Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૭. વારણત્થેરગાથાવણ્ણના
7. Vāraṇattheragāthāvaṇṇanā
યોધ કોચિ મનુસ્સેસૂતિ આયસ્મતો વારણત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ કરોન્તો ઇતો દ્વાનવુતે કપ્પે તિસ્સસ્સ ભગવતો ઉપ્પત્તિતો પુરેતરમેવ બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા બ્રાહ્મણાનં વિજ્જાસિપ્પેસુ પારગૂ હુત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા ચતુપણ્ણાસસહસ્સાનં અન્તેવાસિકાનં મન્તે વાચેન્તો વસતિ. તેન ચ સમયેન તિસ્સસ્સ ભગવતો બોધિસત્તભૂતસ્સ તુસિતા કાયા ચવિત્વા ચરિમભવે માતુકુચ્છિં ઓક્કમનેન મહાપથવિકમ્પો અહોસિ. તં દિસ્વા મહાજનો ભીતો સંવિગ્ગો નં ઇસિં ઉપસઙ્કમિત્વા પથવિકમ્પનકારણં પુચ્છિ. સો ‘‘મહાબોધિસત્તો માતુકુચ્છિં ઓક્કમિ, તેનાયં પથવિકમ્પો, તસ્મા મા ભાયથા’’તિ બુદ્ધુપ્પાદસ્સ પુબ્બનિમિત્તભાવં કથેત્વા સમસ્સાસેસિ, બુદ્ધારમ્મણઞ્ચ પીતિં પટિવેદેસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે કોસલરટ્ઠે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વારણોતિ લદ્ધનામો વયપ્પત્તો અઞ્ઞતરસ્સ આરઞ્ઞકસ્સ થેરસ્સ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા લદ્ધપ્પસાદો પબ્બજિત્વા સમણધમ્મં કરોતિ. સો એકદિવસં બુદ્ધુપટ્ઠાનં ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે અહિનકુલે અઞ્ઞમઞ્ઞં કલહં કત્વા કાલઙ્કતે દિસ્વા ‘‘ઇમે સત્તા અઞ્ઞમઞ્ઞવિરોધેન જીવિતક્ખયં પત્તા’’તિ સંવિગ્ગમાનસો હુત્વા ભગવતો સન્તિકં ગતો, તસ્સ ભગવા ચિત્તાચારં ઞત્વા તદનુરૂપમેવ ઓવાદં દેન્તો –
Yodha koci manussesūti āyasmato vāraṇattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni karonto ito dvānavute kappe tissassa bhagavato uppattito puretarameva brāhmaṇakule nibbattitvā brāhmaṇānaṃ vijjāsippesu pāragū hutvā isipabbajjaṃ pabbajitvā catupaṇṇāsasahassānaṃ antevāsikānaṃ mante vācento vasati. Tena ca samayena tissassa bhagavato bodhisattabhūtassa tusitā kāyā cavitvā carimabhave mātukucchiṃ okkamanena mahāpathavikampo ahosi. Taṃ disvā mahājano bhīto saṃviggo naṃ isiṃ upasaṅkamitvā pathavikampanakāraṇaṃ pucchi. So ‘‘mahābodhisatto mātukucchiṃ okkami, tenāyaṃ pathavikampo, tasmā mā bhāyathā’’ti buddhuppādassa pubbanimittabhāvaṃ kathetvā samassāsesi, buddhārammaṇañca pītiṃ paṭivedesi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde kosalaraṭṭhe brāhmaṇakule nibbattitvā vāraṇoti laddhanāmo vayappatto aññatarassa āraññakassa therassa santike dhammaṃ sutvā laddhappasādo pabbajitvā samaṇadhammaṃ karoti. So ekadivasaṃ buddhupaṭṭhānaṃ gacchanto antarāmagge ahinakule aññamaññaṃ kalahaṃ katvā kālaṅkate disvā ‘‘ime sattā aññamaññavirodhena jīvitakkhayaṃ pattā’’ti saṃviggamānaso hutvā bhagavato santikaṃ gato, tassa bhagavā cittācāraṃ ñatvā tadanurūpameva ovādaṃ dento –
૨૩૭.
237.
‘‘યોધ કોચિ મનુસ્સેસુ, પરપાણાનિ હિંસતિ;
‘‘Yodha koci manussesu, parapāṇāni hiṃsati;
અસ્મા લોકા પરમ્હા ચ, ઉભયા ધંસતે નરો.
Asmā lokā paramhā ca, ubhayā dhaṃsate naro.
૨૩૮.
238.
‘‘યો ચ મેત્તેન ચિત્તેન, સબ્બપાણાનુકમ્પતિ;
‘‘Yo ca mettena cittena, sabbapāṇānukampati;
બહુઞ્હિ સો પસવતિ, પુઞ્ઞં તાદિસકો નરો.
Bahuñhi so pasavati, puññaṃ tādisako naro.
૨૩૯.
239.
‘‘સુભાસિતસ્સ સિક્ખેથ, સમણૂપાસનસ્સ ચ;
‘‘Subhāsitassa sikkhetha, samaṇūpāsanassa ca;
એકાસનસ્સ ચ રહો, ચિત્તવૂપસમસ્સા ચા’’તિ. – તિસ્સો ગાથા અભાસિ;
Ekāsanassa ca raho, cittavūpasamassā cā’’ti. – tisso gāthā abhāsi;
તત્થ યોધ કોચિ મનુસ્સેસૂતિ ઇધ મનુસ્સેસુ યો કોચિ ખત્તિયો વા બ્રાહ્મણો વા વેસ્સો વા સુદ્દો વા ગહટ્ઠો વા પબ્બજિતો વા. મનુસ્સગ્ગહણઞ્ચેત્થ ઉક્કટ્ઠસત્તનિદસ્સનન્તિ દટ્ઠબ્બં. પરપાણાનિ હિંસતીતિ પરસત્તે મારેતિ વિબાધતિ ચ. અસ્મા લોકાતિ ઇધ લોકતો. પરમ્હાતિ પરલોકતો. ઉભયા ધંસતેતિ ઉભયતો ધંસતિ, ઉભયલોકપરિયાપન્નહિતસુખતો પરિહાયતીતિ અત્થો. નરોતિ સત્તો.
Tattha yodha koci manussesūti idha manussesu yo koci khattiyo vā brāhmaṇo vā vesso vā suddo vā gahaṭṭho vā pabbajito vā. Manussaggahaṇañcettha ukkaṭṭhasattanidassananti daṭṭhabbaṃ. Parapāṇāni hiṃsatīti parasatte māreti vibādhati ca. Asmā lokāti idha lokato. Paramhāti paralokato. Ubhayā dhaṃsateti ubhayato dhaṃsati, ubhayalokapariyāpannahitasukhato parihāyatīti attho. Naroti satto.
એવં પરપીળાલક્ખણં પાપધમ્મં દસ્સેત્વા ઇદાનિ પરપીળાનિવત્તિલક્ખણં કુસલં ધમ્મં દસ્સેન્તો ‘‘યો ચ મેત્તેના’’તિઆદિના દુતિયં ગાથમાહ. તત્થ મેત્તેન ચિત્તેનાતિ મેત્તાસમ્પયુત્તેન ચિત્તેન અપ્પનાપત્તેન ઇતરીતરેન વા. સબ્બપાણાનુકમ્પતીતિ સબ્બે પાણે અત્તનો ઓરસપુત્તે વિય મેત્તાયતિ. બહુઞ્હિ સો પસવતિ, પુઞ્ઞં તાદિસકો નરોતિ સો તથારૂપો મેત્તાવિહારી પુગ્ગલો બહું મહન્તં અનપ્પકં કુસલં પસવતિ પટિલભતિ અધિગચ્છતિ.
Evaṃ parapīḷālakkhaṇaṃ pāpadhammaṃ dassetvā idāni parapīḷānivattilakkhaṇaṃ kusalaṃ dhammaṃ dassento ‘‘yo ca mettenā’’tiādinā dutiyaṃ gāthamāha. Tattha mettena cittenāti mettāsampayuttena cittena appanāpattena itarītarena vā. Sabbapāṇānukampatīti sabbe pāṇe attano orasaputte viya mettāyati. Bahuñhi so pasavati, puññaṃ tādisako naroti so tathārūpo mettāvihārī puggalo bahuṃ mahantaṃ anappakaṃ kusalaṃ pasavati paṭilabhati adhigacchati.
ઇદાનિ તં સસમ્ભારે સમથવિપસ્સનાધમ્મે નિયોજેન્તો ‘‘સુભાસિતસ્સા’’તિઆદિના તતિયં ગાથમાહ. તત્થ સુભાસિતસ્સ સિક્ખેથાતિ અપ્પિચ્છકથાદિભેદં સુભાસિતં પરિયત્તિધમ્મં સવનધારણપરિપુચ્છાદિવસેન સિક્ખેય્ય. સમણૂપાસનસ્સ ચાતિ સમિતપાપાનં સમણાનં કલ્યાણમિત્તાનં ઉપાસકાનં કાલેન કાલં ઉપસઙ્કમિત્વા પયિરુપાસનઞ્ચેવ પટિપત્તિયા તેસં સમીપચરિયઞ્ચ સિક્ખેય્ય. એકાસનસ્સ ચ રહો ચિત્તવૂપસમસ્સ ચાતિ એકસ્સ અસહાયસ્સ કાયવિવેકં અનુબ્રૂહન્તસ્સ રહો કમ્મટ્ઠાનાનુયોગવસેન આસનં નિસજ્જં સિક્ખેય્ય. એવં કમ્મટ્ઠાનં અનુયુઞ્જન્તો ભાવનઞ્ચ મત્થકં પાપેન્તો સમુચ્છેદવસેન કિલેસાનં ચિત્તસ્સ વૂપસમઞ્ચ સિક્ખેય્ય. યાહિ અધિસીલસિક્ખાદીહિ કિલેસા અચ્ચન્તમેવ વૂપસન્તા પહીના હોન્તિ, તા મગ્ગફલસિક્ખા સિક્ખન્તસ્સ અચ્ચન્તમેવ ચિત્તં વૂપસન્તં નામ હોતીતિ. ગાથાપરિયોસાને વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૨.૪૭.૫૯-૭૨) –
Idāni taṃ sasambhāre samathavipassanādhamme niyojento ‘‘subhāsitassā’’tiādinā tatiyaṃ gāthamāha. Tattha subhāsitassa sikkhethāti appicchakathādibhedaṃ subhāsitaṃ pariyattidhammaṃ savanadhāraṇaparipucchādivasena sikkheyya. Samaṇūpāsanassa cāti samitapāpānaṃ samaṇānaṃ kalyāṇamittānaṃ upāsakānaṃ kālena kālaṃ upasaṅkamitvā payirupāsanañceva paṭipattiyā tesaṃ samīpacariyañca sikkheyya. Ekāsanassa ca raho cittavūpasamassa cāti ekassa asahāyassa kāyavivekaṃ anubrūhantassa raho kammaṭṭhānānuyogavasena āsanaṃ nisajjaṃ sikkheyya. Evaṃ kammaṭṭhānaṃ anuyuñjanto bhāvanañca matthakaṃ pāpento samucchedavasena kilesānaṃ cittassa vūpasamañca sikkheyya. Yāhi adhisīlasikkhādīhi kilesā accantameva vūpasantā pahīnā honti, tā maggaphalasikkhā sikkhantassa accantameva cittaṃ vūpasantaṃ nāma hotīti. Gāthāpariyosāne vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.47.59-72) –
‘‘અજ્ઝોગાહેત્વા હિમવં, મન્તે વાચેમહં તદા;
‘‘Ajjhogāhetvā himavaṃ, mante vācemahaṃ tadā;
ચતુપઞ્ઞાસસહસ્સાનિ, સિસ્સા મય્હં ઉપટ્ઠહું.
Catupaññāsasahassāni, sissā mayhaṃ upaṭṭhahuṃ.
‘‘અધિતા વેદગૂ સબ્બે, છળઙ્ગે પારમિં ગતા;
‘‘Adhitā vedagū sabbe, chaḷaṅge pāramiṃ gatā;
સકવિજ્જાહુપત્થદ્ધા, હિમવન્તે વસન્તિ તે.
Sakavijjāhupatthaddhā, himavante vasanti te.
‘‘ચવિત્વા તુસિતા કાયા, દેવપુત્તો મહાયસો;
‘‘Cavitvā tusitā kāyā, devaputto mahāyaso;
ઉપ્પજ્જિ માતુકુચ્છિસ્મિં, સમ્પજાનો પતિસ્સતો.
Uppajji mātukucchismiṃ, sampajāno patissato.
‘‘સમ્બુદ્ધે ઉપપજ્જન્તે, દસસહસ્સિ કમ્પથ;
‘‘Sambuddhe upapajjante, dasasahassi kampatha;
અન્ધા ચક્ખું અલભિંસુ, ઉપ્પજ્જન્તમ્હિ નાયકે.
Andhā cakkhuṃ alabhiṃsu, uppajjantamhi nāyake.
‘‘સબ્બાકારં પકમ્પિત્થ, કેવલા વસુધા અયં;
‘‘Sabbākāraṃ pakampittha, kevalā vasudhā ayaṃ;
નિગ્ઘોસસદ્દં સુત્વાન, ઉબ્બિજ્જિંસુ મહાજના.
Nigghosasaddaṃ sutvāna, ubbijjiṃsu mahājanā.
‘‘સબ્બે જના સમાગમ્મ, આગચ્છું મમ સન્તિકં;
‘‘Sabbe janā samāgamma, āgacchuṃ mama santikaṃ;
વસુધાયં પકમ્પિત્થ, કિં વિપાકો ભવિસ્સતિ.
Vasudhāyaṃ pakampittha, kiṃ vipāko bhavissati.
‘‘અવચાસિં તદા તેસં, મા ભેથ નત્થિ વો ભયં;
‘‘Avacāsiṃ tadā tesaṃ, mā bhetha natthi vo bhayaṃ;
વિસટ્ઠા હોથ સબ્બેપિ, ઉપ્પાદોયં સુવત્થિકો.
Visaṭṭhā hotha sabbepi, uppādoyaṃ suvatthiko.
‘‘અટ્ઠહેતૂહિ સમ્ફુસ્સ, વસુધાયં પકમ્પતિ;
‘‘Aṭṭhahetūhi samphussa, vasudhāyaṃ pakampati;
તથા નિમિત્તા દિસ્સન્તિ, ઓભાસો વિપુલો મહા.
Tathā nimittā dissanti, obhāso vipulo mahā.
‘‘અસંસયં બુદ્ધસેટ્ઠો, ઉપ્પજ્જિસ્સતિ ચક્ખુમા;
‘‘Asaṃsayaṃ buddhaseṭṭho, uppajjissati cakkhumā;
સઞ્ઞાપેત્વાન જનતં, પઞ્ચસીલે કથેસહં.
Saññāpetvāna janataṃ, pañcasīle kathesahaṃ.
‘‘સુત્વાન પઞ્ચસીલાનિ, બુદ્ધુપ્પાદઞ્ચ દુલ્લભં;
‘‘Sutvāna pañcasīlāni, buddhuppādañca dullabhaṃ;
ઉબ્બેગજાતા સુમના, તુટ્ઠહટ્ઠા અહંસુ તે.
Ubbegajātā sumanā, tuṭṭhahaṭṭhā ahaṃsu te.
‘‘દ્વેનવુતે ઇતો કપ્પે, યં નિમિત્તં વિયાકરિં;
‘‘Dvenavute ito kappe, yaṃ nimittaṃ viyākariṃ;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બ્યાકરણસ્સિદં ફલં.
Duggatiṃ nābhijānāmi, byākaraṇassidaṃ phalaṃ.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
વારણત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Vāraṇattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૭. વારણત્થેરગાથા • 7. Vāraṇattheragāthā