય એવં મં પઞ્હં પુચ્છિ, અહઞ્ચસ્સા તથેવ વિસ્સજ્જેસિ’’ન્તિ તાય કથિતનિયામેનેવ કથેસિ. રાજા તં દિવસં પસીદિત્વા પણ્ડિતસ્સ સેનાપતિટ્ઠાનં અદાસિ, સબ્બકિચ્ચાનિ તમેવ પટિચ્છાપેસિ. તસ્સ યસો મહા અહોસિ.

    So punadivase paribbājikāya bhuttakāle taṃ upasaṅkamitvā pucchi ‘‘ayye, kacci te mahosadhapaṇḍito diṭṭho’’ti? ‘‘Āma, mahārāja, hiyyo ito bhuñjitvā nikkhantiyā diṭṭho’’ti. ‘‘Koci pana vo kathāsallāpo ahosī’’ti. ‘‘Mahārāja, sallāpo natthi, ‘so pana paṇḍito’ti sutvā ‘sace paṇḍito, idaṃ jānissatī’ti hatthamuddāya naṃ pañhaṃ pucchantī ‘‘paṇḍita, kacci te rājā pasāritahattho, na saṅkucitahattho, kacci te saṅgaṇhātī’’ti hatthaṃ pasāresiṃ. Paṇḍito – ‘‘rājā mama paṭiññaṃ gahetvā pakkositvā idāni kiñci na detī’’ti muṭṭhimakāsi. Athāhaṃ – ‘‘sace kilamasi, mayaṃ viya kasmā na pabbajasī’’ti sīsaṃ parāmasiṃ. So – ‘‘mama posetabbā puttadārā bahutarā, tena na pabbajāmī’’ti attano kucchiṃ parāmasīti. ‘‘Paṇḍito, ayye, mahosadho’’ti? ‘‘Āma, mahārāja, pathavitale paññāya tena sadiso nāma natthī’’ti. Rājā tassā kathaṃ sutvā taṃ vanditvā uyyojesi. Tassā gatakāle paṇḍito rājupaṭṭhānaṃ paviṭṭho. Atha naṃ pucchi ‘‘kacci te, paṇḍita, bherī nāma paribbājikā diṭṭhā’’ti? ‘‘Āma, mahārāja, hiyyo ito nikkhantiṃ passiṃ, sā hatthamuddāya evaṃ maṃ pañhaṃ pucchi, ahañcassā tatheva vissajjesi’’nti tāya kathitaniyāmeneva kathesi. Rājā taṃ divasaṃ pasīditvā paṇḍitassa senāpatiṭṭhānaṃ adāsi, sabbakiccāni tameva paṭicchāpesi. Tassa yaso mahā ahosi.

    રઞ્ઞો દિન્નયસાનન્તરમેવ સો ચિન્તેસિ ‘‘રઞ્ઞા એકપ્પહારેનેવ મય્હં અતિમહન્તં ઇસ્સરિયં દિન્નં, રાજાનો ખો પન મારેતુકામાપિ એવં કરોન્તિયેવ, યંનૂનાહં ‘મમ સુહદયો વા નો વા’તિ રાજાનં વીમંસેય્યં, ન ખો પનઞ્ઞો જાનિતું સક્ખિસ્સતિ, ભેરી પરિબ્બાજિકા ઞાણસમ્પન્ના, સા એકેનુપાયેન જાનિસ્સતી’’તિ. સો બહૂનિ ગન્ધમાલાદીનિ ગહેત્વા પરિબ્બાજિકાય આવાસં ગન્ત્વા તં પૂજયિત્વા વન્દિત્વા ‘‘અય્યે, તુમ્હેહિ રઞ્ઞો મમ ગુણકથાય કથિતદિવસતો પટ્ઠાય રાજા અજ્ઝોત્થરિત્વા મય્હં અતિમહન્તં યસં દેતિ, તં ખો પન ‘સભાવેન વા દેતિ, નો વા’તિ ન જાનામિ, સાધુ વતસ્સ, સચે એકેનુપાયેન રઞ્ઞો મયિ સિનેહભાવં જાનેય્યાથા’’તિ આહ. સા ‘‘સાધૂ’’તિ પટિસ્સુણિત્વા પુનદિવસે રાજગેહં ગચ્છમાના દકરક્ખસપઞ્હં નામ ચિન્તેસિ. એવં કિરસ્સા અહોસિ ‘‘અહં ચરપુરિસો વિય હુત્વા ઉપાયેન રાજાનં પઞ્હં પુચ્છિત્વા ‘પણ્ડિતસ્સ સુહદયો વા, નો વા’તિ જાનિસ્સામી’’તિ. સા ગન્ત્વા કતભત્તકિચ્ચા નિસીદિ. રાજાપિ નં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. તસ્સા એતદહોસિ ‘‘સચે રાજા પણ્ડિતસ્સ ઉપરિ દુહદયો ભવિસ્સતિ, પઞ્હં પુટ્ઠો અત્તનો દુહદયભાવં મહાજનમજ્ઝેયેવ કથેસ્સતિ, તં અયુત્તં, એકમન્તે નં પઞ્હં પુચ્છિસ્સામી’’તિ. સા ‘‘રહો પચ્ચાસીસામિ, મહારાજા’’તિ આહ. રાજા મનુસ્સે પટિક્કમાપેસિ. અથ નં સા આહ – ‘‘મહારાજ, તં પઞ્હં પુચ્છામી’’તિ. ‘‘પુચ્છ, અય્યે, જાનન્તો કથેસ્સામી’’તિ. અથ સા દકરક્ખસપઞ્હે પઠમં ગાથમાહ –

    Rañño dinnayasānantarameva so cintesi ‘‘raññā ekappahāreneva mayhaṃ atimahantaṃ issariyaṃ dinnaṃ, rājāno kho pana māretukāmāpi evaṃ karontiyeva, yaṃnūnāhaṃ ‘mama suhadayo vā no vā’ti rājānaṃ vīmaṃseyyaṃ, na kho panañño jānituṃ sakkhissati, bherī paribbājikā ñāṇasampannā, sā ekenupāyena jānissatī’’ti. So bahūni gandhamālādīni gahetvā paribbājikāya āvāsaṃ gantvā taṃ pūjayitvā vanditvā ‘‘ayye, tumhehi rañño mama guṇakathāya kathitadivasato paṭṭhāya rājā ajjhottharitvā mayhaṃ atimahantaṃ yasaṃ deti, taṃ kho pana ‘sabhāvena vā deti, no vā’ti na jānāmi, sādhu vatassa, sace ekenupāyena rañño mayi sinehabhāvaṃ jāneyyāthā’’ti āha. Sā ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā punadivase rājagehaṃ gacchamānā dakarakkhasapañhaṃ nāma cintesi. Evaṃ kirassā ahosi ‘‘ahaṃ carapuriso viya hutvā upāyena rājānaṃ pañhaṃ pucchitvā ‘paṇḍitassa suhadayo vā, no vā’ti jānissāmī’’ti. Sā gantvā katabhattakiccā nisīdi. Rājāpi naṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Tassā etadahosi ‘‘sace rājā paṇḍitassa upari duhadayo bhavissati, pañhaṃ puṭṭho attano duhadayabhāvaṃ mahājanamajjheyeva kathessati, taṃ ayuttaṃ, ekamante naṃ pañhaṃ pucchissāmī’’ti. Sā ‘‘raho paccāsīsāmi, mahārājā’’ti āha. Rājā manusse paṭikkamāpesi. Atha naṃ sā āha – ‘‘mahārāja, taṃ pañhaṃ pucchāmī’’ti. ‘‘Puccha, ayye, jānanto kathessāmī’’ti. Atha sā dakarakkhasapañhe paṭhamaṃ gāthamāha –

    ‘‘સચે વો વુય્હમાનાનં, સત્તન્નં ઉદકણ્ણવે;

    ‘‘Sace vo vuyhamānānaṃ, sattannaṃ udakaṇṇave;

    મનુસ્સબલિમેસાનો, નાવં ગણ્હેય્ય રક્ખસો;

    Manussabalimesāno, nāvaṃ gaṇheyya rakkhaso;

    અનુપુબ્બં કથં દત્વા, મુઞ્ચેસિ દકરક્ખસા’’તિ. (જા॰ ૧.૧૬.૨૨૪);

    Anupubbaṃ kathaṃ datvā, muñcesi dakarakkhasā’’ti. (jā. 1.16.224);

    તત્થ સત્તન્નન્તિ તુમ્હાકં માતા ચ નન્દાદેવી ચ તિખિણમન્તિકુમારો ચ ધનુસેખસહાયો ચ પુરોહિતો ચ મહોસધો ચ તુમ્હે ચાતિ ઇમેસં સત્તન્નં. ઉદકણ્ણવેતિ ગમ્ભીરવિત્થતે ઉદકે. મનુસ્સબલિમેસાનોતિ મનુસ્સબલિં ગવેસન્તો. ગણ્હેય્યાતિ થામસમ્પન્નો દકરક્ખસો ઉદકં દ્વિધા કત્વા નિક્ખમિત્વા તં નાવં ગણ્હેય્ય, ગહેત્વા ચ પન ‘‘મહારાજ, ઇમે છ જને મમ અનુપટિપાટિયા દેહિ, તં વિસ્સજ્જેસ્સામી’’તિ વદેય્ય. અથ ત્વં અનુપુબ્બં કથં દત્વા મુઞ્ચેસિ દકરક્ખસા, કં પઠમં દત્વા…પે॰… કં છટ્ઠં દત્વા દકરક્ખસતો મુઞ્ચેય્યાસીતિ?

    Tattha sattannanti tumhākaṃ mātā ca nandādevī ca tikhiṇamantikumāro ca dhanusekhasahāyo ca purohito ca mahosadho ca tumhe cāti imesaṃ sattannaṃ. Udakaṇṇaveti gambhīravitthate udake. Manussabalimesānoti manussabaliṃ gavesanto. Gaṇheyyāti thāmasampanno dakarakkhaso udakaṃ dvidhā katvā nikkhamitvā taṃ nāvaṃ gaṇheyya, gahetvā ca pana ‘‘mahārāja, ime cha jane mama anupaṭipāṭiyā dehi, taṃ vissajjessāmī’’ti vadeyya. Atha tvaṃ anupubbaṃ kathaṃ datvā muñcesi dakarakkhasā, kaṃ paṭhamaṃ datvā…pe… kaṃ chaṭṭhaṃ datvā dakarakkhasato muñceyyāsīti?

    તં સુત્વા રાજા અત્તનો યથાજ્ઝાસયં કથેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Taṃ sutvā rājā attano yathājjhāsayaṃ kathento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘માતરં પઠમં દજ્જં, ભરિયં દત્વાન ભાતરં;

    ‘‘Mātaraṃ paṭhamaṃ dajjaṃ, bhariyaṃ datvāna bhātaraṃ;

    તતો સહાયં દત્વાન, પઞ્ચમં દજ્જં બ્રાહ્મણં;

    Tato sahāyaṃ datvāna, pañcamaṃ dajjaṃ brāhmaṇaṃ;

    છટ્ઠાહં દજ્જમત્તાનં, નેવ દજ્જં મહોસધ’’ન્તિ. (જા॰ ૧.૧૬.૨૨૫);

    Chaṭṭhāhaṃ dajjamattānaṃ, neva dajjaṃ mahosadha’’nti. (jā. 1.16.225);

    તત્થ છટ્ઠાહન્તિ અય્યે, પઞ્ચમે ખાદિતે અથાહં ‘‘ભો દકરક્ખસ, મુખં વિવરા’’તિ વત્વા તેન મુખે વિવટે દળ્હં કચ્છં બન્ધિત્વા ઇમં રજ્જસિરિં અગણેત્વા ‘‘ઇદાનિ મં ખાદા’’તિ તસ્સ મુખે પતેય્યં, ન ત્વેવ જીવમાનો મહોસધપણ્ડિતં દદેય્યન્તિ, એત્તકેન અયં પઞ્હો નિટ્ઠિતો.

    Tattha chaṭṭhāhanti ayye, pañcame khādite athāhaṃ ‘‘bho dakarakkhasa, mukhaṃ vivarā’’ti vatvā tena mukhe vivaṭe daḷhaṃ kacchaṃ bandhitvā imaṃ rajjasiriṃ agaṇetvā ‘‘idāni maṃ khādā’’ti tassa mukhe pateyyaṃ, na tveva jīvamāno mahosadhapaṇḍitaṃ dadeyyanti, ettakena ayaṃ pañho niṭṭhito.

    એવં ઞાતં પરિબ્બાજિકાય રઞ્ઞો મહાસત્તે સુહદયતં, ન પન એત્તકેનેવ પણ્ડિતસ્સ ગુણો ચન્દો વિય પાકટો હોતિ. તેનસ્સા એતદહોસિ ‘‘અહં મહાજનમજ્ઝે એતેસં ગુણં કથયિસ્સામિ, રાજા તેસં અગુણં કથેત્વા પણ્ડિતસ્સ ગુણં કથેસ્સતિ, એવં પણ્ડિતસ્સ ગુણો નભે પુણ્ણચન્દો વિય પાકટો ભવિસ્સતી’’તિ. સા સબ્બં અન્તેપુરજનં સન્નિપાતાપેત્વા આદિતો પટ્ઠાય પુન રાજાનં તમેવ પઞ્હં પુચ્છિત્વા તેન તથેવ વુત્તે ‘‘મહારાજ, ત્વં ‘માતરં પઠમં દસ્સામી’તિ વદસિ, માતા નામ મહાગુણા, તુય્હઞ્ચ માતા ન અઞ્ઞેસં માતુસદિસા. બહૂપકારા તે એસા’’તિ તસ્સા ગુણં કથેન્તી ગાથાદ્વયમાહ –

    Evaṃ ñātaṃ paribbājikāya rañño mahāsatte suhadayataṃ, na pana ettakeneva paṇḍitassa guṇo cando viya pākaṭo hoti. Tenassā etadahosi ‘‘ahaṃ mahājanamajjhe etesaṃ guṇaṃ kathayissāmi, rājā tesaṃ aguṇaṃ kathetvā paṇḍitassa guṇaṃ kathessati, evaṃ paṇḍitassa guṇo nabhe puṇṇacando viya pākaṭo bhavissatī’’ti. Sā sabbaṃ antepurajanaṃ sannipātāpetvā ādito paṭṭhāya puna rājānaṃ tameva pañhaṃ pucchitvā tena tatheva vutte ‘‘mahārāja, tvaṃ ‘mātaraṃ paṭhamaṃ dassāmī’ti vadasi, mātā nāma mahāguṇā, tuyhañca mātā na aññesaṃ mātusadisā. Bahūpakārā te esā’’ti tassā guṇaṃ kathentī gāthādvayamāha –

    ‘‘પોસેતા તે જનેત્તી ચ, દીઘરત્તાનુકમ્પિકા;

    ‘‘Posetā te janettī ca, dīgharattānukampikā;

    છબ્ભી તયિ પદુસ્સતિ, પણ્ડિતા અત્થદસ્સિની;

    Chabbhī tayi padussati, paṇḍitā atthadassinī;

    અઞ્ઞં ઉપનિસં કત્વા, વધા તં પરિમોચયિ.

    Aññaṃ upanisaṃ katvā, vadhā taṃ parimocayi.

    ‘‘તં તાદિસિં પાણદદિં, ઓરસં ગબ્ભધારિનિં;

    ‘‘Taṃ tādisiṃ pāṇadadiṃ, orasaṃ gabbhadhāriniṃ;

    માતરં કેન દોસેન, દજ્જાસિ દકરક્ખિનો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૬.૨૨૬-૨૨૭);

    Mātaraṃ kena dosena, dajjāsi dakarakkhino’’ti. (jā. 1.16.226-227);

    તત્થ પોસેતાતિ દહરકાલે દ્વે તયો વારે ન્હાપેત્વા પાયેત્વા ભોજેત્વા તં પોસેસિ. દીઘરત્તાનુકમ્પિકાતિ ચિરકાલં મુદુના હિતચિત્તેન અનુકમ્પિકા. છમ્ભી તયિ પદુસ્સતીતિ યદા તયિ છમ્ભી નામ બ્રાહ્મણો પદુસ્સિ, તદા સા પણ્ડિતા અત્થદસ્સિની અઞ્ઞં તવ પટિરૂપકં કત્વા તં વધા પરિમોચયિ.

    Tattha posetāti daharakāle dve tayo vāre nhāpetvā pāyetvā bhojetvā taṃ posesi. Dīgharattānukampikāti cirakālaṃ mudunā hitacittena anukampikā. Chambhī tayi padussatīti yadā tayi chambhī nāma brāhmaṇo padussi, tadā sā paṇḍitā atthadassinī aññaṃ tava paṭirūpakaṃ katvā taṃ vadhā parimocayi.

    ચૂળનિસ્સ કિર મહાચૂળની નામ પિતા અહોસિ. સા ઇમસ્સ દહરકાલે પુરોહિતેન સદ્ધિં મેથુનં પટિસેવિત્વા રાજાનં વિસેન મારાપેત્વા બ્રાહ્મણસ્સ છત્તં ઉસ્સાપેત્વા તસ્સ અગ્ગમહેસી હુત્વા એકદિવસં ‘‘અમ્મ, છાતોમ્હી’’તિ વુત્તે પુત્તસ્સ ફાણિતેન સદ્ધિં પૂવખજ્જકં દાપેસિ. અથ નં મક્ખિકા પરિવારયિંસુ, સો ‘‘ઇમં નિમ્મક્ખિકં કત્વા ખાદિસ્સામી’’તિ થોકં પટિક્કમિત્વા ભૂમિયં ફાણિતબિન્દૂનિ પાતેત્વા અત્તનો સન્તિકે મક્ખિકા પોથેત્વા પલાપેસિ. તા ગન્ત્વા ઇતરં ફાણિતં પરિવારયિંસુ. સો નિમ્મક્ખિકં કત્વા ખજ્જકં ખાદિત્વા હત્થં ધોવિત્વા મુખં વિક્ખાલેત્વા પક્કામિ. બ્રાહ્મણો તસ્સ તં કિરિયં દિસ્વા ચિન્તેસિ ‘‘અયં દારકો ઇદાનેવ નિમ્મક્ખિકં ફાણિતં ખાદતિ, વુડ્ઢિપ્પત્તો મમ રજ્જં ન દસ્સતિ, ઇદાનેવ નં મારેસ્સામી’’તિ. સો દેવિયા તમત્થં આરોચેસિ.

    Cūḷanissa kira mahācūḷanī nāma pitā ahosi. Sā imassa daharakāle purohitena saddhiṃ methunaṃ paṭisevitvā rājānaṃ visena mārāpetvā brāhmaṇassa chattaṃ ussāpetvā tassa aggamahesī hutvā ekadivasaṃ ‘‘amma, chātomhī’’ti vutte puttassa phāṇitena saddhiṃ pūvakhajjakaṃ dāpesi. Atha naṃ makkhikā parivārayiṃsu, so ‘‘imaṃ nimmakkhikaṃ katvā khādissāmī’’ti thokaṃ paṭikkamitvā bhūmiyaṃ phāṇitabindūni pātetvā attano santike makkhikā pothetvā palāpesi. Tā gantvā itaraṃ phāṇitaṃ parivārayiṃsu. So nimmakkhikaṃ katvā khajjakaṃ khāditvā hatthaṃ dhovitvā mukhaṃ vikkhāletvā pakkāmi. Brāhmaṇo tassa taṃ kiriyaṃ disvā cintesi ‘‘ayaṃ dārako idāneva nimmakkhikaṃ phāṇitaṃ khādati, vuḍḍhippatto mama rajjaṃ na dassati, idāneva naṃ māressāmī’’ti. So deviyā tamatthaṃ ārocesi.

    સા ‘‘સાધૂ, દેવ, અહં તયિ સિનેહેન અત્તનો સામિકમ્પિ મારેસિં, ઇમિના મે કો અત્થો, મહારાજ, એકમ્પિ અજાનાપેત્વા રહસ્સેન નં મારેસ્સામી’’તિ બ્રાહ્મણં વઞ્ચેત્વા ‘‘અત્થેસો ઉપાયો’’તિ પણ્ડિતં ઉપાયકુસલં ભત્તકારકં પક્કોસાપેત્વા ‘‘સમ્મ, મમ પુત્તો ચૂળનિકુમારો ચ તવ પુત્તો ધનુસેખકુમારો ચ એકદિવસં જાતા એકતો કુમારપરિહારેન વડ્ઢિતા પિયસહાયકા, છબ્ભિબ્રાહ્મણો મમ પુત્તં મારેતુકામો, ત્વં તસ્સ જીવિતદાનં દેહી’’તિ વત્વા ‘‘સાધુ, દેવિ, કિં કરોમી’’તિ વુત્તે ‘‘મમ પુત્તો અભિણ્હં તવ ગેહે હોતુ, ત્વઞ્ચ તે ચ કતિપાહં નિરાસઙ્કભાવત્થાય મહાનસેયેવ સુપથ. તતો નિરાસઙ્કભાવં ઞત્વા તુમ્હાકં સયનટ્ઠાને એળકટ્ઠીનિ ઠપેત્વા મનુસ્સાનં સયનવેલાય મહાનસે અગ્ગિં દત્વા કઞ્ચિ અજાનાપેત્વા મમ પુત્તઞ્ચ તવ પુત્તઞ્ચ ગહેત્વા અગ્ગદ્વારેનેવ નિક્ખમિત્વા તિરોરટ્ઠં ગન્ત્વા મમ પુત્તસ્સ રાજપુત્તભાવં અનાચિક્ખિત્વા જીવિતં અનુરક્ખાહી’’તિ આહ.

    Sā ‘‘sādhū, deva, ahaṃ tayi sinehena attano sāmikampi māresiṃ, iminā me ko attho, mahārāja, ekampi ajānāpetvā rahassena naṃ māressāmī’’ti brāhmaṇaṃ vañcetvā ‘‘attheso upāyo’’ti paṇḍitaṃ upāyakusalaṃ bhattakārakaṃ pakkosāpetvā ‘‘samma, mama putto cūḷanikumāro ca tava putto dhanusekhakumāro ca ekadivasaṃ jātā ekato kumāraparihārena vaḍḍhitā piyasahāyakā, chabbhibrāhmaṇo mama puttaṃ māretukāmo, tvaṃ tassa jīvitadānaṃ dehī’’ti vatvā ‘‘sādhu, devi, kiṃ karomī’’ti vutte ‘‘mama putto abhiṇhaṃ tava gehe hotu, tvañca te ca katipāhaṃ nirāsaṅkabhāvatthāya mahānaseyeva supatha. Tato nirāsaṅkabhāvaṃ ñatvā tumhākaṃ sayanaṭṭhāne eḷakaṭṭhīni ṭhapetvā manussānaṃ sayanavelāya mahānase aggiṃ datvā kañci ajānāpetvā mama puttañca tava puttañca gahetvā aggadvāreneva nikkhamitvā tiroraṭṭhaṃ gantvā mama puttassa rājaputtabhāvaṃ anācikkhitvā jīvitaṃ anurakkhāhī’’ti āha.

    સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ. અથસ્સ સા રતનસારં અદાસિ. સો તથા કત્વા કુમારઞ્ચ પુત્તઞ્ચ આદાય મદ્દરટ્ઠે સાગલનગરં ગન્ત્વા રાજાનં ઉપટ્ઠાસિ. સો પોરાણભત્તકારકં અપનેત્વા તસ્સ તં ઠાનં અદાસિ. દ્વેપિ કુમારા તેન સદ્ધિંયેવ રાજનિવેસનં ગચ્છન્તિ. રાજા ‘‘કસ્સેતે પુત્તા કુમારા’’તિ પુચ્છિ. ભત્તકારકો ‘‘મય્હં પુત્તા’’તિ આહ. ‘‘નનુ દ્વે અસદિસા’’તિ? ‘‘દ્વિન્નં ઇત્થીનં પુત્તા, દેવા’’તિ. તે ગચ્છન્તે કાલે વિસ્સાસિકા હુત્વા મદ્દરઞ્ઞો ધીતાય સદ્ધિં રાજનિવેસનેયેવ કીળન્તિ. અથ ચૂળનિકુમારો ચ રાજધીતા ચ અભિણ્હદસ્સનેન અઞ્ઞમઞ્ઞં પટિબદ્ધચિત્તા અહેસું. કીળનટ્ઠાને કુમારો રાજધીતરં ગેણ્ડુકમ્પિ પાસકમ્પિ આહરાપેતિ. અનાહરન્તિં સીસે પહરતિ, સા રોદતિ. અથસ્સા સદ્દં સુત્વા રાજા ‘‘કેન મે ધીતા પહટા’’તિ વદતિ. ધાતિયો આગન્ત્વા પુચ્છન્તિ. કુમારિકા ‘‘સચાહં ‘ઇમિના પહટામ્હી’તિ વક્ખામિ , પિતા મે એતસ્સ રાજદણ્ડં કરિસ્સતી’’તિ સિનેહેન ન કથેતિ, ‘‘નાહં કેનચિ પહટા’’તિ વદતિ.

    So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Athassa sā ratanasāraṃ adāsi. So tathā katvā kumārañca puttañca ādāya maddaraṭṭhe sāgalanagaraṃ gantvā rājānaṃ upaṭṭhāsi. So porāṇabhattakārakaṃ apanetvā tassa taṃ ṭhānaṃ adāsi. Dvepi kumārā tena saddhiṃyeva rājanivesanaṃ gacchanti. Rājā ‘‘kassete puttā kumārā’’ti pucchi. Bhattakārako ‘‘mayhaṃ puttā’’ti āha. ‘‘Nanu dve asadisā’’ti? ‘‘Dvinnaṃ itthīnaṃ puttā, devā’’ti. Te gacchante kāle vissāsikā hutvā maddarañño dhītāya saddhiṃ rājanivesaneyeva kīḷanti. Atha cūḷanikumāro ca rājadhītā ca abhiṇhadassanena aññamaññaṃ paṭibaddhacittā ahesuṃ. Kīḷanaṭṭhāne kumāro rājadhītaraṃ geṇḍukampi pāsakampi āharāpeti. Anāharantiṃ sīse paharati, sā rodati. Athassā saddaṃ sutvā rājā ‘‘kena me dhītā pahaṭā’’ti vadati. Dhātiyo āgantvā pucchanti. Kumārikā ‘‘sacāhaṃ ‘iminā pahaṭāmhī’ti vakkhāmi , pitā me etassa rājadaṇḍaṃ karissatī’’ti sinehena na katheti, ‘‘nāhaṃ kenaci pahaṭā’’ti vadati.

    અથેકદિવસં મદ્દરાજા નં પહરન્તં અદ્દસ. દિસ્વાનસ્સ એતદહોસિ ‘‘અયં કુમારો ન ચ ભત્તકારકેન સદિસો અભિરૂપો પાસાદિકો અતિવિય અછમ્ભિતો, ન ઇમિના એતસ્સ પુત્તેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ. સો તતો પટ્ઠાય તં પરિગ્ગણ્હિ. ધાતિયો કીળનટ્ઠાને ખાદનીયં આહરિત્વા રાજધીતાય દેન્તિ, સા અઞ્ઞેસમ્પિ દારકાનં દેતિ. તે જણ્ણુના પતિટ્ઠાય ઓનતા ગણ્હન્તિ. ચૂળનિકુમારો પન ઠિતકોવ તસ્સા હત્થતો અચ્છિન્દિત્વા ગણ્હાતિ. રાજાપિ તં કિરિયં અદ્દસ. અથેકદિવસં ચૂળનિકુમારસ્સ ગેણ્ડુકો રઞ્ઞો ચૂળસયનસ્સ હેટ્ઠા પાવિસિ. કુમારો તં ગણ્હન્તો અત્તનો ઇસ્સરમાનેન ‘‘ઇમસ્સ પચ્ચન્તરઞ્ઞો હેટ્ઠાસયને ન પવિસામી’’તિ તં દણ્ડકેન નીહરિત્વા ગણ્હિ. રાજા તમ્પિ કિરિયં દિસ્વા ‘‘નિચ્છયેનેસ ન ભત્તકારકસ્સ પુત્તો’’તિ તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘કસ્સેસો પુત્તો’’તિ પુચ્છિ. ‘‘મય્હં પુત્તો, દેવા’’તિ. ‘‘અહં તવ પુત્તઞ્ચ અપુત્તઞ્ચ જાનામિ, સભાવં મે કથેહિ, નો ચે કથેસિ, જીવિતં તે નત્થી’’તિ ખગ્ગં ઉગ્ગિરિ. સો મરણભયભીતો ‘‘કથેમિ, દેવ, રહો પન પચ્ચાસીસામી’’તિ વત્વા રઞ્ઞા ઓકાસે કતે અભયં યાચિત્વા યથાભૂતં આરોચેસિ. રાજા તથતો ઞત્વા અત્તનો ધીતરં અલઙ્કરિત્વા તસ્સ પાદપરિચારિકં કત્વા અદાસિ.

    Athekadivasaṃ maddarājā naṃ paharantaṃ addasa. Disvānassa etadahosi ‘‘ayaṃ kumāro na ca bhattakārakena sadiso abhirūpo pāsādiko ativiya achambhito, na iminā etassa puttena bhavitabba’’nti. So tato paṭṭhāya taṃ pariggaṇhi. Dhātiyo kīḷanaṭṭhāne khādanīyaṃ āharitvā rājadhītāya denti, sā aññesampi dārakānaṃ deti. Te jaṇṇunā patiṭṭhāya onatā gaṇhanti. Cūḷanikumāro pana ṭhitakova tassā hatthato acchinditvā gaṇhāti. Rājāpi taṃ kiriyaṃ addasa. Athekadivasaṃ cūḷanikumārassa geṇḍuko rañño cūḷasayanassa heṭṭhā pāvisi. Kumāro taṃ gaṇhanto attano issaramānena ‘‘imassa paccantarañño heṭṭhāsayane na pavisāmī’’ti taṃ daṇḍakena nīharitvā gaṇhi. Rājā tampi kiriyaṃ disvā ‘‘nicchayenesa na bhattakārakassa putto’’ti taṃ pakkosāpetvā ‘‘kasseso putto’’ti pucchi. ‘‘Mayhaṃ putto, devā’’ti. ‘‘Ahaṃ tava puttañca aputtañca jānāmi, sabhāvaṃ me kathehi, no ce kathesi, jīvitaṃ te natthī’’ti khaggaṃ uggiri. So maraṇabhayabhīto ‘‘kathemi, deva, raho pana paccāsīsāmī’’ti vatvā raññā okāse kate abhayaṃ yācitvā yathābhūtaṃ ārocesi. Rājā tathato ñatvā attano dhītaraṃ alaṅkaritvā tassa pādaparicārikaṃ katvā adāsi.

    ઇમેસં પન પલાતદિવસે ‘‘ભત્તકારકો ચ ચૂળનિકુમારો ચ ભત્તકારકસ્સ પુત્તો ચ મહાનસે પદિત્તેયેવ દડ્ઢા’’તિ સકલનગરે એકકોલાહલં અહોસિ. ચલાકદેવીપિ તં પવત્તિં સુત્વા બ્રાહ્મણસ્સ આરોચેસિ ‘‘દેવ, તુમ્હાકં મનોરથો મત્થકં પત્તો, તે કિર તયોપિ ભત્તગેહેયેવ દડ્ઢા’’તિ. સો તુટ્ઠહટ્ઠો અહોસિ. ચલાકદેવીપિ ‘‘ચૂળનિકુમારસ્સ અટ્ઠીની’’તિ એળકસ્સ અટ્ઠીનિ આહરાપેત્વા બ્રાહ્મણસ્સ દસ્સેત્વા છડ્ડાપેસિ. ઇમમત્થં સન્ધાય પરિબ્બાજિકા ‘‘અઞ્ઞં ઉપનિસં કત્વા, વધા તં પરિમોચયી’’તિ આહ. સા હિ એળકસ્સ અટ્ઠીનિ ‘‘મનુસ્સઅટ્ઠીની’’તિ દસ્સેત્વા તં વધા મોચેસિ. ઓરસન્તિ યાય ત્વં ઉરે કત્વા વડ્ઢિતો, તં ઓરસં પિયં મનાપં. ગબ્ભધારિનિન્તિ યાય ત્વં કુચ્છિના ધારિતો, તં એવરૂપં માતરં કેન દોસેન દકરક્ખસસ્સ દસ્સસીતિ.

    Imesaṃ pana palātadivase ‘‘bhattakārako ca cūḷanikumāro ca bhattakārakassa putto ca mahānase paditteyeva daḍḍhā’’ti sakalanagare ekakolāhalaṃ ahosi. Calākadevīpi taṃ pavattiṃ sutvā brāhmaṇassa ārocesi ‘‘deva, tumhākaṃ manoratho matthakaṃ patto, te kira tayopi bhattageheyeva daḍḍhā’’ti. So tuṭṭhahaṭṭho ahosi. Calākadevīpi ‘‘cūḷanikumārassa aṭṭhīnī’’ti eḷakassa aṭṭhīni āharāpetvā brāhmaṇassa dassetvā chaḍḍāpesi. Imamatthaṃ sandhāya paribbājikā ‘‘aññaṃ upanisaṃ katvā, vadhā taṃ parimocayī’’ti āha. Sā hi eḷakassa aṭṭhīni ‘‘manussaaṭṭhīnī’’ti dassetvā taṃ vadhā mocesi. Orasanti yāya tvaṃ ure katvā vaḍḍhito, taṃ orasaṃ piyaṃ manāpaṃ. Gabbhadhārininti yāya tvaṃ kucchinā dhārito, taṃ evarūpaṃ mātaraṃ kena dosena dakarakkhasassa dassasīti.

    તં સુત્વા રાજા ‘‘અય્યે, બહૂ મમ માતુ ગુણા, અહઞ્ચસ્સા મમ ઉપકારભાવં જાનામિ, તતોપિ પન મમેવ ગુણા બહુતરા’’તિ માતુ અગુણં કથેન્તો ઇમં ગાથાદ્વયમાહ –

    Taṃ sutvā rājā ‘‘ayye, bahū mama mātu guṇā, ahañcassā mama upakārabhāvaṃ jānāmi, tatopi pana mameva guṇā bahutarā’’ti mātu aguṇaṃ kathento imaṃ gāthādvayamāha –

    ‘‘દહરા વિયલઙ્કારં, ધારેતિ અપિળન્ધનં;

    ‘‘Daharā viyalaṅkāraṃ, dhāreti apiḷandhanaṃ;

    દોવારિકે અનીકટ્ઠે, અતિવેલં પજગ્ઘતિ.

    Dovārike anīkaṭṭhe, ativelaṃ pajagghati.

    ‘‘અથોપિ પટિરાજૂનં, સયં દૂતાનિ સાસતિ;

    ‘‘Athopi paṭirājūnaṃ, sayaṃ dūtāni sāsati;

    માતરં તેન દોસેન, દજ્જાહં દકરક્ખિનો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૬.૨૨૮-૨૨૯);

    Mātaraṃ tena dosena, dajjāhaṃ dakarakkhino’’ti. (jā. 1.16.228-229);

    તત્થ દહરા વિયાતિ મહલ્લિકાપિ હુત્વા તરુણી વિય. ધારેતિ અપિળન્ધનન્તિ પિળન્ધિતું અયુત્તં અલઙ્કારં ધારેતિ. સા કિર વજિરપૂરિતં કઞ્ચનમેખલં પિળન્ધિત્વા રઞ્ઞો અમચ્ચેહિ સદ્ધિં મહાતલે નિસિન્નકાલે અપરાપરં ચઙ્કમતિ, મેખલાસદ્દેન રાજનિવેસનં એકનિન્નાદં હોતિ. પજગ્ઘતીતિ એસા દોવારિકે ચ હત્થિઆચરિયાદિકે અનીકટ્ઠે ચ, યે એતિસ્સા ઉચ્છિટ્ઠકમ્પિ ભુઞ્જિતું અયુત્તરૂપા, તેપિ આમન્તેત્વા તેહિ સદ્ધિં અતિવેલં મહાહસિતં હસતિ. પટિરાજૂનન્તિ અઞ્ઞેસં રાજૂનં. સયં દૂતાનિ સાસતીતિ મમ વચનેન સયં પણ્ણં લિખિત્વા દૂતેપિ પેસેતિ ‘‘મમ માતા કામે પરિભુઞ્જનવયસ્મિંયેવ ઠિતા, અસુકરાજા કિર આગન્ત્વા તં આનેતૂ’’તિ. તે ‘‘મયં રઞ્ઞો ઉપટ્ઠાકા, કસ્મા નો એવં વદેસી’’તિ પટિપણ્ણાનિ પેસેન્તિ. તેસુ પરિસમજ્ઝે વાચિયમાનેસુ મમ સીસં છિન્દનકાલો વિય હોતિ, માતરં તેન દોસેન દકરક્ખસસ્સ દસ્સામીતિ.

    Tattha daharā viyāti mahallikāpi hutvā taruṇī viya. Dhāreti apiḷandhananti piḷandhituṃ ayuttaṃ alaṅkāraṃ dhāreti. Sā kira vajirapūritaṃ kañcanamekhalaṃ piḷandhitvā rañño amaccehi saddhiṃ mahātale nisinnakāle aparāparaṃ caṅkamati, mekhalāsaddena rājanivesanaṃ ekaninnādaṃ hoti. Pajagghatīti esā dovārike ca hatthiācariyādike anīkaṭṭhe ca, ye etissā ucchiṭṭhakampi bhuñjituṃ ayuttarūpā, tepi āmantetvā tehi saddhiṃ ativelaṃ mahāhasitaṃ hasati. Paṭirājūnanti aññesaṃ rājūnaṃ. Sayaṃ dūtāni sāsatīti mama vacanena sayaṃ paṇṇaṃ likhitvā dūtepi peseti ‘‘mama mātā kāme paribhuñjanavayasmiṃyeva ṭhitā, asukarājā kira āgantvā taṃ ānetū’’ti. Te ‘‘mayaṃ rañño upaṭṭhākā, kasmā no evaṃ vadesī’’ti paṭipaṇṇāni pesenti. Tesu parisamajjhe vāciyamānesu mama sīsaṃ chindanakālo viya hoti, mātaraṃ tena dosena dakarakkhasassa dassāmīti.

    અથ પરિબ્બાજિકા ‘‘મહારાજ , માતરં તાવ ઇમિના દોસેન દેહિ, ભરિયા પન તે બહૂપકારા’’તિ તસ્સા ગુણં કથેન્તી દ્વે ગાથા અભાસિ –

    Atha paribbājikā ‘‘mahārāja , mātaraṃ tāva iminā dosena dehi, bhariyā pana te bahūpakārā’’ti tassā guṇaṃ kathentī dve gāthā abhāsi –

    ‘‘ઇત્થિગુમ્બસ્સ પવરા, અચ્ચન્તં પિયભાણિની;

    ‘‘Itthigumbassa pavarā, accantaṃ piyabhāṇinī;

    અનુગ્ગતા સીલવતી, છાયાવ અનપાયિની.

    Anuggatā sīlavatī, chāyāva anapāyinī.

    ‘‘અક્કોધના પુઞ્ઞવતી, પણ્ડિતા અત્થદસ્સિની;

    ‘‘Akkodhanā puññavatī, paṇḍitā atthadassinī;

    ઉબ્બરિં કેન દોસેન, અજ્જાસિ દકરક્ખિનો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૬.૨૩૦-૨૩૧);

    Ubbariṃ kena dosena, ajjāsi dakarakkhino’’ti. (jā. 1.16.230-231);

    તત્થ ઇત્થિગુમ્બસ્સાતિ ઇત્થિગણસ્સ. અનુગ્ગતાતિ દહરકાલતો પટ્ઠાય અનુગતા. ‘‘અક્કોધના’’તિઆદિકેન પનસ્સા ગુણે કથેતિ. મદ્દરટ્ઠે સાગલનગરે વસનકાલે પહટાપિ તવ આણાકરણભયેન તયિ સિનેહેન માતાપિતૂનં ન કથેસિ, એવમેસા અક્કોધના પુઞ્ઞવતી પણ્ડિતા અત્થદસ્સિનીતિ. ઇદં દહરકાલે અક્કોધનાદિભાવં સન્ધાયાહ. ઉબ્બરિન્તિ ઓરોધં. એવં ગુણસમ્પન્નં નન્દાદેવિં કેન દોસેન દકરક્ખસસ્સ દસ્સસીતિ વદતિ.

    Tattha itthigumbassāti itthigaṇassa. Anuggatāti daharakālato paṭṭhāya anugatā. ‘‘Akkodhanā’’tiādikena panassā guṇe katheti. Maddaraṭṭhe sāgalanagare vasanakāle pahaṭāpi tava āṇākaraṇabhayena tayi sinehena mātāpitūnaṃ na kathesi, evamesā akkodhanā puññavatī paṇḍitā atthadassinīti. Idaṃ daharakāle akkodhanādibhāvaṃ sandhāyāha. Ubbarinti orodhaṃ. Evaṃ guṇasampannaṃ nandādeviṃ kena dosena dakarakkhasassa dassasīti vadati.

    સો તસ્સા અગુણં કથેન્તો આહ –

    So tassā aguṇaṃ kathento āha –

    ‘‘ખિડ્ડારતિસમાપન્નં, અનત્થવસમાગતં;

    ‘‘Khiḍḍāratisamāpannaṃ, anatthavasamāgataṃ;

    સા મં સકાન પુત્તાનં, અયાચં યાચતે ધનં.

    Sā maṃ sakāna puttānaṃ, ayācaṃ yācate dhanaṃ.

    ‘‘સોહં દદામિ સારત્તો, બહું ઉચ્ચાવચં ધનં;

    ‘‘Sohaṃ dadāmi sāratto, bahuṃ uccāvacaṃ dhanaṃ;

    સુદુચ્ચજં ચજિત્વાન, પચ્છા સોચામિ દુમ્મનો;

    Suduccajaṃ cajitvāna, pacchā socāmi dummano;

    ઉબ્બરિં તેન દોસેન, દજ્જાહં દકરક્ખિનો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૬.૨૩૨-૨૩૩);

    Ubbariṃ tena dosena, dajjāhaṃ dakarakkhino’’ti. (jā. 1.16.232-233);

    તત્થ અનત્થવસમાગતન્તિ તાય ખિડ્ડારતિયા કામકીળાય અનત્થકારકાનં કિલેસાનં વસં આગતં મં વિદિત્વા. સા મન્તિ સા નન્દાદેવી મં. સકાન પુત્તાનન્તિ યં મયા અત્તનો પુત્તધીતાનઞ્ચ ભરિયાનઞ્ચ દિન્નં પિળન્ધનં, તં અયાચિતબ્બરૂપં ‘‘મય્હં દેહી’’તિ યાચતિ. પચ્છા સોચામીતિ સા દુતિયદિવસે ‘‘ઇમાનિ પિળન્ધનાનિ રઞ્ઞા મે દિન્નાનિ, આહરથેતાની’’તિ તેસં રોદન્તાનં ઓમુઞ્ચિત્વા ગણ્હાતિ. અથાહં તે રોદમાને મમ સન્તિકં આગતે દિસ્વા પચ્છા સોચામિ. એવં દોસકારિકા એસા. ઇમિના નં દોસેન દકરક્ખસસ્સ દસ્સામીતિ.

    Tattha anatthavasamāgatanti tāya khiḍḍāratiyā kāmakīḷāya anatthakārakānaṃ kilesānaṃ vasaṃ āgataṃ maṃ viditvā. Sā manti sā nandādevī maṃ. Sakāna puttānanti yaṃ mayā attano puttadhītānañca bhariyānañca dinnaṃ piḷandhanaṃ, taṃ ayācitabbarūpaṃ ‘‘mayhaṃ dehī’’ti yācati. Pacchā socāmīti sā dutiyadivase ‘‘imāni piḷandhanāni raññā me dinnāni, āharathetānī’’ti tesaṃ rodantānaṃ omuñcitvā gaṇhāti. Athāhaṃ te rodamāne mama santikaṃ āgate disvā pacchā socāmi. Evaṃ dosakārikā esā. Iminā naṃ dosena dakarakkhasassa dassāmīti.

    અથ નં પરિબ્બાજિકા ‘‘ઇમં તાવ ઇમિના દોસેન દેહિ, કનિટ્ઠો પન તે તિખિણમન્તિકુમારો ઉપકારકો, તં કેન દોસેન દસ્સતી’’તિ પુચ્છન્તી આહ –

    Atha naṃ paribbājikā ‘‘imaṃ tāva iminā dosena dehi, kaniṭṭho pana te tikhiṇamantikumāro upakārako, taṃ kena dosena dassatī’’ti pucchantī āha –

    ‘‘યેનોચિતા જનપદા, આનીતા ચ પટિગ્ગહં;

    ‘‘Yenocitā janapadā, ānītā ca paṭiggahaṃ;

    આભતં પરરજ્જેભિ, અભિટ્ઠાય બહું ધનં.

    Ābhataṃ pararajjebhi, abhiṭṭhāya bahuṃ dhanaṃ.

    ધનુગ્ગહાનં પવરં, સૂરં તિખિણમન્તિનં;

    Dhanuggahānaṃ pavaraṃ, sūraṃ tikhiṇamantinaṃ;

    ભાતરં કેન દોસેન, દજ્જાસિ દકરક્ખિનો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૬.૨૩૪-૨૩૫);

    Bhātaraṃ kena dosena, dajjāsi dakarakkhino’’ti. (jā. 1.16.234-235);

    તત્થ ઓચિતાતિ વડ્ઢિતા. પટિગ્ગહન્તિ યેન ચ તુમ્હે પરદેસે વસન્તા પુન ગેહં આનીતા. અભિટ્ઠાયાતિ અભિભવિત્વા. તિખિણમન્તિનન્તિ તિખિણપઞ્ઞં.

    Tattha ocitāti vaḍḍhitā. Paṭiggahanti yena ca tumhe paradese vasantā puna gehaṃ ānītā. Abhiṭṭhāyāti abhibhavitvā. Tikhiṇamantinanti tikhiṇapaññaṃ.

    સો કિર માતુ બ્રાહ્મણેન સદ્ધિં વસનકાલે જાતો. અથસ્સ વયપ્પત્તસ્સ બ્રાહ્મણો ખગ્ગં હત્થે દત્વા ‘‘ઇમં ગહેત્વા મં ઉપટ્ઠહા’’તિ આહ. સો બ્રાહ્મણં ‘‘પિતા મે’’તિ સઞ્ઞાય ઉપટ્ઠાસિ. અથ નં એકો અમચ્ચો ‘‘કુમાર, ન ત્વં એતસ્સ પુત્તો, તવ કુચ્છિગતકાલે ચલાકદેવી રાજાનં મારેત્વા એતસ્સ છત્તં ઉસ્સાપેસિ, ત્વં મહાચૂળનિરઞ્ઞો પુત્તો’’તિ આહ. સો કુજ્ઝિત્વા ‘‘એકેન ઉપાયેન નં મારેસ્સામી’’તિ રાજકુલં પવિસન્તો તં ખગ્ગં એકસ્સ પાદમૂલિકસ્સ દત્વા અપરં ‘‘ત્વં રાજદ્વારે ‘મમેસો ખગ્ગો’તિ ઇમિના સદ્ધિં વિવાદં કરેય્યાસી’’તિ વત્વા પાવિસિ. તે કલહં કરિંસુ. સો ‘‘કિં એસ કલહો’’તિ એકં પુરિસં પેસેસિ. સો આગન્ત્વા ‘‘ખગ્ગત્થાયા’’તિ આહ. બ્રાહ્મણો તં સુત્વા ‘‘કિં એત’’ન્તિ પુચ્છિ. સો કિર તુમ્હેહિ મમ દિન્નખગ્ગો પરસ્સ સન્તકોતિ. ‘‘કિં વદેસિ, તાત, તેન હિ આહરાપેહિ, સઞ્જાનિસ્સામિ ન’’ન્તિ આહ. સો તં આહરાપેત્વા કોસતો નિક્કડ્ઢિત્વા ‘‘પસ્સથા’’તિ તં સઞ્ઝાનાપેન્તો વિય ઉપગન્ત્વા એકપ્પહારેનેવ તસ્સ સીસં છિન્દિત્વા અત્તનો પાદમૂલે પાતેસિ. તતો રાજગેહં પટિજગ્ગિત્વા નગરં અલઙ્કરિત્વા તસ્સ અભિસેકે ઉપનીતે માતા ચૂળનિકુમારસ્સ મદ્દરટ્ઠે વસનભાવં આચિક્ખિ. તં સુત્વા કુમારો સેનઙ્ગપરિવુતો તત્થ ગન્ત્વા ભાતરં આનેત્વા રજ્જં પટિચ્છાપેસિ. તતો પટ્ઠાય તં ‘‘તિખિણમન્તી’’તિ સઞ્જાનિંસુ. પરિબ્બાજિકા તં ‘‘એવરૂપં ભાતરં કેન દોસેન દકરક્ખસસ્સ દજ્જાસી’’તિ પુચ્છિ.

    So kira mātu brāhmaṇena saddhiṃ vasanakāle jāto. Athassa vayappattassa brāhmaṇo khaggaṃ hatthe datvā ‘‘imaṃ gahetvā maṃ upaṭṭhahā’’ti āha. So brāhmaṇaṃ ‘‘pitā me’’ti saññāya upaṭṭhāsi. Atha naṃ eko amacco ‘‘kumāra, na tvaṃ etassa putto, tava kucchigatakāle calākadevī rājānaṃ māretvā etassa chattaṃ ussāpesi, tvaṃ mahācūḷanirañño putto’’ti āha. So kujjhitvā ‘‘ekena upāyena naṃ māressāmī’’ti rājakulaṃ pavisanto taṃ khaggaṃ ekassa pādamūlikassa datvā aparaṃ ‘‘tvaṃ rājadvāre ‘mameso khaggo’ti iminā saddhiṃ vivādaṃ kareyyāsī’’ti vatvā pāvisi. Te kalahaṃ kariṃsu. So ‘‘kiṃ esa kalaho’’ti ekaṃ purisaṃ pesesi. So āgantvā ‘‘khaggatthāyā’’ti āha. Brāhmaṇo taṃ sutvā ‘‘kiṃ eta’’nti pucchi. So kira tumhehi mama dinnakhaggo parassa santakoti. ‘‘Kiṃ vadesi, tāta, tena hi āharāpehi, sañjānissāmi na’’nti āha. So taṃ āharāpetvā kosato nikkaḍḍhitvā ‘‘passathā’’ti taṃ sañjhānāpento viya upagantvā ekappahāreneva tassa sīsaṃ chinditvā attano pādamūle pātesi. Tato rājagehaṃ paṭijaggitvā nagaraṃ alaṅkaritvā tassa abhiseke upanīte mātā cūḷanikumārassa maddaraṭṭhe vasanabhāvaṃ ācikkhi. Taṃ sutvā kumāro senaṅgaparivuto tattha gantvā bhātaraṃ ānetvā rajjaṃ paṭicchāpesi. Tato paṭṭhāya taṃ ‘‘tikhiṇamantī’’ti sañjāniṃsu. Paribbājikā taṃ ‘‘evarūpaṃ bhātaraṃ kena dosena dakarakkhasassa dajjāsī’’ti pucchi.

    રાજા તસ્સ દોસં કથેન્તો આહ –

    Rājā tassa dosaṃ kathento āha –

    ‘‘યેનોચિતા જનપદા, આનીતા ચ પટિગ્ગહં;

    ‘‘Yenocitā janapadā, ānītā ca paṭiggahaṃ;

    આભતં પરરજ્જેભિ, અભિટ્ઠાય બહું ધનં.

    Ābhataṃ pararajjebhi, abhiṭṭhāya bahuṃ dhanaṃ.

    ‘‘ધનુગ્ગહાનં પવરો, સૂરો તિખિણમન્તિ ચ;

    ‘‘Dhanuggahānaṃ pavaro, sūro tikhiṇamanti ca;

    મયાયં સુખિતો રાજા, અતિમઞ્ઞતિ દારકો.

    Mayāyaṃ sukhito rājā, atimaññati dārako.

    ‘‘ઉપટ્ઠાનમ્પિ મે અય્યે, ન સો એતિ યથા પુરે;

    ‘‘Upaṭṭhānampi me ayye, na so eti yathā pure;

    ભાતરં તેન દોસેન, દજ્જાહં દકરક્ખિનો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૬.૨૩૬-૨૩૮);

    Bhātaraṃ tena dosena, dajjāhaṃ dakarakkhino’’ti. (jā. 1.16.236-238);

    તત્થ પરરજ્જેભીતિ ઇમસ્સ પરરજ્જતો ચ બહુ ધનં આભતં, અયઞ્ચ પરરજ્જે વસન્તો પુન ઇમં ગેહં આનેત્વા ‘‘એસ મયા મહતિ યસે પતિટ્ઠાપિતો’’તિ વદતિ. યથા પુરેતિ પુબ્બે પાતોવ આગચ્છતિ, ઇદાનિ પન ન તથા એતિ. ઇમિના નં દોસેન દકરક્ખસસ્સ દસ્સામીતિ.

    Tattha pararajjebhīti imassa pararajjato ca bahu dhanaṃ ābhataṃ, ayañca pararajje vasanto puna imaṃ gehaṃ ānetvā ‘‘esa mayā mahati yase patiṭṭhāpito’’ti vadati. Yathā pureti pubbe pātova āgacchati, idāni pana na tathā eti. Iminā naṃ dosena dakarakkhasassa dassāmīti.

    અથ પરિબ્બાજિકા ‘‘ભાતુ તાવ કો દોસો હોતુ, ધનુસેખકુમારો પન તયિ સિનેહગુણયુત્તો બહૂપકારો’’તિ તસ્સ ગુણં કથેન્તી આહ –

    Atha paribbājikā ‘‘bhātu tāva ko doso hotu, dhanusekhakumāro pana tayi sinehaguṇayutto bahūpakāro’’ti tassa guṇaṃ kathentī āha –

    ‘‘એકરત્તેન ઉભયો, ત્વઞ્ચેવ ધનુસેખ ચ;

    ‘‘Ekarattena ubhayo, tvañceva dhanusekha ca;

    ઉભો જાતેત્થ પઞ્ચાલા, સહાયા સુસમાવયા.

    Ubho jātettha pañcālā, sahāyā susamāvayā.

    ‘‘ચરિયા તં અનુબન્ધિત્થો, એકદુક્ખસુખો તવ;

    ‘‘Cariyā taṃ anubandhittho, ekadukkhasukho tava;

    ઉસ્સુક્કો તે દિવારત્તિં, સબ્બકિચ્ચેસુ બ્યાવટો;

    Ussukko te divārattiṃ, sabbakiccesu byāvaṭo;

    સહાયં કેન દોસેન, દજ્જાસિ દકરક્ખિનો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૬.૨૩૯-૨૪૦);

    Sahāyaṃ kena dosena, dajjāsi dakarakkhino’’ti. (jā. 1.16.239-240);

    તત્થ ધનુસેખચાતિ ધનુસેખો ચ, ધનુસેખકુમારો ચાતિ અત્થો. એત્થાતિ ઇધેવ નગરે. પઞ્ચાલાતિ ઉત્તરપઞ્ચાલનગરે જાતત્તા એવંવોહારા. સુસમાવયાતિ સુટ્ઠુ સમવયા. ચરિયા તં અનુબન્ધિત્થોતિ દહરકાલે જનપદચારિકાય પક્કન્તં તં અનુબન્ધિ, છાયાવ ન વિજહિ. ઉસ્સુક્કોતિ તવ કિચ્ચેસુ રત્થિન્દિવં ઉસ્સુક્કો છન્દજાતો નિચ્ચં બ્યાવટો. તં કેન દોસેન દકરક્ખસસ્સ દસ્સસીતિ.

    Tattha dhanusekhacāti dhanusekho ca, dhanusekhakumāro cāti attho. Etthāti idheva nagare. Pañcālāti uttarapañcālanagare jātattā evaṃvohārā. Susamāvayāti suṭṭhu samavayā. Cariyā taṃ anubandhitthoti daharakāle janapadacārikāya pakkantaṃ taṃ anubandhi, chāyāva na vijahi. Ussukkoti tava kiccesu ratthindivaṃ ussukko chandajāto niccaṃ byāvaṭo. Taṃ kena dosena dakarakkhasassa dassasīti.

    અથસ્સ રાજા દોસં કથેન્તો આહ –

    Athassa rājā dosaṃ kathento āha –

    ‘‘ચરિયા મં અયં અય્યે, પજગ્ઘિત્થો મયા સહ;

    ‘‘Cariyā maṃ ayaṃ ayye, pajagghittho mayā saha;

    અજ્જાપિ તેન વણ્ણેન, અતિવેલં પજગ્ઘતિ.

    Ajjāpi tena vaṇṇena, ativelaṃ pajagghati.

    ‘‘ઉબ્બરિયાપિહં અય્યે, મન્તયામિ રહોગતો;

    ‘‘Ubbariyāpihaṃ ayye, mantayāmi rahogato;

    અનામન્તો પવિસતિ, પુબ્બે અપ્પટિવેદિતો.

    Anāmanto pavisati, pubbe appaṭivedito.

    ‘‘લદ્ધદ્વારો કતોકાસો, અહિરિકં અનાદરં;

    ‘‘Laddhadvāro katokāso, ahirikaṃ anādaraṃ;

    સહાયં તેન દોસેન, દજ્જાહં દકરક્ખિનો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૬.૨૪૧-૨૪૩);

    Sahāyaṃ tena dosena, dajjāhaṃ dakarakkhino’’ti. (jā. 1.16.241-243);

    તત્થ અજ્જાપિ તેન વણ્ણેનાતિ યથા ચરિયાય પુબ્બે મં અનુબન્ધન્તો મયા અનાથેન સદ્ધિં એકતોવ ભુઞ્જન્તો સયન્તો હત્થં પહરિત્વા મહાહસિતં હસિ, અજ્જાપિ તથેવ હસતિ, દુગ્ગતકાલે વિય મં મઞ્ઞતિ. અનામન્તોતિ રહો નન્દાદેવિયા સદ્ધિં મન્તેન્તેપિ મયિ અજાનાપેત્વા સહસાવ પવિસતિ. ઇમિના દોસેન તં અહિરિકં અનાદરં દકરક્ખસસ્સ દસ્સામીતિ.

    Tattha ajjāpi tena vaṇṇenāti yathā cariyāya pubbe maṃ anubandhanto mayā anāthena saddhiṃ ekatova bhuñjanto sayanto hatthaṃ paharitvā mahāhasitaṃ hasi, ajjāpi tatheva hasati, duggatakāle viya maṃ maññati. Anāmantoti raho nandādeviyā saddhiṃ mantentepi mayi ajānāpetvā sahasāva pavisati. Iminā dosena taṃ ahirikaṃ anādaraṃ dakarakkhasassa dassāmīti.

    અથ પરિબ્બાજિકા ‘‘મહારાજ, તવ સહાયકસ્સ તાવ એસો દોસો હોતુ, પુરોહિતો પન તવ બહૂપકારો’’તિ તસ્સ ગુણં કથેન્તી આહ –

    Atha paribbājikā ‘‘mahārāja, tava sahāyakassa tāva eso doso hotu, purohito pana tava bahūpakāro’’ti tassa guṇaṃ kathentī āha –

    ‘‘કુસલો સબ્બનિમિત્તાનં, રુતઞ્ઞૂ આગતાગમો;

    ‘‘Kusalo sabbanimittānaṃ, rutaññū āgatāgamo;

    ઉપ્પાતે સુપિને યુત્તો, નિય્યાને ચ પવેસને.

    Uppāte supine yutto, niyyāne ca pavesane.

    ‘‘પટ્ઠો ભૂમન્તલિક્ખસ્મિં, નક્ખત્તપદકોવિદો;

    ‘‘Paṭṭho bhūmantalikkhasmiṃ, nakkhattapadakovido;

    બ્રાહ્મણં કેન દોસેન, દજ્જાસિ દકરક્ખિનો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૬.૨૪૪-૨૪૫);

    Brāhmaṇaṃ kena dosena, dajjāsi dakarakkhino’’ti. (jā. 1.16.244-245);

    તત્થ સબ્બનિમિત્તાનન્તિ ‘‘ઇમિના નિમિત્તેન ઇદં ભવિસ્સતિ, ઇમિના ઇદ’’ન્તિ એવં સબ્બનિમિત્તેસુ કુસલો. રુતઞ્ઞૂતિ સબ્બરવં જાનાતિ. ઉપ્પાતેતિ ચન્દગ્ગાહસૂરિયગ્ગાહઉક્કાપાતદિસાડાહાદિકે ઉપ્પાતે. સુપિને યુત્તોતિ સુપિને ચ તસ્સ નિપ્ફત્તિજાનનવસેન યુત્તો. નિય્યાને ચ પવેસનેતિ ઇમિના નક્ખત્તેન નિય્યાયિતબ્બં, ઇમિના પવિસિતબ્બન્તિ જાનાતિ. પટ્ઠોતિ છેકો પટિબલો, ભૂમિયઞ્ચ અન્તલિક્ખે ચ દોસગુણે જાનિતું સમત્થો. નક્ખત્તપદકોવિદોતિ અટ્ઠવીસતિયા નક્ખત્તકોટ્ઠાસેસુ છેકો. તં કેન દોસેન દકરક્ખસસ્સ દસ્સસીતિ.

    Tattha sabbanimittānanti ‘‘iminā nimittena idaṃ bhavissati, iminā ida’’nti evaṃ sabbanimittesu kusalo. Rutaññūti sabbaravaṃ jānāti. Uppāteti candaggāhasūriyaggāhaukkāpātadisāḍāhādike uppāte. Supine yuttoti supine ca tassa nipphattijānanavasena yutto. Niyyāne ca pavesaneti iminā nakkhattena niyyāyitabbaṃ, iminā pavisitabbanti jānāti. Paṭṭhoti cheko paṭibalo, bhūmiyañca antalikkhe ca dosaguṇe jānituṃ samattho. Nakkhattapadakovidoti aṭṭhavīsatiyā nakkhattakoṭṭhāsesu cheko. Taṃ kena dosena dakarakkhasassa dassasīti.

    રાજા તસ્સ દોસં કથેન્તો આહ –

    Rājā tassa dosaṃ kathento āha –

    ‘‘પરિસાયમ્પિ મે અય્યે, ઉમ્મીલેત્વા ઉદિક્ખતિ;

    ‘‘Parisāyampi me ayye, ummīletvā udikkhati;

    તસ્મા અચ્ચભમું લુદ્દં, દજ્જાહં દકરક્ખિનો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૬.૨૪૬);

    Tasmā accabhamuṃ luddaṃ, dajjāhaṃ dakarakkhino’’ti. (jā. 1.16.246);

    તસ્સત્થો – અય્યે, એસ મં પરિસમજ્ઝે ઓલોકેન્તોપિ અક્ખીનિ ઉમ્મીલેત્વા કુદ્ધો વિય ઉદિક્ખતિ, તસ્મા એવં અતિક્કમિત્વા ઠિતભમું અમનાપેન ઉક્ખિત્તભમુકં વિય લુદ્દં ભયાનકં તં અહં દકરક્ખસસ્સ દસ્સામીતિ.

    Tassattho – ayye, esa maṃ parisamajjhe olokentopi akkhīni ummīletvā kuddho viya udikkhati, tasmā evaṃ atikkamitvā ṭhitabhamuṃ amanāpena ukkhittabhamukaṃ viya luddaṃ bhayānakaṃ taṃ ahaṃ dakarakkhasassa dassāmīti.

    તતો પરિબ્બાજિકા ‘‘મહારાજ, ત્વં ‘માતરં આદિં કત્વા ઇમે પઞ્ચ દકરક્ખસસ્સ દમ્મી’તિ વદસિ, ‘એવરૂપઞ્ચ સિરિવિભવં અગણેત્વા અત્તનો જીવિતમ્પિ મહોસધસ્સ દમ્મી’તિ વદસિ, કં તસ્સ ગુણં પસ્સસી’’તિ પુચ્છન્તી ઇમા ગાથાયો આહ –

    Tato paribbājikā ‘‘mahārāja, tvaṃ ‘mātaraṃ ādiṃ katvā ime pañca dakarakkhasassa dammī’ti vadasi, ‘evarūpañca sirivibhavaṃ agaṇetvā attano jīvitampi mahosadhassa dammī’ti vadasi, kaṃ tassa guṇaṃ passasī’’ti pucchantī imā gāthāyo āha –

    ‘‘સસમુદ્દપરિયાયં, મહિં સાગરકુણ્ડલં;

    ‘‘Sasamuddapariyāyaṃ, mahiṃ sāgarakuṇḍalaṃ;

    વસુન્ધરં આવસતિ, અમચ્ચપરિવારિતો.

    Vasundharaṃ āvasati, amaccaparivārito.

    ‘‘ચાતુરન્તો મહારટ્ઠો, વિજિતાવી મહબ્બલો;

    ‘‘Cāturanto mahāraṭṭho, vijitāvī mahabbalo;

    પથબ્યા એકરાજાસિ, યસો તે વિપુલં ગતો.

    Pathabyā ekarājāsi, yaso te vipulaṃ gato.

    ‘‘સોળસિત્થિસહસ્સાનિ, આમુત્તમણિકુણ્ડલા;

    ‘‘Soḷasitthisahassāni, āmuttamaṇikuṇḍalā;

    નાનાજનપદા નારી, દેવકઞ્ઞૂપમા સુભા.

    Nānājanapadā nārī, devakaññūpamā subhā.

    ‘‘એવં સબ્બઙ્ગસમ્પન્નં, સબ્બકામસમિદ્ધિનં;

    ‘‘Evaṃ sabbaṅgasampannaṃ, sabbakāmasamiddhinaṃ;

    સુખિતાનં પિયં દીઘં, જીવિતં આહુ ખત્તિય.

    Sukhitānaṃ piyaṃ dīghaṃ, jīvitaṃ āhu khattiya.

    ‘‘અથ ત્વં કેન વણ્ણેન, કેન વા પન હેતુના;

    ‘‘Atha tvaṃ kena vaṇṇena, kena vā pana hetunā;

    પણ્ડિતં અનુરક્ખન્તો, પાણં ચજસિ દુચ્ચજ’’ન્તિ. (જા॰ ૧.૧૬.૨૪૭-૨૫૧);

    Paṇḍitaṃ anurakkhanto, pāṇaṃ cajasi duccaja’’nti. (jā. 1.16.247-251);

    તત્થ સસમુદ્દપરિયાયન્તિ સમુદ્દમરિયાદસઙ્ખાતેન સમુદ્દપરિક્ખેપેન સમન્નાગતં. સાગરકુણ્ડલન્તિ પરિક્ખિપિત્વા ઠિતસ્સ સાગરસ્સ કુણ્ડલભૂતં. વિજિતાવીતિ વિજિતસઙ્ગામો. એકરાજાતિ અઞ્ઞસ્સ અત્તનો સદિસસ્સ રઞ્ઞો અભાવતો એકોવ રાજા. સબ્બકામસમિદ્ધિનન્તિ સબ્બેસમ્પિ વત્થુકામકિલેસકામાનં સમિદ્ધિયા સમન્નાગતાનં. સુખિતાનન્તિ એવરૂપાનં સુખિતાનં સત્તાનં એવં સબ્બઙ્ગસમ્પન્નં જીવિતં દીઘમેવ પિયં, ન તે અપ્પં જીવિતમિચ્છન્તીતિ પણ્ડિતા વદન્તિ. પાણન્તિ એવરૂપં અત્તનો જીવિતં કસ્મા પણ્ડિતં અનુરક્ખન્તો ચજસીતિ.

    Tattha sasamuddapariyāyanti samuddamariyādasaṅkhātena samuddaparikkhepena samannāgataṃ. Sāgarakuṇḍalanti parikkhipitvā ṭhitassa sāgarassa kuṇḍalabhūtaṃ. Vijitāvīti vijitasaṅgāmo. Ekarājāti aññassa attano sadisassa rañño abhāvato ekova rājā. Sabbakāmasamiddhinanti sabbesampi vatthukāmakilesakāmānaṃ samiddhiyā samannāgatānaṃ. Sukhitānanti evarūpānaṃ sukhitānaṃ sattānaṃ evaṃ sabbaṅgasampannaṃ jīvitaṃ dīghameva piyaṃ, na te appaṃ jīvitamicchantīti paṇḍitā vadanti. Pāṇanti evarūpaṃ attano jīvitaṃ kasmā paṇḍitaṃ anurakkhanto cajasīti.

    રાજા તસ્સા કથં સુત્વા પણ્ડિતસ્સ ગુણં કથેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

    Rājā tassā kathaṃ sutvā paṇḍitassa guṇaṃ kathento imā gāthā abhāsi –

    ‘‘યતોપિ આગતો અય્યે, મમ હત્થં મહોસધો;

    ‘‘Yatopi āgato ayye, mama hatthaṃ mahosadho;

    નાભિજાનામિ ધીરસ્સ, અણુમત્તમ્પિ દુક્કટં.

    Nābhijānāmi dhīrassa, aṇumattampi dukkaṭaṃ.

    ‘‘સચે ચ કિસ્મિચિ કાલે, મરણં મે પુરે સિયા;

    ‘‘Sace ca kismici kāle, maraṇaṃ me pure siyā;

    સો મે પુત્તે પપુત્તે ચ, સુખાપેય્ય મહોસધો.

    So me putte paputte ca, sukhāpeyya mahosadho.

    ‘‘અનાગતં પચ્ચુપ્પન્નં, સબ્બમત્થમ્પિ પસ્સતિ;

    ‘‘Anāgataṃ paccuppannaṃ, sabbamatthampi passati;

    અનાપરાધકમ્મન્તં, ન દજ્જં દકરક્ખિનો’’તિ. (જા॰ ૧.૧૬.૨૫૨-૨૫૪);

    Anāparādhakammantaṃ, na dajjaṃ dakarakkhino’’ti. (jā. 1.16.252-254);

    તત્થ કિસ્મિચીતિ કિસ્મિઞ્ચિ કાલે. સુખાપેય્યાતિ સુખસ્મિંયેવ પતિટ્ઠાપેય્ય. સબ્બમત્થન્તિ એસ અનાગતઞ્ચ પચ્ચુપ્પન્નઞ્ચ અતીતઞ્ચ સબ્બં અત્થં સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધો વિય પસ્સતિ. અનાપરાધકમ્મન્તન્તિ કાયકમ્માદીસુ અપરાધરહિતં. ન દજ્જન્તિ અય્યે, એવં અસમધુરં પણ્ડિતં નાહં દકરક્ખસસ્સ દસ્સામીતિ એવં સો મહાસત્તસ્સ ગુણે ચન્દમણ્ડલં ઉદ્ધરન્તો વિય ઉક્ખિપિત્વા કથેસિ.

    Tattha kismicīti kismiñci kāle. Sukhāpeyyāti sukhasmiṃyeva patiṭṭhāpeyya. Sabbamatthanti esa anāgatañca paccuppannañca atītañca sabbaṃ atthaṃ sabbaññubuddho viya passati. Anāparādhakammantanti kāyakammādīsu aparādharahitaṃ. Na dajjanti ayye, evaṃ asamadhuraṃ paṇḍitaṃ nāhaṃ dakarakkhasassa dassāmīti evaṃ so mahāsattassa guṇe candamaṇḍalaṃ uddharanto viya ukkhipitvā kathesi.

    ઇતિ ઇમં જાતકં યથાનુસન્ધિપ્પત્તં. અથ પરિબ્બાજિકા ચિન્તેસિ ‘‘એત્તકેનપિ પણ્ડિતસ્સ ગુણા પાકટા ન હોન્તિ, સકલનગરવાસીનં મજ્ઝે સાગરપિટ્ઠે આસિત્તતેલં વિપ્પકિરન્તી વિય તસ્સ ગુણે પાકટે કરિસ્સામી’’તિ રાજાનં ગહેત્વા પાસાદા ઓરુય્હ રાજઙ્ગણે આસનં પઞ્ઞપેત્વા તત્થ નિસીદાપેત્વા નાગરે સન્નિપાતાપેત્વા પુન રાજાનં આદિતો પટ્ઠાય દકરક્ખસસ્સ પઞ્હં પુચ્છિત્વા તેન હેટ્ઠા કથિતનિયામેનેવ કથિતકાલે નાગરે આમન્તેત્વા આહ –

    Iti imaṃ jātakaṃ yathānusandhippattaṃ. Atha paribbājikā cintesi ‘‘ettakenapi paṇḍitassa guṇā pākaṭā na honti, sakalanagaravāsīnaṃ majjhe sāgarapiṭṭhe āsittatelaṃ vippakirantī viya tassa guṇe pākaṭe karissāmī’’ti rājānaṃ gahetvā pāsādā oruyha rājaṅgaṇe āsanaṃ paññapetvā tattha nisīdāpetvā nāgare sannipātāpetvā puna rājānaṃ ādito paṭṭhāya dakarakkhasassa pañhaṃ pucchitvā tena heṭṭhā kathitaniyāmeneva kathitakāle nāgare āmantetvā āha –

    ‘‘ઇદં સુણાથ પઞ્ચાલા, ચૂળનેય્યસ્સ ભાસિતં;

    ‘‘Idaṃ suṇātha pañcālā, cūḷaneyyassa bhāsitaṃ;

    પણ્ડિતં અનુરક્ખન્તો, પાણં ચજતિ દુચ્ચજં.

    Paṇḍitaṃ anurakkhanto, pāṇaṃ cajati duccajaṃ.

    ‘‘માતુ ભરિયાય ભાતુચ્ચ, સખિનો બ્રાહ્મણસ્સ ચ;

    ‘‘Mātu bhariyāya bhātucca, sakhino brāhmaṇassa ca;

    અત્તનો ચાપિ પઞ્ચાલો, છન્નં ચજતિ જીવિતં.

    Attano cāpi pañcālo, channaṃ cajati jīvitaṃ.

    ‘‘એવં મહત્થિકા પઞ્ઞા, નિપુણા સાધુચિન્તિની;

    ‘‘Evaṃ mahatthikā paññā, nipuṇā sādhucintinī;

    દિટ્ઠધમ્મહિતત્થાય, સમ્પરાયસુખાય ચા’’તિ. (જા॰ ૧.૧૬.૨૫૫-૨૫૭);

    Diṭṭhadhammahitatthāya, samparāyasukhāya cā’’ti. (jā. 1.16.255-257);

    તત્થ મહત્થિકાતિ મહન્તં અત્થં ગહેત્વા ઠિતા. દિટ્ઠધમ્મહિતત્થાયાતિ ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે હિતત્થાય ચ પરલોકે સુખત્થાય ચ હોતીતિ.

    Tattha mahatthikāti mahantaṃ atthaṃ gahetvā ṭhitā. Diṭṭhadhammahitatthāyāti imasmiṃyeva attabhāve hitatthāya ca paraloke sukhatthāya ca hotīti.

    ઇતિ સા રતનઘરસ્સ મણિક્ખન્ધેન કૂટં ગણ્હન્તી વિય મહાસત્તસ્સ ગુણેહિ દેસનાકૂટં ગણ્હીતિ.

    Iti sā ratanagharassa maṇikkhandhena kūṭaṃ gaṇhantī viya mahāsattassa guṇehi desanākūṭaṃ gaṇhīti.

    દકરક્ખસપઞ્હો નિટ્ઠિતો.

    Dakarakkhasapañho niṭṭhito.

    સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ તથાગતો પઞ્ઞવા, પુબ્બેપિ પઞ્ઞવાયેવા’’તિ જાતકં સમોધાનેન્તો ઓસાનગાથા આહ –

    Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva tathāgato paññavā, pubbepi paññavāyevā’’ti jātakaṃ samodhānento osānagāthā āha –

    ‘‘ભેરી ઉપ્પલવણ્ણાસિ, પિતા સુદ્ધોદનો અહુ;

    ‘‘Bherī uppalavaṇṇāsi, pitā suddhodano ahu;

    માતા આસિ મહામાયા, અમરા બિમ્બસુન્દરી.

    Mātā āsi mahāmāyā, amarā bimbasundarī.

    ‘‘સુવો અહોસિ આનન્દો, સારિપુત્તો ચ ચૂળની;

    ‘‘Suvo ahosi ānando, sāriputto ca cūḷanī;

    દેવદત્તો ચ કેવટ્ટો, ચલાકા થુલ્લનન્દિની.

    Devadatto ca kevaṭṭo, calākā thullanandinī.

    ‘‘પઞ્ચાલચન્દી સુન્દરી, સાળિકા મલ્લિકા અહુ;

    ‘‘Pañcālacandī sundarī, sāḷikā mallikā ahu;

    અમ્બટ્ઠો આસિ કામિન્દો, પોટ્ઠપાદો ચ પુક્કુસો.

    Ambaṭṭho āsi kāmindo, poṭṭhapādo ca pukkuso.

    ‘‘પિલોતિકો ચ દેવિન્દો, સેનકો આસિ કસ્સપો;

    ‘‘Pilotiko ca devindo, senako āsi kassapo;

    ઉદુમ્બરા મઙ્ગલિકા, વેદેહો કાળુદાયકો;

    Udumbarā maṅgalikā, vedeho kāḷudāyako;

    મહોસધો લોકનાથો, એવં ધારેથ જાતક’’ન્તિ.

    Mahosadho lokanātho, evaṃ dhāretha jātaka’’nti.

    ઉમઙ્ગજાતકવણ્ણના પઞ્ચમા.

    Umaṅgajātakavaṇṇanā pañcamā.

    (છટ્ઠો ભાગો નિટ્ઠિતો.)

    (Chaṭṭho bhāgo niṭṭhito.)







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / જાતકપાળિ • Jātakapāḷi / ૫૪૨. ઉમઙ્ગજાતકં • 542. Umaṅgajātakaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact