| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પઞ્ચપકરણ-અનુટીકા • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
૨. વેદનાત્તિકવણ્ણના
2. Vedanāttikavaṇṇanā
૧. વેદનાત્તિકે પટિચ્ચાદિનિયમન્તિ તિકપદસમ્બન્ધવસેન પટિચ્ચવારાદીસુ વત્તબ્બં પટિચ્ચસહજાતટ્ઠાદિનિયમનં ન લભન્તિ વેદનારૂપનિબ્બાનાનિ. કસ્મા? તિકમુત્તકત્તા. તથા પચ્ચયુપ્પન્નવચનં. ન હિ સક્કા વત્તું વેદનં રૂપં નિબ્બાનઞ્ચ સન્ધાય ‘‘સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તં ધમ્મં પટિચ્ચ સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તો ઉપ્પજ્જતી’’તિ. તિકધમ્માનન્તિ વેદનાત્તિકધમ્માનં. તત્થાતિ હેતુપચ્ચયાદીસુ. યથાનુરૂપતોતિ વેદનાદીસુ યો યસ્સ વેદનાય સમ્પયુત્તધમ્મસ્સ આરમ્મણાદિપચ્ચયો ભવિતું યુત્તો, તદનુરૂપતો. આરમ્મણાદીતિ આદિ-સદ્દેન આરમ્મણાધિપતિઆરમ્મણૂપનિસ્સયાદિકે સઙ્ગણ્હાતિ.
1. Vedanāttike paṭiccādiniyamanti tikapadasambandhavasena paṭiccavārādīsu vattabbaṃ paṭiccasahajātaṭṭhādiniyamanaṃ na labhanti vedanārūpanibbānāni. Kasmā? Tikamuttakattā. Tathā paccayuppannavacanaṃ. Na hi sakkā vattuṃ vedanaṃ rūpaṃ nibbānañca sandhāya ‘‘sukhāya vedanāya sampayuttaṃ dhammaṃ paṭicca sukhāya vedanāya sampayutto uppajjatī’’ti. Tikadhammānanti vedanāttikadhammānaṃ. Tatthāti hetupaccayādīsu. Yathānurūpatoti vedanādīsu yo yassa vedanāya sampayuttadhammassa ārammaṇādipaccayo bhavituṃ yutto, tadanurūpato. Ārammaṇādīti ādi-saddena ārammaṇādhipatiārammaṇūpanissayādike saṅgaṇhāti.
૧૦. કુસલત્તિકેપિ પરિહીનન્તિ ઇદં પચ્ચનીયં સન્ધાય વુત્તં. રૂપારૂપધમ્મપરિગ્ગાહકત્તાતિ ઇદં અનાદિભૂતસ્સપિ સહજાતસ્સ આદિમ્હિ ઠપને કારણવચનં. આદિ-સદ્દેનાતિ ‘‘સહજાતાદયો’’તિ એત્થ આદિ-સદ્દેન. યથારહં આરબ્ભ ઉપ્પત્તિવસેન સબ્બે અરૂપધમ્મા આરમ્મણાદીનં પચ્ચયુપ્પન્ના હોન્તીતિ વુત્તં ‘‘પચ્ચયુપ્પન્નવસેન સબ્બારૂપધમ્મપરિગ્ગાહકાનં આરમ્મણાદીન’’ન્તિ. આદિ-સદ્દેન આરમ્મણાધિપતિઆરમ્મણૂપનિસ્સયાદિકે સઙ્ગણ્હાતિ. તેનાતિ ‘‘સબ્બારૂપધમ્મપરિગ્ગાહકા પના’’તિઆદિવચનેન. સબ્બટ્ઠાનિકાનં…પે॰… દસ્સિતા હોતિ સહજાતદસ્સનેનાતિ અત્થો. એકદેસપરિહાનિદસ્સનેનેવ હિ સમુદાયપરિહાનિ દસ્સિતા હોતીતિ. સહજાતાદયોતિ વા આદિ-સદ્દેન સબ્બટ્ઠાનિકા ચત્તારોપિ દસ્સિતા હોન્તીતિ. સહજાતમૂલકાતિ સહજાતપચ્ચયે સતિ ભવન્તા ન સહજાતં પુરતો કત્વા પાળિયં આગતા. તેનાહ ‘‘સહજાતનિબન્ધના…પે॰… વુત્તં હોતી’’તિ. સો પચ્છાજાતો કસ્મા પન ન પરિહાયતીતિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ યથાવુત્તાય પરિહાનિયં અપરિહાનિયઞ્ચ. સહજાતનિબન્ધનેહીતિ સહજાતધમ્મનિમિત્તેહિ પચ્ચયભાવેહિ ઇધ પચ્ચયધમ્મહેતુકો વુત્તો. એત્થેવાતિ પરિહાનિયંયેવ. સા હિ ઇધ અધિકતા. સહજાતનિબન્ધનાનમેવ પરિહાનીતિ વુત્તે ‘‘કિં સબ્બેસંયેવ નેસં પરિહાની’’તિ આસઙ્કાય આહ ‘‘સહજાત…પે॰… દસ્સિતમેત’’ન્તિ.
10. Kusalattikepi parihīnanti idaṃ paccanīyaṃ sandhāya vuttaṃ. Rūpārūpadhammapariggāhakattāti idaṃ anādibhūtassapi sahajātassa ādimhi ṭhapane kāraṇavacanaṃ. Ādi-saddenāti ‘‘sahajātādayo’’ti ettha ādi-saddena. Yathārahaṃ ārabbha uppattivasena sabbe arūpadhammā ārammaṇādīnaṃ paccayuppannā hontīti vuttaṃ ‘‘paccayuppannavasena sabbārūpadhammapariggāhakānaṃ ārammaṇādīna’’nti. Ādi-saddena ārammaṇādhipatiārammaṇūpanissayādike saṅgaṇhāti. Tenāti ‘‘sabbārūpadhammapariggāhakā panā’’tiādivacanena. Sabbaṭṭhānikānaṃ…pe… dassitā hoti sahajātadassanenāti attho. Ekadesaparihānidassaneneva hi samudāyaparihāni dassitā hotīti. Sahajātādayoti vā ādi-saddena sabbaṭṭhānikā cattāropi dassitā hontīti. Sahajātamūlakāti sahajātapaccaye sati bhavantā na sahajātaṃ purato katvā pāḷiyaṃ āgatā. Tenāha ‘‘sahajātanibandhanā…pe… vuttaṃ hotī’’ti. So pacchājāto kasmā pana na parihāyatīti sambandho. Tatthāti yathāvuttāya parihāniyaṃ aparihāniyañca. Sahajātanibandhanehīti sahajātadhammanimittehi paccayabhāvehi idha paccayadhammahetuko vutto. Etthevāti parihāniyaṃyeva. Sā hi idha adhikatā. Sahajātanibandhanānameva parihānīti vutte ‘‘kiṃ sabbesaṃyeva nesaṃ parihānī’’ti āsaṅkāya āha ‘‘sahajāta…pe… dassitameta’’nti.
૧૭. નયદસ્સનમેવ કરોતીતિ યથા અહેતુકકિરિયચેતનં સન્ધાય ‘‘નહેતુપચ્ચયા નકમ્મપચ્ચયા’’તિ વત્તું લબ્ભા, એવં નવિપાકપચ્ચયાતિપિ લબ્ભા. અહેતુકમોહં પન સન્ધાય ‘‘નહેતુપચ્ચયા નવિપાકપચ્ચયા’’તિ લબ્ભા, ન ‘‘નકમ્મપચ્ચયા’’તિ. તેનાહ ‘‘ન ચ પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નધમ્મસામઞ્ઞદસ્સન’’ન્તિઆદિ.
17. Nayadassanameva karotīti yathā ahetukakiriyacetanaṃ sandhāya ‘‘nahetupaccayā nakammapaccayā’’ti vattuṃ labbhā, evaṃ navipākapaccayātipi labbhā. Ahetukamohaṃ pana sandhāya ‘‘nahetupaccayā navipākapaccayā’’ti labbhā, na ‘‘nakammapaccayā’’ti. Tenāha ‘‘na ca paccayapaccayuppannadhammasāmaññadassana’’ntiādi.
૨૫-૩૭. યથા કુસલત્તિકં, એવં ગણેતબ્બન્તિ ઇદં યં સન્ધાય પાળિયં નિક્ખિત્તં, તં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘હેતુમૂલકાનં…પે॰… નગણનસામઞ્ઞ’’ન્તિ. ન હિ કુસલત્તિકે અનુલોમપચ્ચનીયે ગણનાહિ વેદનાત્તિકે તા સમાના. પરિવત્તેત્વાપિ યોજિતાતિ એત્થ ‘‘નહેતુપચ્ચયા નપુરેજાતપચ્ચયા આરમ્મણે એક’’ન્તિ આરમ્મણં પઠમં વત્વા વત્તબ્બમ્પિ પુરેજાતં પરિવત્તેત્વા પઠમં વુત્તન્તિ વદન્તિ. તથા નહેતુપચ્ચયા કમ્મે તીણીતિ ઇદમેવ પદં પરિવત્તેત્વા ‘‘નકમ્મપચ્ચયા હેતુયા તીણીતિ વુત્ત’’ન્તિપિ વદન્તિ.
25-37. Yathā kusalattikaṃ, evaṃ gaṇetabbanti idaṃ yaṃ sandhāya pāḷiyaṃ nikkhittaṃ, taṃ dassetuṃ vuttaṃ ‘‘hetumūlakānaṃ…pe… nagaṇanasāmañña’’nti. Na hi kusalattike anulomapaccanīye gaṇanāhi vedanāttike tā samānā. Parivattetvāpi yojitāti ettha ‘‘nahetupaccayā napurejātapaccayā ārammaṇe eka’’nti ārammaṇaṃ paṭhamaṃ vatvā vattabbampi purejātaṃ parivattetvā paṭhamaṃ vuttanti vadanti. Tathā nahetupaccayā kamme tīṇīti idameva padaṃ parivattetvā ‘‘nakammapaccayā hetuyā tīṇīti vutta’’ntipi vadanti.
૩૯. તંસમ્પયુત્તેતિ તેન દોમનસ્સેન સમ્પયુત્તે. દોમનસ્સસીસેન સમ્પયુત્તધમ્મા વુત્તા. સદ્ધાપઞ્ચકેસૂતિ સદ્ધાસીલસુતચાગપઞ્ઞાસુ. કત્તબ્બન્તિ વા યોજના કાતબ્બાતિ અત્થો. અવસેસેસૂતિ રાગાદીસુ. પાળિગતિદસ્સનત્થન્તિ ‘‘એવં પાળિ પવત્તા’’તિ પાળિયા પવત્તિદસ્સનત્થં. રાગાદીહિ ઉપનિસ્સયભૂતેહિ. અનુપ્પત્તિતોતિ ન ઉપ્પજ્જનતો. તં પાળિગતિં તિકન્તરપાળિયા દસ્સેન્તો ‘‘કુસલત્તિકેપિહી’’તિઆદિમાહ. ઇધાપીતિ ઇમસ્મિં વેદનાત્તિકેપિ.
39. Taṃsampayutteti tena domanassena sampayutte. Domanassasīsena sampayuttadhammā vuttā. Saddhāpañcakesūti saddhāsīlasutacāgapaññāsu. Kattabbanti vā yojanā kātabbāti attho. Avasesesūti rāgādīsu. Pāḷigatidassanatthanti ‘‘evaṃ pāḷi pavattā’’ti pāḷiyā pavattidassanatthaṃ. Rāgādīhi upanissayabhūtehi. Anuppattitoti na uppajjanato. Taṃ pāḷigatiṃ tikantarapāḷiyā dassento ‘‘kusalattikepihī’’tiādimāha. Idhāpīti imasmiṃ vedanāttikepi.
૬૨. અનઞ્ઞત્તન્તિ અભેદં. સુખવેદનાસમ્પયુત્તો હિ ધમ્મો સુખવેદનાસમ્પયુત્તસ્સેવ ધમ્મસ્સ હેતુપચ્ચયેન પચ્ચયો, ન ઇતરેસં. એસ નયો સેસપદેસુ સેસેસુ ચ ‘‘તીણી’’તિ આગતટ્ઠાનેસુ. તેન વુત્તં ‘‘સબ્બાનિ તીણિ સુદ્ધાનં તિણ્ણં પદાનં વસેન વેદિતબ્બાની’’તિ. ‘‘પચ્છાજાતા અરૂપધમ્માનં પચ્ચયો ન હોન્તી’’તિ યુત્તમેતં, પુરેજાતા પન અરૂપધમ્માનં પચ્ચયા ન હોન્તીતિ કથમિદં ગહેતબ્બન્તિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘પુરેજાતા’’તિઆદિ, પુરેજાતા હુત્વા પચ્ચયો ન હોન્તીતિ અત્થો. પુરિમતરં ઉપ્પજ્જિત્વા ઠિતા હિ રૂપધમ્મા પચ્છા ઉપ્પન્નાનં અરૂપધમ્માનં પુરેજાતપચ્ચયો હોન્તિ, ન ચાયં નયો અરૂપધમ્મેસુ લબ્ભતિ. તેન વુત્તં ‘‘પુરેજાતત્તાભાવતો’’તિ. તથા પચ્છાજાતત્તાભાવતોતિ યથા ઇમસ્મિં તિકે કસ્સચિ ધમ્મસ્સ પુરેજાતત્તાભાવતો પુરેજાતપચ્ચયો ન હોન્તીતિ વુત્તં, તથા પચ્છાજાતત્તાભાવતો પચ્છાજાતા હુત્વા પચ્ચયો ન હોન્તિ, પચ્છાજાતપચ્ચયો ન હોન્તીતિ અત્થો. ન હિ એકસ્મિં સન્તાને કેસુચિ અરૂપધમ્મેસુ પઠમતરં ઉપ્પજ્જિત્વા ઠિતેસુ પચ્છા કેચિ અરૂપધમ્મા ઉપ્પજ્જન્તિ, યતો તે તેસં પચ્છાજાતપચ્ચયો ભવેય્યું.
62. Anaññattanti abhedaṃ. Sukhavedanāsampayutto hi dhammo sukhavedanāsampayuttasseva dhammassa hetupaccayena paccayo, na itaresaṃ. Esa nayo sesapadesu sesesu ca ‘‘tīṇī’’ti āgataṭṭhānesu. Tena vuttaṃ ‘‘sabbāni tīṇi suddhānaṃ tiṇṇaṃ padānaṃ vasena veditabbānī’’ti. ‘‘Pacchājātā arūpadhammānaṃ paccayo na hontī’’ti yuttametaṃ, purejātā pana arūpadhammānaṃ paccayā na hontīti kathamidaṃ gahetabbanti codanaṃ sandhāyāha ‘‘purejātā’’tiādi, purejātā hutvā paccayo na hontīti attho. Purimataraṃ uppajjitvā ṭhitā hi rūpadhammā pacchā uppannānaṃ arūpadhammānaṃ purejātapaccayo honti, na cāyaṃ nayo arūpadhammesu labbhati. Tena vuttaṃ ‘‘purejātattābhāvato’’ti. Tathā pacchājātattābhāvatoti yathā imasmiṃ tike kassaci dhammassa purejātattābhāvato purejātapaccayo na hontīti vuttaṃ, tathā pacchājātattābhāvato pacchājātā hutvā paccayo na honti, pacchājātapaccayo na hontīti attho. Na hi ekasmiṃ santāne kesuci arūpadhammesu paṭhamataraṃ uppajjitvā ṭhitesu pacchā keci arūpadhammā uppajjanti, yato te tesaṃ pacchājātapaccayo bhaveyyuṃ.
૮૩-૮૭. અવસેસેસુ અટ્ઠસૂતિ ‘‘સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તો ધમ્મો’’તિઆદિના એકમૂલકેકાવસાના યે નવ નવ વારા આરમ્મણપચ્ચયાદીસુ લબ્ભન્તિ, તેસુ યથાવુત્તમેકં વજ્જેત્વા સેસેસુ અટ્ઠસુ. તીસ્વેવાતિ સુદ્ધેસુ તીસ્વેવ સહજાતકમ્મપચ્ચયો લબ્ભતિ.
83-87. Avasesesu aṭṭhasūti ‘‘sukhāya vedanāya sampayutto dhammo’’tiādinā ekamūlakekāvasānā ye nava nava vārā ārammaṇapaccayādīsu labbhanti, tesu yathāvuttamekaṃ vajjetvā sesesu aṭṭhasu. Tīsvevāti suddhesu tīsveva sahajātakammapaccayo labbhati.
વેદનાત્તિકવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Vedanāttikavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / પઞ્ચપકરણ-મૂલટીકા • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / ૨. વેદનાત્તિકવણ્ણના • 2. Vedanāttikavaṇṇanā
