Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / સંયુત્તનિકાય (ટીકા) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā)

    ૨. વિભઙ્ગસુત્તવણ્ણના

    2. Vibhaṅgasuttavaṇṇanā

    . દુતિયેપીતિ દુતિયસુત્તેપિ. પિ-સદ્દેન તદઞ્ઞેસુ સુત્તેસુપીતિ અત્થો. ‘‘વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તા એવા’’તિ વત્વાપિ તદેકદેસં ઇધ વિનિયોગક્ખમં દસ્સેતું ‘‘યથા હી’’તિઆદિ વુત્તં. ન્તિ મૂલં. વિત્થારદેસનન્તિ ‘‘વિભજિસ્સામી’’તિ પદસ્સ અત્થસ્સ દસ્સનવસેન પવત્તં વિભઙ્ગદેસનં. ઉદ્દેસદેસના પઠમસુત્તે અનુલોમદેસનાસદિસાવ. પુન વટ્ટવિવટ્ટં દસ્સેન્તોતિ ‘‘ઇતિ ખો, ભિક્ખવે’’તિઆદિના પવત્તિં નિવત્તિઞ્ચ દસ્સેન્તો. પઠમં ઉદ્દેસવસેન વિભજનવસેન વિવટ્ટં દસ્સિતં, તતો એવ બ્યતિરેકનયેન વિવટ્ટમ્પિ દસ્સિતમેવ હોતીતિ પુનગ્ગહણં.

    2.Dutiyepīti dutiyasuttepi. Pi-saddena tadaññesu suttesupīti attho. ‘‘Visuddhimagge vuttā evā’’ti vatvāpi tadekadesaṃ idha viniyogakkhamaṃ dassetuṃ ‘‘yathā hī’’tiādi vuttaṃ. Tanti mūlaṃ. Vitthāradesananti ‘‘vibhajissāmī’’ti padassa atthassa dassanavasena pavattaṃ vibhaṅgadesanaṃ. Uddesadesanā paṭhamasutte anulomadesanāsadisāva. Puna vaṭṭavivaṭṭaṃ dassentoti ‘‘iti kho, bhikkhave’’tiādinā pavattiṃ nivattiñca dassento. Paṭhamaṃ uddesavasena vibhajanavasena vivaṭṭaṃ dassitaṃ, tato eva byatirekanayena vivaṭṭampi dassitameva hotīti punaggahaṇaṃ.

    તેસં તેસં સત્તાનન્તિ ઇદં કિઞ્ચિ પકારતો અનામસિત્વા સબ્બેપિ સત્તે સામઞ્ઞતો બ્યાપેત્વા ગહણન્તિ આહ ‘‘સઙ્ખેપતો…પે॰… નિદ્દેસો’’તિ. ગતિજાતિવસેનાતિ પઞ્ચગતિવસેન, તત્થાપિ એકેકાય ગતિયા ખત્તિયાદિભુમ્મદેવાદિહત્થિઆદિજાતિવસેન ચ. ‘‘ચિત્તં મનો’’તિઆદીસુ વિય કિચ્ચવિસેસં, ‘‘માનસ’’ન્તિઆદીસુ વિય સમાને અત્થે સદ્દવિસેસં, ‘‘પણ્ડર’’ન્તિઆદીસુ વિય ગુણવિસેસં, ‘‘ચેતસિકં હદય’’ન્તિઆદીસુ વિય નિસ્સયવિસેસં, ‘‘ચિત્તસ્સ ઠિતી’’તિઆદીસુ વિય અઞ્ઞસ્સ અવત્થાભાવવિસેસં, ‘‘અલુબ્ભના’’તિઆદીસુ વિય અઞ્ઞસ્સ કિરિયાભાવવિસેસં, ‘‘અલુબ્ભિતત્ત’’ન્તિઆદીસુ વિય અઞ્ઞસ્સ અભાવતાવિસેસન્તિ એવમાદિકં અનપેક્ખિત્વા ધમ્મમત્તં વા દીપના સભાવનિદ્દેસો. જિણ્ણસ્સ જીરણવસેન પવત્તનાકારો જીરણતાતિ આહ ‘‘આકારનિદ્દેસો’’તિ.

    Tesaṃtesaṃ sattānanti idaṃ kiñci pakārato anāmasitvā sabbepi satte sāmaññato byāpetvā gahaṇanti āha ‘‘saṅkhepato…pe… niddeso’’ti. Gatijātivasenāti pañcagativasena, tatthāpi ekekāya gatiyā khattiyādibhummadevādihatthiādijātivasena ca. ‘‘Cittaṃ mano’’tiādīsu viya kiccavisesaṃ, ‘‘mānasa’’ntiādīsu viya samāne atthe saddavisesaṃ, ‘‘paṇḍara’’ntiādīsu viya guṇavisesaṃ, ‘‘cetasikaṃ hadaya’’ntiādīsu viya nissayavisesaṃ, ‘‘cittassa ṭhitī’’tiādīsu viya aññassa avatthābhāvavisesaṃ, ‘‘alubbhanā’’tiādīsu viya aññassa kiriyābhāvavisesaṃ, ‘‘alubbhitatta’’ntiādīsu viya aññassa abhāvatāvisesanti evamādikaṃ anapekkhitvā dhammamattaṃ vā dīpanā sabhāvaniddeso. Jiṇṇassa jīraṇavasena pavattanākāro jīraṇatāti āha ‘‘ākāraniddeso’’ti.

    કાલાતિક્કમે કિચ્ચનિદ્દેસાતિ કલલકાલતો પભુતિ પુરિમરૂપાનં જરાપત્તક્ખણે ઉપ્પજ્જમાનાનિ પચ્છિમરૂપાનિ પરિપક્કરૂપાનુરૂપાનિ પરિણતપરિણતાનિ ઉપ્પજ્જન્તીતિ અનુક્કમેન સુપરિણતરૂપાનં પરિપાકકાલે ઉપ્પજ્જમાનાનિ ખણ્ડિચ્ચાદિસભાવાનિ ઉપ્પજ્જન્તીતિ ‘‘ખણ્ડિચ્ચ’’ન્તિઆદયો કાલાતિક્કમે જરાય કિચ્ચનિદ્દેસા. પકતિનિદ્દેસાતિ ફલવિપચ્ચનપકતિયા નિદ્દેસા, જરાય વા પાપુણિતબ્બફલમેવ પકતિ, તસ્સા નિદ્દેસા, ન ચ ખણ્ડિચ્ચાદીનેવ જરાતિ ઉદકાદિગતમગ્ગેસુ તિણરુક્ખસંભગ્ગતાદયો વિય પરિપાકગતમગ્ગસઙ્ખાતેસુ પરિપુણ્ણરૂપેસુ લબ્ભમાના ખણ્ડિચ્ચાદયો જરાય ગતમગ્ગાઇચ્ચેવ વેદિતબ્બા, ન જરાતિ.

    Kālātikkame kiccaniddesāti kalalakālato pabhuti purimarūpānaṃ jarāpattakkhaṇe uppajjamānāni pacchimarūpāni paripakkarūpānurūpāni pariṇatapariṇatāni uppajjantīti anukkamena supariṇatarūpānaṃ paripākakāle uppajjamānāni khaṇḍiccādisabhāvāni uppajjantīti ‘‘khaṇḍicca’’ntiādayo kālātikkame jarāya kiccaniddesā. Pakatiniddesāti phalavipaccanapakatiyā niddesā, jarāya vā pāpuṇitabbaphalameva pakati, tassā niddesā, na ca khaṇḍiccādīneva jarāti udakādigatamaggesu tiṇarukkhasaṃbhaggatādayo viya paripākagatamaggasaṅkhātesu paripuṇṇarūpesu labbhamānā khaṇḍiccādayo jarāya gatamaggāicceva veditabbā, na jarāti.

    યસ્મા જરં પત્તસ્સ આયુ હાયતિ, ઇન્દ્રિયાનિ જજ્જરાનિ હોન્તીતિ આયુહાનાદયો પકતિનિદ્દેસા, તસ્મા વુત્તં ‘‘પચ્છિમા દ્વે પકતિનિદ્દેસા’’તિ. તેનાહ ‘‘ઇમેહિ પના’’તિઆદિ.

    Yasmā jaraṃ pattassa āyu hāyati, indriyāni jajjarāni hontīti āyuhānādayo pakatiniddesā, tasmā vuttaṃ ‘‘pacchimā dve pakatiniddesā’’ti. Tenāha ‘‘imehi panā’’tiādi.

    અવિઞ્ઞાયમાનન્તરત્તા અવીચિજરા મણિઆદીસુ મન્દદસકાદીસુ એકેકદસકેસુ ચ ખણે ખણે જિણ્ણવિકારાદીનં દુવિઞ્ઞેય્યત્તા. તતો અઞ્ઞેસૂતિ મણિઆદિતો અઞ્ઞેસુ અહિચ્છત્તકાદીસુ, પાણીનં એકભવપરિયાપન્ને સકલઆયુસ્મિં ગહિતતરુણયુવાજરાકાલેસુ, એકદ્વિત્તિદિવસાતિક્કમેસુ પુપ્ફાદીસુ વાતિ અત્થો. તત્થ હિ જરાવિસેસસ્સ સુવિઞ્ઞેય્યત્તા સવીચિજરા નામ.

    Aviññāyamānantarattā avīcijarā maṇiādīsu mandadasakādīsu ekekadasakesu ca khaṇe khaṇe jiṇṇavikārādīnaṃ duviññeyyattā. Tato aññesūti maṇiādito aññesu ahicchattakādīsu, pāṇīnaṃ ekabhavapariyāpanne sakalaāyusmiṃ gahitataruṇayuvājarākālesu, ekadvittidivasātikkamesu pupphādīsu vāti attho. Tattha hi jarāvisesassa suviññeyyattā savīcijarā nāma.

    ચવનકવસેનાતિ ચવનકાનં ખન્ધાનં વસેન. એકચતુપઞ્ચક્ખન્ધાય ચુતિયા ચવનમેવ ચવનતાતિ આહ ‘‘ભાવવચનેન લક્ખણનિદસ્સન’’ન્તિ, પાળિયં ‘‘ચુતી’’તિ વુત્તસ્સ મરણસ્સ સભાવદસ્સનન્તિ અત્થો. ભઙ્ગુપ્પત્તિ ભિજ્જમાનતા. તેન ‘‘ભેદો’’તિ ઇમિના ખન્ધાનં ભિજ્જમાનતા ભેદસમઙ્ગિતા વુત્તાતિ દસ્સેતિ. ઠાનાભાવપરિદીપનન્તિ કેનચિપિ આકારેન અવટ્ઠાનાભાવદીપનં. ઘટસ્સેવાતિ હિ વિસદિસૂદાહરણં. યથા ઘટે ભિન્ને કપાલાદિઅવયવસેસો લબ્ભતિ, ન એવં ચુતિક્ખન્ધેસુ ભઙ્ગેસુ, ન કોચિ વિસેસો તિટ્ઠતીતિ દસ્સેતું ‘‘અન્તરધાન’’ન્તિ વુત્તં. મચ્ચુસઙ્ખાતં મરણન્તિ મચ્ચુસઞ્ઞિતં મરણં. ‘‘કાલમરણ’’ન્તિ વદન્તિ. સન્તાનસ્સ અચ્ચન્તસમુચ્છેદભૂતં ખીણાસવાનં મરણં સમુચ્છેદમરણં. આદિ-સદ્દેન ખણિકમરણં સઙ્ગણ્હાતિ. તસ્સ કિરિયાતિ અન્તકસ્સ કિરિયા, યા લોકે વુચ્ચતિ ‘‘મચ્ચૂ’’તિ, મરણન્તિ અત્થો. ચવનકાલો એવ વા અનતિક્કમનીયત્તા વિસેસેન કાલોતિ વુત્તોતિ તસ્સ કિરિયા અત્થતો ચુતિક્ખન્ધાનં ભેદપવત્તિયેવ. ‘‘મચ્ચુ મરણ’’ન્તિ વા એત્થ સમાસં અકત્વા યો ‘‘મચ્ચૂ’’તિ વુચ્ચતિ ભેદો, તમેવ મરણં ‘‘પાણચાગો’’તિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

    Cavanakavasenāti cavanakānaṃ khandhānaṃ vasena. Ekacatupañcakkhandhāya cutiyā cavanameva cavanatāti āha ‘‘bhāvavacanena lakkhaṇanidassana’’nti, pāḷiyaṃ ‘‘cutī’’ti vuttassa maraṇassa sabhāvadassananti attho. Bhaṅguppatti bhijjamānatā. Tena ‘‘bhedo’’ti iminā khandhānaṃ bhijjamānatā bhedasamaṅgitā vuttāti dasseti. Ṭhānābhāvaparidīpananti kenacipi ākārena avaṭṭhānābhāvadīpanaṃ. Ghaṭassevāti hi visadisūdāharaṇaṃ. Yathā ghaṭe bhinne kapālādiavayavaseso labbhati, na evaṃ cutikkhandhesu bhaṅgesu, na koci viseso tiṭṭhatīti dassetuṃ ‘‘antaradhāna’’nti vuttaṃ. Maccusaṅkhātaṃ maraṇanti maccusaññitaṃ maraṇaṃ. ‘‘Kālamaraṇa’’nti vadanti. Santānassa accantasamucchedabhūtaṃ khīṇāsavānaṃ maraṇaṃ samucchedamaraṇaṃ. Ādi-saddena khaṇikamaraṇaṃ saṅgaṇhāti. Tassa kiriyāti antakassa kiriyā, yā loke vuccati ‘‘maccū’’ti, maraṇanti attho. Cavanakālo eva vā anatikkamanīyattā visesena kāloti vuttoti tassa kiriyā atthato cutikkhandhānaṃ bhedapavattiyeva. ‘‘Maccu maraṇa’’nti vā ettha samāsaṃ akatvā yo ‘‘maccū’’ti vuccati bhedo, tameva maraṇaṃ ‘‘pāṇacāgo’’ti evamettha attho daṭṭhabbo.

    ચતુવોકારવસેનાતિ ચતુવોકારભવવસેન. તત્થ હિ રૂપકાયસઞ્ઞિતો કળેવરો નત્થિ, યં નિક્ખિપેય્ય. કિઞ્ચાપિ એકવોકારભવેપિ કળેવરનિક્ખેપો નત્થિ, રૂપકાયસ્સ પન તત્થ અત્થિતામત્તં ગહેત્વા ‘‘એકવોકારવસેન કળેવરસ્સ નિક્ખેપો’’તિ વુત્તો. ચતુવોકારવસેન ચાતિ -સદ્દેન ‘‘સેસદ્વયવસેન ખન્ધાનં ભેદો’’તિ ઇમમત્થં દસ્સેતિ સબ્બત્થેવ ખન્ધભેદસબ્ભાવતો. સેસદ્વયવસેનાતિ સેસભવદ્વયવસેનેવ કળેવરસ્સ નિક્ખેપો. યદિપિ એકવોકારભવે રૂપકાયો વિજ્જતિ, કળેવરનિક્ખેપો પન નત્થીતિ ‘‘કળેવરસ્સ સબ્ભાવતો’’ઇચ્ચેવ વુત્તં. યસ્મા મનુસ્સાદીસુ કળેવરનિક્ખેપો અત્થિ, તસ્મા મનુસ્સાદીસુ કળેવરસ્સ નિક્ખેપોતિ યોજના. કળેવરં નિક્ખિપીયતિ એતેનાતિ મરણં કળેવરસ્સ નિક્ખેપો. એકતો કત્વાતિ એકજ્ઝં કત્વા, એકજ્ઝં ગહણમત્તેન.

    Catuvokāravasenāti catuvokārabhavavasena. Tattha hi rūpakāyasaññito kaḷevaro natthi, yaṃ nikkhipeyya. Kiñcāpi ekavokārabhavepi kaḷevaranikkhepo natthi, rūpakāyassa pana tattha atthitāmattaṃ gahetvā ‘‘ekavokāravasena kaḷevarassa nikkhepo’’ti vutto. Catuvokāravasena cāti ca-saddena ‘‘sesadvayavasena khandhānaṃ bhedo’’ti imamatthaṃ dasseti sabbattheva khandhabhedasabbhāvato. Sesadvayavasenāti sesabhavadvayavaseneva kaḷevarassa nikkhepo. Yadipi ekavokārabhave rūpakāyo vijjati, kaḷevaranikkhepo pana natthīti ‘‘kaḷevarassa sabbhāvato’’icceva vuttaṃ. Yasmā manussādīsu kaḷevaranikkhepo atthi, tasmā manussādīsu kaḷevarassa nikkhepoti yojanā. Kaḷevaraṃ nikkhipīyati etenāti maraṇaṃ kaḷevarassa nikkhepo. Ekato katvāti ekajjhaṃ katvā, ekajjhaṃ gahaṇamattena.

    જાયનટ્ઠેનાતિઆદિ આયતનવસેન યોનિવસેન ચ દ્વીહિ પદેહિ સબ્બસત્તે પરિયાદિયિત્વા પરિયાદિયિત્વા જાતિં દસ્સેતું વુત્તં. કેચિ પન ‘‘કત્તુભાવવસેન પદદ્વયં વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. ‘‘તેસં તેસં સત્તાનં જાતિ સઞ્જાતી’’તિ પન કત્તરિ સામિનિદ્દેસસ્સ કતત્તા ઉભયત્થાપિ ભાવનિદ્દેસો. સમ્પુણ્ણા જાતિ સઞ્જાતિ. પાકટા નિબ્બત્તિ અભિનિબ્બત્તિ. તેસં તેસં સત્તાનં…પે॰… અભિનિબ્બત્તીતિ સત્તવસેન પવત્તત્તા વોહારદેસના.

    Jāyanaṭṭhenātiādi āyatanavasena yonivasena ca dvīhi padehi sabbasatte pariyādiyitvā pariyādiyitvā jātiṃ dassetuṃ vuttaṃ. Keci pana ‘‘kattubhāvavasena padadvayaṃ vutta’’nti vadanti. ‘‘Tesaṃ tesaṃ sattānaṃ jāti sañjātī’’ti pana kattari sāminiddesassa katattā ubhayatthāpi bhāvaniddeso. Sampuṇṇā jāti sañjāti. Pākaṭā nibbatti abhinibbatti. Tesaṃ tesaṃ sattānaṃ…pe… abhinibbattīti sattavasena pavattattā vohāradesanā.

    તત્ર તત્રાતિ એકચતુવોકારભવેસુ દ્વિન્નં સેસરૂપધાતુયં પટિસન્ધિક્ખણે ઉપ્પજ્જમાનાનં પઞ્ચન્નં, કામધાતુયં વિકલાવિકલિન્દ્રિયાનં વસેન સત્તન્નં નવન્નં દસન્નં પુન દસન્નં એકાદસન્નઞ્ચ આયતનાનં વસેન સઙ્ગહો વેદિતબ્બો. સન્તતિયન્તિ યેન કમ્મુના ખન્ધાનં પાતુભાવો, તેન અભિસઙ્ખતસન્તતિયં. તઞ્ચ ખો પટિસન્ધિક્ખણવસેન વેદિતબ્બં.

    Tatra tatrāti ekacatuvokārabhavesu dvinnaṃ sesarūpadhātuyaṃ paṭisandhikkhaṇe uppajjamānānaṃ pañcannaṃ, kāmadhātuyaṃ vikalāvikalindriyānaṃ vasena sattannaṃ navannaṃ dasannaṃ puna dasannaṃ ekādasannañca āyatanānaṃ vasena saṅgaho veditabbo. Santatiyanti yena kammunā khandhānaṃ pātubhāvo, tena abhisaṅkhatasantatiyaṃ. Tañca kho paṭisandhikkhaṇavasena veditabbaṃ.

    કમ્મંયેવ કમ્મભવો ‘‘ભવતિ એતસ્મા ઉપપત્તિભવો’’તિ કત્વા. કમ્મેન નિય્યાદિતઅત્તભાવુપપત્તિવસેન ભવતીતિ ભવો, તથા તથા નિબ્બત્તવિપાકો કટત્તારૂપઞ્ચ. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘ભવતીતિ કત્વા ભવો’’તિ ઉપપત્તિભવસ્સ વક્ખમાનત્તા ‘‘કમ્મં ફલવોહારેન ભવોતિ વુત્ત’’ન્તિ કથિતં.

    Kammaṃyeva kammabhavo ‘‘bhavati etasmā upapattibhavo’’ti katvā. Kammena niyyāditaattabhāvupapattivasena bhavatīti bhavo, tathā tathā nibbattavipāko kaṭattārūpañca. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘bhavatīti katvā bhavo’’ti upapattibhavassa vakkhamānattā ‘‘kammaṃ phalavohārena bhavoti vutta’’nti kathitaṃ.

    ઉપાદિયન્તિ સત્તા દળ્હગ્ગાહં ગણ્હન્તિ એતેન કિલેસકામેન. ન કેવલં ઇધ કરણસાધનમેવ, અથ ખો કત્તુસાધનમ્પિ લબ્ભતીતિ વુત્તં ‘‘સયં વા’’તિ. ન્તિ વત્થુકામં. કામો ચ સો કામનટ્ઠેન, ઉપાદાનઞ્ચ ભુસમાદાનટ્ઠેનાતિ કામુપાદાનં. એતન્તિ કામુપાદાનપદં. પુન એતન્તિ કામુપાદાનસઙ્ખાતં.

    Upādiyanti sattā daḷhaggāhaṃ gaṇhanti etena kilesakāmena. Na kevalaṃ idha karaṇasādhanameva, atha kho kattusādhanampi labbhatīti vuttaṃ ‘‘sayaṃ vā’’ti. Tanti vatthukāmaṃ. Kāmo ca so kāmanaṭṭhena, upādānañca bhusamādānaṭṭhenāti kāmupādānaṃ. Etanti kāmupādānapadaṃ. Puna etanti kāmupādānasaṅkhātaṃ.

    સસ્સતો અત્તાતિ ઇદં પુરિમદિટ્ઠિં ઉપાદિયમાનં ઉત્તરદિટ્ઠિં દસ્સેતું વુત્તં. યથા એસા દિટ્ઠિ દળ્હીકરણવસેન પુરિમં ઉત્તરા ઉપાદિયતિ, એવં ‘‘નત્થિ દિન્ન’’ન્તિઆદિકાપીતિ. અત્તગ્ગહણં પન ‘‘અત્તવાદુપાદાન’’ન્તિ ઇદં ન દિટ્ઠુપાદાનદસ્સનન્તિ દટ્ઠબ્બં. લોકો ચાતિ અત્તગ્ગહણવિનિમુત્તગ્ગહણં દિટ્ઠુપાદાનભૂતં ઇધ પુરિમદિટ્ઠિઉત્તરદિટ્ઠિવચનેહિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

    Sassatoattāti idaṃ purimadiṭṭhiṃ upādiyamānaṃ uttaradiṭṭhiṃ dassetuṃ vuttaṃ. Yathā esā diṭṭhi daḷhīkaraṇavasena purimaṃ uttarā upādiyati, evaṃ ‘‘natthi dinna’’ntiādikāpīti. Attaggahaṇaṃ pana ‘‘attavādupādāna’’nti idaṃ na diṭṭhupādānadassananti daṭṭhabbaṃ. Loko cāti attaggahaṇavinimuttaggahaṇaṃ diṭṭhupādānabhūtaṃ idha purimadiṭṭhiuttaradiṭṭhivacanehi vuttanti daṭṭhabbaṃ.

    યેન મિચ્છાભિનિવેસેન ગોસીલગોવતાદિં સમાદિયતિ ચેવ અનુતિટ્ઠતિ ચ, સો ગોસીલગોવતાદીનીતિ અધિપ્પેતાનિ. તેનાહ ‘‘ગોસીલ…પે॰… સયમેવ ઉપાદાનાની’’તિ. અભિનિવેસતોતિ અભિનિવેસનતો.

    Yena micchābhinivesena gosīlagovatādiṃ samādiyati ceva anutiṭṭhati ca, so gosīlagovatādīnīti adhippetāni. Tenāha ‘‘gosīla…pe… sayameva upādānānī’’ti. Abhinivesatoti abhinivesanato.

    અત્તવાદુપાદાનન્તિ ‘‘અત્તા’’તિ વાદસ્સ પઞ્ઞાપનસ્સ ગહણસ્સ કારણભૂતા દિટ્ઠીતિ અત્થો. અત્તવાદમત્તમેવાતિ અત્તસ્સ અભાવા ‘‘અત્તા’’તિ ઇદં વચનમત્તમેવ. ઉપાદિયન્તિ દળ્હં ગણ્હન્તિ.

    Attavādupādānanti ‘‘attā’’ti vādassa paññāpanassa gahaṇassa kāraṇabhūtā diṭṭhīti attho. Attavādamattamevāti attassa abhāvā ‘‘attā’’ti idaṃ vacanamattameva. Upādiyanti daḷhaṃ gaṇhanti.

    ચક્ખુદ્વારાદીસુ પવત્તાયાતિ ઇદં તણ્હાય રૂપતણ્હાદિભાવસ્સ કારણવચનં છદ્વારારમ્મણિકધમ્માનં પટિનિયતારમ્મણત્તા. જવનવીથિયા પવત્તાયાતિ ઇદં તસ્સા પવત્તિટ્ઠાનદસ્સનં. સભાવેનેવ ઉટ્ઠાતું અસક્કોન્તસ્સ વેળુ વિય નિસ્સયો અહુત્વા ઓલુમ્ભકભાવેન ભાવો ઉપાદાનસ્સ પચ્ચયભાવતો આરમ્મણમ્પિ તંસદિસં વુત્તં. રૂપેતિ વિસયે ભુમ્મં. સા તિવિધા હોતીતિ સમ્બન્ધો. કામતણ્હા કામસ્સાદભાવેન પવત્તિયા. એવં અસ્સાદેન્તીતિ સસ્સતદિટ્ઠિયા સહજાતનિસ્સયસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતાદિપચ્ચયભૂતાય સંસટ્ઠત્તા નિચ્ચધુવસસ્સતાભિનિવેસમુખેન અસ્સાદેન્તી. ભવસહગતા તણ્હા ભવતણ્હા. ભવતિ તિટ્ઠતિ સબ્બકાલન્તિ હિ ભવદિટ્ઠિ ભવો ઉત્તરપદલોપેન, ભવસ્સાદવસેન પવત્તિયા ચ. ઇમિના નયેન વિભવતણ્હાતિ એત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. વિભવતિ ઉચ્છિજ્જતિ વિનસ્સતીતિ એવં પવત્તા દિટ્ઠિ વિભવો ઉત્તરપદલોપેન. એવં તાનિ અટ્ઠારસાતિ યા છ કામતણ્હા, છ ભવતણ્હા, છ વિભવતણ્હા વુત્તા, એતાનિ અટ્ઠારસ તણ્હાવિચરિતાનિ તણ્હાપચ્ચયો. અજ્ઝત્તન્તિ સકસન્તતિયં. બહિદ્ધાતિ તતો બહિદ્ધા. અતીતારમ્મણાનિ વા હોન્તુ ઇતરારમ્મણાનિ વા, સયં પન અતીતાનિ છત્તિંસ તણ્હાવિચરિતાનિ. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો. ‘‘અટ્ઠસતં તણ્હાવિચરિતાની’’તિઆદિના સમ્બન્ધો. ઇદાનિ અપરેનપિ પકારેન અટ્ઠસતં તણ્હાવિચરિતાનિ દસ્સેતું ‘‘અજ્ઝત્તિકસ્સા’’તિઆદિમાહ. તત્થ અજ્ઝત્તિકસ્સાતિ અજ્ઝત્તિકખન્ધપઞ્ચકં. ઉપયોગત્થે હિ ઇદં સામિવચનં. ઉપાદાયાતિ ગહેત્વા. અસ્મીતિ હોતીતિ યદેતં અજ્ઝત્તિકં ખન્ધપઞ્ચકં ઉપાદાય તણ્હામાનદિટ્ઠિવસેન સમુદાયગ્ગાહતો અસ્મીતિ ગાહો હોતિ, તસ્મિં સતીતિ અત્થો. ઇધ પન રૂપાદિઆરમ્મણવસેન અત્થો વેદિતબ્બો. ઇત્થમસ્મીતિ હોતીતિ ખત્તિયાદીસુ ‘‘ઇદંપકારો અહ’’ન્તિ એવં તણ્હામાનદિટ્ઠિવસેન હોતીતિ અત્થો. ઇદં તાવ અનુપનિધાય ગહણં.

    Cakkhudvārādīsu pavattāyāti idaṃ taṇhāya rūpataṇhādibhāvassa kāraṇavacanaṃ chadvārārammaṇikadhammānaṃ paṭiniyatārammaṇattā. Javanavīthiyā pavattāyāti idaṃ tassā pavattiṭṭhānadassanaṃ. Sabhāveneva uṭṭhātuṃ asakkontassa veḷu viya nissayo ahutvā olumbhakabhāvena bhāvo upādānassa paccayabhāvato ārammaṇampi taṃsadisaṃ vuttaṃ. Rūpeti visaye bhummaṃ. Sā tividhā hotīti sambandho. Kāmataṇhā kāmassādabhāvena pavattiyā. Evaṃ assādentīti sassatadiṭṭhiyā sahajātanissayasampayuttaatthiavigatādipaccayabhūtāya saṃsaṭṭhattā niccadhuvasassatābhinivesamukhena assādentī. Bhavasahagatā taṇhā bhavataṇhā. Bhavati tiṭṭhati sabbakālanti hi bhavadiṭṭhi bhavo uttarapadalopena, bhavassādavasena pavattiyā ca. Iminā nayena vibhavataṇhāti ettha attho veditabbo. Vibhavati ucchijjati vinassatīti evaṃ pavattā diṭṭhi vibhavo uttarapadalopena. Evaṃ tāni aṭṭhārasāti yā cha kāmataṇhā, cha bhavataṇhā, cha vibhavataṇhā vuttā, etāni aṭṭhārasa taṇhāvicaritāni taṇhāpaccayo. Ajjhattanti sakasantatiyaṃ. Bahiddhāti tato bahiddhā. Atītārammaṇāni vā hontu itarārammaṇāni vā, sayaṃ pana atītāni chattiṃsa taṇhāvicaritāni. Sesapadadvayepi eseva nayo. ‘‘Aṭṭhasataṃ taṇhāvicaritānī’’tiādinā sambandho. Idāni aparenapi pakārena aṭṭhasataṃ taṇhāvicaritāni dassetuṃ ‘‘ajjhattikassā’’tiādimāha. Tattha ajjhattikassāti ajjhattikakhandhapañcakaṃ. Upayogatthe hi idaṃ sāmivacanaṃ. Upādāyāti gahetvā. Asmīti hotīti yadetaṃ ajjhattikaṃ khandhapañcakaṃ upādāya taṇhāmānadiṭṭhivasena samudāyaggāhato asmīti gāho hoti, tasmiṃ satīti attho. Idha pana rūpādiārammaṇavasena attho veditabbo. Itthamasmīti hotīti khattiyādīsu ‘‘idaṃpakāro aha’’nti evaṃ taṇhāmānadiṭṭhivasena hotīti attho. Idaṃ tāva anupanidhāya gahaṇaṃ.

    એવમાદીનીતિ આદિ-સદ્દેન ‘‘એવમસ્મિ, અઞ્ઞથાસ્મિ, અહં ભવિસ્સં, ઇત્થં ભવિસ્સં, એવં ભવિસ્સં, અઞ્ઞથા ભવિસ્સં, અસસ્મિ, સતસ્મિ, અહં સિયં, ઇત્થં સિયં, એવં સિયં, અઞ્ઞથા સિયં, અપાહં સિયં, અપાહં ઇત્થં સિયં, અપાહં એવં સિયં, અપાહં અઞ્ઞથા સિય’’ન્તિ એતેસં સઙ્ગહો. ઉપનિધાય ગહણમ્પિ દુવિધં સમતો અસમતો વાતિ તં દસ્સેતું ‘‘એવમસ્મિ, અઞ્ઞથાસ્મી’’તિ ચ વુત્તં. તત્થ એવમસ્મીતિ ઇદં સમતો ઉપનિધાય ગહણં, યથા અયં ખત્તિયો, એવં અહમસ્મીતિ અત્થો. અઞ્ઞથાસ્મીતિ ઇદં પન અસમતો ગહણં, યથાયં ખત્તિયો તતો અઞ્ઞથા અહં હીનો વા અધિકો વાતિ અત્થો. ઇમાનિ તાવ પચ્ચુપ્પન્નવસેન ચત્તારિ તણ્હાવિચરિતાનિ. ભવિસ્સન્તિઆદીનિ પન ચત્તારિ અનાગતવસેન વુત્તાનિ, તેસં પુરિમચતુક્કે વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. અસસ્મીતિ સસ્સતો અસ્મિ, નિચ્ચસ્સેતં અધિવચનં. સતસ્મીતિ અસસ્સતો અસ્મિ, અનિચ્ચસ્સેતં અધિવચનં. ઇતિ ઇમાનિ દ્વે સસ્સતુચ્છેદવસેન વુત્તાનિ. ઇતો પરાનિ સિયન્તિઆદીનિ ચત્તારિ સંસયપરિવિતક્કવસેન વુત્તાનિ, તાનિ પુરિમચતુક્કે વુત્તનયેન અત્થતો વેદિતબ્બાનિ. અપાહં સિયન્તિઆદીનિ પન ચત્તારિ ‘‘અપિ નામાહં ભવેય્ય’’ન્તિ એવં પત્થનાકપ્પનવસેન વુત્તાનિ, તાનિપિ પુરિમચતુક્કે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ. એવમેતેસુ –

    Evamādīnīti ādi-saddena ‘‘evamasmi, aññathāsmi, ahaṃ bhavissaṃ, itthaṃ bhavissaṃ, evaṃ bhavissaṃ, aññathā bhavissaṃ, asasmi, satasmi, ahaṃ siyaṃ, itthaṃ siyaṃ, evaṃ siyaṃ, aññathā siyaṃ, apāhaṃ siyaṃ, apāhaṃ itthaṃ siyaṃ, apāhaṃ evaṃ siyaṃ, apāhaṃ aññathā siya’’nti etesaṃ saṅgaho. Upanidhāya gahaṇampi duvidhaṃ samato asamato vāti taṃ dassetuṃ ‘‘evamasmi, aññathāsmī’’ti ca vuttaṃ. Tattha evamasmīti idaṃ samato upanidhāya gahaṇaṃ, yathā ayaṃ khattiyo, evaṃ ahamasmīti attho. Aññathāsmīti idaṃ pana asamato gahaṇaṃ, yathāyaṃ khattiyo tato aññathā ahaṃ hīno vā adhiko vāti attho. Imāni tāva paccuppannavasena cattāri taṇhāvicaritāni. Bhavissantiādīni pana cattāri anāgatavasena vuttāni, tesaṃ purimacatukke vuttanayeneva attho veditabbo. Asasmīti sassato asmi, niccassetaṃ adhivacanaṃ. Satasmīti asassato asmi, aniccassetaṃ adhivacanaṃ. Iti imāni dve sassatucchedavasena vuttāni. Ito parāni siyantiādīni cattāri saṃsayaparivitakkavasena vuttāni, tāni purimacatukke vuttanayena atthato veditabbāni. Apāhaṃ siyantiādīni pana cattāri ‘‘api nāmāhaṃ bhaveyya’’nti evaṃ patthanākappanavasena vuttāni, tānipi purimacatukke vuttanayeneva veditabbāni. Evametesu –

    દ્વે દિટ્ઠિસીસા ચત્તારો, સુદ્ધસીસા સીસમૂલકા;

    Dve diṭṭhisīsā cattāro, suddhasīsā sīsamūlakā;

    તયો તયોતિ એતાનિ, અટ્ઠારસ વિભાવયે.

    Tayo tayoti etāni, aṭṭhārasa vibhāvaye.

    એતે હિ સસ્સતુચ્છેદવસેન વુત્તા દ્વે દિટ્ઠિસીસા નામ, ‘‘અસ્મિ, ભવિસ્સં સિયં, અપાહં સિય’’ન્તિ એતે ચત્તારો સુદ્ધસીસા નામ, ‘‘ઇત્થમસ્મી’’તિઆદયો તયો તયોતિ દ્વાદસ સીસમૂલકા નામાતિ વેદિતબ્બં. ઇધ પાળિયં રૂપારમ્મણાદિવસેન તણ્હા આગતાતિ આહ ‘‘અજ્ઝત્તિકરૂપાદિનિસ્સિતાની’’તિ. અટ્ઠારસ તણ્હાવિચરિતાનીતિ આનેત્વા સમ્બન્ધો. ઇમિના અસ્મીતિ ઇમિના અભિસેકસેનાપચ્ચાદિના ‘‘ખત્તિયો અહ’’ન્તિ મૂલભાવતો ‘‘અસ્મી’’તિ હોતિ. સેસં પુબ્બે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. સઙ્ગહેતિ તણ્હાય યથાવુત્તવિભાગસ્સ સંખિપનવસેન સઙ્ગણ્હને કરિયમાને. ‘‘છયિમે, ભિક્ખવે, તણ્હાકાયા’’તિઆદિ નિદ્દેસો. ‘‘રૂપે તણ્હા રૂપતણ્હા’’તિઆદિ નિદ્દેસત્થો. ‘‘કામરાગભાવેના’’તિઆદિકો, ‘‘અજ્ઝત્તિકસ્સુપાદાયા’’તિઆદિકો ચ નિદ્દેસવિત્થારો. ‘‘રૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ છળેવા’’તિઆદિકો સઙ્ગહો.

    Ete hi sassatucchedavasena vuttā dve diṭṭhisīsā nāma, ‘‘asmi, bhavissaṃ siyaṃ, apāhaṃ siya’’nti ete cattāro suddhasīsā nāma, ‘‘itthamasmī’’tiādayo tayo tayoti dvādasa sīsamūlakā nāmāti veditabbaṃ. Idha pāḷiyaṃ rūpārammaṇādivasena taṇhā āgatāti āha ‘‘ajjhattikarūpādinissitānī’’ti. Aṭṭhārasa taṇhāvicaritānīti ānetvā sambandho. Iminā asmīti iminā abhisekasenāpaccādinā ‘‘khattiyo aha’’nti mūlabhāvato ‘‘asmī’’ti hoti. Sesaṃ pubbe vuttanayeneva veditabbaṃ. Saṅgaheti taṇhāya yathāvuttavibhāgassa saṃkhipanavasena saṅgaṇhane kariyamāne. ‘‘Chayime, bhikkhave, taṇhākāyā’’tiādi niddeso. ‘‘Rūpe taṇhā rūpataṇhā’’tiādi niddesattho. ‘‘Kāmarāgabhāvenā’’tiādiko, ‘‘ajjhattikassupādāyā’’tiādiko ca niddesavitthāro. ‘‘Rūpādīsu ārammaṇesu chaḷevā’’tiādiko saṅgaho.

    યસ્મા ચક્ખુદ્વારાદીસુ એકેકસ્મિં દ્વારે ઉપ્પજ્જનકવિઞ્ઞાણાનિ વિય અનેકા એવ વેદના, તસ્મા તા રાસિવસેન એકજ્ઝં ગહેત્વા ‘‘છ વેદનાકાયા’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘વેદનાસમૂહા’’તિ. નિસ્સયભાવેન ઉપ્પત્તિદ્વારભાવેન નાનાપચ્ચયા હોન્તિ ચક્ખુધાતુઆદયો, તા કુચ્છિના ધારેન્તિયો વિય પોસેન્તિયો વિય ચ હોન્તીતિ તાસં માતુસદિસતા વુત્તા. ચક્ખુસમ્ફસ્સહેતૂતિ નિસ્સયાદિચક્ખુસમ્ફસ્સપચ્ચયા. અયન્તિ અયં વેદના ‘‘ચક્ખુસમ્ફસ્સજા વેદના’’તિઆદિના સાધારણતો વુત્તા. એત્થાતિ એતસ્મિં વેદનાપદે. સબ્બસઙ્ગાહિકાતિ કુસલાકુસલવિપાકકિરિયાનં વસેન સબ્બસઙ્ગાહિકા. એવં વિભઙ્ગે આગતનયેન સાધારણતો વત્વાપિ ઇધાધિપ્પેતવેદનમેવ દસ્સેતું ‘‘વિપાકવસેન પના’’તિઆદિમાહ. ચક્ખુમ્હિ સમ્ફસ્સોતિ ચક્ખુમ્હિ નિસ્સયભૂતે ઉપ્પન્નફસ્સો. એસ નયો સેસેસુ. યસ્મા ચક્ખાદીનિ વિસુદ્ધિમગ્ગે ખન્ધનિદ્દેસે લક્ખણાદિવિભાગતો, આયતનનિદ્દેસે વિસેસતો, સામઞ્ઞતો ચ સદ્દત્થદસ્સનાદિવસેન વિભાવિતાનિ, તસ્મા ‘‘યં વત્તબ્બં…પે॰… વુત્તમેવા’’તિ આહ.

    Yasmā cakkhudvārādīsu ekekasmiṃ dvāre uppajjanakaviññāṇāni viya anekā eva vedanā, tasmā tā rāsivasena ekajjhaṃ gahetvā ‘‘cha vedanākāyā’’ti vuttanti āha ‘‘vedanāsamūhā’’ti. Nissayabhāvena uppattidvārabhāvena nānāpaccayā honti cakkhudhātuādayo, tā kucchinā dhārentiyo viya posentiyo viya ca hontīti tāsaṃ mātusadisatā vuttā. Cakkhusamphassahetūti nissayādicakkhusamphassapaccayā. Ayanti ayaṃ vedanā ‘‘cakkhusamphassajā vedanā’’tiādinā sādhāraṇato vuttā. Etthāti etasmiṃ vedanāpade. Sabbasaṅgāhikāti kusalākusalavipākakiriyānaṃ vasena sabbasaṅgāhikā. Evaṃ vibhaṅge āgatanayena sādhāraṇato vatvāpi idhādhippetavedanameva dassetuṃ ‘‘vipākavasena panā’’tiādimāha. Cakkhumhi samphassoti cakkhumhi nissayabhūte uppannaphasso. Esa nayo sesesu. Yasmā cakkhādīni visuddhimagge khandhaniddese lakkhaṇādivibhāgato, āyatananiddese visesato, sāmaññato ca saddatthadassanādivasena vibhāvitāni, tasmā ‘‘yaṃ vattabbaṃ…pe… vuttamevā’’ti āha.

    નમનલક્ખણન્તિ આરમ્મણાભિમુખં હુત્વા નમનસભાવં તેન વિના અપ્પવત્તનતો. રુપ્પનલક્ખણં હેટ્ઠા વુત્તમેવ. વેદનાક્ખન્ધો પન એકાવ વેદના. સબ્બદુબ્બલચિત્તાનિ નામ પઞ્ચવિઞ્ઞાણાનિ . નનુ તત્થ જીવિતચિત્તટ્ઠિતિયો ચ સન્તીતિ? સચ્ચં, તાસં પન કિચ્ચં ન તથા પાકટં, યથા ચેતનાદીનન્તિ તે એવેત્થ પાળિયં ઉદ્ધટા. યેન મહન્તપાતુભાવાદિના કારણેન. એત્થાતિ એતસ્મિં મહાભૂતનિદ્દેસે. અઞ્ઞો વિનિચ્છયનયોતિ ‘‘વચનત્થતો કલાપતો’’તિઆદિના લક્ખણાદિનિચ્છયતો અઞ્ઞો વિનિચ્છયનયો. નનુ સો ચતુધાતુવવત્થાને વુત્તો, ન રૂપક્ખન્ધનિદ્દેસેતિ? તત્થ વુત્તેપિ ‘‘ચતુધાતુવવત્થાને વુત્તાની’’તિ અતિદેસવસેન વુત્તત્તા ‘‘રૂપક્ખન્ધનિદ્દેસે વુત્તો’’તિ વુત્તં. ઉપાદાયાતિ પટિચ્ચ. ભૂતાનિ હિ પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જમાનં ઉપાદારૂપં ‘‘તાનિ ગહેત્વા’’તિ વુત્તં અવિસ્સજ્જનતો. નિસ્સાયાતિપિ એકે તેસં નિસ્સયપચ્ચયભાવતો. પુબ્બકાલકિરિયા નામ એકંસતો અપરકાલકિરિયાપેક્ખાતિ પાઠસેસેન અત્થં વદતિ. વિભત્તિવિપલ્લાસેન વિના એવ અત્થં દસ્સેતું ‘‘સમૂહત્થે વા’’તિઆદિ વુત્તં. સમૂહસમ્બન્ધે સામિનિદ્દેસેન સમૂહત્થો દીપિતોતિ તં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સમૂહં ઉપાદાયા’’તિ. ધમ્મસઙ્ગણિયં (ધ॰ સ॰ ૫૮૪) આગતનયેન ‘‘તેવીસતિવિધ’’ન્તિ વુત્તં. તત્થ હિ હદયવત્થુ ન નિદ્દિટ્ઠં, ‘‘યં રૂપં નિસ્સાયા’’તિ વા પટ્ઠાને (પટ્ઠાન॰ ૧.૧.૮) આગતત્તા હદયવત્થુમ્પિ ગહેત્વા જાતિરૂપભાવેન ઉપચયસન્તતિયો એકતો કત્વા ‘‘તેવીસતિવિધ’’ન્તિ વુત્તં.

    Namanalakkhaṇanti ārammaṇābhimukhaṃ hutvā namanasabhāvaṃ tena vinā appavattanato. Ruppanalakkhaṇaṃ heṭṭhā vuttameva. Vedanākkhandho pana ekāva vedanā. Sabbadubbalacittāni nāma pañcaviññāṇāni . Nanu tattha jīvitacittaṭṭhitiyo ca santīti? Saccaṃ, tāsaṃ pana kiccaṃ na tathā pākaṭaṃ, yathā cetanādīnanti te evettha pāḷiyaṃ uddhaṭā. Yena mahantapātubhāvādinā kāraṇena. Etthāti etasmiṃ mahābhūtaniddese. Añño vinicchayanayoti ‘‘vacanatthato kalāpato’’tiādinā lakkhaṇādinicchayato añño vinicchayanayo. Nanu so catudhātuvavatthāne vutto, na rūpakkhandhaniddeseti? Tattha vuttepi ‘‘catudhātuvavatthāne vuttānī’’ti atidesavasena vuttattā ‘‘rūpakkhandhaniddese vutto’’ti vuttaṃ. Upādāyāti paṭicca. Bhūtāni hi paṭicca uppajjamānaṃ upādārūpaṃ ‘‘tāni gahetvā’’ti vuttaṃ avissajjanato. Nissāyātipi eke tesaṃ nissayapaccayabhāvato. Pubbakālakiriyā nāma ekaṃsato aparakālakiriyāpekkhāti pāṭhasesena atthaṃ vadati. Vibhattivipallāsena vinā eva atthaṃ dassetuṃ ‘‘samūhatthe vā’’tiādi vuttaṃ. Samūhasambandhe sāminiddesena samūhattho dīpitoti taṃ dassento āha ‘‘samūhaṃ upādāyā’’ti. Dhammasaṅgaṇiyaṃ (dha. sa. 584) āgatanayena ‘‘tevīsatividha’’nti vuttaṃ. Tattha hi hadayavatthu na niddiṭṭhaṃ, ‘‘yaṃ rūpaṃ nissāyā’’ti vā paṭṭhāne (paṭṭhāna. 1.1.8) āgatattā hadayavatthumpi gahetvā jātirūpabhāvena upacayasantatiyo ekato katvā ‘‘tevīsatividha’’nti vuttaṃ.

    ચક્ખુસ્સ વિઞ્ઞાણન્તિ વા ચક્ખુવિઞ્ઞાણં. અસાધારણકારણેન ચાયં નિદ્દેસો. ‘‘સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ એત્થ સબ્બલોકિયવિપાકવિઞ્ઞાણસ્સ ગહેતબ્બત્તા ‘‘તેભૂમકવિપાકચિત્તસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ વુત્તં.

    Cakkhussa viññāṇanti vā cakkhuviññāṇaṃ. Asādhāraṇakāraṇena cāyaṃ niddeso. ‘‘Saṅkhārapaccayā viññāṇa’’nti ettha sabbalokiyavipākaviññāṇassa gahetabbattā ‘‘tebhūmakavipākacittassetaṃ adhivacana’’nti vuttaṃ.

    અભિસઙ્ખરણલક્ખણોતિ આયૂહનસભાવો. ચોપનવસેનાતિ વિઞ્ઞત્તિસંચોપનવસેન, કાયવિઞ્ઞત્તિયા સમુટ્ઠાપનવસેનાતિ અત્થો. વચનભેદવસેનાતિ વચીભેદુપ્પાદવસેન, વચીવિઞ્ઞત્તિયા સમુટ્ઠાપનવસેનાતિ અત્થો. એવં ચોપનં ન ભવેય્યાતિ દસ્સેતું ‘‘રહો નિસીદિત્વા ચિન્તેન્તસ્સા’’તિ વુત્તં. એકૂનતિંસાતિ એત્થ અભિઞ્ઞાચેતનાવિનિમુત્તા એવ એકૂનતિંસ ચેતના વેદિતબ્બા તસ્સા વિપાકવિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયત્તાભાવતો.

    Abhisaṅkharaṇalakkhaṇoti āyūhanasabhāvo. Copanavasenāti viññattisaṃcopanavasena, kāyaviññattiyā samuṭṭhāpanavasenāti attho. Vacanabhedavasenāti vacībheduppādavasena, vacīviññattiyā samuṭṭhāpanavasenāti attho. Evaṃ copanaṃ na bhaveyyāti dassetuṃ ‘‘raho nisīditvā cintentassā’’ti vuttaṃ. Ekūnatiṃsāti ettha abhiññācetanāvinimuttā eva ekūnatiṃsa cetanā veditabbā tassā vipākaviññāṇassa paccayattābhāvato.

    દુક્ખેતિ એકમ્પિ ઇદં ભુમ્મવચનં સંસિલેસનનિસ્સયવિસયબ્યાપનવસેન અત્તાનં ભિન્દિત્વા વિનિયોગં ગચ્છતીતિ ‘‘ચતૂહિ કારણેહી’’તિઆદિ વુત્તં. એકોપિ હિ વિભત્તિનિદ્દેસો અનેકધા વિનિયોગં ગચ્છતિ યથા તદ્ધિતત્થે ઉત્તરપદસમાહારેતિ. ન્તિ અઞ્ઞાણં. દુક્ખસચ્ચન્તિ હદયવત્થુલક્ખણં દુક્ખસચ્ચં. અસ્સાતિ અઞ્ઞાણસ્સ. નિસ્સયપચ્ચયભાવેનાતિ પુરેજાતનિસ્સયભાવેન. સહજાતનિસ્સયપચ્ચયભાવેન પન તંસહજાતા ફસ્સાદયો વત્તબ્બા. આરમ્મણપચ્ચયભાવેન દુક્ખસચ્ચં અસ્સ આરમ્મણન્તિ યોજના. દુક્ખસચ્ચન્તિ ઉપયોગએકવચનં . એતન્તિ અઞ્ઞાણં. તસ્સાતિ દુક્ખસચ્ચસ્સ. ‘‘પટિચ્છાદેતી’’તિ એત્થ વુત્તં પટિચ્છાદનાકારં દસ્સેતું ‘‘યાથાવા’’તિઆદિ વુત્તં. ઞાણવિપ્પયુત્તચિત્તેનપિ એકદેસેન યાથાવતો લક્ખણપટિવેધો હોતિયેવાતિ ‘‘યાથાવલક્ખણપટિવેધનિવારણેના’’તિ વત્વા ‘‘ઞાણપવત્તિયા ચેત્થ અપ્પદાનેના’’તિ વુત્તન્તિ વદન્તિ. પુરિમં પન પટિવેધઞાણુપ્પત્તિયા નિસેધકથાદસ્સનં, પચ્છિમં અનુબોધઞાણુપ્પત્તિયા. એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. એત્થાતિ દુક્ખસચ્ચે.

    Dukkheti ekampi idaṃ bhummavacanaṃ saṃsilesananissayavisayabyāpanavasena attānaṃ bhinditvā viniyogaṃ gacchatīti ‘‘catūhi kāraṇehī’’tiādi vuttaṃ. Ekopi hi vibhattiniddeso anekadhā viniyogaṃ gacchati yathā taddhitatthe uttarapadasamāhāreti. Tanti aññāṇaṃ. Dukkhasaccanti hadayavatthulakkhaṇaṃ dukkhasaccaṃ. Assāti aññāṇassa. Nissayapaccayabhāvenāti purejātanissayabhāvena. Sahajātanissayapaccayabhāvena pana taṃsahajātā phassādayo vattabbā. Ārammaṇapaccayabhāvena dukkhasaccaṃ assa ārammaṇanti yojanā. Dukkhasaccanti upayogaekavacanaṃ . Etanti aññāṇaṃ. Tassāti dukkhasaccassa. ‘‘Paṭicchādetī’’ti ettha vuttaṃ paṭicchādanākāraṃ dassetuṃ ‘‘yāthāvā’’tiādi vuttaṃ. Ñāṇavippayuttacittenapi ekadesena yāthāvato lakkhaṇapaṭivedho hotiyevāti ‘‘yāthāvalakkhaṇapaṭivedhanivāraṇenā’’ti vatvā ‘‘ñāṇapavattiyā cettha appadānenā’’ti vuttanti vadanti. Purimaṃ pana paṭivedhañāṇuppattiyā nisedhakathādassanaṃ, pacchimaṃ anubodhañāṇuppattiyā. Evamettha attho veditabbo. Etthāti dukkhasacce.

    સહજાતસ્સ અઞ્ઞાણસ્સ સમુદયસચ્ચં વત્થુ હોતિ નિસ્સયપચ્ચયભાવતોતિ વુત્તં ‘‘વત્થુતો’’તિ. આરમ્મણતોતિ આરમ્મણપચ્ચયભાવેન. યસ્મા સમુદયસચ્ચં અઞ્ઞાણસ્સ આરમ્મણં હોતિ, તસ્મા ‘‘દુક્ખસમુદયે અઞ્ઞાણ’’ન્તિ વુત્તન્તિ અત્થો. પટિચ્છાદનં દુક્ખસચ્ચે વુત્તનયમેવ એકેનેવ કારણેન ઇતરેસં તિણ્ણં અસમ્ભવતો, કિં પન એતં એકં કારણન્તિ આહ ‘‘પટિચ્છાદનતો’’તિ. ઇદં વિત્થારતો વિભાવેતું ‘‘નિરોધપટિપદાનં હી’’તિઆદિ વુત્તં. તદારબ્ભાતિ તં આરબ્ભ તં આરમ્મણં કત્વા. પચ્છિમઞ્હિ સચ્ચદ્વયન્તિ નિરોધો મગ્ગો. તઞ્હિ નયગમ્ભીરત્તા. દુદ્દસન્તિ સણ્હસુખુમધમ્મત્તા સભાવેનેવ ગમ્ભીરતાય દુદ્દસં દુવિઞ્ઞેય્યં દુરવગ્ગાહં. તત્થાતિ પુરિમે સચ્ચદ્વયે. અન્ધભૂતન્તિ અન્ધકારભૂતં. ન પવત્તતિ આરમ્મણં કાતું ન વિસહતિ. વચનીયત્તેનાતિ વાચકભાવેન તથા ઉપટ્ઠાનતો. સભાવલક્ખણસ્સ દુદ્દસત્તાતિ પીળનાદિઆયૂહનાદિવસેન ‘‘ઇદં દુક્ખં, અયં સમુદયો’’તિ (મ॰ નિ॰ ૪૮૪; ૩.૧૦૪) યાથાવતો સભાવલક્ખણસ્સ દુદ્દસત્તા દુવિઞ્ઞેય્યત્તા પુરિમદ્વયં ગમ્ભીરં. તત્થાતિ પુરિમસ્મિં સચ્ચદ્વયે. વિપલ્લાસગ્ગાહવસેન પવત્તતીતિ સુભાદિવિપરીતગ્ગાહાનં પચ્ચયભાવવસેન અઞ્ઞાણં પવત્તતિ.

    Sahajātassa aññāṇassa samudayasaccaṃ vatthu hoti nissayapaccayabhāvatoti vuttaṃ ‘‘vatthuto’’ti. Ārammaṇatoti ārammaṇapaccayabhāvena. Yasmā samudayasaccaṃ aññāṇassa ārammaṇaṃ hoti, tasmā ‘‘dukkhasamudaye aññāṇa’’nti vuttanti attho. Paṭicchādanaṃ dukkhasacce vuttanayameva ekeneva kāraṇena itaresaṃ tiṇṇaṃ asambhavato, kiṃ pana etaṃ ekaṃ kāraṇanti āha ‘‘paṭicchādanato’’ti. Idaṃ vitthārato vibhāvetuṃ ‘‘nirodhapaṭipadānaṃ hī’’tiādi vuttaṃ. Tadārabbhāti taṃ ārabbha taṃ ārammaṇaṃ katvā. Pacchimañhi saccadvayanti nirodho maggo. Tañhi nayagambhīrattā. Duddasanti saṇhasukhumadhammattā sabhāveneva gambhīratāya duddasaṃ duviññeyyaṃ duravaggāhaṃ. Tatthāti purime saccadvaye. Andhabhūtanti andhakārabhūtaṃ. Na pavattati ārammaṇaṃ kātuṃ na visahati. Vacanīyattenāti vācakabhāvena tathā upaṭṭhānato. Sabhāvalakkhaṇassa duddasattāti pīḷanādiāyūhanādivasena ‘‘idaṃ dukkhaṃ, ayaṃ samudayo’’ti (ma. ni. 484; 3.104) yāthāvato sabhāvalakkhaṇassa duddasattā duviññeyyattā purimadvayaṃ gambhīraṃ. Tatthāti purimasmiṃ saccadvaye. Vipallāsaggāhavasena pavattatīti subhādiviparītaggāhānaṃ paccayabhāvavasena aññāṇaṃ pavattati.

    ઇદાનિ ‘‘દુક્ખે અઞ્ઞાણ’’ન્તિઆદીસુ પકારન્તરેનપિ અત્થં દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ દુક્ખેતિ એત્તાવતાતિ ‘‘અઞ્ઞાણન્તિ વુચ્ચમાનાય અવિજ્જાય દુક્ખે’’તિ એત્તકેન. સઙ્ગહતોતિ સમોધાનતો. કિચ્ચતોતિ અસમ્પટિવેધકિચ્ચતો. અઞ્ઞાણમિવાતિ વિસયસભાવં યાથાવતો પટિવિજ્ઝિતું અપ્પદાનકિચ્ચમિવ. ‘‘દુક્ખે’’તિઆદિના તત્થ અવિજ્જા પવત્તતિ, વિસેસતો નિદ્દિટ્ઠં હોતીતિ કત્વા સબ્બત્થેવ તથા અવિસિટ્ઠસભાવદસ્સનં ઇદન્તિ દસ્સેતું ‘‘અવિસેસતો પના’’તિઆદિ વુત્તં.

    Idāni ‘‘dukkhe aññāṇa’’ntiādīsu pakārantarenapi atthaṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Tattha dukkheti ettāvatāti ‘‘aññāṇanti vuccamānāya avijjāya dukkhe’’ti ettakena. Saṅgahatoti samodhānato. Kiccatoti asampaṭivedhakiccato. Aññāṇamivāti visayasabhāvaṃ yāthāvato paṭivijjhituṃ appadānakiccamiva. ‘‘Dukkhe’’tiādinā tattha avijjā pavattati, visesato niddiṭṭhaṃ hotīti katvā sabbattheva tathā avisiṭṭhasabhāvadassanaṃ idanti dassetuṃ ‘‘avisesato panā’’tiādi vuttaṃ.

    ખણિકનિરોધસ્સ ઇધ અનધિપ્પેતત્તા અયુજ્જમાનત્તા વિરાગગ્ગહણતો ચ અવિજ્જાદીનં પટિપક્ખવસેન પટિબાહનં ઇધ ‘‘નિરોધો’’તિ અધિપ્પેતો, સો ચ નેસં સબ્બસો અનુપ્પજ્જનમેવાતિ આહ ‘‘નિરોધો હોતીતિ અનુપ્પાદો હોતી’’તિ. ‘‘અવિજ્જા નિરુજ્ઝતિ એત્થાતિ અવિજ્જાનિરોધો, સઙ્ખારા નિરુજ્ઝન્તિ એત્થાતિ સઙ્ખારનિરોધો’’તિ એવં સબ્બેહિ એતેહિ નિરોધપદેહિ નિબ્બાનસ્સ દેસિતત્તા દટ્ઠબ્બા. તેનાહ ‘‘નિબ્બાનં હી’’તિઆદિ. વટ્ટવિવટ્ટન્તિ વટ્ટઞ્ચ વિવટ્ટઞ્ચ. ‘‘દ્વાદસહી’’તિ ઇદં પચ્ચેકં યોજેતબ્બં ‘‘અનુલોમતો દ્વાદસહિ પદેહિ વટ્ટં, પટિલોમતો દ્વાદસહિ વિવટ્ટં ઇધ દસ્સિત’’ન્તિ.

    Khaṇikanirodhassa idha anadhippetattā ayujjamānattā virāgaggahaṇato ca avijjādīnaṃ paṭipakkhavasena paṭibāhanaṃ idha ‘‘nirodho’’ti adhippeto, so ca nesaṃ sabbaso anuppajjanamevāti āha ‘‘nirodho hotīti anuppādo hotī’’ti. ‘‘Avijjā nirujjhati etthāti avijjānirodho, saṅkhārā nirujjhanti etthāti saṅkhāranirodho’’ti evaṃ sabbehi etehi nirodhapadehi nibbānassa desitattā daṭṭhabbā. Tenāha ‘‘nibbānaṃ hī’’tiādi. Vaṭṭavivaṭṭanti vaṭṭañca vivaṭṭañca. ‘‘Dvādasahī’’ti idaṃ paccekaṃ yojetabbaṃ ‘‘anulomato dvādasahi padehi vaṭṭaṃ, paṭilomato dvādasahi vivaṭṭaṃ idha dassita’’nti.

    વિભઙ્ગસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Vibhaṅgasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / સંયુત્તનિકાય • Saṃyuttanikāya / ૨. વિભઙ્ગસુત્તં • 2. Vibhaṅgasuttaṃ

    અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / સંયુત્તનિકાય (અટ્ઠકથા) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / ૨. વિભઙ્ગસુત્તવણ્ણના • 2. Vibhaṅgasuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact