Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૪. વલ્લિયત્થેરગાથાવણ્ણના
4. Valliyattheragāthāvaṇṇanā
યં કિચ્ચં દળ્હવીરિયેનાતિઆદિકા આયસ્મતો વલ્લિયત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો સુમેધસ્સ ભગવતો કાલે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો વિજ્જાસિપ્પેસુ નિપ્ફત્તિં ગતો અસીતિકોટિવિભવં પહાય તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા પબ્બતપાદે અરઞ્ઞાયતને એકિસ્સા નદિયા તીરે અસ્સમં કારેત્વા વિહરન્તો અત્તનો અનુગ્ગણ્હનત્થં ઉપગતં સત્થારં દિસ્વા પસન્નમાનસો અજિનચમ્મં પત્થરિત્વા અદાસિ . તત્થ નિસિન્નં ભગવન્તં પુપ્ફેહિ ચ ચન્દનેન ચ પૂજેત્વા અમ્બફલાનિ દત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિ. તસ્સ ભગવા નિસિન્નાસનસમ્પત્તિં પકાસેન્તો અનુમોદનં વત્વા પક્કામિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે વેસાલિયં બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા ‘‘કણ્હમિત્તો’’તિ લદ્ધનામો વયપ્પત્તો સત્થુ વેસાલિગમને બુદ્ધાનુભાવં દિસ્વા પટિલદ્ધસદ્ધો મહાકચ્ચાનત્થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિ. સો મન્દપઞ્ઞો દન્ધપરક્કમો ચ હુત્વા ચિરં કાલં વિઞ્ઞું સબ્રહ્મચારિં નિસ્સાયેવ વસતિ. ભિક્ખૂ ‘‘યથા નામ વલ્લિ રુક્ખાદીસુ કિઞ્ચિ અનિસ્સાય વડ્ઢિતું ન સક્કોતિ, એવમયમ્પિ કઞ્ચિ પણ્ડિતં અનિસ્સાય વડ્ઢિતું ન સક્કોતી’’તિ વલ્લિયોત્વેવ સમુદાચરિંસુ. અપરભાગે પન વેણુદત્તત્થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા તસ્સ ઓવાદે ઠત્વા સતો સમ્પજાનો હુત્વા વિહરન્તો ઞાણસ્સ પરિપાકં ગતત્તા પટિપત્તિક્કમં થેરં પુચ્છન્તો –
Yaṃkiccaṃ daḷhavīriyenātiādikā āyasmato valliyattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinanto sumedhassa bhagavato kāle brāhmaṇakule nibbattitvā viññutaṃ patto vijjāsippesu nipphattiṃ gato asītikoṭivibhavaṃ pahāya tāpasapabbajjaṃ pabbajitvā pabbatapāde araññāyatane ekissā nadiyā tīre assamaṃ kāretvā viharanto attano anuggaṇhanatthaṃ upagataṃ satthāraṃ disvā pasannamānaso ajinacammaṃ pattharitvā adāsi . Tattha nisinnaṃ bhagavantaṃ pupphehi ca candanena ca pūjetvā ambaphalāni datvā pañcapatiṭṭhitena vandi. Tassa bhagavā nisinnāsanasampattiṃ pakāsento anumodanaṃ vatvā pakkāmi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde vesāliyaṃ brāhmaṇakule nibbattitvā ‘‘kaṇhamitto’’ti laddhanāmo vayappatto satthu vesāligamane buddhānubhāvaṃ disvā paṭiladdhasaddho mahākaccānattherassa santike pabbaji. So mandapañño dandhaparakkamo ca hutvā ciraṃ kālaṃ viññuṃ sabrahmacāriṃ nissāyeva vasati. Bhikkhū ‘‘yathā nāma valli rukkhādīsu kiñci anissāya vaḍḍhituṃ na sakkoti, evamayampi kañci paṇḍitaṃ anissāya vaḍḍhituṃ na sakkotī’’ti valliyotveva samudācariṃsu. Aparabhāge pana veṇudattattheraṃ upasaṅkamitvā tassa ovāde ṭhatvā sato sampajāno hutvā viharanto ñāṇassa paripākaṃ gatattā paṭipattikkamaṃ theraṃ pucchanto –
૧૬૭.
167.
‘‘યં કિચ્ચં દળ્હવીરિયેન, યં કિચ્ચં બોદ્ધુમિચ્છતા;
‘‘Yaṃ kiccaṃ daḷhavīriyena, yaṃ kiccaṃ boddhumicchatā;
કરિસ્સં નાવરજ્ઝિસ્સં, પસ્સ વીરિયં પરક્કમં.
Karissaṃ nāvarajjhissaṃ, passa vīriyaṃ parakkamaṃ.
૧૬૮.
168.
‘‘ત્વઞ્ચ મે મગ્ગમક્ખાહિ, અઞ્જસં અમતોગધં;
‘‘Tvañca me maggamakkhāhi, añjasaṃ amatogadhaṃ;
અહં મોનેન મોનિસ્સં, ગઙ્ગાસોતોવ સાગર’’ન્તિ. – ગાથાદ્વયં અભાસિ;
Ahaṃ monena monissaṃ, gaṅgāsotova sāgara’’nti. – gāthādvayaṃ abhāsi;
તત્થ યં કિચ્ચં દળ્હવીરિયેનાતિ દળ્હેન વીરિયેન થિરેન પરક્કમેન, દળ્હવીરિયેન વા પુરિસધોરય્હેન યં કિચ્ચં કાતબ્બં પટિપજ્જિતબ્બં. યં કિચ્ચં બોદ્ધુમિચ્છતાતિ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ નિબ્બાનમેવ વા બોદ્ધું બુજ્ઝિતું ઇચ્છન્તેન પટિવિજ્ઝિતુકામેન યં કિચ્ચં કરણીયં. કરિસ્સં નાવરજ્ઝિસ્સન્તિ તમહં દાનિ કરિસ્સં ન વિરાધેસ્સં, યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જિસ્સામિ. પસ્સ વીરિયં પરક્કમન્તિ યથા પટિપજ્જમાને ધમ્મે વિધિના ઈરણતો ‘‘વીરિયં’’, પરં પરં ઠાનં અક્કમનતો ‘‘પરક્કમો’’તિ ચ લદ્ધનામં સમ્માવાયામં પસ્સ ન સદ્ધમેવાતિ અત્તનો કત્તુકામતં દસ્સેતિ.
Tattha yaṃ kiccaṃ daḷhavīriyenāti daḷhena vīriyena thirena parakkamena, daḷhavīriyena vā purisadhorayhena yaṃ kiccaṃ kātabbaṃ paṭipajjitabbaṃ. Yaṃ kiccaṃ boddhumicchatāti cattāri ariyasaccāni nibbānameva vā boddhuṃ bujjhituṃ icchantena paṭivijjhitukāmena yaṃ kiccaṃ karaṇīyaṃ. Karissaṃ nāvarajjhissanti tamahaṃ dāni karissaṃ na virādhessaṃ, yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjissāmi. Passa vīriyaṃ parakkamanti yathā paṭipajjamāne dhamme vidhinā īraṇato ‘‘vīriyaṃ’’, paraṃ paraṃ ṭhānaṃ akkamanato ‘‘parakkamo’’ti ca laddhanāmaṃ sammāvāyāmaṃ passa na saddhamevāti attano kattukāmataṃ dasseti.
ત્વઞ્ચાતિ કમ્મટ્ઠાનદાયકં કલ્યાણમિત્તં આલપતિ. મેતિ મય્હં. મગ્ગમક્ખાહીતિ અરિયમગ્ગં કથેહિ, લોકુત્તરમગ્ગસમ્પાપકં ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનં કથેહીતિ અત્થો. અઞ્જસન્તિ ઉજુકં મજ્ઝિમપટિપદાભાવેન અન્તદ્વયસ્સ અનુપગમનતો. અમતે નિબ્બાને સમ્પાપકભાવેન પતિટ્ઠિતત્તા અમતોગધં. મોનેનાતિ ઞાણેન મગ્ગપઞ્ઞાય. મોનિસ્સન્તિ જાનિસ્સં નિબ્બાનં પટિવિજ્ઝિસ્સં પાપુણિસ્સં. ગઙ્ગાસોતોવ સાગરન્તિ યથા ગઙ્ગાય સોતો સાગરં સમુદ્દં અવિરજ્ઝન્તો એકંસતો ઓગાહતિ, એવં ‘‘અહં કમ્મટ્ઠાનં અનુયુઞ્જન્તો મગ્ગઞાણેન નિબ્બાનં અધિગમિસ્સામિ, તસ્મા તં કમ્મટ્ઠાનં મે આચિક્ખથા’’તિ થેરં કમ્મટ્ઠાનં યાચિ.
Tvañcāti kammaṭṭhānadāyakaṃ kalyāṇamittaṃ ālapati. Meti mayhaṃ. Maggamakkhāhīti ariyamaggaṃ kathehi, lokuttaramaggasampāpakaṃ catusaccakammaṭṭhānaṃ kathehīti attho. Añjasanti ujukaṃ majjhimapaṭipadābhāvena antadvayassa anupagamanato. Amate nibbāne sampāpakabhāvena patiṭṭhitattā amatogadhaṃ. Monenāti ñāṇena maggapaññāya. Monissanti jānissaṃ nibbānaṃ paṭivijjhissaṃ pāpuṇissaṃ. Gaṅgāsotova sāgaranti yathā gaṅgāya soto sāgaraṃ samuddaṃ avirajjhanto ekaṃsato ogāhati, evaṃ ‘‘ahaṃ kammaṭṭhānaṃ anuyuñjanto maggañāṇena nibbānaṃ adhigamissāmi, tasmā taṃ kammaṭṭhānaṃ me ācikkhathā’’ti theraṃ kammaṭṭhānaṃ yāci.
તં સુત્વા વેણુદત્તત્થેરો તસ્સ કમ્મટ્ઠાનં અદાસિ. સોપિ કમ્મટ્ઠાનં અનુયુઞ્જન્તો નચિરસ્સેવ વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૨.૪૯.૭૫-૧૦૫) –
Taṃ sutvā veṇudattatthero tassa kammaṭṭhānaṃ adāsi. Sopi kammaṭṭhānaṃ anuyuñjanto nacirasseva vipassanaṃ ussukkāpetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.49.75-105) –
‘‘પઞ્ચ કામગુણે હિત્વા, પિયરૂપે મનોરમે;
‘‘Pañca kāmaguṇe hitvā, piyarūpe manorame;
અસીતિ કોટિયો હિત્વા, પબ્બજિં અનગારિયં.
Asīti koṭiyo hitvā, pabbajiṃ anagāriyaṃ.
‘‘પબ્બજિત્વાન કાયેન, પાપકમ્મં વિવજ્જયિં;
‘‘Pabbajitvāna kāyena, pāpakammaṃ vivajjayiṃ;
વચીદુચ્ચરિતં હિત્વા, નદીકૂલે વસામહં.
Vacīduccaritaṃ hitvā, nadīkūle vasāmahaṃ.
‘‘એકકં મં વિહરન્તં, બુદ્ધસેટ્ઠો ઉપાગમિ;
‘‘Ekakaṃ maṃ viharantaṃ, buddhaseṭṭho upāgami;
નાહં જાનામિ બુદ્ધોતિ, અકાસિં પટિસન્થારં.
Nāhaṃ jānāmi buddhoti, akāsiṃ paṭisanthāraṃ.
‘‘કરિત્વા પટિસન્થારં, નામગોત્તમપુચ્છહં;
‘‘Karitvā paṭisanthāraṃ, nāmagottamapucchahaṃ;
દેવતાનુસિ ગન્ધબ્બો, અદુ સક્કો પુરિન્દદો.
Devatānusi gandhabbo, adu sakko purindado.
‘‘કો વા ત્વં કસ્સ વા પુત્તો, મહાબ્રહ્મા ઇધાગતો;
‘‘Ko vā tvaṃ kassa vā putto, mahābrahmā idhāgato;
વિરોચેસિ દિસા સબ્બા, ઉદયં સૂરિયો યથા.
Virocesi disā sabbā, udayaṃ sūriyo yathā.
‘‘સહસ્સારાનિ ચક્કાનિ, પાદે દિસ્સન્તિ મારિસ;
‘‘Sahassārāni cakkāni, pāde dissanti mārisa;
કો વા ત્વં કસ્સ વા પુત્તો, કથં જાનેમુ તં મયં.
Ko vā tvaṃ kassa vā putto, kathaṃ jānemu taṃ mayaṃ.
‘‘નામગોત્તં પવેદેહિ, સંસયં અપનેહિ મે;
‘‘Nāmagottaṃ pavedehi, saṃsayaṃ apanehi me;
નમ્હિ દેવા ન ગન્ધબ્બો, નમ્હિ સક્કો પુરિન્દદો.
Namhi devā na gandhabbo, namhi sakko purindado.
‘‘બ્રહ્મભાવો ચ મે નત્થિ, એતેસં ઉત્તમો અહં;
‘‘Brahmabhāvo ca me natthi, etesaṃ uttamo ahaṃ;
અતીતો વિસયં તેસં, દાલયિં કામબન્ધનં.
Atīto visayaṃ tesaṃ, dālayiṃ kāmabandhanaṃ.
‘‘સબ્બે કિલેસે ઝાપેત્વા, પત્તો સમ્બોધિમુત્તમં;
‘‘Sabbe kilese jhāpetvā, patto sambodhimuttamaṃ;
તસ્સ વાચં સુણિત્વાહં, ઇદં વચનમબ્રવિં.
Tassa vācaṃ suṇitvāhaṃ, idaṃ vacanamabraviṃ.
‘‘યદિ બુદ્ધોસિ સબ્બઞ્ઞૂ, નિસીદ ત્વં મહામુને;
‘‘Yadi buddhosi sabbaññū, nisīda tvaṃ mahāmune;
તમહં પૂજયિસ્સામિ, દુક્ખસ્સન્તકરો તુવં.
Tamahaṃ pūjayissāmi, dukkhassantakaro tuvaṃ.
‘‘પત્થરિત્વાજિનચમ્મં , અદાસિ સત્થુનો અહં;
‘‘Pattharitvājinacammaṃ , adāsi satthuno ahaṃ;
નિસીદિ તત્થ ભગવા, સીહોવ ગિરિગબ્ભરે.
Nisīdi tattha bhagavā, sīhova girigabbhare.
‘‘ખિપ્પં પબ્બતમારુય્હ, અમ્બસ્સ ફલમગ્ગહિં;
‘‘Khippaṃ pabbatamāruyha, ambassa phalamaggahiṃ;
સાલકલ્યાણિકં પુપ્ફં, ચન્દનઞ્ચ મહારહં.
Sālakalyāṇikaṃ pupphaṃ, candanañca mahārahaṃ.
‘‘ખિપ્પં પગ્ગય્હ તં સબ્બં, ઉપેત્વા લોકનાયકં;
‘‘Khippaṃ paggayha taṃ sabbaṃ, upetvā lokanāyakaṃ;
ફલં બુદ્ધસ્સ દત્વાન, સાલપુપ્ફમપૂજયિં.
Phalaṃ buddhassa datvāna, sālapupphamapūjayiṃ.
‘‘ચન્દનં અનુલિમ્પિત્વા, અવન્દિં સત્થુનો અહં;
‘‘Candanaṃ anulimpitvā, avandiṃ satthuno ahaṃ;
પસન્નચિત્તો સુમનો, વિપુલાય ચ પીતિયા.
Pasannacitto sumano, vipulāya ca pītiyā.
‘‘અજિનમ્હિ નિસીદિત્વા, સુમેધો લોકનાયકો;
‘‘Ajinamhi nisīditvā, sumedho lokanāyako;
મમ કમ્મં પકિત્તેસિ, હાસયન્તો મમં તદા.
Mama kammaṃ pakittesi, hāsayanto mamaṃ tadā.
‘‘ઇમિના ફલદાનેન, ગન્ધમાલેહિ ચૂભયં;
‘‘Iminā phaladānena, gandhamālehi cūbhayaṃ;
પઞ્ચવીસે કપ્પસતે, દેવલોકે રમિસ્સતિ.
Pañcavīse kappasate, devaloke ramissati.
‘‘અનૂનમનસઙ્કપ્પો, વસવત્તી ભવિસ્સતિ;
‘‘Anūnamanasaṅkappo, vasavattī bhavissati;
છબ્બીસતિકપ્પસતે, મનુસ્સત્તં ગમિસ્સતિ.
Chabbīsatikappasate, manussattaṃ gamissati.
‘‘ભવિસ્સતિ ચક્કવત્તી, ચાતુરન્તો મહિદ્ધિકો;
‘‘Bhavissati cakkavattī, cāturanto mahiddhiko;
વેભારં નામ નગરં, વિસ્સકમ્મેન માપિતં.
Vebhāraṃ nāma nagaraṃ, vissakammena māpitaṃ.
‘‘હેસ્સતિ સબ્બસોવણ્ણં, નાનારતનભૂસિતં;
‘‘Hessati sabbasovaṇṇaṃ, nānāratanabhūsitaṃ;
એતેનેવ ઉપાયેન, સંસરિસ્સતિ સો ભવે.
Eteneva upāyena, saṃsarissati so bhave.
‘‘સબ્બત્થ પૂજિતો હુત્વા, દેવત્તે અથ માનુસે;
‘‘Sabbattha pūjito hutvā, devatte atha mānuse;
પચ્છિમે ભવે સમ્પત્તે, બ્રહ્મબન્ધુ ભવિસ્સતિ.
Pacchime bhave sampatte, brahmabandhu bhavissati.
‘‘અગારા અભિનિક્ખમ્મ, અનગારી ભવિસ્સતિ;
‘‘Agārā abhinikkhamma, anagārī bhavissati;
અભિઞ્ઞાપારગૂ હુત્વા, નિબ્બાયિસ્સતિનાસવો.
Abhiññāpāragū hutvā, nibbāyissatināsavo.
‘‘ઇદં વત્વાન સમ્બુદ્ધો, સુમેધો લોકનાયકો;
‘‘Idaṃ vatvāna sambuddho, sumedho lokanāyako;
મમ નિજ્ઝાયમાનસ્સ, પક્કામિ અનિલઞ્જસે.
Mama nijjhāyamānassa, pakkāmi anilañjase.
‘‘તેન કમ્મેન સુકતેન, ચેતનાપણિધીહિ ચ;
‘‘Tena kammena sukatena, cetanāpaṇidhīhi ca;
જહિત્વા માનુસં દેહં, તાવતિંસમગચ્છહં.
Jahitvā mānusaṃ dehaṃ, tāvatiṃsamagacchahaṃ.
‘‘તુસિતતો ચવિત્વાન, નિબ્બત્તિં માતુકુચ્છિયં;
‘‘Tusitato cavitvāna, nibbattiṃ mātukucchiyaṃ;
ભોગે મે ઊનતા નત્થિ, યમ્હિ ગબ્ભે વસામહં.
Bhoge me ūnatā natthi, yamhi gabbhe vasāmahaṃ.
‘‘માતુકુચ્છિગતે મયિ, અન્નપાનઞ્ચ ભોજનં;
‘‘Mātukucchigate mayi, annapānañca bhojanaṃ;
માતુયા મમ છન્દેન, નિબ્બત્તતિ યદિચ્છકં.
Mātuyā mama chandena, nibbattati yadicchakaṃ.
‘‘જાતિયા પઞ્ચવસ્સેન, પબ્બજિં અનગારિયં;
‘‘Jātiyā pañcavassena, pabbajiṃ anagāriyaṃ;
ઓરોપિતમ્હિ કેસમ્હિ, અરહત્તમપાપુણિં.
Oropitamhi kesamhi, arahattamapāpuṇiṃ.
‘‘પુબ્બકમ્મં ગવેસન્તો, ઓરેન નાદ્દસં અહં;
‘‘Pubbakammaṃ gavesanto, orena nāddasaṃ ahaṃ;
તિંસકપ્પસહસ્સમ્હિ, મમ કમ્મમનુસ્સરિં.
Tiṃsakappasahassamhi, mama kammamanussariṃ.
‘‘નમો તે પુરિસાજઞ્ઞ, નમો તે પુરિસુત્તમ;
‘‘Namo te purisājañña, namo te purisuttama;
તવ સાસનમાગમ્મ, પત્તોમ્હિ અચલં પદં.
Tava sāsanamāgamma, pattomhi acalaṃ padaṃ.
‘‘તિંસકપ્પસહસ્સમ્હિ, યં બુદ્ધમભિપૂજયિં;
‘‘Tiṃsakappasahassamhi, yaṃ buddhamabhipūjayiṃ;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.
Duggatiṃ nābhijānāmi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
અરહત્તં પન પત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો થેરો ઇમાયેવ ગાથા અભાસીતિ.
Arahattaṃ pana patvā aññaṃ byākaronto thero imāyeva gāthā abhāsīti.
વલ્લિયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Valliyattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૪. વલ્લિયત્થેરગાથા • 4. Valliyattheragāthā