Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā

    ૨૧. મહાનિપાતો

    21. Mahānipāto

    ૧. વઙ્ગીસત્થેરગાથાવણ્ણના

    1. Vaṅgīsattheragāthāvaṇṇanā

    સત્તતિનિપાતે નિક્ખન્તં વત મં સન્તન્તિઆદિકા આયસ્મતો વઙ્ગીસત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર પદુમુત્તરબુદ્ધકાલે હંસવતીનગરે મહાભોગકુલે નિબ્બત્તો, પુરિમનયેનેવ વિહારં ગન્ત્વા ધમ્મં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું પટિભાનવન્તાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા સત્થુ અધિકારકમ્મં કત્વા – ‘‘અહમ્પિ અનાગતે પટિભાનવન્તાનં અગ્ગો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં કત્વા, સત્થારા બ્યાકતો યાવજીવં કુસલં કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વઙ્ગીસોતિ લદ્ધનામો તયો બેદે ઉગ્ગણ્હન્તો આચરિયં આરાધેત્વા, છવસીસમન્તં નામ સિક્ખિત્વા છવસીસં નખેન આકોટેત્વા ‘‘અયં સત્તો અસુકયોનિયં નિબ્બત્તો’’તિ જાનાતિ.

    Sattatinipāte nikkhantaṃ vata maṃ santantiādikā āyasmato vaṅgīsattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayaṃ kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatīnagare mahābhogakule nibbatto, purimanayeneva vihāraṃ gantvā dhammaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ paṭibhānavantānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā satthu adhikārakammaṃ katvā – ‘‘ahampi anāgate paṭibhānavantānaṃ aggo bhaveyya’’nti patthanaṃ katvā, satthārā byākato yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ brāhmaṇakule nibbattitvā vaṅgīsoti laddhanāmo tayo bede uggaṇhanto ācariyaṃ ārādhetvā, chavasīsamantaṃ nāma sikkhitvā chavasīsaṃ nakhena ākoṭetvā ‘‘ayaṃ satto asukayoniyaṃ nibbatto’’ti jānāti.

    બ્રાહ્મણા ‘‘અયં અમ્હાકં જીવિતમગ્ગો’’તિ ઞત્વા વઙ્ગીસં ગહેત્વા પટિચ્છન્નયાને નિસીદાપેત્વા ગામનિગમરાજધાનિયો વિચરન્તિ. વઙ્ગીસોપિ તિવસ્સમત્થકે મતાનમ્પિ સીસં આહરાપેત્વા નખેન આકોટેત્વા ‘‘અયં સત્તો અસુકયોનિયં નિબ્બત્તો’’તિ વત્વા મહાજનસ્સ કઙ્ખચ્છેદનત્થં તે તે જને આવાહેત્વા અત્તનો અત્તનો ગતિં કથાપેતિ. તેન તસ્મિં મહાજનો અભિપ્પસીદતિ. સો તં નિસ્સાય મહાજનસ્સ હત્થતો સતમ્પિ સહસ્સમ્પિ લભતીતિ. બ્રાહ્મણા વઙ્ગીસમાદાય યથારુચિં વિચરિત્વા પુન સાવત્થિં અગમંસુ. વઙ્ગીસો સત્થુ ગુણે સુત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિતુકામો અહોસિ. બ્રાહ્મણા ‘‘સમણો ગોતમો માયાય તં આવટ્ટેસ્સતી’’તિ પટિક્ખિપિંસુ. વઙ્ગીસો તેસં વચનં અનાદિયિત્વા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા મધુરપટિસન્થારં કત્વા એકમન્તં નિસીદિ.

    Brāhmaṇā ‘‘ayaṃ amhākaṃ jīvitamaggo’’ti ñatvā vaṅgīsaṃ gahetvā paṭicchannayāne nisīdāpetvā gāmanigamarājadhāniyo vicaranti. Vaṅgīsopi tivassamatthake matānampi sīsaṃ āharāpetvā nakhena ākoṭetvā ‘‘ayaṃ satto asukayoniyaṃ nibbatto’’ti vatvā mahājanassa kaṅkhacchedanatthaṃ te te jane āvāhetvā attano attano gatiṃ kathāpeti. Tena tasmiṃ mahājano abhippasīdati. So taṃ nissāya mahājanassa hatthato satampi sahassampi labhatīti. Brāhmaṇā vaṅgīsamādāya yathāruciṃ vicaritvā puna sāvatthiṃ agamaṃsu. Vaṅgīso satthu guṇe sutvā satthāraṃ upasaṅkamitukāmo ahosi. Brāhmaṇā ‘‘samaṇo gotamo māyāya taṃ āvaṭṭessatī’’ti paṭikkhipiṃsu. Vaṅgīso tesaṃ vacanaṃ anādiyitvā satthu santikaṃ gantvā madhurapaṭisanthāraṃ katvā ekamantaṃ nisīdi.

    તં સત્થા પુચ્છિ – ‘‘વઙ્ગીસ, કિઞ્ચિ સિપ્પં જાનાસી’’તિ? ‘‘આમ, ભો ગોતમ, છવસીસમન્તં નામ જાનામિ. તેન તિવસ્સમત્થકે મતાનમ્પિ સીસં નખેન આકોટેત્વા નિબ્બત્તટ્ઠાનં જાનામી’’તિ. સત્થા તસ્સ એકં નિરયે નિબ્બત્તસ્સ સીસં દસ્સેસિ, એકં મનુસ્સેસુ , એકં દેવેસુ, એકં પરિનિબ્બુતસ્સ સીસં દસ્સેસિ. સો પઠમં સીસં આકોટેત્વા, ‘‘ભો ગોતમ, અયં સત્તો નિરયે નિબ્બત્તો’’તિ આહ. ‘‘સાધુ, વઙ્ગીસ, સુટ્ઠુ તયા દિટ્ઠં. અયં સત્તો કુહિં નિબ્બત્તો’’તિ પુચ્છિ. ‘‘મનુસ્સલોકે’’તિ. ‘‘અયં કુહિ’’ન્તિ? ‘‘દેવલોકે’’તિ તિણ્ણન્નમ્પિ નિબ્બત્તટ્ઠાનં કથેસિ. પરિનિબ્બુતસ્સ પન સીસં નખેન આકોટેન્તો નેવ અન્તં ન કોટિં પસ્સિ. અથ નં સત્થા ‘‘ન સક્કોસિ વઙ્ગીસા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ઉપપરિક્ખામિ તાવા’’તિ પુનપ્પુનં પરિવત્તેત્વા આકોટેન્તોપિ બાહિરકમન્તેન ખીણાસવસ્સ ગતિં કથં જાનિસ્સતિ, અથસ્સ મત્થકતો સેદો મુચ્ચિ. સો લજ્જિત્વા તુણ્હીભૂતો અટ્ઠાસિ. અથ નં સત્થા – ‘‘કિલમસિ, વઙ્ગીસા’’તિ આહ. ‘‘આમ, ભો ગોતમ, ઇમસ્સ ઉપ્પન્નટ્ઠાનં જાનિતું ન સક્કોમિ, સચે તુમ્હે જાનાથ, કથેથા’’તિ. ‘‘વઙ્ગીસ, અહં એતમ્પિ જાનામિ, ઇતો ઉત્તરિતરમ્પિ જાનામી’’તિ વત્વા –

    Taṃ satthā pucchi – ‘‘vaṅgīsa, kiñci sippaṃ jānāsī’’ti? ‘‘Āma, bho gotama, chavasīsamantaṃ nāma jānāmi. Tena tivassamatthake matānampi sīsaṃ nakhena ākoṭetvā nibbattaṭṭhānaṃ jānāmī’’ti. Satthā tassa ekaṃ niraye nibbattassa sīsaṃ dassesi, ekaṃ manussesu , ekaṃ devesu, ekaṃ parinibbutassa sīsaṃ dassesi. So paṭhamaṃ sīsaṃ ākoṭetvā, ‘‘bho gotama, ayaṃ satto niraye nibbatto’’ti āha. ‘‘Sādhu, vaṅgīsa, suṭṭhu tayā diṭṭhaṃ. Ayaṃ satto kuhiṃ nibbatto’’ti pucchi. ‘‘Manussaloke’’ti. ‘‘Ayaṃ kuhi’’nti? ‘‘Devaloke’’ti tiṇṇannampi nibbattaṭṭhānaṃ kathesi. Parinibbutassa pana sīsaṃ nakhena ākoṭento neva antaṃ na koṭiṃ passi. Atha naṃ satthā ‘‘na sakkosi vaṅgīsā’’ti pucchi. ‘‘Upaparikkhāmi tāvā’’ti punappunaṃ parivattetvā ākoṭentopi bāhirakamantena khīṇāsavassa gatiṃ kathaṃ jānissati, athassa matthakato sedo mucci. So lajjitvā tuṇhībhūto aṭṭhāsi. Atha naṃ satthā – ‘‘kilamasi, vaṅgīsā’’ti āha. ‘‘Āma, bho gotama, imassa uppannaṭṭhānaṃ jānituṃ na sakkomi, sace tumhe jānātha, kathethā’’ti. ‘‘Vaṅgīsa, ahaṃ etampi jānāmi, ito uttaritarampi jānāmī’’ti vatvā –

    ‘‘ચુતિં યો વેદિ સત્તાનં, ઉપપત્તિઞ્ચ સબ્બસો;

    ‘‘Cutiṃ yo vedi sattānaṃ, upapattiñca sabbaso;

    અસત્તં સુગતં બુદ્ધં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણં.

    Asattaṃ sugataṃ buddhaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇaṃ.

    ‘‘યસ્સ ગતિં ન જાનન્તિ, દેવા ગન્ધબ્બમાનુસા;

    ‘‘Yassa gatiṃ na jānanti, devā gandhabbamānusā;

    ખીણાસવં અરહન્તં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ. (ધ॰ પ॰ ૪૧૯-૪૨૦; સુ॰ નિ॰ ૬૪૮-૬૪૯) –

    Khīṇāsavaṃ arahantaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti. (dha. pa. 419-420; su. ni. 648-649) –

    ઇમા દ્વે ગાથા અભાસિ. વઙ્ગીસો ‘‘તેન હિ, ભો ગોતમ, તં વિજ્જં મે દેથા’’તિ અપચિતિં દસ્સેત્વા સત્થુ સન્તિકે નિસીદિ. સત્થા ‘‘અમ્હેહિ સમાનલિઙ્ગસ્સ દેમા’’તિ આહ. વઙ્ગીસો ‘‘યંકિઞ્ચિ કત્વા મયા ઇમં મન્તં ગહેતું વટ્ટતી’’તિ બ્રાહ્મણે આહ – ‘‘તુમ્હે મયિ પબ્બજન્તે મા ચિન્તયિત્થ, અહં મન્તં ઉગ્ગણ્હિત્વા સકલજમ્બુદીપે જેટ્ઠકો ભવિસ્સામિ, તુમ્હાકમ્પિ તેન ભદ્દકમેવ ભવિસ્સતી’’તિ મન્તત્થાય સત્થુસન્તિકં ઉપસઙ્કમિત્વા પબ્બજ્જં યાચિ. તદા ચ થેરો નિગ્રોધકપ્પો ભગવતો સન્તિકે ઠિતો હોતિ, તં ભગવા આણાપેસિ – ‘‘નિગ્રોધકપ્પ, ઇમં પબ્બાજેહી’’તિ. સો સત્થુ આણાય તં પબ્બાજેસિ. અથસ્સ સત્થા ‘‘મન્તપરિવારં તાવ ઉગ્ગણ્હાહી’’તિ દ્વત્તિંસાકારકમ્મટ્ઠાનં વિપસ્સનાકમ્મટ્ઠાનઞ્ચ આચિક્ખિ. સો દ્વત્તિંસાકારં સજ્ઝાયન્તોવ વિપસ્સનં પટ્ઠપેસિ. બ્રાહ્મણા વઙ્ગીસં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘કિં, ભો વઙ્ગીસ, સમણસ્મ ગોતમસ્સ સન્તિકે સિપ્પં સિક્ખિત’’ન્તિ પુચ્છિંસુ. ‘‘કિં સિપ્પસિક્ખનેન, ગચ્છથ તુમ્હે, ન મય્હં તુમ્હેહિ કત્તબ્બકિચ્ચ’’ન્તિ. બ્રાહ્મણા ‘‘ત્વમ્પિ દાનિ સમણસ્સ ગોતમસ્સ વસં આપન્નો, માયાય આવટ્ટિતો, કિં મયં તવ સન્તિકે કરિસ્સામા’’તિ આગતમગ્ગેનેવ પક્કમિંસુ. વઙ્ગીસત્થેરો વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં સચ્છાકાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૨.૫૫.૯૬-૧૪૨) –

    Imā dve gāthā abhāsi. Vaṅgīso ‘‘tena hi, bho gotama, taṃ vijjaṃ me dethā’’ti apacitiṃ dassetvā satthu santike nisīdi. Satthā ‘‘amhehi samānaliṅgassa demā’’ti āha. Vaṅgīso ‘‘yaṃkiñci katvā mayā imaṃ mantaṃ gahetuṃ vaṭṭatī’’ti brāhmaṇe āha – ‘‘tumhe mayi pabbajante mā cintayittha, ahaṃ mantaṃ uggaṇhitvā sakalajambudīpe jeṭṭhako bhavissāmi, tumhākampi tena bhaddakameva bhavissatī’’ti mantatthāya satthusantikaṃ upasaṅkamitvā pabbajjaṃ yāci. Tadā ca thero nigrodhakappo bhagavato santike ṭhito hoti, taṃ bhagavā āṇāpesi – ‘‘nigrodhakappa, imaṃ pabbājehī’’ti. So satthu āṇāya taṃ pabbājesi. Athassa satthā ‘‘mantaparivāraṃ tāva uggaṇhāhī’’ti dvattiṃsākārakammaṭṭhānaṃ vipassanākammaṭṭhānañca ācikkhi. So dvattiṃsākāraṃ sajjhāyantova vipassanaṃ paṭṭhapesi. Brāhmaṇā vaṅgīsaṃ upasaṅkamitvā ‘‘kiṃ, bho vaṅgīsa, samaṇasma gotamassa santike sippaṃ sikkhita’’nti pucchiṃsu. ‘‘Kiṃ sippasikkhanena, gacchatha tumhe, na mayhaṃ tumhehi kattabbakicca’’nti. Brāhmaṇā ‘‘tvampi dāni samaṇassa gotamassa vasaṃ āpanno, māyāya āvaṭṭito, kiṃ mayaṃ tava santike karissāmā’’ti āgatamaggeneva pakkamiṃsu. Vaṅgīsatthero vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ sacchākāsi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.55.96-142) –

    ‘‘પદુમુત્તરો નામ જિનો, સબ્બધમ્મેસુ ચક્ખુમા;

    ‘‘Padumuttaro nāma jino, sabbadhammesu cakkhumā;

    ઇતો સતસહસ્સમ્હિ, કપ્પે ઉપ્પજ્જિ નાયકો.

    Ito satasahassamhi, kappe uppajji nāyako.

    ‘‘યથાપિ સાગરે ઊમિ, ગગને વિય તારકા;

    ‘‘Yathāpi sāgare ūmi, gagane viya tārakā;

    એવં પાવચનં તસ્સ, અરહન્તેહિ ચિત્તિતં.

    Evaṃ pāvacanaṃ tassa, arahantehi cittitaṃ.

    ‘‘સદેવાસુરનાગેહિ, મનુજેહિ પુરક્ખતો;

    ‘‘Sadevāsuranāgehi, manujehi purakkhato;

    સમણબ્રાહ્મણાકિણ્ણે, જનમજ્ઝે જિનુત્તમો.

    Samaṇabrāhmaṇākiṇṇe, janamajjhe jinuttamo.

    ‘‘પભાહિ અનુરઞ્જન્તો, લોકે લોકન્તગૂ જિનો;

    ‘‘Pabhāhi anurañjanto, loke lokantagū jino;

    વચનેન વિબોધેન્તો, વેનેય્યપદુમાનિ સો.

    Vacanena vibodhento, veneyyapadumāni so.

    ‘‘વેસારજ્જેહિ સમ્પન્નો, ચતૂહિ પુરિસુત્તમો;

    ‘‘Vesārajjehi sampanno, catūhi purisuttamo;

    પહીનભયસારજ્જો, ખેમપ્પત્તો વિસારદો.

    Pahīnabhayasārajjo, khemappatto visārado.

    ‘‘આસભં પવરં ઠાનં, બુદ્ધભૂમિઞ્ચ કેવલં;

    ‘‘Āsabhaṃ pavaraṃ ṭhānaṃ, buddhabhūmiñca kevalaṃ;

    પટિજાનાતિ લોકગ્ગો, નત્થિ સઞ્ચોદકો ક્વચિ.

    Paṭijānāti lokaggo, natthi sañcodako kvaci.

    ‘‘સીહનાદમસમ્ભીતં, નદતો તસ્સ તાદિનો;

    ‘‘Sīhanādamasambhītaṃ, nadato tassa tādino;

    દેવા નરો વા બ્રહ્મા વા, પટિવત્તા ન વિજ્જતિ.

    Devā naro vā brahmā vā, paṭivattā na vijjati.

    ‘‘દેસેન્તો પવરં ધમ્મં, સન્તારેન્તો સદેવકં;

    ‘‘Desento pavaraṃ dhammaṃ, santārento sadevakaṃ;

    ધમ્મચક્કં પવત્તેતિ, પરિસાસુ વિસારદો.

    Dhammacakkaṃ pavatteti, parisāsu visārado.

    ‘‘પટિભાનવતં અગ્ગં, સાવકં સાધુસમ્મતં;

    ‘‘Paṭibhānavataṃ aggaṃ, sāvakaṃ sādhusammataṃ;

    ગુણં બહું પકિત્તેત્વા, એતદગ્ગે ઠપેસિ તં.

    Guṇaṃ bahuṃ pakittetvā, etadagge ṭhapesi taṃ.

    ‘‘તદાહં હંસવતિયં, બ્રાહ્મણો સાધુસમ્મતો;

    ‘‘Tadāhaṃ haṃsavatiyaṃ, brāhmaṇo sādhusammato;

    સબ્બવેદવિદૂ જાતો, વાગીસો વાદિસૂદનો.

    Sabbavedavidū jāto, vāgīso vādisūdano.

    ‘‘ઉપેચ્ચ તં મહાવીરં, સુત્વાહં ધમ્મદેસનં;

    ‘‘Upecca taṃ mahāvīraṃ, sutvāhaṃ dhammadesanaṃ;

    પીતિવરં પટિલભિં, સાવકસ્સ ગુણે રતો.

    Pītivaraṃ paṭilabhiṃ, sāvakassa guṇe rato.

    ‘‘નિમન્તેત્વાવ સુગતં, સસઙ્ઘં લોકનન્દનં;

    ‘‘Nimantetvāva sugataṃ, sasaṅghaṃ lokanandanaṃ;

    સત્તાહં ભોજયિત્વાહં, દુસ્સેહચ્છાદયિં તદા.

    Sattāhaṃ bhojayitvāhaṃ, dussehacchādayiṃ tadā.

    ‘‘નિપચ્ચ સિરસા પાદે, કતોકાસો કતઞ્જલી;

    ‘‘Nipacca sirasā pāde, katokāso katañjalī;

    એકમન્તં ઠિતો હટ્ઠો, સન્થવિં જિનમુત્તમં.

    Ekamantaṃ ṭhito haṭṭho, santhaviṃ jinamuttamaṃ.

    ‘‘નમો તે વાદિમદ્દન, નમો તે ઇસિસત્તમ;

    ‘‘Namo te vādimaddana, namo te isisattama;

    નમો તે સબ્બલોકગ્ગ, નમો તે અભયં કર.

    Namo te sabbalokagga, namo te abhayaṃ kara.

    ‘‘નમો તે મારમથન, નમો તે દિટ્ઠિસૂદન;

    ‘‘Namo te māramathana, namo te diṭṭhisūdana;

    નમો તે સન્તિસુખદ, નમો તે સરણં કર.

    Namo te santisukhada, namo te saraṇaṃ kara.

    ‘‘અનાથાનં ભવં નાથો, ભીતાનં અભયપ્પદો;

    ‘‘Anāthānaṃ bhavaṃ nātho, bhītānaṃ abhayappado;

    વિસ્સામભૂમિ સન્તાનં, સરણં સરણેસિનં.

    Vissāmabhūmi santānaṃ, saraṇaṃ saraṇesinaṃ.

    ‘‘એવમાદીહિ સમ્બુદ્ધં, સન્થવિત્વા મહાગુણં;

    ‘‘Evamādīhi sambuddhaṃ, santhavitvā mahāguṇaṃ;

    અવોચં વાદિસૂદસ્સ, ગતિં પપ્પોમિ ભિક્ખુનો.

    Avocaṃ vādisūdassa, gatiṃ pappomi bhikkhuno.

    ‘‘તદા અવોચ ભગવા, અનન્તપટિભાનવા;

    ‘‘Tadā avoca bhagavā, anantapaṭibhānavā;

    યો સો બુદ્ધં અભોજેસિ, સત્તાહં સહસાવકં.

    Yo so buddhaṃ abhojesi, sattāhaṃ sahasāvakaṃ.

    ‘‘ગુણઞ્ચ મે પકિત્તેસિ, પસન્નો સેહિ પાણિભિ;

    ‘‘Guṇañca me pakittesi, pasanno sehi pāṇibhi;

    એસો પત્થયતે ઠાનં, વાદિસૂદસ્સ ભિક્ખુનો.

    Eso patthayate ṭhānaṃ, vādisūdassa bhikkhuno.

    ‘‘અનાગતમ્હિ અદ્ધાને, લચ્છસે તં મનોરથં;

    ‘‘Anāgatamhi addhāne, lacchase taṃ manorathaṃ;

    દેવમાનુસસમ્પત્તિં, અનુભોત્વા અનપ્પકં.

    Devamānusasampattiṃ, anubhotvā anappakaṃ.

    ‘‘સતસહસ્સિતો કપ્પે, ઓક્કાકકુલસમ્ભવો;

    ‘‘Satasahassito kappe, okkākakulasambhavo;

    ગોતમો નામ ગોત્તેન, સત્થા લોકે ભવિસ્સતિ.

    Gotamo nāma gottena, satthā loke bhavissati.

    ‘‘તસ્સ ધમ્મેસુ દાયાદો, ઓરસો ધમ્મનિમ્મિતો;

    ‘‘Tassa dhammesu dāyādo, oraso dhammanimmito;

    વઙ્ગીસો નામ નામેન, હેસ્સતિ સત્થુ સાવકો.

    Vaṅgīso nāma nāmena, hessati satthu sāvako.

    ‘‘તં સુત્વા મુદિતો હુત્વા, યાવજીવં તદા જિનં;

    ‘‘Taṃ sutvā mudito hutvā, yāvajīvaṃ tadā jinaṃ;

    પચ્ચયેહિ ઉપટ્ઠાસિં, મેત્તચિત્તો તથાગતં.

    Paccayehi upaṭṭhāsiṃ, mettacitto tathāgataṃ.

    ‘‘તેન કમ્મેન સુકતેન, ચેતનાપણિધીહિ ચ;

    ‘‘Tena kammena sukatena, cetanāpaṇidhīhi ca;

    જહિત્વા માનુસં દેહં, તુસિતં અગમાસહં.

    Jahitvā mānusaṃ dehaṃ, tusitaṃ agamāsahaṃ.

    ‘‘પચ્છિમે ચ ભવે દાનિ, જાતો વિપ્પકુલે અહં;

    ‘‘Pacchime ca bhave dāni, jāto vippakule ahaṃ;

    પચ્ચાજાતો યદા આસિં, જાતિયા સત્તવસ્સિકો.

    Paccājāto yadā āsiṃ, jātiyā sattavassiko.

    ‘‘સબ્બવેદવિદૂ જાતો, વાદસત્થવિસારદો;

    ‘‘Sabbavedavidū jāto, vādasatthavisārado;

    વાદિસ્સરો ચિત્તકથી, પરવાદપ્પમદ્દનો.

    Vādissaro cittakathī, paravādappamaddano.

    ‘‘વઙ્ગે જાતોતિ વઙ્ગીસો, વચને ઇસ્સરોતિ વા;

    ‘‘Vaṅge jātoti vaṅgīso, vacane issaroti vā;

    વઙ્ગીસો ઇતિ મે નામં, અભવી લોકસમ્મતં.

    Vaṅgīso iti me nāmaṃ, abhavī lokasammataṃ.

    ‘‘યદાહં વિઞ્ઞુતં પત્તો, ઠિતો પઠમયોબ્બને;

    ‘‘Yadāhaṃ viññutaṃ patto, ṭhito paṭhamayobbane;

    તદા રાજગહે રમ્મે, સારિપુત્તમહદ્દસં.

    Tadā rājagahe ramme, sāriputtamahaddasaṃ.

    ‘‘પિણ્ડાય વિચરન્તં તં, પત્તપાણિં સુસંવુતં;

    ‘‘Piṇḍāya vicarantaṃ taṃ, pattapāṇiṃ susaṃvutaṃ;

    અલોલક્ખિં મિતભાણિં, યુગમત્તં નિદક્ખિતં.

    Alolakkhiṃ mitabhāṇiṃ, yugamattaṃ nidakkhitaṃ.

    ‘‘તં દિસ્વા વિમ્હિતો હુત્વા, અવોચં મમનુચ્છવં;

    ‘‘Taṃ disvā vimhito hutvā, avocaṃ mamanucchavaṃ;

    કણિકારંવ નિચિતં, ચિત્તં ગાથાપદં અહં.

    Kaṇikāraṃva nicitaṃ, cittaṃ gāthāpadaṃ ahaṃ.

    ‘‘આચિક્ખિ સો મે સત્થારં, સમ્બુદ્ધં લોકનાયકં;

    ‘‘Ācikkhi so me satthāraṃ, sambuddhaṃ lokanāyakaṃ;

    તદા સો પણ્ડિતો વીરો, ઉત્તરિં સમવોચ મે.

    Tadā so paṇḍito vīro, uttariṃ samavoca me.

    ‘‘વિરાગસંહિતં વાક્યં, કત્વા દુદ્દસમુત્તમં;

    ‘‘Virāgasaṃhitaṃ vākyaṃ, katvā duddasamuttamaṃ;

    વિચિત્તપટિભાનેહિ, તોસિતો તેન તાદિના.

    Vicittapaṭibhānehi, tosito tena tādinā.

    ‘‘નિપચ્ચ સિરસા પાદે, પબ્બાજેહીતિ મં બ્રવિ;

    ‘‘Nipacca sirasā pāde, pabbājehīti maṃ bravi;

    તતો મં સ મહાપઞ્ઞો, બુદ્ધસેટ્ઠમુપાનયિ.

    Tato maṃ sa mahāpañño, buddhaseṭṭhamupānayi.

    ‘‘નિપચ્ચ સિરસા પાદે, નિસીદિં સત્થુ સન્તિકે;

    ‘‘Nipacca sirasā pāde, nisīdiṃ satthu santike;

    મમાહ વદતં સેટ્ઠો, કચ્ચિ વઙ્ગીસ જાનાસિ.

    Mamāha vadataṃ seṭṭho, kacci vaṅgīsa jānāsi.

    ‘‘કિઞ્ચિ સિપ્પન્તિ તસ્સાહં, જાનામીતિ ચ અબ્રવિં;

    ‘‘Kiñci sippanti tassāhaṃ, jānāmīti ca abraviṃ;

    મતસીસં વનચ્છુદ્ધં, અપિ બારસવસ્સિકં;

    Matasīsaṃ vanacchuddhaṃ, api bārasavassikaṃ;

    તવ વિજ્જાવિસેસેન, સચે સક્કોસિ વાચય.

    Tava vijjāvisesena, sace sakkosi vācaya.

    ‘‘આમોતિ મે પટિઞ્ઞાતે, તીણિ સીસાનિ દસ્સયિ;

    ‘‘Āmoti me paṭiññāte, tīṇi sīsāni dassayi;

    નિરયનરદેવેસુ, ઉપપન્ને અવાચયિં.

    Nirayanaradevesu, upapanne avācayiṃ.

    ‘‘તદા ખીણાસવસ્સેવ, સીસં દસ્સેસિ નાયકો;

    ‘‘Tadā khīṇāsavasseva, sīsaṃ dassesi nāyako;

    તતોહં વિહતારબ્ભો, પબ્બજ્જં સમયાચિસં.

    Tatohaṃ vihatārabbho, pabbajjaṃ samayācisaṃ.

    ‘‘પબ્બજિત્વાન સુગતં, સન્થવામિ તહિં તહિં;

    ‘‘Pabbajitvāna sugataṃ, santhavāmi tahiṃ tahiṃ;

    તતો મં કબ્બવિત્તોસિ, ઉજ્ઝાયન્તિહ ભિક્ખવો.

    Tato maṃ kabbavittosi, ujjhāyantiha bhikkhavo.

    ‘‘તતો વીમંસનત્થં મે, આહ બુદ્ધો વિનાયકો;

    ‘‘Tato vīmaṃsanatthaṃ me, āha buddho vināyako;

    તક્કિકા પનિમા ગાથા, ઠાનસો પટિભન્તિ તં.

    Takkikā panimā gāthā, ṭhānaso paṭibhanti taṃ.

    ‘‘ન કબ્બવિત્તોહં વીર, ઠાનસો પટિભન્તિ મં;

    ‘‘Na kabbavittohaṃ vīra, ṭhānaso paṭibhanti maṃ;

    તેન હિ દાનિ વઙ્ગીસ, ઠાનસો સન્થવાહિ મં.

    Tena hi dāni vaṅgīsa, ṭhānaso santhavāhi maṃ.

    ‘‘તદાહં સન્થવિં વીરં, ગાથાહિ ઇસિસત્તમં;

    ‘‘Tadāhaṃ santhaviṃ vīraṃ, gāthāhi isisattamaṃ;

    ઠાનસો મે તદા તુટ્ઠો, જિનો અગ્ગે ઠપેસિ મં.

    Ṭhānaso me tadā tuṭṭho, jino agge ṭhapesi maṃ.

    ‘‘પટિભાનેન ચિત્તેન, અઞ્ઞેસમતિમઞ્ઞહં;

    ‘‘Paṭibhānena cittena, aññesamatimaññahaṃ;

    પેસલે તેન સંવિગ્ગો, અરહત્તમપાપુણિં.

    Pesale tena saṃviggo, arahattamapāpuṇiṃ.

    ‘‘પટિભાનવતં અગ્ગો, અઞ્ઞો કોચિ ન વિજ્જતિ;

    ‘‘Paṭibhānavataṃ aggo, añño koci na vijjati;

    યથાયં ભિક્ખુ વઙ્ગીસો, એવં ધારેથ ભિક્ખવો.

    Yathāyaṃ bhikkhu vaṅgīso, evaṃ dhāretha bhikkhavo.

    ‘‘સતસહસ્સે કતં કમ્મં, ફલં દસ્સેસિ મે ઇધ;

    ‘‘Satasahasse kataṃ kammaṃ, phalaṃ dassesi me idha;

    સુમુત્તો સરવેગોવ, કિલેસે ઝાપયિં મમ.

    Sumutto saravegova, kilese jhāpayiṃ mama.

    ‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં, ભવા સબ્બે સમૂહતા;

    ‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ, bhavā sabbe samūhatā;

    નાગોવ બન્ધનં છેત્વા, વિહરામિ અનાસવો.

    Nāgova bandhanaṃ chetvā, viharāmi anāsavo.

    ‘‘સ્વાગતં વત મે આસિ, બુદ્ધસેટ્ઠસ્સ સન્તિકે;

    ‘‘Svāgataṃ vata me āsi, buddhaseṭṭhassa santike;

    તિસ્સો વિજ્જા અનુપ્પત્તા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસનં.

    Tisso vijjā anuppattā, kataṃ buddhassa sāsanaṃ.

    ‘‘પટિસમ્ભિદા ચતસ્સો, વિમોક્ખાપિ ચ અટ્ઠિમે;

    ‘‘Paṭisambhidā catasso, vimokkhāpi ca aṭṭhime;

    છળભિઞ્ઞા સચ્છિકતા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

    Chaḷabhiññā sacchikatā, kataṃ buddhassa sāsana’’nti.

    અરહા પન હુત્વા થેરો સત્થુ સન્તિકં ગચ્છન્તો ચક્ખુપથતો પટ્ઠાય ચન્દેન, સૂરિયેન, આકાસેન, મહાસમુદ્દેન, સિનેરુના પબ્બતરાજેન, સીહેન મિગરઞ્ઞા, હત્થિનાગેનાતિ તેન તેન સદ્ધિં ઉપમેન્તો અનેકેહિ પદસતેહિ સત્થારં વણ્ણેન્તોવ ઉપગચ્છતિ. તેન તં સત્થા સઙ્ઘમજ્ઝે નિસિન્નો પટિભાનવન્તાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ. અથ થેરેન અરહત્તપ્પત્તિતો પુબ્બે ચ પચ્છા ચ તં તં ચિત્તં આગમ્મ ભાસિતા. થેરં ઉદ્દિસ્સ આનન્દત્થેરાદીહિ ભાસિતા ચ –

    Arahā pana hutvā thero satthu santikaṃ gacchanto cakkhupathato paṭṭhāya candena, sūriyena, ākāsena, mahāsamuddena, sinerunā pabbatarājena, sīhena migaraññā, hatthināgenāti tena tena saddhiṃ upamento anekehi padasatehi satthāraṃ vaṇṇentova upagacchati. Tena taṃ satthā saṅghamajjhe nisinno paṭibhānavantānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesi. Atha therena arahattappattito pubbe ca pacchā ca taṃ taṃ cittaṃ āgamma bhāsitā. Theraṃ uddissa ānandattherādīhi bhāsitā ca –

    ૧૨૧૮.

    1218.

    ‘‘નિક્ખન્તં વત મં સન્તં, અગારસ્માનગારિયં;

    ‘‘Nikkhantaṃ vata maṃ santaṃ, agārasmānagāriyaṃ;

    વિતક્કા ઉપધાવન્તિ, પગબ્ભા કણ્હતો ઇમે.

    Vitakkā upadhāvanti, pagabbhā kaṇhato ime.

    ૧૨૧૯.

    1219.

    ‘‘ઉગ્ગપુત્તા મહિસ્સાસા, સિક્ખિતા દળ્હધમ્મિનો;

    ‘‘Uggaputtā mahissāsā, sikkhitā daḷhadhammino;

    સમન્તા પરિકિરેય્યું, સહસ્સં અપલાયિનં.

    Samantā parikireyyuṃ, sahassaṃ apalāyinaṃ.

    ૧૨૨૦.

    1220.

    ‘‘સચેપિ એત્તકા ભિય્યો, આગમિસ્સન્તિ ઇત્થિયો;

    ‘‘Sacepi ettakā bhiyyo, āgamissanti itthiyo;

    નેવ મં બ્યાધયિસ્સન્તિ, ધમ્મે સમ્હિ પતિટ્ઠિતો.

    Neva maṃ byādhayissanti, dhamme samhi patiṭṭhito.

    ૧૨૨૧.

    1221.

    ‘‘સક્ખી હિ મે સુતં એતં, બુદ્ધસ્સાદિચ્ચબન્ધુનો;

    ‘‘Sakkhī hi me sutaṃ etaṃ, buddhassādiccabandhuno;

    નિબ્બાનગમનં મગ્ગં, તત્થ મે નિરતો મનો.

    Nibbānagamanaṃ maggaṃ, tattha me nirato mano.

    ૧૨૨૨.

    1222.

    ‘‘એવઞ્ચે મં વિહરન્તં, પાપિમ ઉપગચ્છસિ;

    ‘‘Evañce maṃ viharantaṃ, pāpima upagacchasi;

    તથા મચ્ચુ કરિસ્સામિ, ન મે મગ્ગમ્પિ દક્ખસિ.

    Tathā maccu karissāmi, na me maggampi dakkhasi.

    ૧૨૨૩.

    1223.

    ‘‘અરતિઞ્ચ રતિઞ્ચ પહાય, સબ્બસો ગેહસિતઞ્ચ વિતક્કં;

    ‘‘Aratiñca ratiñca pahāya, sabbaso gehasitañca vitakkaṃ;

    વનથં ન કરેય્ય કુહિઞ્ચિ, નિબ્બનથો અવનથો સ ભિક્ખુ.

    Vanathaṃ na kareyya kuhiñci, nibbanatho avanatho sa bhikkhu.

    ૧૨૨૪.

    1224.

    ‘‘યમિધ પથવિઞ્ચ વેહાસં, રૂપગતં જગતોગધં કિઞ્ચિ;

    ‘‘Yamidha pathaviñca vehāsaṃ, rūpagataṃ jagatogadhaṃ kiñci;

    પરિજીયતિ સબ્બમનિચ્ચં, એવં સમેચ્ચ ચરન્તિ મુતત્તા.

    Parijīyati sabbamaniccaṃ, evaṃ samecca caranti mutattā.

    ૧૨૨૫.

    1225.

    ‘‘ઉપધીસુ જના ગધિતાસે, દિટ્ઠસુતે પટિઘે ચ મુતે ચ;

    ‘‘Upadhīsu janā gadhitāse, diṭṭhasute paṭighe ca mute ca;

    એત્થ વિનોદય છન્દમનેજો, યો હેત્થ ન લિમ્પતિ મુનિ તમાહુ.

    Ettha vinodaya chandamanejo, yo hettha na limpati muni tamāhu.

    ૧૨૨૬.

    1226.

    ‘‘અથ સટ્ઠિસિતા સવિતક્કા, પુથુજ્જનતાય અધમ્મા નિવિટ્ઠા;

    ‘‘Atha saṭṭhisitā savitakkā, puthujjanatāya adhammā niviṭṭhā;

    ન ચ વગ્ગગતસ્સ કુહિઞ્ચિ, નો પન દુટ્ઠુલ્લગાહી સ ભિક્ખુ.

    Na ca vaggagatassa kuhiñci, no pana duṭṭhullagāhī sa bhikkhu.

    ૧૨૨૭.

    1227.

    ‘‘દબ્બો ચિરરત્તસમાહિતો, અકુહકો નિપકો અપિહાલુ;

    ‘‘Dabbo cirarattasamāhito, akuhako nipako apihālu;

    સન્તં પદં અજ્ઝગમા મુનિ, પટિચ્ચ પરિનિબ્બુતો કઙ્ખતિ કાલં.

    Santaṃ padaṃ ajjhagamā muni, paṭicca parinibbuto kaṅkhati kālaṃ.

    ૧૨૨૮.

    1228.

    ‘‘માનં પજહસ્સુ ગોતમ, માનપથઞ્ચ જહસ્સુ અસેસં;

    ‘‘Mānaṃ pajahassu gotama, mānapathañca jahassu asesaṃ;

    માનપથમ્હિ સ મુચ્છિતો, વિપ્પટિસારીહુવા ચિરરત્તં.

    Mānapathamhi sa mucchito, vippaṭisārīhuvā cirarattaṃ.

    ૧૨૨૯.

    1229.

    ‘‘મક્ખેન મક્ખિતા પજા, માનહતા નિરયં પપતન્તિ;

    ‘‘Makkhena makkhitā pajā, mānahatā nirayaṃ papatanti;

    સોચન્તિ જના ચિરરત્તં, માનહતા નિરયં ઉપપન્ના.

    Socanti janā cirarattaṃ, mānahatā nirayaṃ upapannā.

    ૧૨૩૦.

    1230.

    ‘‘ન હિ સોચતિ ભિક્ખુ કદાચિ, મગ્ગજિનો સમ્મા પટિપન્નો;

    ‘‘Na hi socati bhikkhu kadāci, maggajino sammā paṭipanno;

    કિત્તિઞ્ચ સુખઞ્ચાનુભોતિ, ધમ્મદસોતિ તમાહુ તથત્તં.

    Kittiñca sukhañcānubhoti, dhammadasoti tamāhu tathattaṃ.

    ૧૨૩૧.

    1231.

    ‘‘તસ્મા અખિલો ઇધ પધાનવા, નીવરણાનિ પહાય વિસુદ્ધો;

    ‘‘Tasmā akhilo idha padhānavā, nīvaraṇāni pahāya visuddho;

    માનઞ્ચ પહાય અસેસં, વિજ્જાયન્તકરો સમિતાવી.

    Mānañca pahāya asesaṃ, vijjāyantakaro samitāvī.

    ૧૨૩૨.

    1232.

    ‘‘કામરાગેન ડય્હામિ, ચિત્તં મે પરિડય્હતિ;

    ‘‘Kāmarāgena ḍayhāmi, cittaṃ me pariḍayhati;

    સાધુ નિબ્બાપનં બ્રૂહિ, અનુકમ્પાય ગોતમ.

    Sādhu nibbāpanaṃ brūhi, anukampāya gotama.

    ૧૨૩૩.

    1233.

    ‘‘સઞ્ઞાય વિપરિયેસા, ચિત્તં તે પરિડય્હતિ;

    ‘‘Saññāya vipariyesā, cittaṃ te pariḍayhati;

    નિમિત્તં પરિવજ્જેહિ, સુભં રાગૂપસંહિતં.

    Nimittaṃ parivajjehi, subhaṃ rāgūpasaṃhitaṃ.

    ૧૨૩૪.

    1234.

    ‘‘અસુભાય ચિત્તં ભાવેહિ, એકગ્ગં સુસમાહિતં;

    ‘‘Asubhāya cittaṃ bhāvehi, ekaggaṃ susamāhitaṃ;

    સતિ કાયગતા ત્યત્થુ, નિબ્બિદાબહુલો ભવ.

    Sati kāyagatā tyatthu, nibbidābahulo bhava.

    ૧૨૩૫.

    1235.

    ‘‘અનિમિત્તઞ્ચ ભાવેહિ, માનાનુસયમુજ્જહ;

    ‘‘Animittañca bhāvehi, mānānusayamujjaha;

    તતો માનાભિસમયા, ઉપસન્તો ચરિસ્સસિ.

    Tato mānābhisamayā, upasanto carissasi.

    ૧૨૩૬.

    1236.

    ‘‘તમેવ વાચં ભાસેય્ય, યાયત્તાનં ન તાપયે;

    ‘‘Tameva vācaṃ bhāseyya, yāyattānaṃ na tāpaye;

    પરે ચ ન વિહિંસેય્ય, સા વે વાચા સુભાસિતા.

    Pare ca na vihiṃseyya, sā ve vācā subhāsitā.

    ૧૨૩૭.

    1237.

    ‘‘પિયવાચમેવ ભાસેય્ય, યા વાચા પટિનન્દિતા;

    ‘‘Piyavācameva bhāseyya, yā vācā paṭinanditā;

    યં અનાદાય પાપાનિ, પરેસં ભાસતે પિયં.

    Yaṃ anādāya pāpāni, paresaṃ bhāsate piyaṃ.

    ૧૨૩૮.

    1238.

    ‘‘સચ્ચં વે અમતા વાચા, એસ ધમ્મો સનન્તનો;

    ‘‘Saccaṃ ve amatā vācā, esa dhammo sanantano;

    સચ્ચે અત્થે ચ ધમ્મે ચ, આહુ સન્તો પતિટ્ઠિતા.

    Sacce atthe ca dhamme ca, āhu santo patiṭṭhitā.

    ૧૨૩૯.

    1239.

    ‘‘યં બુદ્ધો ભાસતિ વાચં, ખેમં નિબ્બાનપત્તિયા;

    ‘‘Yaṃ buddho bhāsati vācaṃ, khemaṃ nibbānapattiyā;

    દુક્ખસ્સન્તકિરિયાય, સા વે વાચાનમુત્તમા.

    Dukkhassantakiriyāya, sā ve vācānamuttamā.

    ૧૨૪૦.

    1240.

    ‘‘ગમ્ભીરપઞ્ઞો મેધાવી, મગ્ગામગ્ગસ્સ કોવિદો;

    ‘‘Gambhīrapañño medhāvī, maggāmaggassa kovido;

    સારિપુત્તો મહાપઞ્ઞો, ધમ્મં દેસેતિ ભિક્ખુનં.

    Sāriputto mahāpañño, dhammaṃ deseti bhikkhunaṃ.

    ૧૨૪૧.

    1241.

    ‘‘સંખિત્તેનપિ દેસેતિ, વિત્થારેનપિ ભાસતિ;

    ‘‘Saṃkhittenapi deseti, vitthārenapi bhāsati;

    સાલિકાયિવ નિગ્ઘોસો, પટિભાનં ઉદિય્યતિ.

    Sālikāyiva nigghoso, paṭibhānaṃ udiyyati.

    ૧૨૪૨.

    1242.

    ‘‘તસ્સ તં દેસયન્તસ્સ, સુણન્તિ મધુરં ગિરં;

    ‘‘Tassa taṃ desayantassa, suṇanti madhuraṃ giraṃ;

    સરેન રજનીયેન, સવનીયેન વગ્ગુના;

    Sarena rajanīyena, savanīyena vaggunā;

    ઉદગ્ગચિત્તા મુદિતા, સોતં ઓધેન્તિ ભિક્ખવો.

    Udaggacittā muditā, sotaṃ odhenti bhikkhavo.

    ૧૨૪૩.

    1243.

    ‘‘અજ્જ પન્નરસે વિસુદ્ધિયા, ભિક્ખૂ પઞ્ચસતા સમાગતા;

    ‘‘Ajja pannarase visuddhiyā, bhikkhū pañcasatā samāgatā;

    સંયોજનબન્ધનચ્છિદા, અનીઘા ખીણપુનબ્ભવા ઇસી.

    Saṃyojanabandhanacchidā, anīghā khīṇapunabbhavā isī.

    ૧૨૪૪.

    1244.

    ‘‘ચક્કવત્તી યથા રાજા, અમચ્ચપરિવારિતો;

    ‘‘Cakkavattī yathā rājā, amaccaparivārito;

    સમન્તા અનુપરિયેતિ, સાગરન્તં મહિં ઇમં.

    Samantā anupariyeti, sāgarantaṃ mahiṃ imaṃ.

    ૧૨૪૫.

    1245.

    ‘‘એવં વિજિતસઙ્ગામં, સત્થવાહં અનુત્તરં;

    ‘‘Evaṃ vijitasaṅgāmaṃ, satthavāhaṃ anuttaraṃ;

    સાવકા પયિરુપાસન્તિ, તેવિજ્જા મચ્ચુહાયિનો.

    Sāvakā payirupāsanti, tevijjā maccuhāyino.

    ૧૨૪૬.

    1246.

    ‘‘સબ્બે ભગવતો પુત્તા, પલાપેત્થ ન વિજ્જતિ;

    ‘‘Sabbe bhagavato puttā, palāpettha na vijjati;

    તણ્હાસલ્લસ્સ હન્તારં, વન્દે આદિચ્ચબન્ધુનં.

    Taṇhāsallassa hantāraṃ, vande ādiccabandhunaṃ.

    ૧૨૪૭.

    1247.

    ‘‘પરોસહસ્સં ભિક્ખૂનં, સુગતં પયિરુપાસતિ;

    ‘‘Parosahassaṃ bhikkhūnaṃ, sugataṃ payirupāsati;

    દેસેન્તં વિરજં ધમ્મં, નિબ્બાનં અકુતોભયં.

    Desentaṃ virajaṃ dhammaṃ, nibbānaṃ akutobhayaṃ.

    ૧૨૪૮.

    1248.

    ‘‘સુણન્તિ ધમ્મં વિમલં, સમ્માસમ્બુદ્ધદેસિતં;

    ‘‘Suṇanti dhammaṃ vimalaṃ, sammāsambuddhadesitaṃ;

    સોભતિ વત સમ્બુદ્ધો, ભિક્ખુસઙ્ઘપુરક્ખતો.

    Sobhati vata sambuddho, bhikkhusaṅghapurakkhato.

    ૧૨૪૯.

    1249.

    ‘‘નાગનામોસિ ભગવા, ઇસીનં ઇસિસત્તમો;

    ‘‘Nāganāmosi bhagavā, isīnaṃ isisattamo;

    મહામેઘોવ હુત્વાન, સાવકે અભિવસ્સસિ.

    Mahāmeghova hutvāna, sāvake abhivassasi.

    ૧૨૫૦.

    1250.

    ‘‘દિવા વિહારા નિક્ખમ્મ, સત્થુદસ્સનકમ્યતા;

    ‘‘Divā vihārā nikkhamma, satthudassanakamyatā;

    સાવકો તે મહાવીર, પાદે વન્દતિ વઙ્ગિસો.

    Sāvako te mahāvīra, pāde vandati vaṅgiso.

    ૧૨૫૧.

    1251.

    ‘‘ઉમ્મગ્ગપથં મારસ્સ, અભિભુય્ય ચરતિ પભિજ્જ ખીલાનિ;

    ‘‘Ummaggapathaṃ mārassa, abhibhuyya carati pabhijja khīlāni;

    તં પસ્સથ બન્ધપમુઞ્ચ કરં, અસિતંવ ભાગસો પવિભજ્જ.

    Taṃ passatha bandhapamuñca karaṃ, asitaṃva bhāgaso pavibhajja.

    ૧૨૫૨.

    1252.

    ‘‘ઓઘસ્સ હિ નિતરણત્થં, અનેકવિહિતં મગ્ગં અક્ખાસિ;

    ‘‘Oghassa hi nitaraṇatthaṃ, anekavihitaṃ maggaṃ akkhāsi;

    તસ્મિઞ્ચ અમતે અક્ખાતે, ધમ્મદસા ઠિતા અસંહીરા.

    Tasmiñca amate akkhāte, dhammadasā ṭhitā asaṃhīrā.

    ૧૨૫૩.

    1253.

    ‘‘પજ્જોતકરો અતિવિજ્ઝ, સબ્બઠિતીનં અતિક્કમમદ્દસ;

    ‘‘Pajjotakaro ativijjha, sabbaṭhitīnaṃ atikkamamaddasa;

    ઞત્વા ચ સચ્છિકત્વા ચ, અગ્ગં સો દેસયિ દસદ્ધાનં.

    Ñatvā ca sacchikatvā ca, aggaṃ so desayi dasaddhānaṃ.

    ૧૨૫૪.

    1254.

    ‘‘એવં સુદેસિતે ધમ્મે, કો પમાદો વિજાનતં ધમ્મં;

    ‘‘Evaṃ sudesite dhamme, ko pamādo vijānataṃ dhammaṃ;

    તસ્મા હિ તસ્સ ભગવતો સાસને, અપ્પમત્તો સદા નમસ્સમનુસિક્ખે.

    Tasmā hi tassa bhagavato sāsane, appamatto sadā namassamanusikkhe.

    ૧૨૫૫.

    1255.

    ‘‘બુદ્ધાનુબુદ્ધો યો થેરો, કોણ્ડઞ્ઞો તિબ્બનિક્કમો;

    ‘‘Buddhānubuddho yo thero, koṇḍañño tibbanikkamo;

    લાભી સુખવિહારાનં, વિવેકાનં અભિણ્હસો.

    Lābhī sukhavihārānaṃ, vivekānaṃ abhiṇhaso.

    ૧૨૫૬.

    1256.

    ‘‘યં સાવકેન પત્તબ્બં, સત્થુ સાસનકારિના;

    ‘‘Yaṃ sāvakena pattabbaṃ, satthu sāsanakārinā;

    સબ્બસ્સ તં અનુપ્પત્તં, અપ્પમત્તસ્સ સિક્ખતો.

    Sabbassa taṃ anuppattaṃ, appamattassa sikkhato.

    ૧૨૫૭.

    1257.

    ‘‘મહાનુભાવો તેવિજ્જો, ચેતોપરિયકોવિદો;

    ‘‘Mahānubhāvo tevijjo, cetopariyakovido;

    કોણ્ડઞ્ઞો બુદ્ધદાયાદો, પાદે વન્દતિ સત્થુનો.

    Koṇḍañño buddhadāyādo, pāde vandati satthuno.

    ૧૨૫૮.

    1258.

    ‘‘નગસ્સ પસ્સે આસીનં, મુનિં દુક્ખસ્સ પારગું;

    ‘‘Nagassa passe āsīnaṃ, muniṃ dukkhassa pāraguṃ;

    સાવકા પયિરુપાસન્તિ, તેવિજ્જા મચ્ચુહાયિનો.

    Sāvakā payirupāsanti, tevijjā maccuhāyino.

    ૧૨૫૯.

    1259.

    ‘‘ચેતસા અનુપરિયેતિ, મોગ્ગલ્લાનો મહિદ્ધિકો;

    ‘‘Cetasā anupariyeti, moggallāno mahiddhiko;

    ચિત્તં નેસં સમન્વેસં, વિપ્પમુત્તં નિરૂપધિં.

    Cittaṃ nesaṃ samanvesaṃ, vippamuttaṃ nirūpadhiṃ.

    ૧૨૬૦.

    1260.

    ‘‘એવં સબ્બઙ્ગસમ્પન્નં, મુનિં દુક્ખસ્સ પારગું;

    ‘‘Evaṃ sabbaṅgasampannaṃ, muniṃ dukkhassa pāraguṃ;

    અનેકાકારસમ્પન્નં, પયિરુપાસન્તિ ગોતમં.

    Anekākārasampannaṃ, payirupāsanti gotamaṃ.

    ૧૨૬૧.

    1261.

    ‘‘ચન્દો યથા વિગતવલાહકે નભે, વિરોચતિ વીતમલોવ ભાણુમા;

    ‘‘Cando yathā vigatavalāhake nabhe, virocati vītamalova bhāṇumā;

    એવમ્પિ અઙ્ગીરસ ત્વં મહામુનિ, અતિરોચસિ યસસા સબ્બલોકં.

    Evampi aṅgīrasa tvaṃ mahāmuni, atirocasi yasasā sabbalokaṃ.

    ૧૨૬૨.

    1262.

    ‘‘કાવેય્યમત્તા વિચરિમ્હ પુબ્બે, ગામા ગામં પુરા પુરં;

    ‘‘Kāveyyamattā vicarimha pubbe, gāmā gāmaṃ purā puraṃ;

    અથદ્દસામ સમ્બુદ્ધં, સબ્બધમ્માન પારગું.

    Athaddasāma sambuddhaṃ, sabbadhammāna pāraguṃ.

    ૧૨૬૩.

    1263.

    ‘‘સો મે ધમ્મમદેસેસિ, મુનિ દુક્ખસ્સ પારગૂ;

    ‘‘So me dhammamadesesi, muni dukkhassa pāragū;

    ધમ્મં સુત્વા પસીદિમ્હ, સદ્ધા નો ઉદપજ્જથ.

    Dhammaṃ sutvā pasīdimha, saddhā no udapajjatha.

    ૧૨૬૪.

    1264.

    ‘‘તસ્સાહં વચનં સુત્વા, ખન્ધે આયતનાનિ ચ;

    ‘‘Tassāhaṃ vacanaṃ sutvā, khandhe āyatanāni ca;

    ધાતુયો ચ વિદિત્વાન, પબ્બજિં અનગારિયં.

    Dhātuyo ca viditvāna, pabbajiṃ anagāriyaṃ.

    ૧૨૬૫.

    1265.

    ‘‘બહૂનં વત અત્થાય, ઉપ્પજ્જન્તિ તથાગતા;

    ‘‘Bahūnaṃ vata atthāya, uppajjanti tathāgatā;

    ઇત્થીનં પુરિસાનઞ્ચ, યે તે સાસનકારકા.

    Itthīnaṃ purisānañca, ye te sāsanakārakā.

    ૧૨૬૬.

    1266.

    ‘‘તેસં ખો વત અત્થાય, બોધિમજ્ઝગમા મુનિ;

    ‘‘Tesaṃ kho vata atthāya, bodhimajjhagamā muni;

    ભિક્ખૂનં ભિક્ખુનીનઞ્ચ, યે નિયામગતદ્દસા.

    Bhikkhūnaṃ bhikkhunīnañca, ye niyāmagataddasā.

    ૧૨૬૭.

    1267.

    ‘‘સુદેસિતા ચક્ખુમતા, બુદ્ધેનાદિચ્ચબન્ધુના;

    ‘‘Sudesitā cakkhumatā, buddhenādiccabandhunā;

    ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ, અનુકમ્પાય પાણિનં.

    Cattāri ariyasaccāni, anukampāya pāṇinaṃ.

    ૧૨૬૮.

    1268.

    ‘‘દુક્ખં દુક્ખસમુપ્પાદં, દુક્ખસ્સ ચ અતિક્કમં;

    ‘‘Dukkhaṃ dukkhasamuppādaṃ, dukkhassa ca atikkamaṃ;

    અરિયં ચટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં, દુક્ખૂપસમગામિનં.

    Ariyaṃ caṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ, dukkhūpasamagāminaṃ.

    ૧૨૬૯.

    1269.

    ‘‘એવમેતે તથા વુત્તા, દિટ્ઠા મે તે યથા તથા;

    ‘‘Evamete tathā vuttā, diṭṭhā me te yathā tathā;

    સદત્થો મે અનુપ્પત્તો, કતં બુદ્ધસ્સ સાસનં.

    Sadattho me anuppatto, kataṃ buddhassa sāsanaṃ.

    ૧૨૭૦.

    1270.

    ‘‘સ્વાગતં વત મે આસિ, મમ બુદ્ધસ્સ સન્તિકે;

    ‘‘Svāgataṃ vata me āsi, mama buddhassa santike;

    સુવિભત્તેસુ ધમ્મેસુ, યં સેટ્ઠં તદુપાગમિં.

    Suvibhattesu dhammesu, yaṃ seṭṭhaṃ tadupāgamiṃ.

    ૧૨૭૧.

    1271.

    ‘‘અભિઞ્ઞાપારમિપ્પત્તો, સોતધાતુ વિસોધિતા;

    ‘‘Abhiññāpāramippatto, sotadhātu visodhitā;

    તેવિજ્જો ઇદ્ધિપત્તોમ્હિ, ચેતોપરિયકોવિદો.

    Tevijjo iddhipattomhi, cetopariyakovido.

    ૧૨૭૨.

    1272.

    ‘‘પુચ્છામિ સત્થારમનોમપઞ્ઞં, દિટ્ઠેવ ધમ્મે યો વિચિકિચ્છાનં છેત્તા;

    ‘‘Pucchāmi satthāramanomapaññaṃ, diṭṭheva dhamme yo vicikicchānaṃ chettā;

    અગ્ગાળવે કાલમકાસિ ભિક્ખુ, ઞાતો યસસ્સી અભિનિબ્બુતત્તો.

    Aggāḷave kālamakāsi bhikkhu, ñāto yasassī abhinibbutatto.

    ૧૨૭૩.

    1273.

    ‘‘નિગ્રોધકપ્પો ઇતિ તસ્સ નામં, તયા કતં ભગવા બ્રાહ્મણસ્સ;

    ‘‘Nigrodhakappo iti tassa nāmaṃ, tayā kataṃ bhagavā brāhmaṇassa;

    સો તં નમસ્સં અચરિ મુત્યપેખો, આરદ્ધવીરિયો દળ્હધમ્મદસ્સી.

    So taṃ namassaṃ acari mutyapekho, āraddhavīriyo daḷhadhammadassī.

    ૧૨૭૪.

    1274.

    ‘‘તં સાવકં સક્ક મયમ્પિ સબ્બે, અઞ્ઞાતુમિચ્છામ સમન્તચક્ખુ;

    ‘‘Taṃ sāvakaṃ sakka mayampi sabbe, aññātumicchāma samantacakkhu;

    સમવટ્ઠિતા નો સવનાય સોતા, તુવં નો સત્થા ત્વમનુત્તરોસિ.

    Samavaṭṭhitā no savanāya sotā, tuvaṃ no satthā tvamanuttarosi.

    ૧૨૭૫.

    1275.

    ‘‘છિન્દ નો વિચિકિચ્છં બ્રૂહિ મેતં, પરિનિબ્બુતં વેદય ભૂરિપઞ્ઞ;

    ‘‘Chinda no vicikicchaṃ brūhi metaṃ, parinibbutaṃ vedaya bhūripañña;

    મજ્ઝેવ નો ભાસ સમન્તચક્ખુ, સક્કોવ દેવાન સહસ્સનેત્તો.

    Majjheva no bhāsa samantacakkhu, sakkova devāna sahassanetto.

    ૧૨૭૬.

    1276.

    ‘‘યે કેચિ ગન્થા ઇધ મોહમગ્ગા, અઞ્ઞાણપક્ખા વિચિકિચ્છઠાના;

    ‘‘Ye keci ganthā idha mohamaggā, aññāṇapakkhā vicikicchaṭhānā;

    તથાગતં પત્વા ન તે ભવન્તિ, ચક્ખુઞ્હિ એતં પરમં નરાનં.

    Tathāgataṃ patvā na te bhavanti, cakkhuñhi etaṃ paramaṃ narānaṃ.

    ૧૨૭૭.

    1277.

    ‘‘નો ચે હિ જાતુ પુરિસો કિલેસે, વાતો યથા અબ્ભઘનં વિહાને;

    ‘‘No ce hi jātu puriso kilese, vāto yathā abbhaghanaṃ vihāne;

    તમોવસ્સ નિવુતો સબ્બલોકો, જોતિમન્તોપિ ન પભાસેય્યું.

    Tamovassa nivuto sabbaloko, jotimantopi na pabhāseyyuṃ.

    ૧૨૭૮.

    1278.

    ‘‘ધીરા ચ પજ્જોતકરા ભવન્તિ, તં તં અહં વીર તથેવ મઞ્ઞે;

    ‘‘Dhīrā ca pajjotakarā bhavanti, taṃ taṃ ahaṃ vīra tatheva maññe;

    વિપસ્સિનં જાનમુપાગમિમ્હ, પરિસાસુ નો આવિકરોહિ કપ્પં.

    Vipassinaṃ jānamupāgamimha, parisāsu no āvikarohi kappaṃ.

    ૧૨૭૯.

    1279.

    ‘‘ખિપ્પં ગિરં એરય વગ્ગુ વગ્ગું, હંસોવ પગ્ગય્હ સણિકં નિકૂજ;

    ‘‘Khippaṃ giraṃ eraya vaggu vagguṃ, haṃsova paggayha saṇikaṃ nikūja;

    બિન્દુસ્સરેન સુવિકપ્પિતેન, સબ્બેવ તે ઉજ્જુગતા સુણોમ.

    Bindussarena suvikappitena, sabbeva te ujjugatā suṇoma.

    ૧૨૮૦.

    1280.

    ‘‘પહીનજાતિમરણં અસેસં, નિગ્ગય્હ ધોનં વદેસ્સામિ ધમ્મં;

    ‘‘Pahīnajātimaraṇaṃ asesaṃ, niggayha dhonaṃ vadessāmi dhammaṃ;

    ન કામકારો હિ પુથુજ્જનાનં, સઙ્ખેય્યકારો ચ તથાગતાનં.

    Na kāmakāro hi puthujjanānaṃ, saṅkheyyakāro ca tathāgatānaṃ.

    ૧૨૮૧.

    1281.

    ‘‘સમ્પન્નવેય્યાકરણં તવેદં, સમુજ્જુપઞ્ઞસ્સ સમુગ્ગહીતં;

    ‘‘Sampannaveyyākaraṇaṃ tavedaṃ, samujjupaññassa samuggahītaṃ;

    અયમઞ્જલિ પચ્છિમો સુપ્પણામિતો, મા મોહયી જાનમનોમપઞ્ઞ.

    Ayamañjali pacchimo suppaṇāmito, mā mohayī jānamanomapañña.

    ૧૨૮૨.

    1282.

    ‘‘પરોપરં અરિયધમ્મં વિદિત્વા, મા મોહયી જાનમનોમવીરિય;

    ‘‘Paroparaṃ ariyadhammaṃ viditvā, mā mohayī jānamanomavīriya;

    વારિં યથા ઘમ્મનિ ઘમ્મતત્તો, વાચાભિકઙ્ખામિ સુતં પવસ્સ.

    Vāriṃ yathā ghammani ghammatatto, vācābhikaṅkhāmi sutaṃ pavassa.

    ૧૨૮૩.

    1283.

    ‘‘યદત્થિકં બ્રહ્મચરિયં અચરી, કપ્પાયનો કચ્ચિસ્સતં અમોઘં;

    ‘‘Yadatthikaṃ brahmacariyaṃ acarī, kappāyano kaccissataṃ amoghaṃ;

    નિબ્બાયિ સો આદુ સઉપાદિસેસો, યથા વિમુત્તો અહુ તં સુણોમ.

    Nibbāyi so ādu saupādiseso, yathā vimutto ahu taṃ suṇoma.

    ૧૨૮૪.

    1284.

    ‘‘અચ્છેચ્છિ તણ્હં ઇધ નામરૂપે, (ઇતિ ભગવા,)

    ‘‘Acchecchi taṇhaṃ idha nāmarūpe, (iti bhagavā,)

    કણ્હસ્સ સોતં દીઘરત્તાનુસયિતં;

    Kaṇhassa sotaṃ dīgharattānusayitaṃ;

    અતારિ જાતિં મરણં અસેસં, ઇચ્ચબ્રવિ ભગવા પઞ્ચસેટ્ઠો.

    Atāri jātiṃ maraṇaṃ asesaṃ, iccabravi bhagavā pañcaseṭṭho.

    ૧૨૮૫.

    1285.

    ‘‘એસ સુત્વા પસીદામિ, વચો તે ઇસિસત્તમ;

    ‘‘Esa sutvā pasīdāmi, vaco te isisattama;

    અમોઘં કિર મે પુટ્ઠં, ન મં વઞ્ચેસિ બ્રાહ્મણો.

    Amoghaṃ kira me puṭṭhaṃ, na maṃ vañcesi brāhmaṇo.

    ૧૨૮૬.

    1286.

    ‘‘યથા વાદી તથા કારી, અહુ બુદ્ધસ્સ સાવકો;

    ‘‘Yathā vādī tathā kārī, ahu buddhassa sāvako;

    અચ્છેચ્છિ મચ્ચુનો જાલં, તતં માયાવિનો દળ્હં.

    Acchecchi maccuno jālaṃ, tataṃ māyāvino daḷhaṃ.

    ૧૨૮૭.

    1287.

    ‘‘અદ્દસ ભગવા આદિં, ઉપાદાનસ્સ કપ્પિયો;

    ‘‘Addasa bhagavā ādiṃ, upādānassa kappiyo;

    અચ્ચગા વત કપ્પાનો, મચ્ચુધેય્યં સુદુત્તરં.

    Accagā vata kappāno, maccudheyyaṃ suduttaraṃ.

    ૧૨૮૮.

    1288.

    ‘‘તં દેવદેવં વન્દામિ, પુત્તં તે દ્વિપદુત્તમ;

    ‘‘Taṃ devadevaṃ vandāmi, puttaṃ te dvipaduttama;

    અનુજાતં મહાવીરં, નાગં નાગસ્સ ઓરસ’’ન્તિ. –

    Anujātaṃ mahāvīraṃ, nāgaṃ nāgassa orasa’’nti. –

    ઇમા ગાથા સઙ્ગીતિકાલે એકજ્ઝં કત્વા સઙ્ગહં આરોપિતા. તત્થ ‘‘નિક્ખન્તં વત મં સન્ત’’ન્તિઆદયો પઞ્ચ ગાથા આયસ્મા વઙ્ગીસો નવો અચિરપબ્બજિતો હુત્વા વિહારં ઉપગતા અલઙ્કતપટિયત્તા સમ્બહુલા ઇત્થિયો દિસ્વા ઉપ્પન્નરાગો તં વિનોદેન્તો અભાસિ.

    Imā gāthā saṅgītikāle ekajjhaṃ katvā saṅgahaṃ āropitā. Tattha ‘‘nikkhantaṃ vata maṃ santa’’ntiādayo pañca gāthā āyasmā vaṅgīso navo acirapabbajito hutvā vihāraṃ upagatā alaṅkatapaṭiyattā sambahulā itthiyo disvā uppannarāgo taṃ vinodento abhāsi.

    તત્થ નિક્ખન્તં વત મં સન્તં, અગારસ્માનગારિયન્તિ અગારતો નિક્ખન્તં અનગારિયં પબ્બજિતં મં સમાનં. વિતક્કાતિ કામવિતક્કાદયો પાપવિતક્કા. ઉપધાવન્તીતિ મમ ચિત્તં ઉપગચ્છન્તિ. પગબ્ભાતિ પાગબ્ભિયયુત્તા વસિનો. ‘‘અયં ગેહતો નિક્ખમિત્વા પબ્બજિતો, નયિમં અનુદ્ધંસિતું યુત્ત’’ન્તિ એવં અપરિહારતો નિલ્લજ્જા. કણ્હતોતિ કાળતો, લામકભાવતોતિ અત્થો. ઇમેતિ તેસં અત્તનો પચ્ચક્ખતા વુત્તા.

    Tattha nikkhantaṃ vata maṃ santaṃ, agārasmānagāriyanti agārato nikkhantaṃ anagāriyaṃ pabbajitaṃ maṃ samānaṃ. Vitakkāti kāmavitakkādayo pāpavitakkā. Upadhāvantīti mama cittaṃ upagacchanti. Pagabbhāti pāgabbhiyayuttā vasino. ‘‘Ayaṃ gehato nikkhamitvā pabbajito, nayimaṃ anuddhaṃsituṃ yutta’’nti evaṃ aparihārato nillajjā. Kaṇhatoti kāḷato, lāmakabhāvatoti attho. Imeti tesaṃ attano paccakkhatā vuttā.

    અસુદ્ધજીવિનો પરિવારયુત્તા મનુસ્સા ઉગ્ગકિચ્ચતાય ‘‘ઉગ્ગા’’તિ વુચ્ચન્તિ, તેસં પુત્તા ઉગ્ગપુત્તા. મહિસ્સાસાતિ મહાઇસ્સાસા. સિક્ખિતાતિ દ્વાદસ વસ્સાનિ આચરિયકુલે ઉગ્ગહિતસિપ્પા. દળ્હધમ્મિનોતિ, દળ્હધનુનો . દળ્હધનુ નામ દ્વિસહસ્સથામં વુચ્ચતિ. દ્વિસહસ્સથામન્તિ, ચ યસ્સ આરોપિતસ્સ જિયાય બન્ધો લોહસીસાદીનં ભારો દણ્ડે ગહેત્વા યાવ કણ્ડપમાણા નભં ઉક્ખિત્તસ્સ પથવિતો મુચ્ચતિ. સમન્તા પરિકિરેય્યુન્તિ સમન્તતો કણ્ડે ખિપેય્યું. કિત્તકાતિ ચે આહ ‘‘સહસ્સં અપલાયિન’’ન્તિ. યુદ્ધે અપરં મુખાનં સહસ્સમત્તાનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – સિક્ખિતા કતહત્થા ઉગ્ગા દળ્હધનુનો મહિસ્સાસા ઉગ્ગપુત્તા સહસ્સમત્તા કદાચિપિ યુદ્ધે પરાજયં અપત્તા અપ્પમત્તા સમન્તતો ઠત્વા થમ્ભં ઉપનિસ્સાય સચેપિ વસ્સેય્યું. તાદિસેહિપિ ઇસ્સાસસહસ્સેહિ સમન્તા સરે પરિકિરીયન્તે સુસિક્ખિતો પુરિસો દણ્ડં ગહેત્વા સબ્બે સરે અત્તનો સરીરે અપતમાને કત્વા પાદમૂલે પાતેય્ય. તત્થ એકોપિ ઇસ્સાસો દ્વે સરે એકતો ખિપન્તો નામ નત્થિ. ઇત્થિયો પન રૂપારમ્મણાદિવસેન પઞ્ચ પઞ્ચ સરે એકતો ખિપન્તિ, એવં ખિપન્તિયો. એત્તકા ભિય્યોતિ ઇમાહિ ઇત્થીહિ ભિય્યોપિ બહૂ ઇત્થિયો અત્તનો ઇત્થિકુત્તહાસભાવાદિતો વિધંસેન્તિ.

    Asuddhajīvino parivārayuttā manussā uggakiccatāya ‘‘uggā’’ti vuccanti, tesaṃ puttā uggaputtā. Mahissāsāti mahāissāsā. Sikkhitāti dvādasa vassāni ācariyakule uggahitasippā. Daḷhadhamminoti, daḷhadhanuno . Daḷhadhanu nāma dvisahassathāmaṃ vuccati. Dvisahassathāmanti, ca yassa āropitassa jiyāya bandho lohasīsādīnaṃ bhāro daṇḍe gahetvā yāva kaṇḍapamāṇā nabhaṃ ukkhittassa pathavito muccati. Samantā parikireyyunti samantato kaṇḍe khipeyyuṃ. Kittakāti ce āha ‘‘sahassaṃ apalāyina’’nti. Yuddhe aparaṃ mukhānaṃ sahassamattānaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – sikkhitā katahatthā uggā daḷhadhanuno mahissāsā uggaputtā sahassamattā kadācipi yuddhe parājayaṃ apattā appamattā samantato ṭhatvā thambhaṃ upanissāya sacepi vasseyyuṃ. Tādisehipi issāsasahassehi samantā sare parikirīyante susikkhito puriso daṇḍaṃ gahetvā sabbe sare attano sarīre apatamāne katvā pādamūle pāteyya. Tattha ekopi issāso dve sare ekato khipanto nāma natthi. Itthiyo pana rūpārammaṇādivasena pañca pañca sare ekato khipanti, evaṃ khipantiyo. Ettakā bhiyyoti imāhi itthīhi bhiyyopi bahū itthiyo attano itthikuttahāsabhāvādito vidhaṃsenti.

    સક્ખી હિ મે સુતં એતન્તિ સમ્મુખા મયા એતં સુતં. નિબ્બાનગમનં મગ્ગન્તિ લિઙ્ગવિપલ્લાસેન વુત્તં, નિબ્બાનગામિમગ્ગોતિ અત્થો, વિપસ્સનં સન્ધાયાહ. તત્થ મે નિરતો મનોતિ તસ્મિં વિપસ્સનામગ્ગે મય્હં ચિત્તં નિરતં.

    Sakkhī hi me sutaṃ etanti sammukhā mayā etaṃ sutaṃ. Nibbānagamanaṃ magganti liṅgavipallāsena vuttaṃ, nibbānagāmimaggoti attho, vipassanaṃ sandhāyāha. Tattha me nirato manoti tasmiṃ vipassanāmagge mayhaṃ cittaṃ nirataṃ.

    એવઞ્ચે મં વિહરન્તન્તિ એવં અનિચ્ચઅસુભજ્ઝાનભાવનાય ચ વિપસ્સનાભાવનાય ચ વિહરન્તં મં. પાપિમાતિ કિલેસમારં આલપતિ. તથા મચ્ચુ કરિસ્સામિ, ન મે મગ્ગમ્પિ દક્ખસીતિ મયા કતં મગ્ગમ્પિ યથા ન પસ્સસિ, તથા મચ્ચુ અન્તં કરિસ્સામીતિ યોજના.

    Evañcemaṃ viharantanti evaṃ aniccaasubhajjhānabhāvanāya ca vipassanābhāvanāya ca viharantaṃ maṃ. Pāpimāti kilesamāraṃ ālapati. Tathā maccu karissāmi, na me maggampi dakkhasīti mayā kataṃ maggampi yathā na passasi, tathā maccu antaṃ karissāmīti yojanā.

    અરતિઞ્ચાતિઆદિકા પઞ્ચ ગાથા અત્તનો સન્તાને ઉપ્પન્ને અરતિઆદિકે વિનોદેન્તેન વુત્તા. તત્થ અરતિન્તિ અધિકુસલેસુ ધમ્મેસુ પન્તસેનાસનેસુ ચ ઉક્કણ્ઠનં. રતિન્તિ પઞ્ચકામગુણરતિં. પહાયાતિ પજહિત્વા. સબ્બસો ગેહસિતઞ્ચ વિતક્કન્તિ, ગેહનિસ્સિતં પુત્તદારાદિપટિસંયુત્તં ઞાતિવિતક્કાદિઞ્ચ મિચ્છાવિતક્કં અનવસેસતો પહાય. વનથં ન કરેય્ય કુહિઞ્ચીતિ અજ્ઝત્તિકબાહિરપ્પભેદે સબ્બસ્મિં વત્થુસ્મિં તણ્હં ન કરેય્યં. નિબ્બનથો અવનથો સ ભિક્ખૂતિ યો હિ સબ્બેન સબ્બં નિત્તણ્હો , તતો એવ કત્થચિપિ નન્દિયા અભાવતો અવનથો, સો ભિક્ખુ નામ સંસારે ભયસ્સ સમ્મદેવ ઇક્ખણતાય ભિન્નકિલેસતાય ચાતિ અત્થો.

    Aratiñcātiādikā pañca gāthā attano santāne uppanne aratiādike vinodentena vuttā. Tattha aratinti adhikusalesu dhammesu pantasenāsanesu ca ukkaṇṭhanaṃ. Ratinti pañcakāmaguṇaratiṃ. Pahāyāti pajahitvā. Sabbaso gehasitañca vitakkanti, gehanissitaṃ puttadārādipaṭisaṃyuttaṃ ñātivitakkādiñca micchāvitakkaṃ anavasesato pahāya. Vanathaṃ na kareyya kuhiñcīti ajjhattikabāhirappabhede sabbasmiṃ vatthusmiṃ taṇhaṃ na kareyyaṃ. Nibbanatho avanatho sa bhikkhūti yo hi sabbena sabbaṃ nittaṇho , tato eva katthacipi nandiyā abhāvato avanatho, so bhikkhu nāma saṃsāre bhayassa sammadeva ikkhaṇatāya bhinnakilesatāya cāti attho.

    યમિધ પથવિઞ્ચ વેહાસં, રૂપગતં જગતોગધં કિઞ્ચીતિ યંકિઞ્ચિ ઇધ પથવીગતં ભૂમિનિસ્સિતં વેહાસં વેહાસટ્ઠં દેવલોકનિસ્સિતં રૂપગતં રૂપજાતં રુપ્પનસભાવં જગતોગધં લોકિકં ભવત્તયપરિયાપન્નં સઙ્ખતં. પરિજીયતિ સબ્બમનિચ્ચન્તિ સબ્બં તં જરાભિભૂતં, તતો એવ અનિચ્ચં તતો એવ દુક્ખં અનત્તાતિ એવં તિલક્ખણારોપનં આહ. અયં થેરસ્સ મહાવિપસ્સનાતિ વદન્તિ. એવં સમેચ્ચ ચરન્તિ મુતત્તાતિ એવં સમેચ્ચ અભિસમેચ્ચ વિપસ્સનાપઞ્ઞાસહિતાય મગ્ગપઞ્ઞાય પટિવિજ્ઝિત્વા મુતત્તા પરિઞ્ઞાતત્તભાવા પણ્ડિતા ચરન્તિ વિહરન્તિ.

    Yamidha pathaviñca vehāsaṃ, rūpagataṃ jagatogadhaṃ kiñcīti yaṃkiñci idha pathavīgataṃ bhūminissitaṃ vehāsaṃ vehāsaṭṭhaṃ devalokanissitaṃ rūpagataṃ rūpajātaṃ ruppanasabhāvaṃ jagatogadhaṃ lokikaṃ bhavattayapariyāpannaṃ saṅkhataṃ. Parijīyati sabbamaniccanti sabbaṃ taṃ jarābhibhūtaṃ, tato eva aniccaṃ tato eva dukkhaṃ anattāti evaṃ tilakkhaṇāropanaṃ āha. Ayaṃ therassa mahāvipassanāti vadanti. Evaṃ samecca caranti mutattāti evaṃ samecca abhisamecca vipassanāpaññāsahitāya maggapaññāya paṭivijjhitvā mutattā pariññātattabhāvā paṇḍitā caranti viharanti.

    ઉપધીસૂતિ ખન્ધૂપધિઆદીસુ. જનાતિ અન્ધપુથુજ્જના. ગધિતાસેતિ પટિબદ્ધચિત્તા. એત્થ હિ વિસેસતો કામગુણૂપધીસુ છન્દો અપનેતબ્બોતિ દસ્સેન્તો આહ દિટ્ઠસુતે પટિઘે ચ મુતે ચાતિ. દિટ્ઠસુતેતિ દિટ્ઠે ચેવ સુતે ચ, રૂપસદ્દેસૂતિ અત્થો. પટિઘેતિ ઘટ્ટનીયે ફોટ્ઠબ્બે. મુતેતિ વુત્તાવસેસે મુતે, ગન્ધરસેસૂતિ વુત્તં હોતિ. સારત્થપકાસનિયં (સં॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧.૨૧૦) ‘‘પટિઘપદેન ગન્ધરસા ગહિતા, મુતપદેન ફોટ્ઠબ્બારમ્મણ’’ન્તિ વુત્તં. એત્થ વિનોદય છન્દમનેજોતિ એતસ્મિં દિટ્ઠાદિભેદે પઞ્ચકામગુણે કામચ્છન્દં વિનોદેહિ, તથા સતિ સબ્બત્થ અનેજો અવિકપ્પો ભવસિ. યો હેત્થ ન લિમ્પતિ મુનિ તમાહૂતિ યો હિ એત્થ કામગુણે તણ્હાલેપેન ન લિમ્પતિ, તં મોનેય્યધમ્મટ્ઠતો ‘‘મુની’’તિ પણ્ડિતા વદન્તિ. ‘‘અથ સટ્ઠિસિતા’’તિ પાળીતિ અધિપ્પાયેન કેચિ ‘‘સટ્ઠિધમ્મારમ્મણનિસ્સિતા’’તિ અત્થં વદન્તિ. ‘‘અટ્ઠસટ્ઠિસિતા સવિતક્કા’’તિ પન પાળિ, અપ્પકઞ્હિ ઊનં અધિકં વા ન ગણનૂપગં હોતીતિ. અટ્ઠસટ્ઠિસિતાતિ દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિગતસન્નિસ્સિતા મિચ્છાવિતક્કાતિ અત્થોતિ કેચિ વદન્તિ. દિટ્ઠિગતિકા ચ સત્તાવાસાભાવલદ્ધિં અજ્ઝૂપગતાતિ અધિચ્ચસમુપ્પન્નવાદં ઠપેત્વા ઇતરેસં વસેન ‘‘અથ સટ્ઠિસિતા સવિતક્કા’’તિ વુત્તં. યથા હિ તણ્હાલેપાભાવેન ભિક્ખૂતિ વુચ્ચતિ, એવં દિટ્ઠિલેપાભાવેનપીતિ દસ્સેતું ‘‘અથ સટ્ઠિસિતા’’તિઆદિ વુત્તં. પુથુજ્જનતાય અધમ્મા નિવિટ્ઠાતિ તે પન મિચ્છાવિતક્કા નિચ્ચાદિગાહવસેન અધમ્મા ધમ્મતો અપેતા પુથુજ્જનતાયં અન્ધબાલે નિવિટ્ઠા અભિનિવિટ્ઠા. ન ચ વગ્ગગતસ્સ કુહિઞ્ચીતિ યત્થ કત્થચિ વત્થુસ્મિં સસ્સતવાદાદિમિચ્છાદિટ્ઠિવગ્ગગતો, તંલદ્ધિકો ન ચ અસ્સ ભવેય્ય. અટ્ઠકથાયં (સં॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧.૨૧૦) પન ‘‘અથ સટ્ઠિસિતા સવિતક્કા, પુથૂ જનતાય અધમ્મા નિવિટ્ઠા’’તિ પદં ઉદ્ધરિત્વા અથ છ આરમ્મણનિસ્સિતા પુથૂ અધમ્મવિતક્કા જનતાય નિવિટ્ઠાતિ વુત્તં. તથા ન ચ વગ્ગગતસ્સ કુહિઞ્ચીતિ તેસં વસેન ન કત્થચિ કિલેસવગ્ગગતો ભવેય્યાતિ ચ વુત્તં. નો પન દુટ્ઠુલ્લગાહી સ ભિક્ખૂતિ યો કિલેસેહિ દૂસિતત્તા અતિવિય દુટ્ઠુલ્લતા ચ દુટ્ઠુલ્લાનં મિચ્છાવાદાનં ગણ્હનસીલો ચ નો અસ્સ નો ભવેય્ય, સો ભિક્ખુ નામ હોતીતિ.

    Upadhīsūti khandhūpadhiādīsu. Janāti andhaputhujjanā. Gadhitāseti paṭibaddhacittā. Ettha hi visesato kāmaguṇūpadhīsu chando apanetabboti dassento āha diṭṭhasute paṭighe ca mute cāti. Diṭṭhasuteti diṭṭhe ceva sute ca, rūpasaddesūti attho. Paṭigheti ghaṭṭanīye phoṭṭhabbe. Muteti vuttāvasese mute, gandharasesūti vuttaṃ hoti. Sāratthapakāsaniyaṃ (saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.210) ‘‘paṭighapadena gandharasā gahitā, mutapadena phoṭṭhabbārammaṇa’’nti vuttaṃ. Ettha vinodaya chandamanejoti etasmiṃ diṭṭhādibhede pañcakāmaguṇe kāmacchandaṃ vinodehi, tathā sati sabbattha anejo avikappo bhavasi. Yo hettha na limpati muni tamāhūti yo hi ettha kāmaguṇe taṇhālepena na limpati, taṃ moneyyadhammaṭṭhato ‘‘munī’’ti paṇḍitā vadanti. ‘‘Atha saṭṭhisitā’’ti pāḷīti adhippāyena keci ‘‘saṭṭhidhammārammaṇanissitā’’ti atthaṃ vadanti. ‘‘Aṭṭhasaṭṭhisitā savitakkā’’ti pana pāḷi, appakañhi ūnaṃ adhikaṃ vā na gaṇanūpagaṃ hotīti. Aṭṭhasaṭṭhisitāti dvāsaṭṭhidiṭṭhigatasannissitā micchāvitakkāti atthoti keci vadanti. Diṭṭhigatikā ca sattāvāsābhāvaladdhiṃ ajjhūpagatāti adhiccasamuppannavādaṃ ṭhapetvā itaresaṃ vasena ‘‘atha saṭṭhisitā savitakkā’’ti vuttaṃ. Yathā hi taṇhālepābhāvena bhikkhūti vuccati, evaṃ diṭṭhilepābhāvenapīti dassetuṃ ‘‘atha saṭṭhisitā’’tiādi vuttaṃ. Puthujjanatāya adhammāniviṭṭhāti te pana micchāvitakkā niccādigāhavasena adhammā dhammato apetā puthujjanatāyaṃ andhabāle niviṭṭhā abhiniviṭṭhā. Na ca vaggagatassa kuhiñcīti yattha katthaci vatthusmiṃ sassatavādādimicchādiṭṭhivaggagato, taṃladdhiko na ca assa bhaveyya. Aṭṭhakathāyaṃ (saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.210) pana ‘‘atha saṭṭhisitā savitakkā, puthū janatāya adhammā niviṭṭhā’’ti padaṃ uddharitvā atha cha ārammaṇanissitā puthū adhammavitakkā janatāya niviṭṭhāti vuttaṃ. Tathā na ca vaggagatassa kuhiñcīti tesaṃ vasena na katthaci kilesavaggagato bhaveyyāti ca vuttaṃ. No pana duṭṭhullagāhī sa bhikkhūti yo kilesehi dūsitattā ativiya duṭṭhullatā ca duṭṭhullānaṃ micchāvādānaṃ gaṇhanasīlo ca no assa no bhaveyya, so bhikkhu nāma hotīti.

    દબ્બોતિ દબ્બજાતિકો પણ્ડિતો. ચિરરત્તસમાહિતોતિ ચિરકાલતો પટ્ઠાય સમાહિતો. અકુહકોતિ કોહઞ્ઞરહિતો અસઠો અમાયાવી. નિપકોતિ નિપુણો છેકો. અપિહાલૂતિ નિત્તણ્હો. સન્તં પદં અજ્ઝગમાતિ, નિબ્બાનં અધિગતો. મોનેય્યધમ્મસમન્નાગતતો મુનિ. પરિનિબ્બુતોતિ આરમ્મણકરણવસેન નિબ્બાનં પટિચ્ચ સઉપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બુતો. કઙ્ખતિ કાલન્તિ ઇદાનિ અનુપાદિસેસનિબ્બાનત્થાય કાલં આગમેતિ. ન તસ્સ કિઞ્ચિ કરણીયં અત્થિ, યથા એદિસો ભવિસ્સતિ, તથા અત્તાનં સમ્પાદેતીતિ અધિપ્પાયો.

    Dabboti dabbajātiko paṇḍito. Cirarattasamāhitoti cirakālato paṭṭhāya samāhito. Akuhakoti kohaññarahito asaṭho amāyāvī. Nipakoti nipuṇo cheko. Apihālūti nittaṇho. Santaṃ padaṃ ajjhagamāti, nibbānaṃ adhigato. Moneyyadhammasamannāgatato muni. Parinibbutoti ārammaṇakaraṇavasena nibbānaṃ paṭicca saupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbuto. Kaṅkhati kālanti idāni anupādisesanibbānatthāya kālaṃ āgameti. Na tassa kiñci karaṇīyaṃ atthi, yathā ediso bhavissati, tathā attānaṃ sampādetīti adhippāyo.

    માનં પજહસ્સૂતિઆદયો ચતસ્સો ગાથા પટિભાનસમ્પત્તિં નિસ્સાય અત્તનો પવત્તમાનં માનં વિનોદેન્તેન વુત્તા. તત્થ માનં પજહસ્સૂતિ સેય્યમાનાદિનવવિધં માનં પરિચ્ચજ. ગોતમાતિ ગોતમગોત્તસ્સ ભગવતો સાવકત્તા અત્તાનં ગોતમગોત્તં કત્વા આલપતિ. માનપથન્તિ માનસ્સ પવત્તિટ્ઠાનભૂતં અયોનિસોમનસિકારપરિક્ખિત્તં જાતિઆદિં તપ્પટિબદ્ધકિલેસપ્પહાનેન જહસ્સુ પજહ. અસેસન્તિ સબ્બમેવ. માનપથમ્હિ સ મુચ્છિતોતિ માનવત્થુનિમિત્તં મુચ્છં આપન્નો. વિપ્પટિસારીહુવા ચિરરત્તન્તિ ઇમસ્મિં માનપથાનુયોગક્ખણે વીતિવત્તે પુબ્બેવ અરહત્તં પાપુણિસ્સ, ‘‘નટ્ઠોહમસ્મી’’તિ વિપ્પટિસારી અહુવા અહોસિ.

    Mānaṃ pajahassūtiādayo catasso gāthā paṭibhānasampattiṃ nissāya attano pavattamānaṃ mānaṃ vinodentena vuttā. Tattha mānaṃ pajahassūti seyyamānādinavavidhaṃ mānaṃ pariccaja. Gotamāti gotamagottassa bhagavato sāvakattā attānaṃ gotamagottaṃ katvā ālapati. Mānapathanti mānassa pavattiṭṭhānabhūtaṃ ayonisomanasikāraparikkhittaṃ jātiādiṃ tappaṭibaddhakilesappahānena jahassu pajaha. Asesanti sabbameva. Mānapathamhi sa mucchitoti mānavatthunimittaṃ mucchaṃ āpanno. Vippaṭisārīhuvā cirarattanti imasmiṃ mānapathānuyogakkhaṇe vītivatte pubbeva arahattaṃ pāpuṇissa, ‘‘naṭṭhohamasmī’’ti vippaṭisārī ahuvā ahosi.

    મક્ખેન મક્ખિતા પજાતિ સૂરાદિના અત્તાનં ઉક્કંસેત્વા પરે વમ્ભેત્વા પરગુણમક્ખનલક્ખણેન મક્ખેન પિસિતત્તા મક્ખી. પુગ્ગલો હિ યથા યથા પરેસં ગુણે મક્ખેતિ, તથા તથા અત્તનો ગુણે પુઞ્જતિ નિરાકરોતિ નામ. માનહતાતિ માનેન હતગુણા. નિરયં પપતન્તીતિ નિરયં ઉપપજ્જન્તિ.

    Makkhenamakkhitā pajāti sūrādinā attānaṃ ukkaṃsetvā pare vambhetvā paraguṇamakkhanalakkhaṇena makkhena pisitattā makkhī. Puggalo hi yathā yathā paresaṃ guṇe makkheti, tathā tathā attano guṇe puñjati nirākaroti nāma. Mānahatāti mānena hataguṇā. Nirayaṃ papatantīti nirayaṃ upapajjanti.

    મગ્ગજિનોતિ મગ્ગેન વિજિતકિલેસો. કિત્તિઞ્ચ સુખઞ્ચાતિ વિઞ્ઞૂહિ પસંસિતઞ્ચ કાયિકચેતસિકસુખઞ્ચ અનુભોતીતિ પટિલભતિ. ધમ્મદસોતિ તમાહુ તથત્તન્તિ તં તથભાવં સમ્માપટિપન્નં યાથાવતો ધમ્મદસ્સીતિ પણ્ડિતા આહુ.

    Maggajinoti maggena vijitakileso. Kittiñca sukhañcāti viññūhi pasaṃsitañca kāyikacetasikasukhañca anubhotīti paṭilabhati. Dhammadasoti tamāhu tathattanti taṃ tathabhāvaṃ sammāpaṭipannaṃ yāthāvato dhammadassīti paṇḍitā āhu.

    અખિલોતિ પઞ્ચચેતોખિલરહિતો. પધાનવાતિ સમ્મપ્પધાનવીરિયસમ્પન્નો. વિસુદ્ધોતિ નીવરણસઙ્ખાતવલાહકાપગમેન વિસુદ્ધમાનસો . અસેસન્તિ નવવિધમ્પિ માનં અગ્ગમગ્ગેન પજહિત્વા. વિજ્જાયન્તકરો સમિતાવીતિ સબ્બસો સમિતકિલેસો તિવિધાય વિજ્જાય પરિયોસાનપ્પત્તો હોતીતિ અત્તાનં ઓવદતિ.

    Akhiloti pañcacetokhilarahito. Padhānavāti sammappadhānavīriyasampanno. Visuddhoti nīvaraṇasaṅkhātavalāhakāpagamena visuddhamānaso . Asesanti navavidhampi mānaṃ aggamaggena pajahitvā. Vijjāyantakaro samitāvīti sabbaso samitakileso tividhāya vijjāya pariyosānappatto hotīti attānaṃ ovadati.

    અથેકદિવસં આયસ્મા આનન્દો અઞ્ઞતરેન રાજમહામત્તેન નિમન્તિતો પુબ્બણ્હસમયં તસ્સ ગેહં ગન્ત્વા પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદિ આયસ્મતા વઙ્ગીસેન પચ્છાસમણેન. અથ તસ્મિં ગેહે ઇત્થિયો સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતા થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા, વન્દિત્વા પઞ્હં પુચ્છન્તિ, ધમ્મં સુણન્તિ. અથાયસ્મતો વઙ્ગીસસ્સ નવપબ્બજિતસ્સ આરમ્મણં પરિગ્ગહેતું અસક્કોન્તસ્સ વિસભાગારમ્મણે રાગો ઉપ્પજ્જિ. સો સદ્ધો ઉજુજાતિકો કુલપુત્તો ‘‘અયં મે રાગો વડ્ઢિત્વા દિટ્ઠધમ્મિકં સમ્પરાયિકમ્પિ અત્થં નાસેય્યા’’તિ ચિન્તેત્વા યથાનિસિન્નોવ થેરસ્સ અત્તનો પવત્તિં આવિકરોન્તો ‘‘કામરાગેના’’તિ ગાથમાહ. તત્થ યદિપિ કિલેસરજ્જનપરિળાહો કાયમ્પિ બાધતિ, ચિત્તં પન બાધેન્તો ચિરતરં બાધેતીતિ દસ્સેતું ‘‘કામરાગેન ડય્હામી’’તિ વત્વા ‘‘ચિત્તં મે પરિડય્હતી’’તિ વુત્તં. નિબ્બાપનન્તિ રાગનિબ્બાપનકારણં રાગપરિળાહસ્સ નિબ્બાપનસમત્થં ઓવાદં કરોહીતિ અત્થો.

    Athekadivasaṃ āyasmā ānando aññatarena rājamahāmattena nimantito pubbaṇhasamayaṃ tassa gehaṃ gantvā paññatte āsane nisīdi āyasmatā vaṅgīsena pacchāsamaṇena. Atha tasmiṃ gehe itthiyo sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitā theraṃ upasaṅkamitvā, vanditvā pañhaṃ pucchanti, dhammaṃ suṇanti. Athāyasmato vaṅgīsassa navapabbajitassa ārammaṇaṃ pariggahetuṃ asakkontassa visabhāgārammaṇe rāgo uppajji. So saddho ujujātiko kulaputto ‘‘ayaṃ me rāgo vaḍḍhitvā diṭṭhadhammikaṃ samparāyikampi atthaṃ nāseyyā’’ti cintetvā yathānisinnova therassa attano pavattiṃ āvikaronto ‘‘kāmarāgenā’’ti gāthamāha. Tattha yadipi kilesarajjanapariḷāho kāyampi bādhati, cittaṃ pana bādhento cirataraṃ bādhetīti dassetuṃ ‘‘kāmarāgena ḍayhāmī’’ti vatvā ‘‘cittaṃ me pariḍayhatī’’ti vuttaṃ. Nibbāpananti rāganibbāpanakāraṇaṃ rāgapariḷāhassa nibbāpanasamatthaṃ ovādaṃ karohīti attho.

    સઞ્ઞાય વિપરિયેસાતિઆદિકા ગાથા તેન યાચિતેન આયસ્મતા આનન્દેન વુત્તા. વિપરિયેસાતિ વિપલ્લાસેન અસુભે સુભન્તિ પવત્તેન વિપરીતગ્ગાહેન. નિમિત્તન્તિ કિલેસજનકનિમિત્તં. પરિવજ્જેહીતિ પરિબ્બજ. સુભં રાગૂપસંહિતન્તિ રાગવડ્ઢનારમ્મણં સુભં પરિવજ્જેન્તો અસુભસઞ્ઞાય પરિવજ્જેય્ય, સબ્બત્થ અનભિરતિસઞ્ઞાય. તસ્મા તદુભયમ્પિ દસ્સેન્તો ‘‘અસુભાયા’’તિઆદિમાહ.

    Saññāya vipariyesātiādikā gāthā tena yācitena āyasmatā ānandena vuttā. Vipariyesāti vipallāsena asubhe subhanti pavattena viparītaggāhena. Nimittanti kilesajanakanimittaṃ. Parivajjehīti paribbaja. Subhaṃ rāgūpasaṃhitanti rāgavaḍḍhanārammaṇaṃ subhaṃ parivajjento asubhasaññāya parivajjeyya, sabbattha anabhiratisaññāya. Tasmā tadubhayampi dassento ‘‘asubhāyā’’tiādimāha.

    તત્થ અસુભાયાતિ અસુભાનુપસ્સનાય. ચિત્તં ભાવેહિ એકગ્ગં સુસમાહિતન્તિ અત્તનો ચિત્તવિક્ખેપાભાવેન એકગ્ગં આરમ્મણેસુ સુસમાહિતં અપ્પિતં કત્વા ભાવેહિ તવ અસુભાનુપસ્સનં સુકરં અક્ખામીતિ. સતિ કાયગતા ત્યત્થૂતિ વુત્તકાયગતાસતિભાવના તયા ભાવિતા બહુલીકતા હોતૂતિ અત્થો. નિબ્બિદાબહુલો ભવાતિ અત્તભાવે સબ્બસ્મિઞ્ચ નિબ્બેદબહુલો હોહિ.

    Tattha asubhāyāti asubhānupassanāya. Cittaṃ bhāvehi ekaggaṃ susamāhitanti attano cittavikkhepābhāvena ekaggaṃ ārammaṇesu susamāhitaṃ appitaṃ katvā bhāvehi tava asubhānupassanaṃ sukaraṃ akkhāmīti. Sati kāyagatā tyatthūti vuttakāyagatāsatibhāvanā tayā bhāvitā bahulīkatā hotūti attho. Nibbidābahulo bhavāti attabhāve sabbasmiñca nibbedabahulo hohi.

    અનિમિત્તઞ્ચ ભાવેહીતિ નિચ્ચનિમિત્તાદીનં ઉગ્ઘાટનેન વિસેસતો અનિચ્ચાનુપસ્સના અનિમિત્તા નામ, તતો માનાનુસયમુજ્જહાતિ તં ભાવેન્તો મગ્ગપટિપાટિયા અગ્ગમગ્ગાધિગમેન માનાનુસયં સમુચ્છિન્દ. માનાભિસમયાતિ માનસ્સ દસ્સનાભિસમયા ચેવ પહાનાભિસમયા ચ. ઉપસન્તોતિ સબ્બસો રાગાદીનં સન્તતાય ઉપસન્તો ચરિસ્સસિ વિહરિસ્સસીતિ અત્થો.

    Animittañca bhāvehīti niccanimittādīnaṃ ugghāṭanena visesato aniccānupassanā animittā nāma, tato mānānusayamujjahāti taṃ bhāvento maggapaṭipāṭiyā aggamaggādhigamena mānānusayaṃ samucchinda. Mānābhisamayāti mānassa dassanābhisamayā ceva pahānābhisamayā ca. Upasantoti sabbaso rāgādīnaṃ santatāya upasanto carissasi viharissasīti attho.

    તમેવ વાચન્તિઆદિકા ચતસ્સો ગાથા ભગવતા સુભાસિતસુત્તે (સં॰ નિ॰ ૧.૨૧૩) દેસિતે સોમનસ્સજાતેન થેરેન ભગવન્તં સમ્મુખા અભિત્થવન્તેન વુત્તા. યાયત્તાનં ન તાપયેતિ યાય વાચાય હેતુભૂતાય અત્તાનં વિપ્પટિસારેન ન તાપેય્ય ન વિહેઠેય્ય. પરે ચ ન વિહિંસેય્યાતિ પરે ચ પરેહિ ભિન્દન્તો ન બાધેય્ય. સા વે વાચા સુભાસિતાતિ સા વાચા એકંસેન સુભાસિતા નામ, તસ્મા તમેવ વાચં ભાસેય્યાતિ યોજના. ઇમાય ગાથાય અપિસુણવાચાવસેન ભગવન્તં થોમેતિ.

    Tameva vācantiādikā catasso gāthā bhagavatā subhāsitasutte (saṃ. ni. 1.213) desite somanassajātena therena bhagavantaṃ sammukhā abhitthavantena vuttā. Yāyattānaṃ na tāpayeti yāya vācāya hetubhūtāya attānaṃ vippaṭisārena na tāpeyya na viheṭheyya. Pare ca na vihiṃseyyāti pare ca parehi bhindanto na bādheyya. Sā ve vācā subhāsitāti sā vācā ekaṃsena subhāsitā nāma, tasmā tameva vācaṃ bhāseyyāti yojanā. Imāya gāthāya apisuṇavācāvasena bhagavantaṃ thometi.

    પટિનન્દિતાતિ પટિમુખભાવેન નન્દિતા પિયાયિતા સમ્પતિ આયતિઞ્ચ સુણન્તેહિ સમ્પટિચ્છિતા. યં અનાદાયાતિ યં વાચં ભાસન્તો પાપાનિ પરેસં અપ્પિયાનિ અનિટ્ઠાનિ ફરુસવચનાનિ અનાદાય અગ્ગહેત્વા અત્થબ્યઞ્જનમધુરં પિયમેવ દીપેતિ. તમેવ પિયવાચં ભાસેય્યાતિ પિયવાચાવસેન અભિત્થવિ.

    Paṭinanditāti paṭimukhabhāvena nanditā piyāyitā sampati āyatiñca suṇantehi sampaṭicchitā. Yaṃ anādāyāti yaṃ vācaṃ bhāsanto pāpāni paresaṃ appiyāni aniṭṭhāni pharusavacanāni anādāya aggahetvā atthabyañjanamadhuraṃ piyameva dīpeti. Tameva piyavācaṃ bhāseyyāti piyavācāvasena abhitthavi.

    અમતાતિ સાધુભાવેન અમતસદિસા. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘સચ્ચં હવે સાધુતરં રસાન’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૭૩). નિબ્બાનામતપચ્ચયત્તા વા અમતા. એસ ધમ્મો સનન્તનોતિ યા અયં સચ્ચવાચા નામ, એસ પોરાણો ધમ્મો ચરિયા પવેણિ. ઇદમેવ હિ પોરાણાનં આચિણ્ણં યં તે ન અલિકં ભાસિંસુ. તેનાહ – ‘‘સચ્ચે અત્થે ચ ધમ્મે ચ, આહુ સન્તો પતિટ્ઠિતા’’તિ. તત્થ સચ્ચે પતિટ્ઠિતત્તા એવ અત્તનો ચ પરેસઞ્ચ અત્થે પતિટ્ઠિતા, અત્થે પતિટ્ઠિતત્તા એવ ધમ્મે પતિટ્ઠિતા હોન્તીતિ વેદિતબ્બા. સચ્ચવિસેસનમેવ વા એતં. ઇદઞ્હિ વુત્તં હોતિ – સચ્ચે પતિટ્ઠિતા. કીદિસે? અત્થે ચ ધમ્મે ચ, યં પરેસં અત્થતો અનપેતત્તા અત્થં અનુપરોધકરં, ધમ્મતો અનપેતત્તા ધમ્મં ધમ્મિકમેવ અત્થં સાધેતીતિ. ઇમાય ગાથાય સચ્ચવાચાવસેન અભિત્થવિ. ખેમન્તિ અભયં નિરુપદ્દવં. કેન કારણેનાતિ ચે? નિબ્બાનપત્તિયા દુક્ખસ્સન્તકિરિયાય, યસ્મા કિલેસનિબ્બાનં પાપેતિ, વટ્ટદુક્ખસ્સ ચ અન્તકિરિયાય સંવટ્ટતિ, તસ્મા ખેમન્તિ અત્થો. અથ વા યં બુદ્ધો નિબ્બાનપત્તિયા વા દુક્ખસ્સન્તકિરિયાય વાતિ દ્વિન્નં નિબ્બાનધાતૂનં અત્થાય ખેમમગ્ગપ્પકાસનતો ખેમં વાચં ભાસતિ. સા વે વાચાનમુત્તમાતિ સા વાચા સબ્બવાચાનં સેટ્ઠાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ઇમાય ગાથાય મન્તાવચનવસેન ભગવન્તં અભિત્થવન્તો અરહત્તનિકૂટેન થોમનં પરિયોસાપેતિ.

    Amatāti sādhubhāvena amatasadisā. Vuttañhetaṃ – ‘‘saccaṃ have sādhutaraṃ rasāna’’nti (saṃ. ni. 1.73). Nibbānāmatapaccayattā vā amatā. Esa dhammo sanantanoti yā ayaṃ saccavācā nāma, esa porāṇo dhammo cariyā paveṇi. Idameva hi porāṇānaṃ āciṇṇaṃ yaṃ te na alikaṃ bhāsiṃsu. Tenāha – ‘‘sacce atthe ca dhamme ca, āhu santo patiṭṭhitā’’ti. Tattha sacce patiṭṭhitattā eva attano ca paresañca atthe patiṭṭhitā, atthe patiṭṭhitattā eva dhamme patiṭṭhitā hontīti veditabbā. Saccavisesanameva vā etaṃ. Idañhi vuttaṃ hoti – sacce patiṭṭhitā. Kīdise? Atthe ca dhamme ca, yaṃ paresaṃ atthato anapetattā atthaṃ anuparodhakaraṃ, dhammato anapetattā dhammaṃ dhammikameva atthaṃ sādhetīti. Imāya gāthāya saccavācāvasena abhitthavi. Khemanti abhayaṃ nirupaddavaṃ. Kena kāraṇenāti ce? Nibbānapattiyā dukkhassantakiriyāya, yasmā kilesanibbānaṃ pāpeti, vaṭṭadukkhassa ca antakiriyāya saṃvaṭṭati, tasmā khemanti attho. Atha vā yaṃ buddho nibbānapattiyā vā dukkhassantakiriyāya vāti dvinnaṃ nibbānadhātūnaṃ atthāya khemamaggappakāsanato khemaṃ vācaṃ bhāsati. Sā ve vācānamuttamāti sā vācā sabbavācānaṃ seṭṭhāti evamettha attho daṭṭhabbo. Imāya gāthāya mantāvacanavasena bhagavantaṃ abhitthavanto arahattanikūṭena thomanaṃ pariyosāpeti.

    ગમ્ભીરપઞ્ઞોતિ તિસ્સો ગાથા આયસ્મતો સારિપુત્તત્થેરસ્સ પસંસનવસેન વુત્તા. તત્થ ગમ્ભીરપઞ્ઞોતિ ગમ્ભીરેસુ ખન્ધાયતનાદીસુ પવત્તાય નિપુણાય પઞ્ઞાય સમન્નાગતત્તા ગમ્ભીરપઞ્ઞો. મેધાસઙ્ખાતાય ધમ્મોજપઞ્ઞાય સમન્નાગતત્તા મેધાવી. ‘‘અયં દુગ્ગતિયા મગ્ગો, અયં સુગતિયા મગ્ગો, અયં નિબ્બાનસ્સ મગ્ગો’’તિ એવં મગ્ગે ચ અમગ્ગે ચ કોવિદતાય મગ્ગામગ્ગસ્સ કોવિદો. મહતિયા સાવકપારમીઞાણસ્સ મત્થકં પત્તાય પઞ્ઞાય વસેન મહાપઞ્ઞો. ધમ્મં દેસેતિ ભિક્ખુનન્તિ સમ્મદેવ પવત્તિં નિવત્તિં વિભાવેન્તો ભિક્ખૂનં ધમ્મં દેસેતિ. તસ્સા પન દેસનાય પવત્તિઆકારં દસ્સેતું ‘‘સંખિત્તેનપી’’તિઆદિ વુત્તં.

    Gambhīrapaññoti tisso gāthā āyasmato sāriputtattherassa pasaṃsanavasena vuttā. Tattha gambhīrapaññoti gambhīresu khandhāyatanādīsu pavattāya nipuṇāya paññāya samannāgatattā gambhīrapañño. Medhāsaṅkhātāya dhammojapaññāya samannāgatattā medhāvī. ‘‘Ayaṃ duggatiyā maggo, ayaṃ sugatiyā maggo, ayaṃ nibbānassa maggo’’ti evaṃ magge ca amagge ca kovidatāya maggāmaggassa kovido. Mahatiyā sāvakapāramīñāṇassa matthakaṃ pattāya paññāya vasena mahāpañño. Dhammaṃ deseti bhikkhunanti sammadeva pavattiṃ nivattiṃ vibhāvento bhikkhūnaṃ dhammaṃ deseti. Tassā pana desanāya pavattiākāraṃ dassetuṃ ‘‘saṃkhittenapī’’tiādi vuttaṃ.

    તત્થ સંખિત્તેનપીતિ ‘‘ચત્તારિમાનિ, આવુસો, અરિયસચ્ચાનિ. કતમાનિ ચત્તારિ? દુક્ખં અરિયસચ્ચં…પે॰… ઇમાનિ ખો, આવુસો, ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ, તસ્મા તિહાવુસો, ઇદં દુક્ખન્તિ યોગો કરણીયો’’તિ એવં સંખિત્તેનપિ દેસેતિ. ‘‘કતમઞ્ચાવુસો, દુક્ખં અરિયસચ્ચં? જાતિપિ દુક્ખા’’તિઆદિના (મ॰ નિ॰ ૩.૩૭૨-૩૭૩) નયેન તાનેવ વિભજન્તો વિત્થારેનપિ ભાસતિ. ખન્ધાદિદેસનાસુપિ એસેવ નયો. સાલિકાયિવ નિગ્ઘોસોતિ યથા મધુરં અમ્બપક્કં સાયિત્વા પક્ખેહિ વાતં દત્વા મધુરરવં નિચ્છારેન્તિયા સાલિકાય નિગ્ઘોસો, એવં થેરસ્સ ધમ્મં કથેન્તસ્સ મધુરો નિગ્ઘોસો હોતિ. ધમ્મસેનાપતિસ્સ હિ પિત્તાદીનં વસેન અપલિબુદ્ધવચનં હોતિ, અયદણ્ડેન પહટકંસથાલકો વિય સદ્દો નિચ્છરતિ. પટિભાનં ઉદિય્યતીતિ કથેતુકમ્યતાય સતિ સમુદ્દતો વીચિયો વિય ઉપરૂપરિ અનન્તં પટિભાનં ઉટ્ઠહતિ.

    Tattha saṃkhittenapīti ‘‘cattārimāni, āvuso, ariyasaccāni. Katamāni cattāri? Dukkhaṃ ariyasaccaṃ…pe… imāni kho, āvuso, cattāri ariyasaccāni, tasmā tihāvuso, idaṃ dukkhanti yogo karaṇīyo’’ti evaṃ saṃkhittenapi deseti. ‘‘Katamañcāvuso, dukkhaṃ ariyasaccaṃ? Jātipi dukkhā’’tiādinā (ma. ni. 3.372-373) nayena tāneva vibhajanto vitthārenapi bhāsati. Khandhādidesanāsupi eseva nayo. Sālikāyiva nigghosoti yathā madhuraṃ ambapakkaṃ sāyitvā pakkhehi vātaṃ datvā madhuraravaṃ nicchārentiyā sālikāya nigghoso, evaṃ therassa dhammaṃ kathentassa madhuro nigghoso hoti. Dhammasenāpatissa hi pittādīnaṃ vasena apalibuddhavacanaṃ hoti, ayadaṇḍena pahaṭakaṃsathālako viya saddo niccharati. Paṭibhānaṃ udiyyatīti kathetukamyatāya sati samuddato vīciyo viya uparūpari anantaṃ paṭibhānaṃ uṭṭhahati.

    તસ્સાતિ ધમ્મસેનાપતિસ્સ. તન્તિ ધમ્મં દેસેન્તસ્સ. સુણન્તીતિ યં નો થેરો કથેતિ, તં નો સોસ્સામાતિ આદરજાતા સુણન્તિ. મધુરન્તિ ઇટ્ઠં. રજનીયેનાતિ કન્તેન. સવનીયેનાતિ કણ્ણસુખેન. વગ્ગુનાતિ મટ્ઠેન મનોહરેન. ઉદગ્ગચિત્તાતિ ઓદગ્યપીતિયા વસેન ઉદગ્ગચિત્તા અલીનચિત્તા. મુદિતાતિ આમોદિતા પામોજ્જેન સમન્નાગતા. ઓધેન્તીતિ અવદહન્તિ અઞ્ઞાય ચિત્તં ઉપટ્ઠપેન્તા સોતં ઉપનેન્તિ.

    Tassāti dhammasenāpatissa. Tanti dhammaṃ desentassa. Suṇantīti yaṃ no thero katheti, taṃ no sossāmāti ādarajātā suṇanti. Madhuranti iṭṭhaṃ. Rajanīyenāti kantena. Savanīyenāti kaṇṇasukhena. Vaggunāti maṭṭhena manoharena. Udaggacittāti odagyapītiyā vasena udaggacittā alīnacittā. Muditāti āmoditā pāmojjena samannāgatā. Odhentīti avadahanti aññāya cittaṃ upaṭṭhapentā sotaṃ upanenti.

    અજ્જ પન્નરસેતિઆદિકા ચતસ્સો ગાથા પવારણાસુત્તન્તદેસનાય (સં॰ નિ॰ ૧.૨૧૫) સત્થારં મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતં નિસિન્નં દિસ્વા થોમેન્તેન વુત્તા. તત્થ પન્નરસેતિ યસ્મિઞ્હિ સમયે ભગવા પુબ્બારામે નિસીદન્તો સાયન્હસમયે સમ્પત્તપરિસાય કાલયુત્તં સમયયુત્તં ધમ્મં દેસેત્વા, ઉદકકોટ્ઠકે ગત્તાનિ પરિસિઞ્ચિત્વા, વત્થનિવસનો એકંસં સુગતમહાચીવરં કત્વા, મિગારમાતુપાસાદે મજ્ઝિમથમ્ભં નિસ્સાય પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસીદિત્વા, સમન્તતો નિસિન્નં ભિક્ખુસઙ્ઘં અનુવિલોકેત્વા તદહુપોસથે પવારણાદિવસે નિસિન્નો હોતિ, ઇમસ્મિં પન્નરસીઉપોસથેતિ અત્થો. વિસુદ્ધિયાતિ વિસુદ્ધત્થાય વિસુદ્ધિપવારણાય. ભિક્ખૂ પઞ્ચસતા સમાગતાતિ , પઞ્ચસતમત્તા ભિક્ખૂ સત્થારં પરિવારેત્વા નિસજ્જવસેન ચેવ અજ્ઝાસયવસેન ચ સમાગતા. તે ચ સંયોજનબન્ધનચ્છિદાતિ સંયોજનસઙ્ખાતે સન્તાનસ્સ બન્ધનભૂતે કિલેસે છિન્દિત્વા ઠિતા. તતો એવ અનીઘા ખીણપુનબ્ભવા ઇસીતિ કિલેસદુક્ખાભાવેન નિદુક્ખા ખીણપુનબ્ભવા, અસેક્ખાનં સીલક્ખન્ધાદીનં એસિતભાવેન ઇસીતિ.

    Ajjapannarasetiādikā catasso gāthā pavāraṇāsuttantadesanāya (saṃ. ni. 1.215) satthāraṃ mahābhikkhusaṅghaparivutaṃ nisinnaṃ disvā thomentena vuttā. Tattha pannaraseti yasmiñhi samaye bhagavā pubbārāme nisīdanto sāyanhasamaye sampattaparisāya kālayuttaṃ samayayuttaṃ dhammaṃ desetvā, udakakoṭṭhake gattāni parisiñcitvā, vatthanivasano ekaṃsaṃ sugatamahācīvaraṃ katvā, migāramātupāsāde majjhimathambhaṃ nissāya paññattavarabuddhāsane nisīditvā, samantato nisinnaṃ bhikkhusaṅghaṃ anuviloketvā tadahuposathe pavāraṇādivase nisinno hoti, imasmiṃ pannarasīuposatheti attho. Visuddhiyāti visuddhatthāya visuddhipavāraṇāya. Bhikkhū pañcasatā samāgatāti , pañcasatamattā bhikkhū satthāraṃ parivāretvā nisajjavasena ceva ajjhāsayavasena ca samāgatā. Te ca saṃyojanabandhanacchidāti saṃyojanasaṅkhāte santānassa bandhanabhūte kilese chinditvā ṭhitā. Tato eva anīghā khīṇapunabbhavā isīti kilesadukkhābhāvena nidukkhā khīṇapunabbhavā, asekkhānaṃ sīlakkhandhādīnaṃ esitabhāvena isīti.

    વિજિતસઙ્ગામન્તિ વિજિતકિલેસસઙ્ગામત્તા વિજિતમારબલત્તા વિજિતસઙ્ગામં. સત્થવાહન્તિ અટ્ઠઙ્ગિકે અરિયમગ્ગરથે આરોપેત્વા વેનેય્યસત્તે વાહેતિ સંસારકન્તારતો ઉત્તારેતીતિ ભગવા સત્થવાહો. તેનાહ બ્રહ્મા સહમ્પતિ ‘‘ઉટ્ઠેહિ, વીર, વિજિતસઙ્ગામ, સત્થવાહા’’તિ (મહાવ॰ ૮; મ॰ નિ॰ ૧.૨૮૨), તં સત્થવાહં અનુત્તરં સત્થારં સાવકા પયિરુપાસન્તિ. તેવિજ્જા મચ્ચુહાયિનોતિ એવરૂપેહિ સાવકેહિ પરિવારિતો ચક્કવત્તિ વિય રાજા અમચ્ચપરિવારિતો જનપદચારિકવસેન સમન્તા અનુપરિયેતીતિ યોજના.

    Vijitasaṅgāmanti vijitakilesasaṅgāmattā vijitamārabalattā vijitasaṅgāmaṃ. Satthavāhanti aṭṭhaṅgike ariyamaggarathe āropetvā veneyyasatte vāheti saṃsārakantārato uttāretīti bhagavā satthavāho. Tenāha brahmā sahampati ‘‘uṭṭhehi, vīra, vijitasaṅgāma, satthavāhā’’ti (mahāva. 8; ma. ni. 1.282), taṃ satthavāhaṃ anuttaraṃ satthāraṃ sāvakā payirupāsanti. Tevijjā maccuhāyinoti evarūpehi sāvakehi parivārito cakkavatti viya rājā amaccaparivārito janapadacārikavasena samantā anupariyetīti yojanā.

    પલાપોતિ તુચ્છો અન્તોસારરહિતો, સીલરહિતોતિ અત્થો. વન્દે આદિચ્ચબન્ધુનન્તિ આદિચ્ચબન્ધું સત્થારં દસબલં વન્દામીતિ વદતિ.

    Palāpoti tuccho antosārarahito, sīlarahitoti attho. Vande ādiccabandhunanti ādiccabandhuṃ satthāraṃ dasabalaṃ vandāmīti vadati.

    પરોસહસ્સન્તિઆદિકા ચતસ્સો ગાથા નિબ્બાનપટિસંયુત્તાય ધમ્મિયા કથાય ભિક્ખૂનં ધમ્મં દેસેન્તં ભગવન્તં થોમેન્તેન વુત્તા. તત્થ પરોસહસ્સન્તિ અતિરેકસહસ્સં, અડ્ઢતેળસાનિ ભિક્ખુસહસ્સાનિ સન્ધાય વુત્તં. અકુતોભયન્તિ નિબ્બાને કુતોચિપિ ભયં નત્થિ. નિબ્બાનં પત્તસ્સ ચ કુતોચિપિ ભયં નત્થીતિ નિબ્બાનં અકુતોભયં નામ.

    Parosahassantiādikā catasso gāthā nibbānapaṭisaṃyuttāya dhammiyā kathāya bhikkhūnaṃ dhammaṃ desentaṃ bhagavantaṃ thomentena vuttā. Tattha parosahassanti atirekasahassaṃ, aḍḍhateḷasāni bhikkhusahassāni sandhāya vuttaṃ. Akutobhayanti nibbāne kutocipi bhayaṃ natthi. Nibbānaṃ pattassa ca kutocipi bhayaṃ natthīti nibbānaṃ akutobhayaṃ nāma.

    ‘‘આગું ન કરોતી’’તિઆદિના (સુ॰ નિ॰ ૫૨૭) વુત્તકારણેહિ ભગવા નાગોતિ વુચ્ચતીતિ નાગનામોસિ ભગવાતિ. ઇસીનં ઇસિસત્તમોતિ સાવકપચ્ચેકબુદ્ધઇસીનં ઉત્તમો ઇસિ, વિપસ્સીસમ્માસમ્બુદ્ધતો પટ્ઠાય ઇસીનં વા સત્તમકો ઇસિ. મહામેઘોવાતિ ચાતુદ્દીપિકમહામેઘો વિય હુત્વા.

    ‘‘Āguṃ na karotī’’tiādinā (su. ni. 527) vuttakāraṇehi bhagavā nāgoti vuccatīti nāganāmosi bhagavāti. Isīnaṃ isisattamoti sāvakapaccekabuddhaisīnaṃ uttamo isi, vipassīsammāsambuddhato paṭṭhāya isīnaṃ vā sattamako isi. Mahāmeghovāti cātuddīpikamahāmegho viya hutvā.

    દિવા વિહારાતિ પટિસલ્લાનટ્ઠાનતો. સાવકો તે, મહાવીર, પાદે વન્દતિ વઙ્ગીસોતિ ઇદં થેરો અરહત્તં પત્વા અત્તનો વિસેસાધિગમં પકાસેન્તો વદતિ.

    Divā vihārāti paṭisallānaṭṭhānato. Sāvako te, mahāvīra, pāde vandati vaṅgīsoti idaṃ thero arahattaṃ patvā attano visesādhigamaṃ pakāsento vadati.

    ઉમ્મગ્ગપથન્તિઆદિકા ચતસ્સો ગાથા ભગવતા ‘‘કિં નુ તે, વઙ્ગીસ, ઇમા ગાથાયો પુબ્બે પરિવિતક્કિતા, ઉદાહુ ઠાનસો ચેતા પટિભન્તી’’તિ પુચ્છિતેન ઠાનસો પટિભન્તીતિ દસ્સેન્તેન વુત્તા. કસ્મા પનેવં તં ભગવા અવોચ? સઙ્ઘમજ્ઝે કિર કથા ઉદપાદિ – ‘‘વઙ્ગીસત્થેરો વિસ્સટ્ઠગન્થો નેવ ઉદ્દેસેન, ન પરિપુચ્છાય, ન યોનિસોમનસિકારેન કમ્મં કરોતિ. ગાથં બન્ધન્તો વણ્ણપદાનિ કરોન્તો વિચરતી’’તિ. અથ ભગવા ‘‘ઇમે ભિક્ખૂ વઙ્ગીસસ્સ પટિભાનસમ્પત્તિં ન જાનન્તિ, અહમસ્સ પટિભાનસમ્પત્તિં જાનાપેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘કિં નુ ખો, વઙ્ગીસા’’તિઆદિના પુચ્છતિ. ઉમ્મગ્ગપથન્તિ અનેકાનિ કિલેસુપ્પજ્જનપથાનિ. વટ્ટપ્પસુતપથતાય હિ પથન્તિ વુત્તં. પભિજ્જ ખીલાનીતિ રાગાદિખીલાનિ પઞ્ચ ભિન્દિત્વા ચરસિ. તં પસ્સથાતિ એવં અભિભુય્ય ચ છિન્દિત્વા ચ ચરન્તં બુદ્ધં પસ્સથ. બન્ધપમુઞ્ચકરન્તિ બન્ધનમોચનકરં. અસિતન્તિ અનિસ્સિતં. ભાગસો પટિભજ્જાતિ સતિપટ્ઠાનાદિકોટ્ઠાસતો ધમ્મં પટિભજ્જનીયં કત્વા. પવિભજ્જાતિપિ પાઠો. ઉદ્દેસાદિકોટ્ઠાસતો પકારેન વિભજિત્વા વિભજિત્વા ધમ્મં દેસેતીતિ અત્થો.

    Ummaggapathantiādikā catasso gāthā bhagavatā ‘‘kiṃ nu te, vaṅgīsa, imā gāthāyo pubbe parivitakkitā, udāhu ṭhānaso cetā paṭibhantī’’ti pucchitena ṭhānaso paṭibhantīti dassentena vuttā. Kasmā panevaṃ taṃ bhagavā avoca? Saṅghamajjhe kira kathā udapādi – ‘‘vaṅgīsatthero vissaṭṭhagantho neva uddesena, na paripucchāya, na yonisomanasikārena kammaṃ karoti. Gāthaṃ bandhanto vaṇṇapadāni karonto vicaratī’’ti. Atha bhagavā ‘‘ime bhikkhū vaṅgīsassa paṭibhānasampattiṃ na jānanti, ahamassa paṭibhānasampattiṃ jānāpessāmī’’ti cintetvā ‘‘kiṃ nu kho, vaṅgīsā’’tiādinā pucchati. Ummaggapathanti anekāni kilesuppajjanapathāni. Vaṭṭappasutapathatāya hi pathanti vuttaṃ. Pabhijja khīlānīti rāgādikhīlāni pañca bhinditvā carasi. Taṃ passathāti evaṃ abhibhuyya ca chinditvā ca carantaṃ buddhaṃ passatha. Bandhapamuñcakaranti bandhanamocanakaraṃ. Asitanti anissitaṃ. Bhāgaso paṭibhajjāti satipaṭṭhānādikoṭṭhāsato dhammaṃ paṭibhajjanīyaṃ katvā. Pavibhajjātipi pāṭho. Uddesādikoṭṭhāsato pakārena vibhajitvā vibhajitvā dhammaṃ desetīti attho.

    ઓઘસ્સાતિ કામાદિચતુરોઘસ્સ. અનેકવિહિતન્તિ સતિપટ્ઠાનાદિવસેન અનેકવિધં અટ્ઠતિંસાય વા કમ્મટ્ઠાનાનં વસેન અનેકપ્પકારં અમતાવહં મગ્ગં અક્ખાસિ અભાસિ. તસ્મિઞ્ચ અમતે અક્ખાતેતિ તસ્મિં તેન અક્ખાતે અમતે અમતાવહે. ધમ્મદસાતિ ધમ્મસ્સ પસ્સિતારો. ઠિતા અસંહીરાતિ કેનચિ અસંહારિયા હુત્વા પતિટ્ઠિતા. અતિવિજ્ઝાતિ અતિવિજ્ઝિત્વા. સબ્બટ્ઠિતીનન્તિ સબ્બેસં દિટ્ઠિટ્ઠાનાનં વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીનં વા. અતિક્કમમદ્દસાતિ અતિક્કમભૂતં નિબ્બાનં અદ્દસ. અગ્ગન્તિ ઉત્તમં ધમ્મં. અગ્ગેતિ વા પાઠો, પઠમતરન્તિ અત્થો. દસદ્ધાનન્તિ પઞ્ચવગ્ગિયાનં અગ્ગં ધમ્મં, અગ્ગે વા આદિતો દેસયીતિ અત્થો.

    Oghassāti kāmādicaturoghassa. Anekavihitanti satipaṭṭhānādivasena anekavidhaṃ aṭṭhatiṃsāya vā kammaṭṭhānānaṃ vasena anekappakāraṃ amatāvahaṃ maggaṃ akkhāsi abhāsi. Tasmiñca amate akkhāteti tasmiṃ tena akkhāte amate amatāvahe. Dhammadasāti dhammassa passitāro. Ṭhitā asaṃhīrāti kenaci asaṃhāriyā hutvā patiṭṭhitā. Ativijjhāti ativijjhitvā. Sabbaṭṭhitīnanti sabbesaṃ diṭṭhiṭṭhānānaṃ viññāṇaṭṭhitīnaṃ vā. Atikkamamaddasāti atikkamabhūtaṃ nibbānaṃ addasa. Agganti uttamaṃ dhammaṃ. Aggeti vā pāṭho, paṭhamataranti attho. Dasaddhānanti pañcavaggiyānaṃ aggaṃ dhammaṃ, agge vā ādito desayīti attho.

    તસ્માતિ યસ્મા ‘‘એસ ધમ્મો સુદેસિતો’’તિ જાનન્તેન પમાદો ન કાતબ્બો, તસ્મા અનુસિક્ખેતિ તિસ્સો સિક્ખા વિપસ્સનાપટિપાટિયા મગ્ગપટિપાટિયા ચ સિક્ખેય્ય.

    Tasmāti yasmā ‘‘esa dhammo sudesito’’ti jānantena pamādo na kātabbo, tasmā anusikkheti tisso sikkhā vipassanāpaṭipāṭiyā maggapaṭipāṭiyā ca sikkheyya.

    બુદ્ધાનુબુદ્ધોતિઆદિકા તિસ્સો ગાથા આયસ્મતો અઞ્ઞાતકોણ્ડઞ્ઞત્થેરસ્સ થોમનવસેન વુત્તા. તત્થ બુદ્ધાનુબુદ્ધોતિ બુદ્ધાનં અનુબુદ્ધો . બુદ્ધા હિ પઠમં ચત્તારિ સચ્ચાનિ બુજ્ઝિંસુ, પચ્છા થેરો સબ્બપઠમં, તસ્મા બુદ્ધાનુબુદ્ધોતિ. થિરેહિ સીલક્ખન્ધાદીહિ સમન્નાગતત્તા થેરો, અકુપ્પધમ્મોતિ અત્થો. તિબ્બનિક્કમોતિ દળ્હવીરિયો. સુખવિહારાનન્તિ દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારાનં. વિવેકાનન્તિ તિણ્ણમ્પિ વિવેકાનં. સબ્બસ્સ તન્તિ યં સબ્બસાવકેન પત્તબ્બં, અસ્સ અનેન તં અનુપ્પત્તં. અપ્પમત્તસ્સ સિક્ખતોતિ અપ્પમત્તેન હુત્વા સિક્ખન્તેન.

    Buddhānubuddhotiādikā tisso gāthā āyasmato aññātakoṇḍaññattherassa thomanavasena vuttā. Tattha buddhānubuddhoti buddhānaṃ anubuddho . Buddhā hi paṭhamaṃ cattāri saccāni bujjhiṃsu, pacchā thero sabbapaṭhamaṃ, tasmā buddhānubuddhoti. Thirehi sīlakkhandhādīhi samannāgatattā thero, akuppadhammoti attho. Tibbanikkamoti daḷhavīriyo. Sukhavihārānanti diṭṭhadhammasukhavihārānaṃ. Vivekānanti tiṇṇampi vivekānaṃ. Sabbassa tanti yaṃ sabbasāvakena pattabbaṃ, assa anena taṃ anuppattaṃ. Appamattassa sikkhatoti appamattena hutvā sikkhantena.

    તેવિજ્જો ચેતોપરિયકોવિદોતિ છસુ અભિઞ્ઞાસુ ચતસ્સો વદતિ, ઇતરા દ્વે યદિપિ ન વુત્તા, થેરો પન છળભિઞ્ઞોવ. યસ્મા થેરં હિમવન્તે છદ્દન્તદહતો આગન્ત્વા ભગવતિ પરમનિપચ્ચકારં દસ્સેત્વા, વન્દન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસેન ભગવતો સમ્મુખા થેરં અભિત્થવન્તેન ઇમા ગાથા વુત્તા, તસ્મા ‘‘કોણ્ડઞ્ઞો બુદ્ધદાયાદો, પાદે વન્દતિ સત્થુનો’’તિ વુત્તં.

    Tevijjocetopariyakovidoti chasu abhiññāsu catasso vadati, itarā dve yadipi na vuttā, thero pana chaḷabhiññova. Yasmā theraṃ himavante chaddantadahato āgantvā bhagavati paramanipaccakāraṃ dassetvā, vandantaṃ disvā pasannamānasena bhagavato sammukhā theraṃ abhitthavantena imā gāthā vuttā, tasmā ‘‘koṇḍañño buddhadāyādo, pāde vandati satthuno’’ti vuttaṃ.

    નગસ્સ પસ્સેતિઆદિકા તિસ્સો ગાથા પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં સબ્બેહેવ અરહન્તેહિ ભગવતિ કાળસિલાયં વિહરન્તે આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો તેસં ભિક્ખૂનં ચિત્તં સમન્વેસન્તો અરહત્તફલવિમુત્તિં પસ્સિત્થ. તં દિસ્વા આયસ્મા વઙ્ગીસો ભગવન્તં થેરે ચ અભિત્થવન્તો અભાસિ. તત્થ નગસ્સ પસ્સેતિ ઇસિગિલિપબ્બતસ્સ પસ્સે કાળસિલાયં. આસીનન્તિ નિસિન્નં.

    Nagassa passetiādikā tisso gāthā pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ sabbeheva arahantehi bhagavati kāḷasilāyaṃ viharante āyasmā mahāmoggallāno tesaṃ bhikkhūnaṃ cittaṃ samanvesanto arahattaphalavimuttiṃ passittha. Taṃ disvā āyasmā vaṅgīso bhagavantaṃ there ca abhitthavanto abhāsi. Tattha nagassa passeti isigilipabbatassa passe kāḷasilāyaṃ. Āsīnanti nisinnaṃ.

    ચેતસાતિ અત્તનો ચેતોપરિયઞાણેન. ચિત્તં નેસં સમન્વેસન્તિ તેસં ખીણાસવભિક્ખૂનં ચિત્તં સમન્વેસન્તો. અનુપરિયેતીતિ અનુક્કમેન પરિચ્છિન્દતિ.

    Cetasāti attano cetopariyañāṇena. Cittaṃ nesaṃ samanvesanti tesaṃ khīṇāsavabhikkhūnaṃ cittaṃ samanvesanto. Anupariyetīti anukkamena paricchindati.

    એવં સબ્બઙ્ગસમ્પન્નં ‘‘મુનિં દુક્ખસ્સ પારગુ’’ન્તિ વુત્તાય સત્થુસમ્પત્તિયા ચેવ ‘‘તેવિજ્જા મચ્ચુહાયિનો’’તિ વુત્તાય સાવકસમ્પત્તિયા ચાતિ સબ્બેહિ અઙ્ગેહિ સમ્પન્નં સમન્નાગતં. મુનિન્તિ હિ ઇમિના પદેન મોનસઙ્ખાતેન ઞાણેન સત્થુ અનવસેસઞેય્યાવબોધો વુત્તોતિ અનાવરણઞાણેન દસબલઞાણાદીનં સઙ્ગહો કતો હોતિ, તેનસ્સ ઞાણસમ્પદં દસ્સેતિ. દુક્ખસ્સ પારગુન્તિ ઇમિના પહાનસમ્પદં. તદુભયેન ચ સત્થુ આનુભાવસમ્પદાદયો દસ્સિતા હોન્તિ. તેવિજ્જા મચ્ચુહાયિનોતિ ઇમિના સાવકાનં ઞાણસમ્પત્તિદીપનેન ચ નિબ્બાનધાતુયા અધિગમદીપનેન ચ પદદ્વયેન સત્થુસાવકસમ્પત્તિ દસ્સિતા હોતિ. તથા હિ યથાવુત્તમત્થં પાકટતરં કાતું ‘‘મુનિં દુક્ખસ્સ પારગું. અનેકાકારસમ્પન્નં, પયિરુપાસન્તિ ગોતમ’’ન્તિ વુત્તં. તત્થ અનેકાકારસમ્પન્નન્તિ અનેકેહિ આકારેહિ સમ્પન્નં, અનેકાકારગુણસમન્નાગતન્તિ અત્થો.

    Evaṃ sabbaṅgasampannaṃ ‘‘muniṃ dukkhassa pāragu’’nti vuttāya satthusampattiyā ceva ‘‘tevijjā maccuhāyino’’ti vuttāya sāvakasampattiyā cāti sabbehi aṅgehi sampannaṃ samannāgataṃ. Muninti hi iminā padena monasaṅkhātena ñāṇena satthu anavasesañeyyāvabodho vuttoti anāvaraṇañāṇena dasabalañāṇādīnaṃ saṅgaho kato hoti, tenassa ñāṇasampadaṃ dasseti. Dukkhassa pāragunti iminā pahānasampadaṃ. Tadubhayena ca satthu ānubhāvasampadādayo dassitā honti. Tevijjā maccuhāyinoti iminā sāvakānaṃ ñāṇasampattidīpanena ca nibbānadhātuyā adhigamadīpanena ca padadvayena satthusāvakasampatti dassitā hoti. Tathā hi yathāvuttamatthaṃ pākaṭataraṃ kātuṃ ‘‘muniṃ dukkhassa pāraguṃ. Anekākārasampannaṃ, payirupāsanti gotama’’nti vuttaṃ. Tattha anekākārasampannanti anekehi ākārehi sampannaṃ, anekākāraguṇasamannāgatanti attho.

    ચન્દો યથાતિ ગાથા ભગવન્તં ચમ્પાનગરે ગગ્ગરાય પોક્ખરણિયા તીરે મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન અનેકેહિ ચ દેવનાગસહસ્સેહિ પરિવુતં અત્તનો વણ્ણેન ચ યસસા ચ વિરોચમાનં દિસ્વા સોમનસ્સજાતેન અભિત્થવન્તેન વુત્તા. તત્થ ચન્દો યથા વિગતવલાહકે નભેતિ યથા સરદસમયે અપગતવલાહકે વલાહકસદિસેન અઞ્ઞેન ચ મહિકાદિના ઉપક્કિલેસેન વિમુત્તે આકાસે પુણ્ણચન્દો વિરોચતિ, વીતમલોવ ભાણુમાતિ તેનેવ વલાહકાદિઉપક્કિલેસવિગમેન વિગતમલો ભાણુમા સૂરિયો યથા વિરોચતિ. એવમ્પિ, અઙ્ગીરસ, ત્વન્તિ એવં અઙ્ગેહિ નિચ્છરણજુતીહિ જુતિમન્ત ત્વમ્પિ મહામુનિ ભગવા, અતિરોચસિ અત્તનો યસસા સદેવકં લોકં અતિક્કમિત્વા વિરોચસીતિ.

    Candoyathāti gāthā bhagavantaṃ campānagare gaggarāya pokkharaṇiyā tīre mahatā bhikkhusaṅghena anekehi ca devanāgasahassehi parivutaṃ attano vaṇṇena ca yasasā ca virocamānaṃ disvā somanassajātena abhitthavantena vuttā. Tattha cando yathā vigatavalāhake nabheti yathā saradasamaye apagatavalāhake valāhakasadisena aññena ca mahikādinā upakkilesena vimutte ākāse puṇṇacando virocati, vītamalova bhāṇumāti teneva valāhakādiupakkilesavigamena vigatamalo bhāṇumā sūriyo yathā virocati. Evampi, aṅgīrasa, tvanti evaṃ aṅgehi niccharaṇajutīhi jutimanta tvampi mahāmuni bhagavā, atirocasi attano yasasā sadevakaṃ lokaṃ atikkamitvā virocasīti.

    કાવેય્યમત્તાતિઆદિકા દસ ગાથા અરહત્તં પત્વા અત્તનો પટિપત્તિં પચ્ચવેક્ખિત્વા સત્થુ અત્તનો ચ ગુણે વિભાવેન્તેન વુત્તા. તત્થ કાવેય્યમત્તાતિ કાવેય્યેન કબ્બકરણેન મત્તા માનિતા સમ્ભાવિતા ગુણોદયં આપન્ના. અદ્દસામાતિ અદ્દસિમ્હા.

    Kāveyyamattātiādikā dasa gāthā arahattaṃ patvā attano paṭipattiṃ paccavekkhitvā satthu attano ca guṇe vibhāventena vuttā. Tattha kāveyyamattāti kāveyyena kabbakaraṇena mattā mānitā sambhāvitā guṇodayaṃ āpannā. Addasāmāti addasimhā.

    અદ્ધા નો ઉદપજ્જથાતિ રતનત્તયં અદ્ધા અમ્હાકં ઉપકારત્થાય ઉપ્પજ્જિ.

    Addhā no udapajjathāti ratanattayaṃ addhā amhākaṃ upakāratthāya uppajji.

    વચનન્તિ સચ્ચપટિસંયુત્તં ધમ્મકથં. ખન્ધે આયતનાનિ ચ ધાતુયો ચાતિ પઞ્ચક્ખન્ધે દ્વાદસાયતનાનિ, અટ્ઠારસ ધાતુયો ચ. ઇમસ્મિં ઠાને ખન્ધાદિકથા વત્તબ્બા. સા વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ॰ ૨.૪૨૧ આદયો) વિત્થારિતા એવાતિ તત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા. વિદિત્વાનાતિ રૂપાદિવિભાગાદિતો અનિચ્ચતાદિતો ચ પુબ્બભાગઞાણેન જાનિત્વા.

    Vacananti saccapaṭisaṃyuttaṃ dhammakathaṃ. Khandhe āyatanāni ca dhātuyo cāti pañcakkhandhe dvādasāyatanāni, aṭṭhārasa dhātuyo ca. Imasmiṃ ṭhāne khandhādikathā vattabbā. Sā visuddhimagge (visuddhi. 2.421 ādayo) vitthāritā evāti tattha vuttanayeneva veditabbā. Viditvānāti rūpādivibhāgādito aniccatādito ca pubbabhāgañāṇena jānitvā.

    યે તે સાસનકારકાતિ યે તે સત્તા તથાગતાનં સાસનકારકા, તેસં બહૂનં અત્થાય વત ઉપ્પજ્જન્તિ તથાગતા.

    Ye te sāsanakārakāti ye te sattā tathāgatānaṃ sāsanakārakā, tesaṃ bahūnaṃ atthāya vata uppajjanti tathāgatā.

    યે નિયામગતદ્દસાતિ નિયામો એવ નિયામગતં, યે ભિક્ખૂ ભિક્ખુનિયો ચ સમ્મત્તનિયામં અદ્દસંસુ અધિગચ્છિંસુ. તેસં અત્થાય વત બોધિં સમ્માસમ્બોધિં અજ્ઝગમા, મુનિ ભગવાતિ યોજના.

    Yeniyāmagataddasāti niyāmo eva niyāmagataṃ, ye bhikkhū bhikkhuniyo ca sammattaniyāmaṃ addasaṃsu adhigacchiṃsu. Tesaṃ atthāya vata bodhiṃ sammāsambodhiṃ ajjhagamā, muni bhagavāti yojanā.

    સુદેસિતાતિ વેનેય્યજ્ઝાસયાનુરૂપં સઙ્ખેપતો વિત્થારતો ચ સુટ્ઠુ દેસિતા. ચક્ખુમતાતિ પઞ્ચહિ ચક્ખૂહિ ચક્ખુમતા. અત્તહિતકામેહિ અરણીયાનિ કરણીયાનિ અરિયભાવકરાનિ, અરિયસ્સ વા ભગવતો સચ્ચાનીતિ અરિયસચ્ચાનિ. દુક્ખન્તિઆદિ તેસં અરિયસચ્ચાનં સરૂપદસ્સનં . ઇમસ્મિં ઠાને અરિયસચ્ચકથા વત્તબ્બા, સા સબ્બાકારતો વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ॰ ૨.૫૨૯ આદયો) વિત્થારિતાતિ તત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા. એવમેતે તથાતિ એતે દુક્ખાદયો અરિયસચ્ચધમ્મા એવં દુક્ખાદિપ્પકારેન તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા. વુત્તા દિટ્ઠા મે તે યથા તથાતિ યથા સત્થારા વુત્તા, તથા મયા દિટ્ઠા, અરિયમગ્ગઞાણેન પટિવિદ્ધત્તા એવં તેસં. સદત્થો મે અનુપ્પત્તો અરહત્તં મયા સચ્છિકતં. તતો ચ કતં બુદ્ધસ્સ ભગવતો સાસનં ઓવાદાનુસિટ્ઠિયં અનુપતિટ્ઠો.

    Sudesitāti veneyyajjhāsayānurūpaṃ saṅkhepato vitthārato ca suṭṭhu desitā. Cakkhumatāti pañcahi cakkhūhi cakkhumatā. Attahitakāmehi araṇīyāni karaṇīyāni ariyabhāvakarāni, ariyassa vā bhagavato saccānīti ariyasaccāni. Dukkhantiādi tesaṃ ariyasaccānaṃ sarūpadassanaṃ . Imasmiṃ ṭhāne ariyasaccakathā vattabbā, sā sabbākārato visuddhimagge (visuddhi. 2.529 ādayo) vitthāritāti tattha vuttanayeneva veditabbā. Evamete tathāti ete dukkhādayo ariyasaccadhammā evaṃ dukkhādippakārena tathā avitathā anaññathā. Vuttā diṭṭhā me te yathā tathāti yathā satthārā vuttā, tathā mayā diṭṭhā, ariyamaggañāṇena paṭividdhattā evaṃ tesaṃ. Sadattho me anuppatto arahattaṃ mayā sacchikataṃ. Tato ca kataṃ buddhassa bhagavato sāsanaṃ ovādānusiṭṭhiyaṃ anupatiṭṭho.

    સ્વાગતં વત મે આસીતિ સુઆગમનં વત મે અહોસિ. મમ બુદ્ધસ્સ સન્તિકેતિ મમ સમ્બુદ્ધસ્સ ભગવતો સન્તિકે સમીપે.

    Svāgataṃ vata me āsīti suāgamanaṃ vata me ahosi. Mama buddhassa santiketi mama sambuddhassa bhagavato santike samīpe.

    અભિઞ્ઞાપારમિપ્પત્તોતિ છન્નમ્પિ અભિઞ્ઞાનં પારમિં, ઉક્કંસં અધિગતો. ઇમિના હિ પદેન વુત્તમેવત્થં વિવરિતું ‘‘સોતધાતુ વિસોધિતા’’તિઆદિ વુત્તં.

    Abhiññāpāramippattoti channampi abhiññānaṃ pāramiṃ, ukkaṃsaṃ adhigato. Iminā hi padena vuttamevatthaṃ vivarituṃ ‘‘sotadhātu visodhitā’’tiādi vuttaṃ.

    પુચ્છામિ સત્થારન્તિઆદિકા દ્વાદસ ગાથા અત્તનો ઉપજ્ઝાયસ્સ પરિનિબ્બુતભાવં પુચ્છન્તેન વુત્તા. આયસ્મતો નિગ્રોધકપ્પત્થેરસ્સ હિ પરિનિબ્બાનકાલે આયસ્મા વઙ્ગીસો અસમ્મુખા અહોસિ. દિટ્ઠપુબ્બઞ્ચ તેન તસ્સ હત્થકુક્કુચ્ચાદિ, પુબ્બવાસનાવસેન હિ તાદિસઞ્ચ આયસ્મતો પિલિન્દવચ્છસ્સ વસલવાદેન સમુદાચારો વિય ખીણાસવાનમ્પિ હોતિયેવ. તેન ‘‘પરિનિબ્બુતો નુ ખો મે ઉપજ્ઝાયો, ઉદાહુ નો’’તિ ઉપ્પન્નપરિવિતક્કો સત્થારં પુચ્છિ. તેન વુત્તં – ‘‘ઉપજ્ઝાયસ્સ પરિનિબ્બુતભાવં પુચ્છન્તેન વુત્તા’’તિ. તત્થ સત્થારન્તિ દિટ્ઠધમ્મિકાદીહિ વેનેય્યાનં અનુસાસકં. અનોમપઞ્ઞન્તિ ઓમં વુચ્ચતિ પરિત્તં લામકં. ન ઓમપઞ્ઞં અનોમપઞ્ઞં, મહાપઞ્ઞન્તિ અત્થો. દિટ્ઠેવ ધમ્મેતિ પચ્ચક્ખમેવ, ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવેતિ અત્થો. વિચિકિચ્છાનન્તિ સંસયાનં એવરૂપાનં વા પરિવિતક્કાનં છેત્તા. અગ્ગાળવેતિ અગ્ગાળવચેતિયસઙ્ખાતે વિહારે. ઞાતોતિ પાકટો. યસસ્સીતિ લાભસક્કારસમ્પન્નો. અભિનિબ્બુતત્તોતિ ઉપસન્તસભાવો અપરિડય્હમાનચિત્તો.

    Pucchāmi satthārantiādikā dvādasa gāthā attano upajjhāyassa parinibbutabhāvaṃ pucchantena vuttā. Āyasmato nigrodhakappattherassa hi parinibbānakāle āyasmā vaṅgīso asammukhā ahosi. Diṭṭhapubbañca tena tassa hatthakukkuccādi, pubbavāsanāvasena hi tādisañca āyasmato pilindavacchassa vasalavādena samudācāro viya khīṇāsavānampi hotiyeva. Tena ‘‘parinibbuto nu kho me upajjhāyo, udāhu no’’ti uppannaparivitakko satthāraṃ pucchi. Tena vuttaṃ – ‘‘upajjhāyassa parinibbutabhāvaṃ pucchantena vuttā’’ti. Tattha satthāranti diṭṭhadhammikādīhi veneyyānaṃ anusāsakaṃ. Anomapaññanti omaṃ vuccati parittaṃ lāmakaṃ. Na omapaññaṃ anomapaññaṃ, mahāpaññanti attho. Diṭṭheva dhammeti paccakkhameva, imasmiṃyeva attabhāveti attho. Vicikicchānanti saṃsayānaṃ evarūpānaṃ vā parivitakkānaṃ chettā. Aggāḷaveti aggāḷavacetiyasaṅkhāte vihāre. Ñātoti pākaṭo. Yasassīti lābhasakkārasampanno. Abhinibbutattoti upasantasabhāvo apariḍayhamānacitto.

    તયા કતન્તિ તાદિસે છાયાસમ્પન્ને નિગ્રોધરુક્ખમૂલે નિસિન્નત્તા ‘‘નિગ્રોધકપ્પો’’તિ તયા કતં નામં. ઇતિ સો યથા અત્તના ઉપલક્ખિતં તથા વદતિ. ભગવા પન ન નિસિન્નત્તા એવ તં તથા આલપતિ, અપિ ચ ખો તત્થ અરહત્તં પત્તત્તાપિ. બ્રાહ્મણસ્સાતિ જાતિં સન્ધાય વદતિ. સો કિર બ્રાહ્મણમહાસાલકુલા પબ્બજિતો. નમસ્સં અચરિન્તિ નમસ્સમાનો વિહાસિં. મુત્યપેખોતિ નિબ્બાને પતિટ્ઠિતો.

    Tayā katanti tādise chāyāsampanne nigrodharukkhamūle nisinnattā ‘‘nigrodhakappo’’ti tayā kataṃ nāmaṃ. Iti so yathā attanā upalakkhitaṃ tathā vadati. Bhagavā pana na nisinnattā eva taṃ tathā ālapati, api ca kho tattha arahattaṃ pattattāpi. Brāhmaṇassāti jātiṃ sandhāya vadati. So kira brāhmaṇamahāsālakulā pabbajito. Namassaṃ acarinti namassamāno vihāsiṃ. Mutyapekhoti nibbāne patiṭṭhito.

    દળ્હધમ્મદસ્સીતિ ભગવન્તં આલપતિ. દળ્હધમ્મઞ્હિ નિબ્બાનં અભિજ્જનટ્ઠેન, તઞ્ચ ભગવા પસ્સિ દસ્સેસિ ચ.

    Daḷhadhammadassīti bhagavantaṃ ālapati. Daḷhadhammañhi nibbānaṃ abhijjanaṭṭhena, tañca bhagavā passi dassesi ca.

    સક્કાતિપિ ભગવન્તમેવ કુલનામેન આલપતિ. મયમ્પિ સબ્બેતિ, નિરવસેસપરિસં સઙ્ગણ્હિત્વા અત્તાનં દસ્સેન્તો વદતિ. સમન્તચક્ખૂતિપિ ભગવન્તમેવ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન આલપતિ. સમવટ્ઠિતાતિ સમ્મા અવટ્ઠિતા, આભોગં કત્વા ઠિતા. નોતિ અમ્હાકં. સવનાયાતિ ઇમસ્સ પઞ્હસ્સ વેય્યાકરણં સવનત્થાય. સોતાતિ સોતધાતુયા. તુવં નો સત્થા ત્વમનુત્તરોસીતિ થુતિવચનવસેન વદતિ.

    Sakkātipi bhagavantameva kulanāmena ālapati. Mayampi sabbeti, niravasesaparisaṃ saṅgaṇhitvā attānaṃ dassento vadati. Samantacakkhūtipi bhagavantameva sabbaññutaññāṇena ālapati. Samavaṭṭhitāti sammā avaṭṭhitā, ābhogaṃ katvā ṭhitā. Noti amhākaṃ. Savanāyāti imassa pañhassa veyyākaraṇaṃ savanatthāya. Sotāti sotadhātuyā. Tuvaṃ no satthā tvamanuttarosīti thutivacanavasena vadati.

    છિન્દ નો વિચિકિચ્છન્તિ વિચિકિચ્છાપટિરૂપકં તં પરિવિતક્કં સન્ધાયાહ. અકુસલવિચિકિચ્છાય પન થેરો નિબ્બિચિકિચ્છોવ. બ્રૂહિ મેતન્તિ બ્રૂહિ મે એતં. યં મયા યાચિતોસિ ‘‘તં સાવકં, સક્ક, મયમ્પિ સબ્બે અઞ્ઞાતુમિચ્છામા’’તિ યાચિતોવ, તં બ્રાહ્મણં પરિનિબ્બુતં વેદય ભૂરિપઞ્ઞ. મજ્ઝેવ નો ભાસા’’તિ પરિનિબ્બુતં જાનિત્વા મહાપઞ્ઞ ભગવા મજ્ઝેવ અમ્હાકં સબ્બેસં ભાસ, યથા સબ્બે મયં જાનેય્યામ. સક્કોવ દેવાન સહસ્સનેત્તોતિ , ઇદં પન થુતિવચનમેવ. અપિચેત્થ અયમધિપ્પાયો – યથા સક્કો સહસ્સનેત્તો દેવાનં મજ્ઝે તેહિ સક્કચ્ચં સમ્પટિચ્છિતવચનં ભાસતિ, એવં અમ્હાકં મજ્ઝે અમ્હેહિ સમ્પટિચ્છિતવચનં ભાસાતિ.

    Chinda no vicikicchanti vicikicchāpaṭirūpakaṃ taṃ parivitakkaṃ sandhāyāha. Akusalavicikicchāya pana thero nibbicikicchova. Brūhi metanti brūhi me etaṃ. Yaṃ mayā yācitosi ‘‘taṃ sāvakaṃ, sakka, mayampi sabbe aññātumicchāmā’’ti yācitova, taṃ brāhmaṇaṃ parinibbutaṃ vedaya bhūripañña. Majjheva no bhāsā’’ti parinibbutaṃ jānitvā mahāpañña bhagavā majjheva amhākaṃ sabbesaṃ bhāsa, yathā sabbe mayaṃ jāneyyāma. Sakkova devāna sahassanettoti , idaṃ pana thutivacanameva. Apicettha ayamadhippāyo – yathā sakko sahassanetto devānaṃ majjhe tehi sakkaccaṃ sampaṭicchitavacanaṃ bhāsati, evaṃ amhākaṃ majjhe amhehi sampaṭicchitavacanaṃ bhāsāti.

    યે કેચીતિ ઇમમ્પિ ગાથં ભગવન્તં થુનન્તો વત્તુકામતં જનેતું ભણતિ. તસ્સત્થો – યે કેચિ અભિજ્ઝાદયો ગન્થા, તેસં અપ્પહાને સતિ મોહવિચિકિચ્છાનં પહાનાભાવતો મોહમગ્ગાતિ ચ, અઞ્ઞાણપક્ખાતિ ચ, વિચિકિચ્છઠાનાતિ ચ વુચ્ચન્તિ. સબ્બે તે તથાગતં પત્વા તથાગતસ્સ દેસનાબલેન વિદ્ધંસિતા ભવન્તિ, નસ્સન્તિ. કિંકારણન્તિ? ચક્ખુઞ્હિ એતં પરમં નરાનં, યસ્મા તથાગતો સબ્બગન્થવિધમનેન પઞ્ઞાચક્ખુજનનતો નરાનં પરમં ચક્ખુન્તિ વુત્તં હોતિ.

    Ye kecīti imampi gāthaṃ bhagavantaṃ thunanto vattukāmataṃ janetuṃ bhaṇati. Tassattho – ye keci abhijjhādayo ganthā, tesaṃ appahāne sati mohavicikicchānaṃ pahānābhāvato mohamaggāti ca, aññāṇapakkhāti ca, vicikicchaṭhānāti ca vuccanti. Sabbe te tathāgataṃ patvā tathāgatassa desanābalena viddhaṃsitā bhavanti, nassanti. Kiṃkāraṇanti? Cakkhuñhi etaṃ paramaṃ narānaṃ, yasmā tathāgato sabbaganthavidhamanena paññācakkhujananato narānaṃ paramaṃ cakkhunti vuttaṃ hoti.

    નો ચે હિ જાતૂતિ ઇમમ્પિ ગાથં થુનન્તો એવ વત્તુકામતં જનેન્તો ભણતિ. તત્થ જાતૂતિ એકંસવચનં. પુરિસોતિ ભગવન્તં સન્ધાયાહ. જોતિમન્તોતિ પઞ્ઞાજોતિસમ્પન્ના સારિપુત્તાદયો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યદિ ભગવા પુરત્થિમાદિભેદો વાતો વિય અબ્ભઘનં દેસનાવેગેન કિલેસે વિહનેય્ય, તતો યથા અબ્ભઘનનિવુતો લોકો તમોવ હોતિ એકન્ધકારો, એવં સબ્બોપિ લોકો અઞ્ઞાણનિવુતો તમોવ સિયા. યે ચાપિ ઇમે ઇદાનિ જોતિમન્તો ખાયન્તિ સારિપુત્તાદયો, તેપિ ન ભાસેય્યું, ન દીપેય્યુન્તિ.

    No ce hi jātūti imampi gāthaṃ thunanto eva vattukāmataṃ janento bhaṇati. Tattha jātūti ekaṃsavacanaṃ. Purisoti bhagavantaṃ sandhāyāha. Jotimantoti paññājotisampannā sāriputtādayo. Idaṃ vuttaṃ hoti – yadi bhagavā puratthimādibhedo vāto viya abbhaghanaṃ desanāvegena kilese vihaneyya, tato yathā abbhaghananivuto loko tamova hoti ekandhakāro, evaṃ sabbopi loko aññāṇanivuto tamova siyā. Ye cāpi ime idāni jotimanto khāyanti sāriputtādayo, tepi na bhāseyyuṃ, na dīpeyyunti.

    ધીરા ચાતિ ઇમમ્પિ ગાથં પુરિમનયેનેવાહ. તસ્સત્થો – ધીરા ચ પણ્ડિતપુરિસા, પજ્જોતકરા ભવન્તિ પઞ્ઞાપજ્જોતં ઉપ્પાદેન્તિ. તં તસ્મા અહં તં વીર પધાનવીરિયસમન્નાગત ભગવા, તથેવ મઞ્ઞે ધીરો પજ્જોતકરોત્વેવ મઞ્ઞામિ. મયમ્પિ વિપસ્સિનં સબ્બધમ્મે યથાભૂતં પસ્સન્તં ભગવન્તં જાનન્તા એવ ઉપાગમિમ્હા. તસ્મા ‘‘પરિસાસુ નો આવિકરોહિ કપ્પં પરિનિબ્બુતોવ યથા નિગ્રોધકપ્પં આવિકરોહિ પકાસેહી’’તિ.

    Dhīrā cāti imampi gāthaṃ purimanayenevāha. Tassattho – dhīrā ca paṇḍitapurisā, pajjotakarā bhavanti paññāpajjotaṃ uppādenti. Taṃ tasmā ahaṃ taṃ vīra padhānavīriyasamannāgata bhagavā, tatheva maññe dhīro pajjotakarotveva maññāmi. Mayampi vipassinaṃ sabbadhamme yathābhūtaṃ passantaṃ bhagavantaṃ jānantā eva upāgamimhā. Tasmā ‘‘parisāsu no āvikarohi kappaṃ parinibbutova yathā nigrodhakappaṃ āvikarohi pakāsehī’’ti.

    ખિપ્પન્તિ ઇમમ્પિ ગાથં પુરિમનયેનેવ આહ. તસ્સત્થો – ભગવા ખિપ્પં ગિરં એરય વગ્ગુ વગ્ગું અચિરાયમાનો વાચં ભાસ વગ્ગુ મનોહરં. હંસોવ યથા સુવણ્ણહંસો ગોચરં પરિગ્ગણ્હન્તો જાતસ્સરવનસણ્ડં દિસ્વા ગીવં પગ્ગય્હ પક્ખે ઉદ્ધુનિત્વા હટ્ઠતુટ્ઠો સણિકં અતરમાનો વગ્ગું નિકૂજતિ ગિરં નિચ્છારેતિ, એવમેવં ત્વં સણિકં નિકૂજ ઇમિના મહાપુરિસલક્ખણઞ્ઞતરેન બિન્દુસ્સરેન સુટ્ઠુ વિકપ્પિતેન અભિસઙ્ખતેન, એતે મયં સબ્બે ઉજુગતા અવિક્ખિત્તમાનસા હુત્વા તવ નિકૂજં સુણોમાતિ.

    Khippanti imampi gāthaṃ purimanayeneva āha. Tassattho – bhagavā khippaṃ giraṃ eraya vaggu vagguṃ acirāyamāno vācaṃ bhāsa vaggu manoharaṃ. Haṃsova yathā suvaṇṇahaṃso gocaraṃ pariggaṇhanto jātassaravanasaṇḍaṃ disvā gīvaṃ paggayha pakkhe uddhunitvā haṭṭhatuṭṭho saṇikaṃ ataramāno vagguṃ nikūjati giraṃ nicchāreti, evamevaṃ tvaṃ saṇikaṃ nikūja iminā mahāpurisalakkhaṇaññatarena bindussarena suṭṭhu vikappitena abhisaṅkhatena, ete mayaṃ sabbe ujugatā avikkhittamānasā hutvā tava nikūjaṃ suṇomāti.

    પહીનજાતિમરણન્તિ , ઇદમ્પિ પુરિમનયેનેવ આહ. તત્થ ન સિસ્સતીતિ અસેસો, તં અસેસં, સોતાપન્નાદયો વિય કિઞ્ચિ અસેસેત્વા પહીનજાતિમરણન્તિ વુત્તં હોતિ. નિગ્ગય્હાતિ નિબન્ધિત્વા, ધોનન્તિ ધુતસબ્બપાપં. વદેસ્સામીતિ કથાપેસ્સામિ ધમ્મં. ન કામકારો હોહિ પુથુજ્જનાનન્તિ પુથુજ્જનસેક્ખાદીનં તિવિધાનં જનાનં કામકારો નત્થિ, તે યં ઇચ્છન્તિ ઞાતું વા વત્તું વા, તં ન સક્કોન્તિ. સઙ્ખેય્યકારો ચ તથાગતાનન્તિ તથાગતાનં પન વીમંસકારો પઞ્ઞાપુબ્બઙ્ગમકિરિયા, તે યં ઇચ્છન્તિ ઞાતું વા વત્તું વા, તં સક્કોન્તિયેવાતિ અધિપ્પાયો.

    Pahīnajātimaraṇanti , idampi purimanayeneva āha. Tattha na sissatīti aseso, taṃ asesaṃ, sotāpannādayo viya kiñci asesetvā pahīnajātimaraṇanti vuttaṃ hoti. Niggayhāti nibandhitvā, dhonanti dhutasabbapāpaṃ. Vadessāmīti kathāpessāmi dhammaṃ. Na kāmakāro hohi puthujjanānanti puthujjanasekkhādīnaṃ tividhānaṃ janānaṃ kāmakāro natthi, te yaṃ icchanti ñātuṃ vā vattuṃ vā, taṃ na sakkonti. Saṅkheyyakāro ca tathāgatānanti tathāgatānaṃ pana vīmaṃsakāro paññāpubbaṅgamakiriyā, te yaṃ icchanti ñātuṃ vā vattuṃ vā, taṃ sakkontiyevāti adhippāyo.

    ઇદાનિ તં સઙ્ખેય્યકારં પકાસેન્તો ‘‘સમ્પન્નવેય્યાકરણ’’ન્તિ ગાથમાહ. તસ્સત્થો – તથા હિ તવ ભગવા ઇદં સમુજ્જુપઞ્ઞસ્સ સબ્બત્થ અપ્પટિહતભાવેન ઉજુગતપઞ્ઞસ્સ સમ્મદેવ વુત્તં પવત્તિતં સમ્પન્નવેય્યાકરણં ‘‘સન્તતિમહામત્તો સત્તતાલમત્તં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા પરિનિબ્બાયિસ્સતિ, સુપ્પબુદ્ધો સક્કો સત્તમે દિવસે પથવિં પવિસિસ્સતી’’તિ એવમાદિં સમુગ્ગહિતં સમ્મદેવ ઉગ્ગહિતં અવિપરીતં દિટ્ઠં, પુન સુટ્ઠુતરં અઞ્જલિં પણામેત્વા આહ. અયમઞ્જલિ પચ્છિમો સુપ્પણામિતોતિ અયં અપરોપિ અઞ્જલિ સુટ્ઠુતરં પણામિતો. મા મોહયી જાનન્તિ મા નો અવચનેન મોહયિ, જાનન્તો તસ્સ ગતિં. અનોમપઞ્ઞાતિ ભગવન્તં આલપતિ.

    Idāni taṃ saṅkheyyakāraṃ pakāsento ‘‘sampannaveyyākaraṇa’’nti gāthamāha. Tassattho – tathā hi tava bhagavā idaṃ samujjupaññassa sabbattha appaṭihatabhāvena ujugatapaññassa sammadeva vuttaṃ pavattitaṃ sampannaveyyākaraṇaṃ ‘‘santatimahāmatto sattatālamattaṃ abbhuggantvā parinibbāyissati, suppabuddho sakko sattame divase pathaviṃ pavisissatī’’ti evamādiṃ samuggahitaṃ sammadeva uggahitaṃ aviparītaṃ diṭṭhaṃ, puna suṭṭhutaraṃ añjaliṃ paṇāmetvā āha. Ayamañjali pacchimo suppaṇāmitoti ayaṃ aparopi añjali suṭṭhutaraṃ paṇāmito. Mā mohayī jānanti mā no avacanena mohayi, jānanto tassa gatiṃ. Anomapaññāti bhagavantaṃ ālapati.

    પરોપરન્તિ ઇમં પન ગાથં અપરેનપિ પરિયાયેન અમોહનમેવ યાચન્તો આહ. તત્થ પરોપરન્તિ લોકુત્તરલોકિયવસેન સુન્દરાસુન્દરં દૂરે સન્તિકે વા. અરિયધમ્મન્તિ ચતુસચ્ચધમ્મં. વિદિત્વાતિ પટિવિજ્ઝિત્વા. જાનન્તિ સબ્બં ઞેય્યધમ્મં જાનન્તો. વાચાભિકઙ્ખામીતિ યથા ઘમ્મનિ ઘમ્મકાલે ઉણ્હાભિતત્તો પુરિસો કિલન્તો તસિતો વારિં, એવં તે વાચં અભિકઙ્ખામિ. સુતં પવસ્સાતિ સુતસઙ્ખાતં સદ્દાયતનં પવસ્સ પગ્ઘર મુઞ્ચ પવત્ત. ‘‘સુતસ્સ વસ્સા’’તિપિ પાળિ. વુત્તપકારસ્સ સદ્દાયતનસ્સ વુટ્ઠિં વસ્સાતિ અત્થો.

    Paroparanti imaṃ pana gāthaṃ aparenapi pariyāyena amohanameva yācanto āha. Tattha paroparanti lokuttaralokiyavasena sundarāsundaraṃ dūre santike vā. Ariyadhammanti catusaccadhammaṃ. Viditvāti paṭivijjhitvā. Jānanti sabbaṃ ñeyyadhammaṃ jānanto. Vācābhikaṅkhāmīti yathā ghammani ghammakāle uṇhābhitatto puriso kilanto tasito vāriṃ, evaṃ te vācaṃ abhikaṅkhāmi. Sutaṃ pavassāti sutasaṅkhātaṃ saddāyatanaṃ pavassa pagghara muñca pavatta. ‘‘Sutassa vassā’’tipi pāḷi. Vuttapakārassa saddāyatanassa vuṭṭhiṃ vassāti attho.

    ઇદાનિ યાદિસં વાચં અભિકઙ્ખતિ, તં પકાસેન્તો ‘‘યદત્થિક’’ન્તિ ગાથમાહ. તત્થ કપ્પાયનોતિ કપ્પમેવ પૂજાવસેન વદતિ. યથા વિમુત્તોતિ ‘‘કિં અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા યથા અસેક્ખો, ઉદાહુ સઉપાદિસેસાય યથા સેક્ખો’’તિ વા પુચ્છતિ. સેસમેત્થ પાકટમેવ.

    Idāni yādisaṃ vācaṃ abhikaṅkhati, taṃ pakāsento ‘‘yadatthika’’nti gāthamāha. Tattha kappāyanoti kappameva pūjāvasena vadati. Yathā vimuttoti ‘‘kiṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā yathā asekkho, udāhu saupādisesāya yathā sekkho’’ti vā pucchati. Sesamettha pākaṭameva.

    એવં દ્વાદસહિ ગાથાહિ યાચિતો ભગવા તં વિયાકરોન્તો ‘‘અચ્છેચ્છી’’તિઆદિમાહ. તત્થ અચ્છેચ્છિ તણ્હં ઇધ નામરૂપે (ઇતિ ભગવા) કણ્હસ્સ સોતં દીઘરત્તાનુસયિતન્તિ ઇમસ્મિં નામરૂપે કામતણ્હાદિભેદા તણ્હા દીઘરત્તં અપ્પહીનટ્ઠેન અનુસયિતા કણ્હનામકસ્સ મારસ્સ સોતન્તિપિ વુચ્ચતિ. તં કણ્હસ્સ સોતમુતં દીઘરત્તાનુસયિતં ઇધ નામરૂપે તણ્હં કપ્પાયનો છિન્દિ. ઇતિ ભગવાતિ ઇદં પન સઙ્ગીતિકારાનં વચનં. અતારિ જાતિં મરણં અસેસન્તિ સો તં તણ્હં છેત્વા અસેસં જાતિમરણં અતરિ અનુપાદિસેસાય પરિનિબ્બાયીતિ દસ્સેતિ, ઇચ્ચબ્રવિ ભગવા પઞ્ચસેટ્ઠોતિ આયસ્મતા વઙ્ગીસેન પુટ્ઠો ભગવા એવં અવોચ પઞ્ચહિ સદ્ધાદીહિ ઇન્દ્રિયેહિ અનઞ્ઞસાધારણેહિ ચક્ખૂહિ વા સેટ્ઠો. અથ વા પઞ્ચસેટ્ઠોતિ પઞ્ચહિ સીલાદીહિ ધમ્મક્ખન્ધેહિ, પઞ્ચહિ વા હેતુસમ્પદાદીહિ સેટ્ઠો ઉત્તમો પવરોતિ સઙ્ગીતિકારાનમેવિદમ્પિ વચનં.

    Evaṃ dvādasahi gāthāhi yācito bhagavā taṃ viyākaronto ‘‘acchecchī’’tiādimāha. Tattha acchecchi taṇhaṃ idha nāmarūpe (iti bhagavā) kaṇhassa sotaṃ dīgharattānusayitanti imasmiṃ nāmarūpe kāmataṇhādibhedā taṇhā dīgharattaṃ appahīnaṭṭhena anusayitā kaṇhanāmakassa mārassa sotantipi vuccati. Taṃ kaṇhassa sotamutaṃ dīgharattānusayitaṃ idha nāmarūpe taṇhaṃ kappāyano chindi. Iti bhagavāti idaṃ pana saṅgītikārānaṃ vacanaṃ. Atāri jātiṃ maraṇaṃ asesanti so taṃ taṇhaṃ chetvā asesaṃ jātimaraṇaṃ atari anupādisesāya parinibbāyīti dasseti, iccabravi bhagavā pañcaseṭṭhoti āyasmatā vaṅgīsena puṭṭho bhagavā evaṃ avoca pañcahi saddhādīhi indriyehi anaññasādhāraṇehi cakkhūhi vā seṭṭho. Atha vā pañcaseṭṭhoti pañcahi sīlādīhi dhammakkhandhehi, pañcahi vā hetusampadādīhi seṭṭho uttamo pavaroti saṅgītikārānamevidampi vacanaṃ.

    એવં વુત્તે ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દમાનસો આયસ્મા વઙ્ગીસો ‘‘એસ સુત્વા’’તિઆદિકા ગાથાયો આહ. તત્થ પઠમગાથાયં ન મં વઞ્ચેસીતિ યસ્મા પરિનિબ્બુતો, તસ્મા તસ્સ પરિનિબ્બુતભાવં ઇચ્છન્તં મં ન વઞ્ચેસિ, ન વિસંવાદેસીતિ અત્થો. સેસં પાકટમેવ.

    Evaṃ vutte bhagavato bhāsitaṃ abhinandamānaso āyasmā vaṅgīso ‘‘esa sutvā’’tiādikā gāthāyo āha. Tattha paṭhamagāthāyaṃ na maṃ vañcesīti yasmā parinibbuto, tasmā tassa parinibbutabhāvaṃ icchantaṃ maṃ na vañcesi, na visaṃvādesīti attho. Sesaṃ pākaṭameva.

    દુતિયગાથાયં યસ્મા મુત્યપેખો વિહાસિ, તસ્મા તં સન્ધાયાહ ‘‘યથા વાદી તથા કારી, અહુ બુદ્ધસ્સ સાવકો’’તિ. મચ્ચુનો જાલં તત’’ન્તિ તેભૂમકવટ્ટે વિત્થતં મારસ્સ તણ્હાજાલં. માયાવિનોતિ બહુમાયસ્સ. ‘‘તથા માયાવિનો’’તિપિ કેચિ પઠન્તિ, તેસં યો અનેકાહિ માયાહિ અનેકક્ખત્તું ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિ. તસ્સ તથા માયાવિનોતિ અધિપ્પાયો.

    Dutiyagāthāyaṃ yasmā mutyapekho vihāsi, tasmā taṃ sandhāyāha ‘‘yathā vādī tathā kārī, ahu buddhassa sāvako’’ti. Maccuno jālaṃ tata’’nti tebhūmakavaṭṭe vitthataṃ mārassa taṇhājālaṃ. Māyāvinoti bahumāyassa. ‘‘Tathā māyāvino’’tipi keci paṭhanti, tesaṃ yo anekāhi māyāhi anekakkhattuṃ bhagavantaṃ upasaṅkami. Tassa tathā māyāvinoti adhippāyo.

    તતિયગાથાય આદિન્તિ મૂલકારણં. ઉપાદાનસ્સાતિ વટ્ટસ્સ. વટ્ટં દળ્હેહિ કમ્મકિલેસેહિ ઉપાદાતબ્બટ્ઠેન ‘‘ઉપાદાન’’ન્તિ વુત્તં. તસ્સ ઉપાદાનસ્સ આદિં અવિજ્જાતણ્હાદિભેદં કારણં ઞાણચક્ખુના અદ્દસ. કપ્પો કપ્પિયોતિ એવં વત્તું વટ્ટતિ ભગવાતિ અધિપ્પાયેન વદતિ. અચ્ચગા વતાતિ અતિક્કન્તો વત. મચ્ચુધેય્યન્તિ મચ્ચુ એત્થ ધિય્યતીતિ મચ્ચુધેય્યં, તેભૂમકવટ્ટં સુદુત્તરં અચ્ચગા વતાતિ વેદજાતો વદતિ.

    Tatiyagāthāya ādinti mūlakāraṇaṃ. Upādānassāti vaṭṭassa. Vaṭṭaṃ daḷhehi kammakilesehi upādātabbaṭṭhena ‘‘upādāna’’nti vuttaṃ. Tassa upādānassa ādiṃ avijjātaṇhādibhedaṃ kāraṇaṃ ñāṇacakkhunā addasa. Kappo kappiyoti evaṃ vattuṃ vaṭṭati bhagavāti adhippāyena vadati. Accagā vatāti atikkanto vata. Maccudheyyanti maccu ettha dhiyyatīti maccudheyyaṃ, tebhūmakavaṭṭaṃ suduttaraṃ accagā vatāti vedajāto vadati.

    ઇદાનિ સત્થરિ અત્તનો ઉપજ્ઝાયે ચ પસન્નમાનસો પસન્નાકારં વિભાવેન્તો ‘‘તં દેવદેવ’’ન્તિ ઓસાનગાથમાહ. તત્થ તં દેવદેવં વન્દામીતિ સમ્મુતિદેવો, ઉપપત્તિદેવો, વિસુદ્ધિદેવોતિ તેસં સબ્બેસમ્પિ દેવાનં ઉત્તમદેવતાય દેવદેવં દ્વિપદુત્તમ ભગવા તં વન્દામિ. ન કેવલં તંયેવ, અથ ખો તવ સચ્ચાભિસમ્બોધિયા અનુધમ્મજાતત્તા અનુજાતં, મારવિજયેન મહાવીરિયતાય મહાવીરં, આગુઅકરણાદિઅત્થેન નાગં તવ ઉરે વાયામજનિતજાતિતાય ઓરસં પુત્તં નિગ્રોધકપ્પઞ્ચ વન્દામિ.

    Idāni satthari attano upajjhāye ca pasannamānaso pasannākāraṃ vibhāvento ‘‘taṃ devadeva’’nti osānagāthamāha. Tattha taṃ devadevaṃ vandāmīti sammutidevo, upapattidevo, visuddhidevoti tesaṃ sabbesampi devānaṃ uttamadevatāya devadevaṃ dvipaduttama bhagavā taṃ vandāmi. Na kevalaṃ taṃyeva, atha kho tava saccābhisambodhiyā anudhammajātattā anujātaṃ, māravijayena mahāvīriyatāya mahāvīraṃ, āguakaraṇādiatthena nāgaṃ tava ure vāyāmajanitajātitāya orasaṃ puttaṃ nigrodhakappañca vandāmi.

    એવમેતે સુભૂતિઆદયો વઙ્ગીસપરિયોસાના દ્વિસતં ચતુસટ્ઠિ ચ મહાથેરા ઇધ પાળિયં આરૂળ્હા, તે સબ્બે યથા સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સાવકભાવેન એકવિધા. તથા અસેક્ખભાવેન, ઉક્ખિત્તપલિઘતાય સંકિણ્ણપરિક્ખતાય, અબ્બુળ્હેસિકતાય, નિરગ્ગળતાય, પન્નદ્ધજતાય, પન્નભારતાય, વિસંયુત્તતાય, દસસુ અરિયવાસેસુ વુટ્ઠવાસતાય ચ. તથા હિ તે પઞ્ચઙ્ગવિપ્પહીના, છળઙ્ગસમન્નાગતા, એકારક્ખા, ચતુરાપસ્સેના, પનુણ્ણપચ્ચેકસચ્ચા, સમવયસટ્ઠેસના, અનાવિલસઙ્કપ્પા, પસ્સદ્ધકાયસઙ્ખારા, સુવિમુત્તચિત્તા, સુવિમુત્તપઞ્ઞા ચ (અ॰ નિ॰ ૧૦.૧૯). ઇતિ એવમાદિના નયેન એકવિધા.

    Evamete subhūtiādayo vaṅgīsapariyosānā dvisataṃ catusaṭṭhi ca mahātherā idha pāḷiyaṃ ārūḷhā, te sabbe yathā sammāsambuddhassa sāvakabhāvena ekavidhā. Tathā asekkhabhāvena, ukkhittapalighatāya saṃkiṇṇaparikkhatāya, abbuḷhesikatāya, niraggaḷatāya, pannaddhajatāya, pannabhāratāya, visaṃyuttatāya, dasasu ariyavāsesu vuṭṭhavāsatāya ca. Tathā hi te pañcaṅgavippahīnā, chaḷaṅgasamannāgatā, ekārakkhā, caturāpassenā, panuṇṇapaccekasaccā, samavayasaṭṭhesanā, anāvilasaṅkappā, passaddhakāyasaṅkhārā, suvimuttacittā, suvimuttapaññā ca (a. ni. 10.19). Iti evamādinā nayena ekavidhā.

    એહિભિક્ખુભાવેન ઉપસમ્પન્ના, ન એહિભિક્ખુભાવેન ઉપસમ્પન્નાતિ દુવિધા. તત્થ અઞ્ઞાસિ કોણ્ડઞ્ઞપ્પમુખા પઞ્ચવગ્ગિયત્થેરા, યસત્થેરો, તસ્સ સહાયભૂતા વિમલો સુબાહુ પુણ્ણજિ ગવમ્પતીતિ ચત્તારો, અપરેપિ તસ્સ સહાયભૂતા પઞ્ચપઞ્ઞાસ, તિંસ ભદ્દવગ્ગિયા, ઉરુવેલકસ્સપપ્પમુખા સહસ્સપુરાણજટિલા, દ્વે અગ્ગસાવકા, તેસં પરિવારભૂતા અડ્ઢતેરસસતા પરિબ્બાજકા, ચોરો અઙ્ગુલિમાલત્થેરોતિ સબ્બે સહસ્સં પઞ્ઞાસાધિકાનિ તીણિ સતાનિ ચ હોન્તિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

    Ehibhikkhubhāvena upasampannā, na ehibhikkhubhāvena upasampannāti duvidhā. Tattha aññāsi koṇḍaññappamukhā pañcavaggiyattherā, yasatthero, tassa sahāyabhūtā vimalo subāhu puṇṇaji gavampatīti cattāro, aparepi tassa sahāyabhūtā pañcapaññāsa, tiṃsa bhaddavaggiyā, uruvelakassapappamukhā sahassapurāṇajaṭilā, dve aggasāvakā, tesaṃ parivārabhūtā aḍḍhaterasasatā paribbājakā, coro aṅgulimālattheroti sabbe sahassaṃ paññāsādhikāni tīṇi satāni ca honti. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘સતત્તયં સહસ્સઞ્ચ, પઞ્ઞાસઞ્ચ પુનાપરે;

    ‘‘Satattayaṃ sahassañca, paññāsañca punāpare;

    એતે થેરા મહાપઞ્ઞા, સબ્બેવ એહિભિક્ખુકા’’તિ.

    Ete therā mahāpaññā, sabbeva ehibhikkhukā’’ti.

    ન કેવલઞ્ચ એતે એવ, અથ ખો અઞ્ઞેપિ બહૂ સન્તિ. સેય્યથિદં – સેલો બ્રાહ્મણો, તસ્સ અન્તેવાસિકભૂતા તિસતબ્રાહ્મણા, મહાકપ્પિનો, તસ્સ પરિવારભૂતં પુરિસસહસ્સં, સુદ્ધોદનમહારાજેન પેસિતા કપિલવત્થુવાસિનો દસસહસ્સપુરિસા, મહાબાવરિયબ્રાહ્મણસ્સ અન્તેવાસિકભૂતા અજિતાદયો સોળસ સહસ્સપરિમાણાતિ. એવં વુત્તતો અઞ્ઞે ન એહિભિક્ખુભાવેન ઉપસમ્પદા, તે પન સરણગમનૂપસમ્પદા, ઓવાદપટિગ્ગહણૂપસમ્પદા, પઞ્હાબ્યાકરણૂપસમ્પદા, ઞત્તિચતુત્થકમ્મૂપસમ્પદાતિ ઇમેહિ ચતૂહિ આકારેહિ લદ્ધૂપસમ્પદા. આદિતો હિ એહિભિક્ખુભાવૂપગતા થેરા, તેસં ભગવા પબ્બજ્જં વિય તીહિ સરણગમનેહેવ ઉપસમ્પદમ્પિ અનુઞ્ઞાસિ, અયં સરણગમનૂપસમ્પદા. યા પન –

    Na kevalañca ete eva, atha kho aññepi bahū santi. Seyyathidaṃ – selo brāhmaṇo, tassa antevāsikabhūtā tisatabrāhmaṇā, mahākappino, tassa parivārabhūtaṃ purisasahassaṃ, suddhodanamahārājena pesitā kapilavatthuvāsino dasasahassapurisā, mahābāvariyabrāhmaṇassa antevāsikabhūtā ajitādayo soḷasa sahassaparimāṇāti. Evaṃ vuttato aññe na ehibhikkhubhāvena upasampadā, te pana saraṇagamanūpasampadā, ovādapaṭiggahaṇūpasampadā, pañhābyākaraṇūpasampadā, ñatticatutthakammūpasampadāti imehi catūhi ākārehi laddhūpasampadā. Ādito hi ehibhikkhubhāvūpagatā therā, tesaṃ bhagavā pabbajjaṃ viya tīhi saraṇagamaneheva upasampadampi anuññāsi, ayaṃ saraṇagamanūpasampadā. Yā pana –

    ‘‘તસ્માતિહ તે, કસ્સપ, એવં સિક્ખિતબ્બં – ‘તિબ્બં મે હિરોત્તપ્પં, પચ્ચુપટ્ઠિતં ભવિસ્સતિ થેરેસુ નવેસુ મજ્ઝિમેસૂ’તિ, એવં હિ તે, કસ્સપ, સિક્ખિતબ્બં. તસ્માતિહ તે, કસ્સપ, એવં સિક્ખિતબ્બં – ‘યંકિઞ્ચિ ધમ્મં સુણિસ્સામિ કુસલૂપસંહિતં, સબ્બં તં અટ્ઠિં કત્વા મનસિ કરિત્વા સબ્બચેતસા સમન્નાહરિત્વા ઓહિતસોતો ધમ્મં સુણિસ્સામી’તિ, એવઞ્હિ તે, કસ્સપ, સિક્ખિતબ્બં. તસ્માતિહ તે, કસ્સપ, એવં સિક્ખિતબ્બં – ‘સાતસહગતા ચ મે કાયગતા સતિ ન વિજહિસ્સતી’તિ, એવઞ્હિ તે, કસ્સપ, સિક્ખિતબ્બ’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૨.૧૫૪).

    ‘‘Tasmātiha te, kassapa, evaṃ sikkhitabbaṃ – ‘tibbaṃ me hirottappaṃ, paccupaṭṭhitaṃ bhavissati theresu navesu majjhimesū’ti, evaṃ hi te, kassapa, sikkhitabbaṃ. Tasmātiha te, kassapa, evaṃ sikkhitabbaṃ – ‘yaṃkiñci dhammaṃ suṇissāmi kusalūpasaṃhitaṃ, sabbaṃ taṃ aṭṭhiṃ katvā manasi karitvā sabbacetasā samannāharitvā ohitasoto dhammaṃ suṇissāmī’ti, evañhi te, kassapa, sikkhitabbaṃ. Tasmātiha te, kassapa, evaṃ sikkhitabbaṃ – ‘sātasahagatā ca me kāyagatā sati na vijahissatī’ti, evañhi te, kassapa, sikkhitabba’’nti (saṃ. ni. 2.154).

    ઇમસ્સ ઓવાદસ્સ પટિગ્ગહણેન મહાકસ્સપત્થેરસ્સ અનુઞ્ઞાતઉપસમ્પદા, અયં ઓવાદપટિગ્ગહણૂપસમ્પદા નામ. યા પુબ્બારામે ચઙ્કમન્તેન ભગવતા ‘‘ઉદ્ધુમાતકસઞ્ઞાતિ વા સોપાક ‘રૂપસઞ્ઞા’તિ વા ઇમે ધમ્મા નાનત્થા નાનાબ્યઞ્જના, ઉદાહુ એકત્થા બ્યઞ્જનમેવ નાન’’ન્તિઆદિના અસુભનિસ્સિતેસુ પઞ્હેસુ પુચ્છિતેસુ ભગવન્તં ઉપસઙ્કમન્તેન સત્તવસ્સિકેન સોપાકસામણેરેન ‘‘ઉદ્ધુમાતકસઞ્ઞાતિ વા ભગવા ‘રૂપસઞ્ઞા’તિ વા ઇમે ધમ્મા એકત્થા, બ્યઞ્જનમેવ નાન’’ન્તિઆદિના વિસ્સજ્જિતેસુ ‘‘ઇમિના સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન સદ્ધિં સંસન્દિત્વા ઇમે પઞ્હા બ્યાકતા’’તિ આરદ્ધચિત્તેન ભગવતા અનુઞ્ઞાતઉપસમ્પદા. અયં પઞ્હાબ્યાકરણૂપસમ્પદા નામ. ઞત્તિચતુત્થકમ્મૂપસમ્પદા પાકટાવ.

    Imassa ovādassa paṭiggahaṇena mahākassapattherassa anuññātaupasampadā, ayaṃ ovādapaṭiggahaṇūpasampadā nāma. Yā pubbārāme caṅkamantena bhagavatā ‘‘uddhumātakasaññāti vā sopāka ‘rūpasaññā’ti vā ime dhammā nānatthā nānābyañjanā, udāhu ekatthā byañjanameva nāna’’ntiādinā asubhanissitesu pañhesu pucchitesu bhagavantaṃ upasaṅkamantena sattavassikena sopākasāmaṇerena ‘‘uddhumātakasaññāti vā bhagavā ‘rūpasaññā’ti vā ime dhammā ekatthā, byañjanameva nāna’’ntiādinā vissajjitesu ‘‘iminā sabbaññutaññāṇena saddhiṃ saṃsanditvā ime pañhā byākatā’’ti āraddhacittena bhagavatā anuññātaupasampadā. Ayaṃ pañhābyākaraṇūpasampadā nāma. Ñatticatutthakammūpasampadā pākaṭāva.

    યથા એહિભિક્ખુભાવેન ઉપસમ્પદા, ન એહિભિક્ખુભાવેન ઉપસમ્પદાતિ દુવિધા, એવં સમ્મુખાપરમ્મુખાભેદતોપિ દુવિધા. યે હિ સત્થુ ધરમાનકાલે અરિયાય જાતિયા જાતા, તે અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞાદયો સમ્મુખસાવકા નામ. યે પન ભગવતો પરિનિબ્બાનતો પચ્છા અધિગતવિસેસા, તે સતિપિ સત્થુ ધમ્મસરીરસ્સ પચ્ચક્ખભાવે સત્થુ સરીરસ્સ અપચ્ચક્ખભાવતો પરમ્મુખસાવકા નામ.

    Yathā ehibhikkhubhāvena upasampadā, na ehibhikkhubhāvena upasampadāti duvidhā, evaṃ sammukhāparammukhābhedatopi duvidhā. Ye hi satthu dharamānakāle ariyāya jātiyā jātā, te aññāsikoṇḍaññādayo sammukhasāvakā nāma. Ye pana bhagavato parinibbānato pacchā adhigatavisesā, te satipi satthu dhammasarīrassa paccakkhabhāve satthu sarīrassa apaccakkhabhāvato parammukhasāvakā nāma.

    તથા ઉભતોભાગવિમુત્તપઞ્ઞાવિમુત્તતાવસેન, ઇધ પાળિયં આગતા પન ઉભતોભાગવિમુત્તા એવાતિ વેદિતબ્બા. વુત્તઞ્હેતં અપદાને (અપ॰ થેર ૨.૫૫.૧૪૨) –

    Tathā ubhatobhāgavimuttapaññāvimuttatāvasena, idha pāḷiyaṃ āgatā pana ubhatobhāgavimuttā evāti veditabbā. Vuttañhetaṃ apadāne (apa. thera 2.55.142) –

    ‘‘વિમોક્ખાપિ ચ અટ્ઠિમે, છળભિઞ્ઞા સચ્છિકતા’’તિ.

    ‘‘Vimokkhāpi ca aṭṭhime, chaḷabhiññā sacchikatā’’ti.

    તથા સાપદાનાનપદાનભેદતો, યેસઞ્હિ પુરિમેસુ સમ્માસમ્બુદ્ધેસુ પચ્ચેકબુદ્ધબુદ્ધસાવકેસુપિ પુઞ્ઞકિરિયાવસેન પવત્તિતં સાવકપારમિતાસઙ્ખાતં અત્થિ અપદાનં, તે સાપદાના, સેય્યથાપિ અપદાનપાળિયં આગતા થેરા. યેસં પન તં નત્થિ, તે અનપદાના.

    Tathā sāpadānānapadānabhedato, yesañhi purimesu sammāsambuddhesu paccekabuddhabuddhasāvakesupi puññakiriyāvasena pavattitaṃ sāvakapāramitāsaṅkhātaṃ atthi apadānaṃ, te sāpadānā, seyyathāpi apadānapāḷiyaṃ āgatā therā. Yesaṃ pana taṃ natthi, te anapadānā.

    કિં પન સબ્બેન સબ્બં પુબ્બહેતુસમ્પત્તિયા વિના સચ્ચાભિસમ્બોધો સમ્ભવતીતિ? ન સમ્ભવતિ. ન હિ ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિરહિતસ્સ અરિયમગ્ગાધિગમો અત્થિ, તસ્સ સુદુક્કરદુરભિસમ્ભવસભાવતો. યથાહ ‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, ભિક્ખવે, કતમં નુ ખો દુક્કરતરં વા દુરભિસમ્ભવતરં વા’’તિઆદિ (સં॰ નિ॰ ૫.૧૧૧૫). યદિ એવં કસ્મા વુત્તં – ‘‘યેસં પન તં નત્થિ, તે અનપદાના’’તિ? નયિદમેવં દટ્ઠબ્બં ‘‘યે સબ્બેન સબ્બં ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિરહિતા, તે અનપદાના’’તિ તાદિસાનં ઇધ અનધિપ્પેતત્તા. યેસં પન અતિઉક્કંસગતં અપદાનં નત્થિ, તે ઇધ ‘‘અનપદાના’’તિ વુત્તા, ન સબ્બેન સબ્બં ઉપનિસ્સયરહિતાયેવ . તથા હિ ઇમે સત્તા બુદ્ધુપ્પાદેસુ અચ્છરિયાચિન્તેય્યગુણવિભૂતિવિત્થતં બુદ્ધાનં આનુભાવં પસ્સન્તા ચતુપ્પમાણિકસ્સ લોકસ્સ સબ્બથાપિ પસાદાવહત્તા સત્થરિ સદ્ધં પટિલભન્તિ. તથા સદ્ધમ્મસ્સવનેન, સાવકાનં સમ્માપટિપત્તિદસ્સનેન, કદાચિ મહાબોધિસત્તાનં સમ્માસમ્બોધિયા ચિત્તાભિનીહારદસ્સનેન, તેસં સન્તિકે ઓવાદાનુસાસનપટિલાભેન ચ સદ્ધમ્મે સદ્ધં પટિલભન્તિ, તે તત્થ પટિલદ્ધસદ્ધા યદિપિ સંસારે નિબ્બાને ચ આદીનવાનિસંસે પસ્સન્તિ, મહારજક્ખતાય પન યોગક્ખેમં અનભિસમ્ભુનન્તા અન્તરન્તરા વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલબીજં અત્તનો સન્તાને રોપેન્તિયેવ સપ્પુરિસૂપનિસ્સયસ્સ બહૂકારભાવતો. તેનાહ (બુ॰ વં॰ ૨.૭૨-૭૪) –

    Kiṃ pana sabbena sabbaṃ pubbahetusampattiyā vinā saccābhisambodho sambhavatīti? Na sambhavati. Na hi upanissayasampattirahitassa ariyamaggādhigamo atthi, tassa sudukkaradurabhisambhavasabhāvato. Yathāha ‘‘taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave, katamaṃ nu kho dukkarataraṃ vā durabhisambhavataraṃ vā’’tiādi (saṃ. ni. 5.1115). Yadi evaṃ kasmā vuttaṃ – ‘‘yesaṃ pana taṃ natthi, te anapadānā’’ti? Nayidamevaṃ daṭṭhabbaṃ ‘‘ye sabbena sabbaṃ upanissayasampattirahitā, te anapadānā’’ti tādisānaṃ idha anadhippetattā. Yesaṃ pana atiukkaṃsagataṃ apadānaṃ natthi, te idha ‘‘anapadānā’’ti vuttā, na sabbena sabbaṃ upanissayarahitāyeva . Tathā hi ime sattā buddhuppādesu acchariyācinteyyaguṇavibhūtivitthataṃ buddhānaṃ ānubhāvaṃ passantā catuppamāṇikassa lokassa sabbathāpi pasādāvahattā satthari saddhaṃ paṭilabhanti. Tathā saddhammassavanena, sāvakānaṃ sammāpaṭipattidassanena, kadāci mahābodhisattānaṃ sammāsambodhiyā cittābhinīhāradassanena, tesaṃ santike ovādānusāsanapaṭilābhena ca saddhamme saddhaṃ paṭilabhanti, te tattha paṭiladdhasaddhā yadipi saṃsāre nibbāne ca ādīnavānisaṃse passanti, mahārajakkhatāya pana yogakkhemaṃ anabhisambhunantā antarantarā vivaṭṭūpanissayaṃ kusalabījaṃ attano santāne ropentiyeva sappurisūpanissayassa bahūkārabhāvato. Tenāha (bu. vaṃ. 2.72-74) –

    ‘‘યદિમસ્સ લોકનાથસ્સ, વિરજ્ઝિસ્સામ સાસનં;

    ‘‘Yadimassa lokanāthassa, virajjhissāma sāsanaṃ;

    અનાગતમ્હિ અદ્ધાને, હેસ્સામ સમ્મુખા ઇમં.

    Anāgatamhi addhāne, hessāma sammukhā imaṃ.

    ‘‘યથા મનુસ્સા નદિં તરન્તા, પટિતિત્થં વિરજ્ઝિય;

    ‘‘Yathā manussā nadiṃ tarantā, paṭititthaṃ virajjhiya;

    હેટ્ઠાતિત્થે ગહેત્વાન, ઉત્તરન્તિ મહાનદિં.

    Heṭṭhātitthe gahetvāna, uttaranti mahānadiṃ.

    ‘‘એવમેવ મયં સબ્બે, યદિ મુઞ્ચામિમં જિનં;

    ‘‘Evameva mayaṃ sabbe, yadi muñcāmimaṃ jinaṃ;

    અનાગતમ્હિ અદ્ધાને, હેસ્સામ સમ્મુખા ઇમ’’ન્તિ.

    Anāgatamhi addhāne, hessāma sammukhā ima’’nti.

    એવં વિવટ્ટં ઉદ્દિસ્સ ઉપ્પાદિતકુસલચિત્તં સતસહસ્સાધિકચતુઅસઙ્ખ્યેય્યકાલન્તરે વિમોક્ખાધિગમસ્સ ઉપનિસ્સયો ન હોતીતિ ન સક્કા વત્તું. પગેવ પત્થનાવસેન અધિકારં કત્વા પવત્તિતં. એવં દુવિધાપેતે.

    Evaṃ vivaṭṭaṃ uddissa uppāditakusalacittaṃ satasahassādhikacatuasaṅkhyeyyakālantare vimokkhādhigamassa upanissayo na hotīti na sakkā vattuṃ. Pageva patthanāvasena adhikāraṃ katvā pavattitaṃ. Evaṃ duvidhāpete.

    અગ્ગસાવકા, મહાસાવકા, પકતિસાવકાતિ તિવિધા. તેસુ આયસ્મા અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞો, વપ્પો, ભદ્દિયો, મહાનામો, અસ્સજિ, નાલકો, યસો, વિમલો, સુબાહુ, પુણ્ણજિ, ગવમ્પતિ, ઉરુવેલકસ્સપો, નદીકસ્સપો, ગયાકસ્સપો, સારિપુત્તો, મહામોગ્ગલ્લાનો, મહાકસ્સપો, મહાકચ્ચાયનો, મહાકોટ્ઠિકો, મહાકપ્પિનો, મહાચુન્દો, અનુરુદ્ધો, કઙ્ખારેવતો, આનન્દો, નન્દકો, ભગુ, નન્દો, કિમિલો, ભદ્દિયો, રાહુલો, સીવલિ, ઉપાલિ , દબ્બો, ઉપસેનો, ખદિરવનિયરેવતો, પુણ્ણો મન્તાણિપુત્તો, પુણ્ણો સુનાપરન્તકો, સોણો કુટિકણ્ણો, સોણો કોળિવીસો, રાધો, સુભૂતિ, અઙ્ગુલિમાલો, વક્કલિ, કાળુદાયી, મહાઉદાયી, પિલિન્દવચ્છો, સોભિતો, કુમારકસ્સપો, રટ્ઠપાલો , વઙ્ગીસો, સભિયો, સેલો, ઉપવાનો, મેઘિયો, સાગતો, નાગિતો, લકુણ્ડકભદ્દિયો, પિણ્ડોલભારદ્વાજો, મહાપન્થકો, ચૂળપન્થકો, બાકુલો, કુણ્ડધાનો, દારુચીરિયો, યસોજો, અજિતો, તિસ્સમેત્તેય્યો, પુણ્ણકો, મેત્તગૂ, ધોતકો, ઉપસિવો, નન્દો, હેમકો, તોદેય્યો, કપ્પો, જતુકણ્ણિ, ભદ્રાવુધો, ઉદયો, પોસાલો, મોઘરાજા, પિઙ્ગિયોતિ એતે અસીતિમહાસાવકા નામ.

    Aggasāvakā, mahāsāvakā, pakatisāvakāti tividhā. Tesu āyasmā aññāsikoṇḍañño, vappo, bhaddiyo, mahānāmo, assaji, nālako, yaso, vimalo, subāhu, puṇṇaji, gavampati, uruvelakassapo, nadīkassapo, gayākassapo, sāriputto, mahāmoggallāno, mahākassapo, mahākaccāyano, mahākoṭṭhiko, mahākappino, mahācundo, anuruddho, kaṅkhārevato, ānando, nandako, bhagu, nando, kimilo, bhaddiyo, rāhulo, sīvali, upāli , dabbo, upaseno, khadiravaniyarevato, puṇṇo mantāṇiputto, puṇṇo sunāparantako, soṇo kuṭikaṇṇo, soṇo koḷivīso, rādho, subhūti, aṅgulimālo, vakkali, kāḷudāyī, mahāudāyī, pilindavaccho, sobhito, kumārakassapo, raṭṭhapālo, vaṅgīso, sabhiyo, selo, upavāno, meghiyo, sāgato, nāgito, lakuṇḍakabhaddiyo, piṇḍolabhāradvājo, mahāpanthako, cūḷapanthako, bākulo, kuṇḍadhāno, dārucīriyo, yasojo, ajito, tissametteyyo, puṇṇako, mettagū, dhotako, upasivo, nando, hemako, todeyyo, kappo, jatukaṇṇi, bhadrāvudho, udayo, posālo, mogharājā, piṅgiyoti ete asītimahāsāvakā nāma.

    કસ્મા પન તે એવ થેરા ‘‘મહાસાવકા’’તિ વુચ્ચન્તીતિ? અભિનીહારસ્સ મહન્તભાવતો. તથા હિ દ્વે અગ્ગસાવકાપિ મહાસાવકેસુ અન્તોગધા. તે હિ સાવકપારમીઞાણસ્સ મત્થકપ્પત્તિયા સાવકેસુ અગ્ગધમ્માધિગમેન અગ્ગટ્ઠાને ઠિતાપિ અભિનીહારમહન્તતાસામઞ્ઞેન ‘‘મહાસાવકા’’તિપિ વુચ્ચન્તિ. ઇતરે પન પકતિસાવકેહિ સાતિસયમહાભિનીહારા. તથા હિ તે પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે કતપણિધાના. તતો એવ સાતિસયં અભિઞ્ઞાસમાપત્તીસુ વસિનો પભિન્નપટિસમ્ભિદા ચ. કામં સબ્બેપિ અરહન્તો સીલવિસુદ્ધિઆદિકે સમ્પાદેત્વા ચતૂસુ સતિપટ્ઠાનેસુ પતિટ્ઠિતચિત્તા સત્ત બોજ્ઝઙ્ગે યથાભૂતં ભાવેત્વા મગ્ગપટિપાટિયા અનવસેસતો કિલેસે ખેપેત્વા અગ્ગફલે પતિટ્ઠહન્તિ, તથાપિ યથા સદ્ધાવિમુત્તતો દિટ્ઠિપ્પત્તસ્સ, પઞ્ઞાવિમુત્તતો ચ ઉભતોભાગવિમુત્તસ્સ પુબ્બભાગભાવનાવિસેસો અદ્ધા ઇચ્છિતો વિસેસો, એવં અભિનીહારમહન્તતાપુબ્બયોગમહન્તતાહિ અત્તસન્તાને સાતિસયગુણવિસેસસ્સ નિપ્ફાદિતત્તા સીલાદિગુણેહિ મહન્તા સાવકાતિ મહાસાવકા. તેસુયેવ પન યે બોધિપક્ખિયધમ્મેસુ પામોક્ખભાવેન ધુરભૂતાનં સમ્માદિટ્ઠિસમ્માસમાધીનં સાતિસયકિચ્ચન્તરભાવનિપ્ફત્તિયા કારણભૂતાય તજ્જાભિનીહારાભિનિહતાય સક્કચ્ચં નિરન્તરં ચિરકાલં સમાહિતાય સમ્માપટિપત્તિયા યથાક્કમં પઞ્ઞાય સમાધિસ્મિઞ્ચ ઉક્કંસપારમિપ્પત્તિયા સવિસેસં સબ્બગુણેહિ અગ્ગભાવે ઠિતા. તે સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાના સતિપિ મહાસાવકત્તે સાવકપારમિયા મત્થકે સબ્બસાવકાનં અગ્ગભાવે ઠિતત્તા અભિનીહારમહન્તભાવતો, પુબ્બયોગમહન્તભાવતો ચ ‘‘અગ્ગસાવકા’’ઇચ્ચેવ વુચ્ચન્તિ. યે પન અરિયસાવકા અગ્ગસાવકા વિય ચ મહાસાવકા વિય ચ ન પરિમિતાવ, અથ ખો અનેકસતા અનેકસહસ્સા, તે પકતિસાવકા. ઇધ પાળિયં આરૂળ્હા પન પરિમિતાવ ગાથાવસેન પરિગ્ગહિતત્તા. તથાપિ મહાસાવકેસુપિ કેચિ ઇધ પાળિયં નારૂળ્હા.

    Kasmā pana te eva therā ‘‘mahāsāvakā’’ti vuccantīti? Abhinīhārassa mahantabhāvato. Tathā hi dve aggasāvakāpi mahāsāvakesu antogadhā. Te hi sāvakapāramīñāṇassa matthakappattiyā sāvakesu aggadhammādhigamena aggaṭṭhāne ṭhitāpi abhinīhāramahantatāsāmaññena ‘‘mahāsāvakā’’tipi vuccanti. Itare pana pakatisāvakehi sātisayamahābhinīhārā. Tathā hi te padumuttarassa bhagavato kāle katapaṇidhānā. Tato eva sātisayaṃ abhiññāsamāpattīsu vasino pabhinnapaṭisambhidā ca. Kāmaṃ sabbepi arahanto sīlavisuddhiādike sampādetvā catūsu satipaṭṭhānesu patiṭṭhitacittā satta bojjhaṅge yathābhūtaṃ bhāvetvā maggapaṭipāṭiyā anavasesato kilese khepetvā aggaphale patiṭṭhahanti, tathāpi yathā saddhāvimuttato diṭṭhippattassa, paññāvimuttato ca ubhatobhāgavimuttassa pubbabhāgabhāvanāviseso addhā icchito viseso, evaṃ abhinīhāramahantatāpubbayogamahantatāhi attasantāne sātisayaguṇavisesassa nipphāditattā sīlādiguṇehi mahantā sāvakāti mahāsāvakā. Tesuyeva pana ye bodhipakkhiyadhammesu pāmokkhabhāvena dhurabhūtānaṃ sammādiṭṭhisammāsamādhīnaṃ sātisayakiccantarabhāvanipphattiyā kāraṇabhūtāya tajjābhinīhārābhinihatāya sakkaccaṃ nirantaraṃ cirakālaṃ samāhitāya sammāpaṭipattiyā yathākkamaṃ paññāya samādhismiñca ukkaṃsapāramippattiyā savisesaṃ sabbaguṇehi aggabhāve ṭhitā. Te sāriputtamoggallānā satipi mahāsāvakatte sāvakapāramiyā matthake sabbasāvakānaṃ aggabhāve ṭhitattā abhinīhāramahantabhāvato, pubbayogamahantabhāvato ca ‘‘aggasāvakā’’icceva vuccanti. Ye pana ariyasāvakā aggasāvakā viya ca mahāsāvakā viya ca na parimitāva, atha kho anekasatā anekasahassā, te pakatisāvakā. Idha pāḷiyaṃ ārūḷhā pana parimitāva gāthāvasena pariggahitattā. Tathāpi mahāsāvakesupi keci idha pāḷiyaṃ nārūḷhā.

    એવં તિવિધાપિ તે અનિમિત્તવિમોક્ખાદિભેદતો તિવિધા, વિમોક્ખસમધિગમવસેનપિ તિવિધા. તયો હિ ઇમે વિમોક્ખા સુઞ્ઞતો વિમોક્ખો, અનિમિત્તો વિમોક્ખો, અપ્પણિહિતો વિમોક્ખોતિ. તે ચ વિમોક્ખા સુઞ્ઞતાદીહિ અનિચ્ચાનુપસ્સનાદીહિ તીહિ અનુપસ્સનાહિ અધિગન્તબ્બા. આદિતો હિ અનિચ્ચાદીસુ યેન કેનચિ આકારેન વિપસ્સનાભિનિવેસો હોતિ. યદા પન વુટ્ઠાનગામિનિયા વિપસ્સનાય અનિચ્ચાકારતો સઙ્ખારે સમ્મસન્તિયા મગ્ગવુટ્ઠાનં હોતિ, તદા વિપસ્સના સતિપિ રાગનિમિત્તાદીનં સમુગ્ઘાટને સઙ્ખારનિમિત્તં પન સા ન વિસ્સજ્જેતીતિ નિપ્પરિયાયેન અનિમિત્તનામં અલભમાના અત્તનો મગ્ગસ્સ અનિમિત્તનામં દાતું ન સક્કોતીતિ. કિઞ્ચાપિ અભિધમ્મે અનિમિત્તવિમોક્ખો ન ઉદ્ધટો, સુત્તન્તે પન રાગાદિનિમિત્તાનં સમુગ્ઘાટેન લબ્ભતીતિ.

    Evaṃ tividhāpi te animittavimokkhādibhedato tividhā, vimokkhasamadhigamavasenapi tividhā. Tayo hi ime vimokkhā suññato vimokkho, animitto vimokkho, appaṇihito vimokkhoti. Te ca vimokkhā suññatādīhi aniccānupassanādīhi tīhi anupassanāhi adhigantabbā. Ādito hi aniccādīsu yena kenaci ākārena vipassanābhiniveso hoti. Yadā pana vuṭṭhānagāminiyā vipassanāya aniccākārato saṅkhāre sammasantiyā maggavuṭṭhānaṃ hoti, tadā vipassanā satipi rāganimittādīnaṃ samugghāṭane saṅkhāranimittaṃ pana sā na vissajjetīti nippariyāyena animittanāmaṃ alabhamānā attano maggassa animittanāmaṃ dātuṃ na sakkotīti. Kiñcāpi abhidhamme animittavimokkho na uddhaṭo, suttante pana rāgādinimittānaṃ samugghāṭena labbhatīti.

    ‘‘અનિમિત્તઞ્ચ ભાવેહિ, માનાનુસયમુજ્જહ;

    ‘‘Animittañca bhāvehi, mānānusayamujjaha;

    તતો માનાભિસમયા, ઉપસન્તો ચરિસ્સસી’’તિ. (સં॰ નિ॰ ૧.૨૧૨) –

    Tato mānābhisamayā, upasanto carissasī’’ti. (saṃ. ni. 1.212) –

    આદિના હિ વિપસ્સનાય અનિમિત્તવિમોક્ખભાવો અનુત્તરસ્સ અનિમિત્તવિમોક્ખભાવો ચ વુત્તો. યદા વુટ્ઠાનગામિનિયા વિપસ્સનાય દુક્ખતો સઙ્ખારે સમ્મસન્તિયા મગ્ગવુટ્ઠાનં હોતિ, તદા વિપસ્સના રાગપણિધિઆદીનં સમુગ્ઘાટનેન અપ્પણિહિતનામં લભતીતિ અપ્પણિહિતવિમોક્ખં નામ હોતિ. તદનન્તરો ચ મગ્ગો અપ્પણિહિતવિમોક્ખો. યદા પન વુટ્ઠાનગામિનિયા વિપસ્સનાય અનત્તાકારેન સમ્મસન્તિયા મગ્ગવુટ્ઠાનં હોતિ, તદા વિપસ્સના અત્તદિટ્ઠિયા સમુગ્ઘાટનેન સુઞ્ઞતનામં લભતીતિ સુઞ્ઞતવિમોક્ખં નામ હોતિ. તદનન્તરો ચ મગ્ગો સુઞ્ઞતવિમોક્ખો નામ હોતિ. ઇમેસુ અગ્ગમગ્ગભૂતેસુ તીસુ વિમોક્ખેસુ ઇમેસં થેરાનં કેચિ અનિમિત્તવિમોક્ખેન મુત્તા, કેચિ અપ્પણિહિતવિમોક્ખેન, કેચિ સુઞ્ઞતવિમોક્ખેન. તેન વુત્તં – ‘‘અનિમિત્તવિમોક્ખાદિભેદતો તિવિધા, વિમોક્ખસમધિગમેનપિ તિવિધા’’તિ.

    Ādinā hi vipassanāya animittavimokkhabhāvo anuttarassa animittavimokkhabhāvo ca vutto. Yadā vuṭṭhānagāminiyā vipassanāya dukkhato saṅkhāre sammasantiyā maggavuṭṭhānaṃ hoti, tadā vipassanā rāgapaṇidhiādīnaṃ samugghāṭanena appaṇihitanāmaṃ labhatīti appaṇihitavimokkhaṃ nāma hoti. Tadanantaro ca maggo appaṇihitavimokkho. Yadā pana vuṭṭhānagāminiyā vipassanāya anattākārena sammasantiyā maggavuṭṭhānaṃ hoti, tadā vipassanā attadiṭṭhiyā samugghāṭanena suññatanāmaṃ labhatīti suññatavimokkhaṃ nāma hoti. Tadanantaro ca maggo suññatavimokkho nāma hoti. Imesu aggamaggabhūtesu tīsu vimokkhesu imesaṃ therānaṃ keci animittavimokkhena muttā, keci appaṇihitavimokkhena, keci suññatavimokkhena. Tena vuttaṃ – ‘‘animittavimokkhādibhedato tividhā, vimokkhasamadhigamenapi tividhā’’ti.

    પટિપદાવિભાગેન ચતુબ્બિધા. ચતસ્સો હિ પટિપદા – દુક્ખપટિપદા દન્ધાભિઞ્ઞા, દુક્ખપટિપદા ખિપ્પાભિઞ્ઞા, સુખપટિપદા દન્ધાભિઞ્ઞા, સુખપટિપદા ખિપ્પાભિઞ્ઞાતિ. તત્થ રૂપમુખાદીસુ વિપસ્સનાભિનિવેસેસુ યો રૂપમુખેન વિપસ્સનં અભિનિવિસિત્વા ચત્તારિ મહાભૂતાનિ પરિગ્ગહેત્વા ઉપાદારૂપં પરિગ્ગણ્હાતિ અરૂપં પરિગ્ગણ્હાતિ, રૂપારૂપં પન પરિગ્ગણ્હન્તો દુક્ખેન કસિરેન કિલમન્તો પરિગ્ગહેતું સક્કોતિ, તસ્સ દુક્ખપટિપદા નામ હોતિ, પરિગ્ગહિતરૂપારૂપસ્સ પન વિપસ્સનાપરિવાસે મગ્ગપાતુભાવદન્ધતાય દન્ધાભિઞ્ઞા નામ હોતિ. યોપિ રૂપારૂપં પરિગ્ગહેત્વા નામરૂપં વવત્થપેન્તો દુક્ખેન કસિરેન કિલમન્તો વવત્થપેતિ, વવત્થપિતે ચ નામરૂપે વિપસ્સનાપરિવાસં વસન્તો ચિરેન મગ્ગં ઉપ્પાદેતું સક્કોતિ, તસ્સપિ દુક્ખપટિપદા દન્ધાભિઞ્ઞા નામ હોતિ. અપરો નામરૂપમ્પિ વવત્થપેત્વા પચ્ચયે પરિગ્ગણ્હન્તો દુક્ખેન કસિરેન કિલમન્તો પરિગ્ગણ્હાતિ. પચ્ચયે ચ પરિગ્ગહેત્વા વિપસ્સનાપરિવાસં વસન્તો ચિરેન મગ્ગં ઉપ્પાદેતિ, એવમ્પિ દુક્ખપટિપદા દન્ધાભિઞ્ઞા નામ હોતિ. અપરો પચ્ચયેપિ પરિગ્ગહેત્વા લક્ખણાનિ પટિવિજ્ઝન્તો દુક્ખેન કસિરેન કિલમન્તો પટિવિજ્ઝતિ, પટિવિદ્ધલક્ખણો ચ વિપસ્સનાપરિવાસં વસન્તો ચિરેન મગ્ગં ઉપ્પાદેતિ, એવમ્પિ દુક્ખપટિપદા દન્ધાભિઞ્ઞા નામ હોતિ. અપરો લક્ખણાનિપિ પટિવિજ્ઝિત્વા વિપસ્સનાઞાણે તિક્ખે સૂરે પસન્ને વહન્તે ઉપ્પન્નવિપસ્સનાનિકન્તિં પરિયાદિયમાનો દુક્ખેન કસિરેન કિલમન્તો પરિયાદિયતિ, નિકન્તિઞ્ચ પરિયાદિયિત્વા વિપસ્સનાપરિવાસં વસન્તો ચિરેન મગ્ગં ઉપ્પાદેતિ, એવમ્પિ દુક્ખપટિપદા દન્ધાભિઞ્ઞા નામ હોતિ. યથાવુત્તાસુયેવ પટિપદાસુ મગ્ગપાતુભાવસ્સ ખિપ્પતાય દુક્ખપટિપદા ખિપ્પાભિઞ્ઞા, તાસં પન પટિપદાનં અકિચ્છસિદ્ધિયં મગ્ગપાતુભાવસ્સ દન્ધતાય ખિપ્પતાય ચ યથાક્કમં સુખપટિપદા દન્ધાભિઞ્ઞા, સુખપટિપદા ખિપ્પાભિઞ્ઞા ચ વેદિતબ્બા. ઇમાસં ચતસ્સન્નં પટિપદાનં વસેન અગ્ગમગ્ગપ્પત્તિયા થેરાનં ચતુબ્બિધતા વેદિતબ્બા. ન હિ પટિપદાહિ વિના અરિયમગ્ગાધિગમો અત્થિ. તથા હિ અભિધમ્મે ‘‘યસ્મિં સમયે લોકુત્તરં ઝાનં ભાવેતિ નિય્યાનિકં અપચયગામિં…પે॰… દુક્ખપટિપદં દન્ધાભિઞ્ઞ’’ન્તિઆદિના (ધ॰ સ॰ ૨૭૭) પટિપદાય સદ્ધિંયેવ અરિયમગ્ગો વિભત્તો, તેન વુત્તં ‘‘પટિપદાવિભાગેન ચતુબ્બિધા’’તિ.

    Paṭipadāvibhāgena catubbidhā. Catasso hi paṭipadā – dukkhapaṭipadā dandhābhiññā, dukkhapaṭipadā khippābhiññā, sukhapaṭipadā dandhābhiññā, sukhapaṭipadā khippābhiññāti. Tattha rūpamukhādīsu vipassanābhinivesesu yo rūpamukhena vipassanaṃ abhinivisitvā cattāri mahābhūtāni pariggahetvā upādārūpaṃ pariggaṇhāti arūpaṃ pariggaṇhāti, rūpārūpaṃ pana pariggaṇhanto dukkhena kasirena kilamanto pariggahetuṃ sakkoti, tassa dukkhapaṭipadā nāma hoti, pariggahitarūpārūpassa pana vipassanāparivāse maggapātubhāvadandhatāya dandhābhiññā nāma hoti. Yopi rūpārūpaṃ pariggahetvā nāmarūpaṃ vavatthapento dukkhena kasirena kilamanto vavatthapeti, vavatthapite ca nāmarūpe vipassanāparivāsaṃ vasanto cirena maggaṃ uppādetuṃ sakkoti, tassapi dukkhapaṭipadā dandhābhiññā nāma hoti. Aparo nāmarūpampi vavatthapetvā paccaye pariggaṇhanto dukkhena kasirena kilamanto pariggaṇhāti. Paccaye ca pariggahetvā vipassanāparivāsaṃ vasanto cirena maggaṃ uppādeti, evampi dukkhapaṭipadā dandhābhiññā nāma hoti. Aparo paccayepi pariggahetvā lakkhaṇāni paṭivijjhanto dukkhena kasirena kilamanto paṭivijjhati, paṭividdhalakkhaṇo ca vipassanāparivāsaṃ vasanto cirena maggaṃ uppādeti, evampi dukkhapaṭipadā dandhābhiññā nāma hoti. Aparo lakkhaṇānipi paṭivijjhitvā vipassanāñāṇe tikkhe sūre pasanne vahante uppannavipassanānikantiṃ pariyādiyamāno dukkhena kasirena kilamanto pariyādiyati, nikantiñca pariyādiyitvā vipassanāparivāsaṃ vasanto cirena maggaṃ uppādeti, evampi dukkhapaṭipadā dandhābhiññā nāma hoti. Yathāvuttāsuyeva paṭipadāsu maggapātubhāvassa khippatāya dukkhapaṭipadā khippābhiññā, tāsaṃ pana paṭipadānaṃ akicchasiddhiyaṃ maggapātubhāvassa dandhatāya khippatāya ca yathākkamaṃ sukhapaṭipadā dandhābhiññā, sukhapaṭipadā khippābhiññā ca veditabbā. Imāsaṃ catassannaṃ paṭipadānaṃ vasena aggamaggappattiyā therānaṃ catubbidhatā veditabbā. Na hi paṭipadāhi vinā ariyamaggādhigamo atthi. Tathā hi abhidhamme ‘‘yasmiṃ samaye lokuttaraṃ jhānaṃ bhāveti niyyānikaṃ apacayagāmiṃ…pe… dukkhapaṭipadaṃ dandhābhiñña’’ntiādinā (dha. sa. 277) paṭipadāya saddhiṃyeva ariyamaggo vibhatto, tena vuttaṃ ‘‘paṭipadāvibhāgena catubbidhā’’ti.

    ઇન્દ્રિયાધિકવિભાગેન પઞ્ચવિધા. સતિપિ નેસં સચ્ચાભિસમ્બોધસામઞ્ઞે એકચ્ચે થેરા સદ્ધુત્તરા, સેય્યથાપિ થેરો વક્કલિ; એકચ્ચે વીરિયુત્તરા, સેય્યથાપિ થેરો મહાસોણો, કોળિવીસો; એકચ્ચે સતુત્તરા, સેય્યથાપિ થેરો સોભિતો, એકચ્ચે સમાધુત્તરા, સેય્યથાપિ થેરો ચૂળપન્થકો, એકચ્ચે પઞ્ઞુત્તરા, સેય્યથાપિ થેરો આનન્દો. તથા હિ સો ગતિમન્તતાય અત્થકોસલ્લાદિવન્તતાય ચ પસંસિતો, અયઞ્ચ વિભાગો પુબ્બભાગે લબ્ભમાનવિસેસવસેન વુત્તો. અગ્ગમગ્ગક્ખણે પન સેસાનમ્પિ ઇન્દ્રિયાનં એકસભાવા ઇચ્છિતાતિ.

    Indriyādhikavibhāgena pañcavidhā. Satipi nesaṃ saccābhisambodhasāmaññe ekacce therā saddhuttarā, seyyathāpi thero vakkali; ekacce vīriyuttarā, seyyathāpi thero mahāsoṇo, koḷivīso; ekacce satuttarā, seyyathāpi thero sobhito, ekacce samādhuttarā, seyyathāpi thero cūḷapanthako, ekacce paññuttarā, seyyathāpi thero ānando. Tathā hi so gatimantatāya atthakosallādivantatāya ca pasaṃsito, ayañca vibhāgo pubbabhāge labbhamānavisesavasena vutto. Aggamaggakkhaṇe pana sesānampi indriyānaṃ ekasabhāvā icchitāti.

    તથા પારમિપ્પત્તા, પટિસમ્ભિદાપ્પત્તા, છળભિઞ્ઞા, તેવિજ્જા, સુક્ખવિપસ્સકાતિ પઞ્ચવિધા. સાવકેસુ હિ એકચ્ચે સાવકપારમિયા મત્થકપ્પત્તા, યથા તં આયસ્મા સારિપુત્તો, આયસ્મા ચ મહામોગ્ગલ્લાનો; એકચ્ચે અત્થપટિસમ્ભિદા ધમ્મપટિસમ્ભિદા નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા પટિભાનપટિસમ્ભિદાતિ ઇમાસં ચતુન્નં પટિસમ્ભિદાનં વસેન પટિસમ્ભિદાપ્પત્તા; એકચ્ચે ઇદ્ધિવિધઞાણાદીનં અભિઞ્ઞાનં વસેન છળભિઞ્ઞા; એકચ્ચે પુબ્બેનિવાસઞાણાદીનં તિસ્સન્નં વિજ્જાનં વસેન તેવિજ્જા. યે પન ખણિકસમાધિમત્તે ઠત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા અધિગતઅગ્ગમગ્ગા, તે આદિતો અન્તરન્તરા ચ સમાધિજેન ઝાનઙ્ગેન વિપસ્સનાબ્ભન્તરં પટિસન્ધાનાનં અભાવા સુક્ખા વિપસ્સના એતેસન્તિ સુક્ખવિપસ્સકા નામ. અયઞ્ચ વિભાગો સાવકાનં સાધારણભાવં ઉપપરિક્ખિત્વા વુત્તો. ઇધ પાળિયં આગતા નત્થેવ સુક્ખવિપસ્સકા. તેનેવાહ –

    Tathā pāramippattā, paṭisambhidāppattā, chaḷabhiññā, tevijjā, sukkhavipassakāti pañcavidhā. Sāvakesu hi ekacce sāvakapāramiyā matthakappattā, yathā taṃ āyasmā sāriputto, āyasmā ca mahāmoggallāno; ekacce atthapaṭisambhidā dhammapaṭisambhidā niruttipaṭisambhidā paṭibhānapaṭisambhidāti imāsaṃ catunnaṃ paṭisambhidānaṃ vasena paṭisambhidāppattā; ekacce iddhividhañāṇādīnaṃ abhiññānaṃ vasena chaḷabhiññā; ekacce pubbenivāsañāṇādīnaṃ tissannaṃ vijjānaṃ vasena tevijjā. Ye pana khaṇikasamādhimatte ṭhatvā vipassanaṃ paṭṭhapetvā adhigataaggamaggā, te ādito antarantarā ca samādhijena jhānaṅgena vipassanābbhantaraṃ paṭisandhānānaṃ abhāvā sukkhā vipassanā etesanti sukkhavipassakā nāma. Ayañca vibhāgo sāvakānaṃ sādhāraṇabhāvaṃ upaparikkhitvā vutto. Idha pāḷiyaṃ āgatā nattheva sukkhavipassakā. Tenevāha –

    ‘‘પટિસમ્ભિદા ચતસ્સો, વિમોક્ખાપિ ચ અટ્ઠિમે;

    ‘‘Paṭisambhidā catasso, vimokkhāpi ca aṭṭhime;

    છળભિઞ્ઞા સચ્છિકતા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિઆદિ. (અપ॰ થેર ૧.૧.૩૭૪; ૨.૪૩.૧૪);

    Chaḷabhiññā sacchikatā, kataṃ buddhassa sāsana’’ntiādi. (apa. thera 1.1.374; 2.43.14);

    એવં પારમિપ્પત્તાદિવસેન પઞ્ચવિધા.

    Evaṃ pāramippattādivasena pañcavidhā.

    અનિમિત્તાદિવસેન છબ્બિધા અનિમિત્તવિમુત્તોતિઆદયો.

    Animittādivasena chabbidhā animittavimuttotiādayo.

    સદ્ધાધુરો , પઞ્ઞાધુરોતિ દુવિધા. તથા અપ્પણિહિતવિમુત્તો પઞ્ઞાવિમુત્તો ચાતિ. એવં અનિમિત્તવિમુત્તાદિવસેન ચ પરિયાયવિમુત્તભેદેન સત્તવિધા. ચતૂસુ હિ અરૂપસમાપત્તીસુ એકમેકં પાદકં કત્વા વિપસ્સનં આરભિત્વા અરહત્તં પત્તા ચત્તારો, નિરોધતો વુટ્ઠાય અરહત્તં પત્તો ચાતિ પઞ્ચ, ઉભતોભાગવિમુત્તા, સદ્ધાધુરપઞ્ઞાધુરવસેન દ્વે પઞ્ઞાવિમુત્તાતિ એવં વિમુત્તિભેદેન સત્તવિધા.

    Saddhādhuro , paññādhuroti duvidhā. Tathā appaṇihitavimutto paññāvimutto cāti. Evaṃ animittavimuttādivasena ca pariyāyavimuttabhedena sattavidhā. Catūsu hi arūpasamāpattīsu ekamekaṃ pādakaṃ katvā vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ pattā cattāro, nirodhato vuṭṭhāya arahattaṃ patto cāti pañca, ubhatobhāgavimuttā, saddhādhurapaññādhuravasena dve paññāvimuttāti evaṃ vimuttibhedena sattavidhā.

    ધુરપટિપદાવિભાગેન અટ્ઠવિધા. યો હિ દુક્ખપટિપદાય દન્ધાભિઞ્ઞાય નિય્યાતિ, સો સદ્ધાધુરપઞ્ઞાધુરવસેન દુવિધા, તથા સેસપટિપદાસુપીતિ એવં ધુરપટિપદાવિભાગેન અટ્ઠવિધા.

    Dhurapaṭipadāvibhāgena aṭṭhavidhā. Yo hi dukkhapaṭipadāya dandhābhiññāya niyyāti, so saddhādhurapaññādhuravasena duvidhā, tathā sesapaṭipadāsupīti evaṃ dhurapaṭipadāvibhāgena aṭṭhavidhā.

    વિમુત્તિભેદેન નવવિધા. પઞ્ચ ઉભતોભાગવિમુત્તા, દ્વે પઞ્ઞાવિમુત્તા, પઞ્ઞાવિમુત્તિયં ચેતોવિમુત્તિયઞ્ચ પારમિપ્પત્તા દ્વે અગ્ગસાવકા ચાતિ એવં નવવિધા.

    Vimuttibhedena navavidhā. Pañca ubhatobhāgavimuttā, dve paññāvimuttā, paññāvimuttiyaṃ cetovimuttiyañca pāramippattā dve aggasāvakā cāti evaṃ navavidhā.

    વિમુત્તિવસેનેવ દસવિધા. ચતૂસુ અરૂપાવચરજ્ઝાનેસુ ચ એકમેકં પાદકં કત્વા અરહત્તં પત્તા ચત્તારો, સુક્ખવિપસ્સકોતિ પઞ્ચ પઞ્ઞાવિમુત્તા, યથાવુત્તા ચ ઉભતોભાગવિમુત્તા ચાતિ એવં વિમુત્તિભેદેનેવ દસવિધા. તે યથાવુત્તેન ધુરભેદેન ભિજ્જમાના વીસતિ હોન્તિ. પટિપદાભેદેન ભિજ્જમાના ચત્તાલીસં હોન્તિ. પુન પટિપદાભેદેન ધુરભેદેન ચ ભિજ્જમાના અસીતિ હોન્તિ. અથ તે સુઞ્ઞતવિમુત્તાદિવિભાગેન ભિજ્જમાના ચત્તાલીસાધિકા દ્વે સતાનિ હોન્તિ. પુન ઇન્દ્રિયાધિકભાવેન ભિજ્જમાના દ્વિસતુત્તરં સહસ્સં હોન્તીતિ. એવં અત્તનો ગુણવસેન અનેકભેદવિભત્તેસુ મગ્ગટ્ઠફલટ્ઠેસુ અરિયસાવકેસુ યે અત્તનો પટિપત્તિપવત્તિઆદિકે ચ વિભાવેન્તિ. યે ‘‘છન્ના મે કુટિકા’’તિઆદિકા (થેરગા॰ ૧) ગાથા ઉદાનાદિવસેન અભાસિંસુ. તે ચ ઇધ ગાથામુખેન સઙ્ગહં આરૂળ્હા. તેનાહ – ‘‘સીહાનંવ નદન્તાનં…પે॰… ફુસિત્વા અચ્ચુતં પદ’’ન્તિ (થેરગા॰ નિદાનગાથા). એવમેત્થ પકિણ્ણકકથા વેદિતબ્બા.

    Vimuttivaseneva dasavidhā. Catūsu arūpāvacarajjhānesu ca ekamekaṃ pādakaṃ katvā arahattaṃ pattā cattāro, sukkhavipassakoti pañca paññāvimuttā, yathāvuttā ca ubhatobhāgavimuttā cāti evaṃ vimuttibhedeneva dasavidhā. Te yathāvuttena dhurabhedena bhijjamānā vīsati honti. Paṭipadābhedena bhijjamānā cattālīsaṃ honti. Puna paṭipadābhedena dhurabhedena ca bhijjamānā asīti honti. Atha te suññatavimuttādivibhāgena bhijjamānā cattālīsādhikā dve satāni honti. Puna indriyādhikabhāvena bhijjamānā dvisatuttaraṃ sahassaṃ hontīti. Evaṃ attano guṇavasena anekabhedavibhattesu maggaṭṭhaphalaṭṭhesu ariyasāvakesu ye attano paṭipattipavattiādike ca vibhāventi. Ye ‘‘channā me kuṭikā’’tiādikā (theragā. 1) gāthā udānādivasena abhāsiṃsu. Te ca idha gāthāmukhena saṅgahaṃ ārūḷhā. Tenāha – ‘‘sīhānaṃva nadantānaṃ…pe… phusitvā accutaṃ pada’’nti (theragā. nidānagāthā). Evamettha pakiṇṇakakathā veditabbā.

    વઙ્ગીસત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Vaṅgīsattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.

    મહાનિપાતવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Mahānipātavaṇṇanā niṭṭhitā.

    બદરતિત્થમહાવિહારવાસિના આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન કતા

    Badaratitthamahāvihāravāsinā ācariyadhammapālattherena katā

    થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Theragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.




    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૧. વઙ્ગીસત્થેરગાથા • 1. Vaṅgīsattheragāthā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact