Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૨. દુકનિપાતો
2. Dukanipāto
૧. પઠમવગ્ગો
1. Paṭhamavaggo
૧. ઉત્તરત્થેરગાથાવણ્ણના
1. Uttarattheragāthāvaṇṇanā
દુકનિપાતે નત્થિ કોચિ ભવો નિચ્ચોતિઆદિકા આયસ્મતો ઉત્તરત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં પુઞ્ઞં ઉપચિનન્તો સુમેધસ્સ ભગવતો કાલે વિજ્જાધરો હુત્વા આકાસેન વિચરતિ. તેન ચ સમયેન સત્થા તસ્સ અનુગ્ગણ્હનત્થં વનન્તરે અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે નિસીદિ છબ્બણ્ણબુદ્ધરંસિયો વિસ્સજ્જેન્તો. સો અન્તલિક્ખેન ગચ્છન્તો ભગવન્તં દિસ્વા પસન્નચિત્તો આકાસતો ઓરુય્હ સુવિસુદ્ધેહિ વિપુલેહિ કણિકારપુપ્ફેહિ ભગવન્તં પૂજેસિ, પુપ્ફાનિ બુદ્ધાનુભાવેન સત્થુ ઉપરિ છત્તાકારેન અટ્ઠંસુ, સો તેન ભિય્યોસોમત્તાય પસન્નચિત્તો હુત્વા અપરભાગે કાલં કત્વા તાવતિંસે નિબ્બત્તિત્વા ઉળારં દિબ્બસમ્પત્તિં અનુભવન્તો યાવતાયુકં તત્થ ઠત્વા તતો ચુતો દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે રાજગહે બ્રાહ્મણમહાસાલપુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, ઉત્તરોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વિઞ્ઞુતં પત્તો બ્રાહ્મણવિજ્જાસુ નિપ્ફત્તિં ગન્ત્વા જાતિયા રૂપેન વિજ્જાય વયેન સીલાચારેન ચ લોકસ્સ સમ્ભાવનીયો જાતો. તસ્સ તં સમ્પત્તિં દિસ્વા વસ્સકારો મગધમહામત્તો અત્તનો ધીતરં દાતુકામો હુત્વા અત્તનો અધિપ્પાયં પવેદેસિ. સો નિસ્સરણજ્ઝાસયતાય તં પટિક્ખિપિત્વા કાલેન કાલં ધમ્મસેનાપતિં પયિરુપાસન્તો તસ્સ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા વત્તસમ્પન્નો હુત્વા થેરં ઉપટ્ઠહતિ.
Dukanipāte natthi koci bhavo niccotiādikā āyasmato uttarattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ puññaṃ upacinanto sumedhassa bhagavato kāle vijjādharo hutvā ākāsena vicarati. Tena ca samayena satthā tassa anuggaṇhanatthaṃ vanantare aññatarasmiṃ rukkhamūle nisīdi chabbaṇṇabuddharaṃsiyo vissajjento. So antalikkhena gacchanto bhagavantaṃ disvā pasannacitto ākāsato oruyha suvisuddhehi vipulehi kaṇikārapupphehi bhagavantaṃ pūjesi, pupphāni buddhānubhāvena satthu upari chattākārena aṭṭhaṃsu, so tena bhiyyosomattāya pasannacitto hutvā aparabhāge kālaṃ katvā tāvatiṃse nibbattitvā uḷāraṃ dibbasampattiṃ anubhavanto yāvatāyukaṃ tattha ṭhatvā tato cuto devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde rājagahe brāhmaṇamahāsālaputto hutvā nibbatti, uttarotissa nāmaṃ ahosi. So viññutaṃ patto brāhmaṇavijjāsu nipphattiṃ gantvā jātiyā rūpena vijjāya vayena sīlācārena ca lokassa sambhāvanīyo jāto. Tassa taṃ sampattiṃ disvā vassakāro magadhamahāmatto attano dhītaraṃ dātukāmo hutvā attano adhippāyaṃ pavedesi. So nissaraṇajjhāsayatāya taṃ paṭikkhipitvā kālena kālaṃ dhammasenāpatiṃ payirupāsanto tassa santike dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā vattasampanno hutvā theraṃ upaṭṭhahati.
તેન ચ સમયેન થેરસ્સ અઞ્ઞતરો આબાધો ઉપ્પન્નો, તસ્સ ભેસજ્જત્થાય ઉત્તરો સામણેરો પાતોવ પત્તચીવરમાદાય વિહારતો નિક્ખન્તો અન્તરામગ્ગે તળાકસ્સ તીરે પત્તં ઠપેત્વા ઉદકસમીપં ગન્ત્વા મુખં ધોવતિ. અથ અઞ્ઞતરો ઉમઙ્ગચોરો આરક્ખપુરિસેહિ અનુબદ્ધો અગ્ગદ્વારેનેવ નગરતો નિક્ખમિત્વા પલાયન્તો અત્તના ગહિતં રતનભણ્ડિકં સામણેરસ્સ પત્તે પક્ખિપિત્વા પલાયિ. સામણેરો પત્તસમીપં ઉપગતો. ચોરં અનુબન્ધન્તા રાજપુરિસા સામણેરસ્સ પત્તે ભણ્ડિકં દિસ્વા, ‘‘અયં ચોરો, ઇમિના ચોરિયં કત’’ન્તિ સામણેરં પચ્છાબાહં બન્ધિત્વા વસ્સકારસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ દસ્સેસું. વસ્સકારો ચ તદા રઞ્ઞો વિનિચ્છયે નિયુત્તો હુત્વા છેજ્જભેજ્જં અનુસાસતિ. સો ‘‘પુબ્બે મમ વચનં નાદિયિ, સુદ્ધપાસણ્ડિયેસુ પબ્બજી’’તિ ચ બદ્ધાઘાતત્તા કમ્મં અસોધેત્વાવ જીવન્તમેવ તં સૂલે ઉત્તાસેસિ.
Tena ca samayena therassa aññataro ābādho uppanno, tassa bhesajjatthāya uttaro sāmaṇero pātova pattacīvaramādāya vihārato nikkhanto antarāmagge taḷākassa tīre pattaṃ ṭhapetvā udakasamīpaṃ gantvā mukhaṃ dhovati. Atha aññataro umaṅgacoro ārakkhapurisehi anubaddho aggadvāreneva nagarato nikkhamitvā palāyanto attanā gahitaṃ ratanabhaṇḍikaṃ sāmaṇerassa patte pakkhipitvā palāyi. Sāmaṇero pattasamīpaṃ upagato. Coraṃ anubandhantā rājapurisā sāmaṇerassa patte bhaṇḍikaṃ disvā, ‘‘ayaṃ coro, iminā coriyaṃ kata’’nti sāmaṇeraṃ pacchābāhaṃ bandhitvā vassakārassa brāhmaṇassa dassesuṃ. Vassakāro ca tadā rañño vinicchaye niyutto hutvā chejjabhejjaṃ anusāsati. So ‘‘pubbe mama vacanaṃ nādiyi, suddhapāsaṇḍiyesu pabbajī’’ti ca baddhāghātattā kammaṃ asodhetvāva jīvantameva taṃ sūle uttāsesi.
અથસ્સ ભગવા ઞાણપરિપાકં ઓલોકેત્વા તં ઠાનં ગન્ત્વા વિપ્ફુરન્તહત્થનખમણિમયૂખસમ્ભિન્નસિતાભતાય પગ્ઘરન્તજાતિહિઙ્ગુલકસુવણ્ણરસધારં વિય જાલાગુણ્ઠિતમુદુતલુનદીઘઙ્ગુલિહત્થં ઉત્તરસ્સ સીસે ઠપેત્વા, ‘‘ઉત્તર, ઇદં તે પુરિમકમ્મસ્સ ફલં ઉપ્પન્નં, તત્થ તયા પચ્ચવેક્ખણબલેન અધિવાસના કાતબ્બા’’તિ વત્વા અજ્ઝાસયાનુરૂપં ધમ્મં દેસેસિ. ઉત્તરો અમતાભિસેકસદિસેન સત્થુ હત્થસમ્ફસ્સેન સઞ્જાતપ્પસાદસોમનસ્સતાય ઉળારં પીતિપામોજ્જં પટિલભિત્વા યથાપરિચિતં વિપસ્સનામગ્ગં સમારૂળ્હો ઞાણસ્સ પરિપાકં ગતત્તા સત્થુ ચ દેસનાવિલાસેન તાવદેવ મગ્ગપટિપાટિયા સબ્બકિલેસે ખેપેત્વા છળભિઞ્ઞો અહોસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૨.૫૬.૫૫-૯૨) –
Athassa bhagavā ñāṇaparipākaṃ oloketvā taṃ ṭhānaṃ gantvā vipphurantahatthanakhamaṇimayūkhasambhinnasitābhatāya paggharantajātihiṅgulakasuvaṇṇarasadhāraṃ viya jālāguṇṭhitamudutalunadīghaṅgulihatthaṃ uttarassa sīse ṭhapetvā, ‘‘uttara, idaṃ te purimakammassa phalaṃ uppannaṃ, tattha tayā paccavekkhaṇabalena adhivāsanā kātabbā’’ti vatvā ajjhāsayānurūpaṃ dhammaṃ desesi. Uttaro amatābhisekasadisena satthu hatthasamphassena sañjātappasādasomanassatāya uḷāraṃ pītipāmojjaṃ paṭilabhitvā yathāparicitaṃ vipassanāmaggaṃ samārūḷho ñāṇassa paripākaṃ gatattā satthu ca desanāvilāsena tāvadeva maggapaṭipāṭiyā sabbakilese khepetvā chaḷabhiñño ahosi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.56.55-92) –
‘‘સુમેધો નામ સમ્બુદ્ધો, બાત્તિંસવરલક્ખણો;
‘‘Sumedho nāma sambuddho, bāttiṃsavaralakkhaṇo;
વિવેકકામો ભગવા, હિમવન્તમુપાગમિ.
Vivekakāmo bhagavā, himavantamupāgami.
‘‘અજ્ઝોગાહેત્વા હિમવન્તં, અગ્ગો કારુણિકો મુનિ;
‘‘Ajjhogāhetvā himavantaṃ, aggo kāruṇiko muni;
પલ્લઙ્કં આભુજિત્વાન, નિસીદિ પરિસુત્તમો.
Pallaṅkaṃ ābhujitvāna, nisīdi parisuttamo.
‘‘વિજ્જાધરો તદા આસિં, અન્તલિક્ખચરો અહં;
‘‘Vijjādharo tadā āsiṃ, antalikkhacaro ahaṃ;
તિસૂલં સુગતં ગય્હ, ગચ્છામિ અમ્બરે તદા.
Tisūlaṃ sugataṃ gayha, gacchāmi ambare tadā.
‘‘પબ્બતગ્ગે યથા અગ્ગિ, પુણ્ણમાયેવ ચન્દિમા;
‘‘Pabbatagge yathā aggi, puṇṇamāyeva candimā;
વનં ઓભાસતે બુદ્ધો, સાલરાજાવ ફુલ્લિતો.
Vanaṃ obhāsate buddho, sālarājāva phullito.
‘‘વનગ્ગા નિક્ખમિત્વાન, બુદ્ધરંસીભિધાવરે;
‘‘Vanaggā nikkhamitvāna, buddharaṃsībhidhāvare;
નળગ્ગિવણ્ણસઙ્કાસા, દિસ્વા ચિત્તં પસાદયિં.
Naḷaggivaṇṇasaṅkāsā, disvā cittaṃ pasādayiṃ.
‘‘વિચિનં અદ્દસં પુપ્ફં, કણિકારં દેવગન્ધિકં;
‘‘Vicinaṃ addasaṃ pupphaṃ, kaṇikāraṃ devagandhikaṃ;
તીણિ પુપ્ફાનિ આદાય, બુદ્ધસેટ્ઠમપૂજયિં.
Tīṇi pupphāni ādāya, buddhaseṭṭhamapūjayiṃ.
‘‘બુદ્ધસ્સ આનુભાવેન, તીણિ પુપ્ફાનિ મે તદા;
‘‘Buddhassa ānubhāvena, tīṇi pupphāni me tadā;
ઉદ્ધંવણ્ટા અધોપત્તા, છાયં કુબ્બન્તિ સત્થુનો.
Uddhaṃvaṇṭā adhopattā, chāyaṃ kubbanti satthuno.
‘‘તેન કમ્મેન સુકતેન, ચેતનાપણિધીહિ ચ;
‘‘Tena kammena sukatena, cetanāpaṇidhīhi ca;
જહિત્વા માનુસં દેહં, તાવતિંસમગચ્છહં.
Jahitvā mānusaṃ dehaṃ, tāvatiṃsamagacchahaṃ.
‘‘તત્થ મે સુકતં બ્યમ્હં, કણિકારીતિ ઞાયતિ;
‘‘Tattha me sukataṃ byamhaṃ, kaṇikārīti ñāyati;
સટ્ઠિયોજનમુબ્બેધં, તિંસયોજનવિત્થતં.
Saṭṭhiyojanamubbedhaṃ, tiṃsayojanavitthataṃ.
‘‘સહસ્સકણ્ડં સતભેણ્ડુ, ધજાલુ હરિતામયં;
‘‘Sahassakaṇḍaṃ satabheṇḍu, dhajālu haritāmayaṃ;
સતસહસ્સનિય્યૂહા, બ્યમ્હે પાતુભવિંસુ મે.
Satasahassaniyyūhā, byamhe pātubhaviṃsu me.
‘‘સોણ્ણમયા મણિમયા, લોહિતઙ્કમયાપિ ચ;
‘‘Soṇṇamayā maṇimayā, lohitaṅkamayāpi ca;
ફલિકાપિ ચ પલ્લઙ્કા, યેનિચ્છકા યદિચ્છકા.
Phalikāpi ca pallaṅkā, yenicchakā yadicchakā.
‘‘મહારહઞ્ચ સયનં, તૂલિકા વિકતીયુતં;
‘‘Mahārahañca sayanaṃ, tūlikā vikatīyutaṃ;
ઉદ્ધલોમિઞ્ચ એકન્તં, બિમ્બોહનસમાયુતં.
Uddhalomiñca ekantaṃ, bimbohanasamāyutaṃ.
‘‘ભવના નિક્ખમિત્વાન, ચરન્તો દેવચારિકં;
‘‘Bhavanā nikkhamitvāna, caranto devacārikaṃ;
યથા ઇચ્છામિ ગમનં, દેવસઙ્ઘપુરક્ખતો.
Yathā icchāmi gamanaṃ, devasaṅghapurakkhato.
‘‘પુપ્ફસ્સ હેટ્ઠા તિટ્ઠામિ, ઉપરિચ્છદનં મમ;
‘‘Pupphassa heṭṭhā tiṭṭhāmi, uparicchadanaṃ mama;
સમન્તા યોજનસતં, કણિકારેહિ છાદિતં.
Samantā yojanasataṃ, kaṇikārehi chāditaṃ.
‘‘સટ્ઠિતૂરિયસહસ્સાનિ, સાયં પાતં ઉપટ્ઠહું;
‘‘Saṭṭhitūriyasahassāni, sāyaṃ pātaṃ upaṭṭhahuṃ;
પરિવારેન્તિ મં નિચ્ચં, રત્તિન્દિવમતન્દિતા.
Parivārenti maṃ niccaṃ, rattindivamatanditā.
‘‘તત્થ નચ્ચેહિ ગીતેહિ, તાળેહિ વાદિતેહિ ચ;
‘‘Tattha naccehi gītehi, tāḷehi vāditehi ca;
રમામિ ખિડ્ડા રતિયા, મોદામિ કામકામહં.
Ramāmi khiḍḍā ratiyā, modāmi kāmakāmahaṃ.
‘‘તત્થ ભુત્વા પિવિત્વા ચ, મોદામિ તિદસે તદા;
‘‘Tattha bhutvā pivitvā ca, modāmi tidase tadā;
નારીગણેહિ સહિતો, મોદામિ બ્યમ્હમુત્તમે.
Nārīgaṇehi sahito, modāmi byamhamuttame.
‘‘સતાનં પઞ્ચક્ખત્તુઞ્ચ, દેવરજ્જમકારયિં;
‘‘Satānaṃ pañcakkhattuñca, devarajjamakārayiṃ;
સતાનં તીણિક્ખત્તુઞ્ચ, ચક્કવત્તી અહોસહં;
Satānaṃ tīṇikkhattuñca, cakkavattī ahosahaṃ;
પદેસરજ્જં વિપુલં, ગણનાતો અસઙ્ખિયં.
Padesarajjaṃ vipulaṃ, gaṇanāto asaṅkhiyaṃ.
‘‘ભવે ભવે સંસરન્તો, મહાભોગં લભામહં;
‘‘Bhave bhave saṃsaranto, mahābhogaṃ labhāmahaṃ;
ભોગે મે ઊનતા નત્થિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.
Bhoge me ūnatā natthi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘દુવે ભવે સંસરામિ, દેવત્તે અથ માનુસે;
‘‘Duve bhave saṃsarāmi, devatte atha mānuse;
અઞ્ઞં ગતિં ન જાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.
Aññaṃ gatiṃ na jānāmi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘દુવે કુલે પજાયામિ, ખત્તિયે ચાપિ બ્રાહ્મણે;
‘‘Duve kule pajāyāmi, khattiye cāpi brāhmaṇe;
નીચે કુલે ન જાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.
Nīce kule na jānāmi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘હત્થિયાનં અસ્સયાનં, સિવિકં સન્દમાનિકં;
‘‘Hatthiyānaṃ assayānaṃ, sivikaṃ sandamānikaṃ;
લભામિ સબ્બમેવેતં, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.
Labhāmi sabbamevetaṃ, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘દાસીગણં દાસગણં, નારિયો સમલઙ્કતા;
‘‘Dāsīgaṇaṃ dāsagaṇaṃ, nāriyo samalaṅkatā;
લભામિ સબ્બમેવેતં, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.
Labhāmi sabbamevetaṃ, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘કોસેય્યકમ્બલિયાનિ , ખોમકપ્પાસિકાનિ ચ;
‘‘Koseyyakambaliyāni , khomakappāsikāni ca;
લભામિ સબ્બમેવેતં, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.
Labhāmi sabbamevetaṃ, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘નવવત્થં નવફલં, નવગ્ગરસભોજનં;
‘‘Navavatthaṃ navaphalaṃ, navaggarasabhojanaṃ;
લભામિ સબ્બમેવેતં, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.
Labhāmi sabbamevetaṃ, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘ઇમં ખાદ ઇમં ભુઞ્જ, ઇમમ્હિ સયને સય;
‘‘Imaṃ khāda imaṃ bhuñja, imamhi sayane saya;
લભામિ સબ્બમેવેતં, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.
Labhāmi sabbamevetaṃ, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘સબ્બત્થ પૂજિતો હોમિ, યસો અચ્ચુગ્ગતો મમ;
‘‘Sabbattha pūjito homi, yaso accuggato mama;
મહાપક્ખો સદા હોમિ, અભેજ્જપરિસો સદા;
Mahāpakkho sadā homi, abhejjapariso sadā;
ઞાતીનં ઉત્તમો હોમિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.
Ñātīnaṃ uttamo homi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘સીતં ઉણ્હં ન જાનામિ, પરિળાહો ન વિજ્જતિ;
‘‘Sītaṃ uṇhaṃ na jānāmi, pariḷāho na vijjati;
અથો ચેતસિકં દુક્ખં, હદયે મે ન વિજ્જતિ.
Atho cetasikaṃ dukkhaṃ, hadaye me na vijjati.
‘‘સુવણ્ણવણ્ણો હુત્વાન, સંસરામિ ભવાભવે;
‘‘Suvaṇṇavaṇṇo hutvāna, saṃsarāmi bhavābhave;
વેવણ્ણિયં ન જાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.
Vevaṇṇiyaṃ na jānāmi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘દેવલોકા ચવિત્વાન, સુક્કમૂલેન ચોદિતો;
‘‘Devalokā cavitvāna, sukkamūlena codito;
સાવત્થિયં પુરે જાતો, મહાસાલે સુઅડ્ઢકે.
Sāvatthiyaṃ pure jāto, mahāsāle suaḍḍhake.
‘‘પઞ્ચ કામગુણે હિત્વા, પબ્બજિં અનગારિયં;
‘‘Pañca kāmaguṇe hitvā, pabbajiṃ anagāriyaṃ;
જાતિયા સત્તવસ્સોહં, અરહત્તમપાપુણિં.
Jātiyā sattavassohaṃ, arahattamapāpuṇiṃ.
‘‘ઉપસમ્પાદયી બુદ્ધો, ગુણમઞ્ઞાય ચક્ખુમા;
‘‘Upasampādayī buddho, guṇamaññāya cakkhumā;
તરુણો પૂજનીયોહં, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.
Taruṇo pūjanīyohaṃ, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘દિબ્બચક્ખુ વિસુદ્ધં મે, સમાધિકુસલો અહં;
‘‘Dibbacakkhu visuddhaṃ me, samādhikusalo ahaṃ;
અભિઞ્ઞાપારમિપ્પત્તો, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.
Abhiññāpāramippatto, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘પટિસમ્ભિદા અનુપ્પત્તો, ઇદ્ધિપાદેસુ કોવિદો;
‘‘Paṭisambhidā anuppatto, iddhipādesu kovido;
ધમ્મેસુ પારમિપ્પત્તો, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.
Dhammesu pāramippatto, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘તિંસકપ્પસહસ્સમ્હિ, યં બુદ્ધમભિપૂજયિં;
‘‘Tiṃsakappasahassamhi, yaṃ buddhamabhipūjayiṃ;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.
Duggatiṃ nābhijānāmi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
છળભિઞ્ઞો પુન હુત્વા સૂલતો ઉટ્ઠહિત્વા પરાનુદ્દયાય આકાસે ઠત્વા પાટિહારિયં દસ્સેસિ. મહાજનો અચ્છરિયબ્ભુતચિત્તજાતો અહોસિ. તાવદેવસ્સ વણો સંરૂળ્હિ, સો ભિક્ખૂહિ, ‘‘આવુસો, તાદિસં દુક્ખં અનુભવન્તો કથં ત્વં વિપસ્સનં અનુયુઞ્જિતું અસક્ખી’’તિ પુટ્ઠો, ‘‘પગેવ મે, આવુસો, સંસારે આદીનવો, સઙ્ખારાનઞ્ચ સભાવો સુદિટ્ઠો, એવાહં તાદિસં દુક્ખં અનુભવન્તોપિ અસક્ખિં વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા વિસેસં અધિગન્તુ’’ન્તિ દસ્સેન્તો –
Chaḷabhiñño puna hutvā sūlato uṭṭhahitvā parānuddayāya ākāse ṭhatvā pāṭihāriyaṃ dassesi. Mahājano acchariyabbhutacittajāto ahosi. Tāvadevassa vaṇo saṃrūḷhi, so bhikkhūhi, ‘‘āvuso, tādisaṃ dukkhaṃ anubhavanto kathaṃ tvaṃ vipassanaṃ anuyuñjituṃ asakkhī’’ti puṭṭho, ‘‘pageva me, āvuso, saṃsāre ādīnavo, saṅkhārānañca sabhāvo sudiṭṭho, evāhaṃ tādisaṃ dukkhaṃ anubhavantopi asakkhiṃ vipassanaṃ vaḍḍhetvā visesaṃ adhigantu’’nti dassento –
૧૨૧.
121.
‘‘નત્થિ કોચિ ભવો નિચ્ચો, સઙ્ખારા વાપિ સસ્સતા;
‘‘Natthi koci bhavo nicco, saṅkhārā vāpi sassatā;
ઉપ્પજ્જન્તિ ચ તે ખન્ધા, ચવન્તિ અપરાપરં.
Uppajjanti ca te khandhā, cavanti aparāparaṃ.
૧૨૨.
122.
‘‘એતમાદીનવં ઞત્વા, ભવેનમ્હિ અનત્થિકો;
‘‘Etamādīnavaṃ ñatvā, bhavenamhi anatthiko;
નિસ્સટો સબ્બકામેહિ, પત્તો મે આસવક્ખયો’’તિ. –
Nissaṭo sabbakāmehi, patto me āsavakkhayo’’ti. –
ઇમં ગાથાદ્વયં અભાસિ.
Imaṃ gāthādvayaṃ abhāsi.
તત્થ નત્થિ કોચિ ભવો નિચ્ચોતિ કમ્મભવો ઉપપત્તિભવો કામભવો રૂપભવો અરૂપભવો સઞ્ઞીભવો અસઞ્ઞીભવો નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીભવો એકવોકારભવો ચતુવોકારભવો પઞ્ચવોકારભવોતિ એવંભેદો, તત્થાપિ હીનો મજ્ઝિમો ઉક્કટ્ઠો દીઘાયુકો સુખબહુલો વોમિસ્સસુખદુક્ખોતિ એવંવિભાગો યોકોચિ નિચ્ચો ધુવો થિરો અપલોકિયધમ્મો નત્થિ તં તં કારણં પટિચ્ચ સમુપ્પન્નત્તા. યસ્મા ચ એતદેવં, તસ્મા સઙ્ખારા વાપિ સસ્સતા નત્થીતિ યોજના. પચ્ચયેહિ સઙ્ખતત્તા ‘‘સઙ્ખારા’’તિ લદ્ધનામે હિ પઞ્ચક્ખન્ધે ઉપાદાય ભવસમઞ્ઞાય સઙ્ખારાવ હુત્વા સમ્ભૂતા જરામરણેન ચ વિપરિણમન્તીતિ અસસ્સતા વિપરિણામધમ્મા. તથા હિ તે ‘‘સઙ્ખારા’’તિ વુચ્ચન્તિ. તેનાહ ઉપ્પજ્જન્તિ ચ તે ખન્ધા, ચવન્તિ અપરાપરન્તિ. તે ભવપરિયાયેન સઙ્ખારપરિયાયેન ચ વુત્તા પઞ્ચક્ખન્ધા યથાપચ્ચયં અપરાપરં ઉપ્પજ્જન્તિ, ઉપ્પન્ના ચ જરાય પરિપીળિતા હુત્વા ચવન્તિ પરિભિજ્જન્તીતિ અત્થો. એતેન ‘‘ભવો, સઙ્ખારા’’તિ ચ લદ્ધવોહારા પઞ્ચક્ખન્ધા ઉદયબ્બયસભાવાતિ દસ્સેતિ. યસ્મા તિલક્ખણં આરોપેત્વા સઙ્ખારે સમ્મસન્તસ્સ તયોપિ ભવા આદિત્તં વિય સઙ્ખતે આદીનવં દોસં પગેવ વિપસ્સનાપઞ્ઞાય જાનિત્વા અનિચ્ચલક્ખણેહિ દિટ્ઠા સઙ્ખારા દુક્ખાનત્તા વિભૂતતરા ઉપટ્ઠહન્તિ, તેનાહ ભગવા – ‘‘યદનિચ્ચં તં દુક્ખં, યં દુક્ખં તદનત્તા’’તિ (સં॰ નિ॰ ૩.૧૫).
Tattha natthi koci bhavo niccoti kammabhavo upapattibhavo kāmabhavo rūpabhavo arūpabhavo saññībhavo asaññībhavo nevasaññīnāsaññībhavo ekavokārabhavo catuvokārabhavo pañcavokārabhavoti evaṃbhedo, tatthāpi hīno majjhimo ukkaṭṭho dīghāyuko sukhabahulo vomissasukhadukkhoti evaṃvibhāgo yokoci nicco dhuvo thiro apalokiyadhammo natthi taṃ taṃ kāraṇaṃ paṭicca samuppannattā. Yasmā ca etadevaṃ, tasmā saṅkhārā vāpi sassatā natthīti yojanā. Paccayehi saṅkhatattā ‘‘saṅkhārā’’ti laddhanāme hi pañcakkhandhe upādāya bhavasamaññāya saṅkhārāva hutvā sambhūtā jarāmaraṇena ca vipariṇamantīti asassatā vipariṇāmadhammā. Tathā hi te ‘‘saṅkhārā’’ti vuccanti. Tenāha uppajjanti ca te khandhā, cavanti aparāparanti. Te bhavapariyāyena saṅkhārapariyāyena ca vuttā pañcakkhandhā yathāpaccayaṃ aparāparaṃ uppajjanti, uppannā ca jarāya paripīḷitā hutvā cavanti paribhijjantīti attho. Etena ‘‘bhavo, saṅkhārā’’ti ca laddhavohārā pañcakkhandhā udayabbayasabhāvāti dasseti. Yasmā tilakkhaṇaṃ āropetvā saṅkhāre sammasantassa tayopi bhavā ādittaṃ viya saṅkhate ādīnavaṃ dosaṃ pageva vipassanāpaññāya jānitvā aniccalakkhaṇehi diṭṭhā saṅkhārā dukkhānattā vibhūtatarā upaṭṭhahanti, tenāha bhagavā – ‘‘yadaniccaṃ taṃ dukkhaṃ, yaṃ dukkhaṃ tadanattā’’ti (saṃ. ni. 3.15).
યસ્મા તિલક્ખણં આરોપેત્વા સઙ્ખારે સમ્મસન્તસ્સ તયોપિ ભવા આદિત્તં વિય અગારં સપ્પટિભયા ઉપટ્ઠહન્તિ, તસ્મા આહ ‘‘ભવેનમ્હિ અનત્થિકો’’તિ. એવં પન સબ્બસો ભવેહિ વિનિવત્તિયમાનસ્સ કામેસુ અપેક્ખાય લેસોપિ ન સમ્ભવતિયેવ, તેનાહ ‘‘નિસ્સટો સબ્બકામેહી’’તિ, અમ્હીતિ યોજના. માનુસેહિ વિય દિબ્બેહિપિ કામેહિ નિવત્તિતચિત્તોસ્મીતિ અત્થો. પત્તો મે આસવક્ખયોતિ યસ્મા એવં સુપરિમજ્જિતસઙ્ખારો ભવેસુ સુપરિદિટ્ઠાદીનવો કામેસુ ચ અનાસત્તમાનસો તસ્મા સૂલમત્થકે નિસિન્નેનાપિ મે મયા પત્તો અધિગતો આસવક્ખયો નિબ્બાનં અરહત્તઞ્ચાતિ. અઞ્ઞેહિ ચ સબ્રહ્મચારીહિ અપ્પત્તમાનસેહિ તદધિગમાય ઉસ્સાહો કરણીયોતિ ભિક્ખૂનં ઓવાદમદાસિ.
Yasmā tilakkhaṇaṃ āropetvā saṅkhāre sammasantassa tayopi bhavā ādittaṃ viya agāraṃ sappaṭibhayā upaṭṭhahanti, tasmā āha ‘‘bhavenamhi anatthiko’’ti. Evaṃ pana sabbaso bhavehi vinivattiyamānassa kāmesu apekkhāya lesopi na sambhavatiyeva, tenāha ‘‘nissaṭo sabbakāmehī’’ti, amhīti yojanā. Mānusehi viya dibbehipi kāmehi nivattitacittosmīti attho. Patto me āsavakkhayoti yasmā evaṃ suparimajjitasaṅkhāro bhavesu suparidiṭṭhādīnavo kāmesu ca anāsattamānaso tasmā sūlamatthake nisinnenāpi me mayā patto adhigato āsavakkhayo nibbānaṃ arahattañcāti. Aññehi ca sabrahmacārīhi appattamānasehi tadadhigamāya ussāho karaṇīyoti bhikkhūnaṃ ovādamadāsi.
ઉત્તરત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Uttarattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૧. ઉત્તરત્થેરગાથા • 1. Uttarattheragāthā