Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / જાતક-અટ્ઠકથા • Jātaka-aṭṭhakathā |
[૩૫૩] ૩. વેનસાખજાતકવણ્ણના
[353] 3. Venasākhajātakavaṇṇanā
નયિદં નિચ્ચં ભવિતબ્બન્તિ ઇદં સત્થા ભગ્ગેસુ સંસુમારગિરં નિસ્સાય ભેસકળાવને વિહરન્તો બોધિરાજકુમારં આરબ્ભ કથેસિ. બોધિરાજકુમારો નામ ઉદેનસ્સ રઞ્ઞો પુત્તો તસ્મિં કાલે સંસુમારગિરે વસન્તો એકં પરિયોદાતસિપ્પં વડ્ઢકિં પક્કોસાપેત્વા અઞ્ઞેહિ રાજૂહિ અસદિસં કત્વા કોકનદં નામ પાસાદં કારાપેસિ. કારાપેત્વા ચ પન ‘‘અયં વડ્ઢકી અઞ્ઞસ્સપિ રઞ્ઞો એવરૂપં પાસાદં કરેય્યા’’તિ મચ્છરાયન્તો તસ્સ અક્ખીનિ ઉપ્પાટાપેસિ. તેનસ્સ અક્ખીનં ઉપ્પાટિતભાવો ભિક્ખુસઙ્ઘે પાકટો જાતો. તસ્મા ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, બોધિરાજકુમારો કિર તથારૂપસ્સ વડ્ઢકિનો અક્ખીનિ ઉપ્પાટાપેસિ, અહો કક્ખળો ફરુસો સાહસિકો’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ કક્ખળો ફરુસો સાહસિકોવ. ન કેવલઞ્ચ ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ ખત્તિયસહસ્સાનં અક્ખીનિ ઉપ્પાટાપેત્વા મારેત્વા તેસં મંસેન બલિકમ્મં કારેસી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.
Nayidaṃ niccaṃ bhavitabbanti idaṃ satthā bhaggesu saṃsumāragiraṃ nissāya bhesakaḷāvane viharanto bodhirājakumāraṃ ārabbha kathesi. Bodhirājakumāro nāma udenassa rañño putto tasmiṃ kāle saṃsumāragire vasanto ekaṃ pariyodātasippaṃ vaḍḍhakiṃ pakkosāpetvā aññehi rājūhi asadisaṃ katvā kokanadaṃ nāma pāsādaṃ kārāpesi. Kārāpetvā ca pana ‘‘ayaṃ vaḍḍhakī aññassapi rañño evarūpaṃ pāsādaṃ kareyyā’’ti maccharāyanto tassa akkhīni uppāṭāpesi. Tenassa akkhīnaṃ uppāṭitabhāvo bhikkhusaṅghe pākaṭo jāto. Tasmā bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso, bodhirājakumāro kira tathārūpassa vaḍḍhakino akkhīni uppāṭāpesi, aho kakkhaḷo pharuso sāhasiko’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepesa kakkhaḷo pharuso sāhasikova. Na kevalañca idāneva, pubbepesa khattiyasahassānaṃ akkhīni uppāṭāpetvā māretvā tesaṃ maṃsena balikammaṃ kāresī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો તક્કસિલાયં દિસાપામોક્ખો આચરિયો અહોસિ. જમ્બુદીપતલે ખત્તિયમાણવા બ્રાહ્મણમાણવા ચ તસ્સેવ સન્તિકે સિપ્પં ઉગ્ગણ્હિંસુ. બારાણસિરઞ્ઞો પુત્તો બ્રહ્મદત્તકુમારો નામ તસ્સ સન્તિકે તયો વેદે ઉગ્ગણ્હિ. સો પન પકતિયાપિ કક્ખળો ફરુસો સાહસિકો અહોસિ. બોધિસત્તો અઙ્ગવિજ્જાવસેન તસ્સ કક્ખળફરુસસાહસિકભાવં ઞત્વા ‘‘તાત, ત્વં કક્ખળો ફરુસો સાહસિકો, ફરુસેન નામ લદ્ધં ઇસ્સરિયં અચિરટ્ઠિતિકં હોતિ, સો ઇસ્સરિયે વિનટ્ઠે ભિન્નનાવો વિય સમુદ્દે પતિટ્ઠં ન લભતિ, તસ્મા મા એવરૂપો અહોસી’’તિ તં ઓવદન્તો દ્વે ગાથા અભાસિ –
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto takkasilāyaṃ disāpāmokkho ācariyo ahosi. Jambudīpatale khattiyamāṇavā brāhmaṇamāṇavā ca tasseva santike sippaṃ uggaṇhiṃsu. Bārāṇasirañño putto brahmadattakumāro nāma tassa santike tayo vede uggaṇhi. So pana pakatiyāpi kakkhaḷo pharuso sāhasiko ahosi. Bodhisatto aṅgavijjāvasena tassa kakkhaḷapharusasāhasikabhāvaṃ ñatvā ‘‘tāta, tvaṃ kakkhaḷo pharuso sāhasiko, pharusena nāma laddhaṃ issariyaṃ aciraṭṭhitikaṃ hoti, so issariye vinaṭṭhe bhinnanāvo viya samudde patiṭṭhaṃ na labhati, tasmā mā evarūpo ahosī’’ti taṃ ovadanto dve gāthā abhāsi –
૧૪.
14.
‘‘નયિદં નિચ્ચં ભવિતબ્બં બ્રહ્મદત્ત, ખેમં સુભિક્ખં સુખતા ચ કાયે;
‘‘Nayidaṃ niccaṃ bhavitabbaṃ brahmadatta, khemaṃ subhikkhaṃ sukhatā ca kāye;
અત્થચ્ચયે મા અહુ સમ્પમૂળ્હો, ભિન્નપ્લવો સાગરસ્સેવ મજ્ઝે.
Atthaccaye mā ahu sampamūḷho, bhinnaplavo sāgarasseva majjhe.
૧૫.
15.
‘‘યાનિ કરોતિ પુરિસો, તાનિ અત્તનિ પસ્સતિ;
‘‘Yāni karoti puriso, tāni attani passati;
કલ્યાણકારી કલ્યાણં, પાપકારી ચ પાપકં;
Kalyāṇakārī kalyāṇaṃ, pāpakārī ca pāpakaṃ;
યાદિસં વપતે બીજં, તાદિસં હરતે ફલ’’ન્તિ.
Yādisaṃ vapate bījaṃ, tādisaṃ harate phala’’nti.
તત્થ સુખતા ચ કાયેતિ તાત બ્રહ્મદત્ત, યદેતં ખેમં વા સુભિક્ખં વા યા વા એસા સુખતા કાયે, ઇદં સબ્બં ઇમેસં સત્તાનં નિચ્ચં સબ્બકાલમેવ ન ભવતિ, ઇદં પન અનિચ્ચં હુત્વા અભાવધમ્મં. અત્થચ્ચયેતિ સો ત્વં અનિચ્ચતાવસેન ઇસ્સરિયે વિગતે અત્તનો અત્થસ્સ અચ્ચયે યથા નામ ભિન્નપ્લવો ભિન્નનાવો મનુસ્સો સાગરમજ્ઝે પતિટ્ઠં અલભન્તો સમ્પમૂળ્હો હોતિ, એવં મા અહુ સમ્પમૂળ્હો. તાનિ અત્તનિ પસ્સતીતિ તેસં કમ્માનં વિપાકં વિન્દન્તો તાનિ અત્તનિ પસ્સતિ નામ.
Tattha sukhatā ca kāyeti tāta brahmadatta, yadetaṃ khemaṃ vā subhikkhaṃ vā yā vā esā sukhatā kāye, idaṃ sabbaṃ imesaṃ sattānaṃ niccaṃ sabbakālameva na bhavati, idaṃ pana aniccaṃ hutvā abhāvadhammaṃ. Atthaccayeti so tvaṃ aniccatāvasena issariye vigate attano atthassa accaye yathā nāma bhinnaplavo bhinnanāvo manusso sāgaramajjhe patiṭṭhaṃ alabhanto sampamūḷho hoti, evaṃ mā ahu sampamūḷho. Tāni attani passatīti tesaṃ kammānaṃ vipākaṃ vindanto tāni attani passati nāma.
સો આચરિયં વન્દિત્વા બારાણસિં ગન્ત્વા પિતુ સિપ્પં દસ્સેત્વા ઓપરજ્જે પતિટ્ઠાય પિતુ અચ્ચયેન રજ્જં પાપુણિ. તસ્સ પિઙ્ગિયો નામ પુરોહિતો અહોસિ કક્ખળો ફરુસો સાહસિકો. સો યસલોભેન ચિન્તેસિ ‘‘યંનૂનાહં ઇમિના રઞ્ઞા સકલજમ્બુદીપે સબ્બે રાજાનો ગાહાપેય્યં, એવમેસ એકરાજા ભવિસ્સતિ, અહમ્પિ એકપુરોહિતો ભવિસ્સામી’’તિ. સો તં રાજાનં અત્તનો કથં ગાહાપેસિ. રાજા મહતિયા સેનાય નગરા નિક્ખમિત્વા એકસ્સ રઞ્ઞો નગરં રુન્ધિત્વા તં રાજાનં ગણ્હિ. એતેનુપાયેન સકલજમ્બુદીપે રજ્જં ગહેત્વા રાજસહસ્સપરિવુતો ‘‘તક્કસિલાયં રજ્જં ગણ્હિસ્સામી’’તિ અગમાસિ. બોધિસત્તો નગરં પટિસઙ્ખરિત્વા પરેહિ અપ્પધંસિયં અકાસિ.
So ācariyaṃ vanditvā bārāṇasiṃ gantvā pitu sippaṃ dassetvā oparajje patiṭṭhāya pitu accayena rajjaṃ pāpuṇi. Tassa piṅgiyo nāma purohito ahosi kakkhaḷo pharuso sāhasiko. So yasalobhena cintesi ‘‘yaṃnūnāhaṃ iminā raññā sakalajambudīpe sabbe rājāno gāhāpeyyaṃ, evamesa ekarājā bhavissati, ahampi ekapurohito bhavissāmī’’ti. So taṃ rājānaṃ attano kathaṃ gāhāpesi. Rājā mahatiyā senāya nagarā nikkhamitvā ekassa rañño nagaraṃ rundhitvā taṃ rājānaṃ gaṇhi. Etenupāyena sakalajambudīpe rajjaṃ gahetvā rājasahassaparivuto ‘‘takkasilāyaṃ rajjaṃ gaṇhissāmī’’ti agamāsi. Bodhisatto nagaraṃ paṭisaṅkharitvā parehi appadhaṃsiyaṃ akāsi.
બારાણસિરાજા ગઙ્ગાનદીતીરે મહતો નિગ્રોધરુક્ખસ્સ્સ મૂલે સાણિં પરિક્ખિપાપેત્વા ઉપરિ વિતાનં કારાપેત્વા સયનં પઞ્ઞપેત્વા નિવાસં ગણ્હિ. સો જમ્બુદીપતલે સહસ્સરાજાનો ગહેત્વા યુજ્ઝમાનોપિ તક્કસિલં ગહેતું અસક્કોન્તો અત્તનો પુરોહિતં પુચ્છિ ‘‘આચરિય, મયં એત્તકેહિ રાજૂહિ સદ્ધિં આગન્ત્વાપિ તક્કસિલં ગહેતું ન સક્કોમ, કિં નુ ખો કાતબ્બ’’ન્તિ. ‘‘મહારાજ, સહસ્સરાજૂનં અક્ખીનિ ઉપ્પાટેત્વા મારેત્વા કુચ્છિં ફાલેત્વા પઞ્ચમધુરમંસં આદાય ઇમસ્મિં નિગ્રોધે અધિવત્થાય દેવતાય બલિકમ્મં કત્વા અન્તવટ્ટીહિ રુક્ખં પરિક્ખિપિત્વા લોહિતપઞ્ચઙ્ગુલિકાનિ કરોમ, એવં નો ખિપ્પમેવ જયો ભવિસ્સતી’’તિ. રાજા ‘‘સાધૂ’’તિ પટિસ્સુણિત્વા અન્તોસાણિયં મહાબલે મલ્લે ઠપેત્વા એકમેકં રાજાનં પક્કોસાપેત્વા નિપ્પીળનેન વિસઞ્ઞં કારેત્વા અક્ખીનિ ઉપ્પાટેત્વા મારેત્વા મંસં આદાય કળેવરાનિ ગઙ્ગાયં પવાહેત્વા વુત્તપ્પકારં બલિકમ્મં કારેત્વા બલિભેરિં આકોટાપેત્વા યુદ્ધાય ગતો.
Bārāṇasirājā gaṅgānadītīre mahato nigrodharukkhasssa mūle sāṇiṃ parikkhipāpetvā upari vitānaṃ kārāpetvā sayanaṃ paññapetvā nivāsaṃ gaṇhi. So jambudīpatale sahassarājāno gahetvā yujjhamānopi takkasilaṃ gahetuṃ asakkonto attano purohitaṃ pucchi ‘‘ācariya, mayaṃ ettakehi rājūhi saddhiṃ āgantvāpi takkasilaṃ gahetuṃ na sakkoma, kiṃ nu kho kātabba’’nti. ‘‘Mahārāja, sahassarājūnaṃ akkhīni uppāṭetvā māretvā kucchiṃ phāletvā pañcamadhuramaṃsaṃ ādāya imasmiṃ nigrodhe adhivatthāya devatāya balikammaṃ katvā antavaṭṭīhi rukkhaṃ parikkhipitvā lohitapañcaṅgulikāni karoma, evaṃ no khippameva jayo bhavissatī’’ti. Rājā ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā antosāṇiyaṃ mahābale malle ṭhapetvā ekamekaṃ rājānaṃ pakkosāpetvā nippīḷanena visaññaṃ kāretvā akkhīni uppāṭetvā māretvā maṃsaṃ ādāya kaḷevarāni gaṅgāyaṃ pavāhetvā vuttappakāraṃ balikammaṃ kāretvā balibheriṃ ākoṭāpetvā yuddhāya gato.
અથસ્સ અટ્ટાલકતો એકો યક્ખો આગન્ત્વા દક્ખિણક્ખિં ઉપ્પાટેત્વા અગમાસિ, અથસ્સ મહતી વેદના ઉપ્પજ્જિ. સો વેદનાપ્પત્તો આગન્ત્વા નિગ્રોધરુક્ખમૂલે પઞ્ઞત્તાસને ઉત્તાનકો નિપજ્જિ. તસ્મિં ખણે એકો ગિજ્ઝો એકં તિખિણકોટિકં અટ્ઠિં ગહેત્વા રુક્ખગ્ગે નિસિન્નો મંસં ખાદિત્વા અટ્ઠિં વિસ્સજ્જેસિ, અટ્ઠિકોટિ આગન્ત્વા રઞ્ઞો વામક્ખિમ્હિ અયસૂલં વિય પતિત્વા અક્ખિં ભિન્દિ. તસ્મિં ખણે બોધિસત્તસ્સ વચનં સલ્લક્ખેસિ. સો ‘‘અમ્હાકં આચરિયો ‘ઇમે સત્તા બીજાનુરૂપં ફલં વિય કમ્માનુરૂપં વિપાકં અનુભોન્તી’તિ કથેન્તો ઇદં દિસ્વા કથેસિ મઞ્ઞે’’તિ વત્વા વિલપન્તો દ્વે ગાથા અભાસિ –
Athassa aṭṭālakato eko yakkho āgantvā dakkhiṇakkhiṃ uppāṭetvā agamāsi, athassa mahatī vedanā uppajji. So vedanāppatto āgantvā nigrodharukkhamūle paññattāsane uttānako nipajji. Tasmiṃ khaṇe eko gijjho ekaṃ tikhiṇakoṭikaṃ aṭṭhiṃ gahetvā rukkhagge nisinno maṃsaṃ khāditvā aṭṭhiṃ vissajjesi, aṭṭhikoṭi āgantvā rañño vāmakkhimhi ayasūlaṃ viya patitvā akkhiṃ bhindi. Tasmiṃ khaṇe bodhisattassa vacanaṃ sallakkhesi. So ‘‘amhākaṃ ācariyo ‘ime sattā bījānurūpaṃ phalaṃ viya kammānurūpaṃ vipākaṃ anubhontī’ti kathento idaṃ disvā kathesi maññe’’ti vatvā vilapanto dve gāthā abhāsi –
૧૬.
16.
‘‘ઇદં તદાચરિયવચો, પારાસરિયો યદબ્રવિ;
‘‘Idaṃ tadācariyavaco, pārāsariyo yadabravi;
‘મા સુ ત્વં અકરિ પાપં, યં ત્વં પચ્છા કતં તપે’.
‘Mā su tvaṃ akari pāpaṃ, yaṃ tvaṃ pacchā kataṃ tape’.
૧૭.
17.
‘‘અયમેવ સો પિઙ્ગિય વેનસાખો, યમ્હિ ઘાતયિં ખત્તિયાનં સહસ્સ્સં;
‘‘Ayameva so piṅgiya venasākho, yamhi ghātayiṃ khattiyānaṃ sahasssaṃ;
અલઙ્કતે ચન્દનસારાનુલિત્તે, તમેવ દુક્ખં પચ્ચાગતં મમ’’ન્તિ.
Alaṅkate candanasārānulitte, tameva dukkhaṃ paccāgataṃ mama’’nti.
તત્થ ઇદં તદાચરિયવચોતિ ઇદં તં આચરિયસ્સ વચનં. પારાસરિયોતિ તં ગોત્તેન કિત્તેતિ. પચ્છા કતન્તિ યં પાપં તયા કતં, પચ્છા તં તપેય્ય કિલમેય્ય, તં મા કરીતિ ઓવાદં અદાસિ, અહં પનસ્સ વચનં ન કરિન્તિ. અયમેવાતિ નિગ્રોધરુક્ખં દસ્સેન્તો વિલપતિ. વેનસાખોતિ પત્થટસાખો. યમ્હિ ઘાતયિન્તિ યમ્હિ રુક્ખે ખત્તિયસહસ્સં મારેસિં. અલઙ્કતે ચન્દનસારાનુલિત્તેતિ રાજાલઙ્કારેહિ અલઙ્કતે લોહિતચન્દનસારાનુલિત્તે તે ખત્તિયે યત્થાહં ઘાતેસિં , અયમેવ સો રુક્ખો ઇદાનિ મય્હં કિઞ્ચિ પરિત્તાણં કાતું ન સક્કોતીતિ દીપેતિ. તમેવ દુક્ખન્તિ યં મયા પરેસં અક્ખિઉપ્પાટનદુક્ખં કતં, ઇદં મે તથેવ પટિઆગતં, ઇદાનિ નો આચરિયસ્સ વચનં મત્થકં પત્તન્તિ પરિદેવતિ.
Tattha idaṃ tadācariyavacoti idaṃ taṃ ācariyassa vacanaṃ. Pārāsariyoti taṃ gottena kitteti. Pacchā katanti yaṃ pāpaṃ tayā kataṃ, pacchā taṃ tapeyya kilameyya, taṃ mā karīti ovādaṃ adāsi, ahaṃ panassa vacanaṃ na karinti. Ayamevāti nigrodharukkhaṃ dassento vilapati. Venasākhoti patthaṭasākho. Yamhi ghātayinti yamhi rukkhe khattiyasahassaṃ māresiṃ. Alaṅkate candanasārānulitteti rājālaṅkārehi alaṅkate lohitacandanasārānulitte te khattiye yatthāhaṃ ghātesiṃ , ayameva so rukkho idāni mayhaṃ kiñci parittāṇaṃ kātuṃ na sakkotīti dīpeti. Tameva dukkhanti yaṃ mayā paresaṃ akkhiuppāṭanadukkhaṃ kataṃ, idaṃ me tatheva paṭiāgataṃ, idāni no ācariyassa vacanaṃ matthakaṃ pattanti paridevati.
સો એવં પરિદેવમાનો અગ્ગમહેસિં અનુસ્સરિત્વા –
So evaṃ paridevamāno aggamahesiṃ anussaritvā –
૧૮.
18.
‘‘સામા ચ ખો ચન્દનલિત્તગત્તા, લટ્ઠીવ સોભઞ્જનકસ્સ ઉગ્ગતા;
‘‘Sāmā ca kho candanalittagattā, laṭṭhīva sobhañjanakassa uggatā;
અદિસ્વા કાલં કરિસ્સામિ ઉબ્બરિં, તં મે ઇતો દુક્ખતરં ભવિસ્સતી’’તિ. –
Adisvā kālaṃ karissāmi ubbariṃ, taṃ me ito dukkhataraṃ bhavissatī’’ti. –
ગાથમાહ –
Gāthamāha –
તસ્સત્થો – મમ ભરિયા સુવણ્ણસામા ઉબ્બરી યથા નામ સિગ્ગુરુક્ખસ્સ ઉજુ ઉગ્ગતા સાખા મન્દમાલુતેરિતા કમ્પમાના સોભતિ, એવં ઇત્થિવિલાસં કુરુમાના સોભતિ, તમહં ઇદાનિ અક્ખીનં ભિન્નત્તા ઉબ્બરિં અદિસ્વાવ કાલં કરિસ્સામિ, તં મે તસ્સા અદસ્સનં ઇતો મરણદુક્ખતોપિ દુક્ખતરં ભવિસ્સતીતિ.
Tassattho – mama bhariyā suvaṇṇasāmā ubbarī yathā nāma siggurukkhassa uju uggatā sākhā mandamāluteritā kampamānā sobhati, evaṃ itthivilāsaṃ kurumānā sobhati, tamahaṃ idāni akkhīnaṃ bhinnattā ubbariṃ adisvāva kālaṃ karissāmi, taṃ me tassā adassanaṃ ito maraṇadukkhatopi dukkhataraṃ bhavissatīti.
સો એવં વિલપન્તોવ મરિત્વા નિરયે નિબ્બત્તિ. ન નં ઇસ્સરિયલુદ્ધો પુરોહિતો પરિત્તાણં કાતું સક્ખિ, ન અત્તનો ઇસ્સરિયં. તસ્મિં મતમત્તેયેવ બલકાયો ભિજ્જિત્વા પલાયિ.
So evaṃ vilapantova maritvā niraye nibbatti. Na naṃ issariyaluddho purohito parittāṇaṃ kātuṃ sakkhi, na attano issariyaṃ. Tasmiṃ matamatteyeva balakāyo bhijjitvā palāyi.
સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા બારાણસિરાજા બોધિરાજકુમારો અહોસિ, પિઙ્ગિયો દેવદત્તો, દિસાપામોક્ખાચરિયો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā bārāṇasirājā bodhirājakumāro ahosi, piṅgiyo devadatto, disāpāmokkhācariyo pana ahameva ahosi’’nti.
વેનસાખજાતકવણ્ણના તતિયા.
Venasākhajātakavaṇṇanā tatiyā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / જાતકપાળિ • Jātakapāḷi / ૩૫૩. વેનસાખજાતકં • 353. Venasākhajātakaṃ