Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૯. વિજિતસેનત્થેરગાથાવણ્ણના
9. Vijitasenattheragāthāvaṇṇanā
ઓલગ્ગેસ્સામીતિઆદિકા આયસ્મતો વિજિતસેનત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનન્તો અત્થદસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો ઘરાવાસં પહાય ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા અરઞ્ઞે વિહરન્તો આકાસેન ગચ્છન્તં ભગવન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો પસન્નાકારં દસ્સેન્તો અઞ્જલિં પગ્ગય્હ અટ્ઠાસિ. સત્થા તસ્સ અજ્ઝાસયં ઞત્વા આકાસતો ઓતરિ. સો ભગવતો મનોહરાનિ મધુરાનિ ફલાનિ ઉપનેસિ, પટિગ્ગહેસિ ભગવા અનુકમ્પં ઉપાદાય. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે કોસલરટ્ઠે હત્થાચરિયકુલે નિબ્બત્તિત્વા વિજિતસેનોતિ લદ્ધનામો વિઞ્ઞુતં પાપુણિ. તસ્સ માતુલા સેનો ચ ઉપસેનો ચાતિ દ્વે હત્થાચરિયા સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધા પબ્બજિત્વા વાસધુરં પૂરેન્તા અરહત્તં પાપુણિંસુ. વિજિતસેનોપિ હત્થિસિપ્પે નિપ્ફત્તિં ગતો નિસ્સરણજ્ઝાસયતાય ઘરાવાસે અલગ્ગમાનસો સત્થુ યમકપાટિહારિયં દિસ્વા પટિલદ્ધસદ્ધો માતુલત્થેરાનં સન્તિકે પબ્બજિત્વા તેસં ઓવાદાનુસાસનિયા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો વિપસ્સનાવીથિં લઙ્ઘિત્વા બહિદ્ધા નાનારમ્મણે વિધાવન્તં અત્તનો ચિત્તં ઓવદન્તો –
Olaggessāmītiādikā āyasmato vijitasenattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ kusalaṃ upacinanto atthadassissa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto gharāvāsaṃ pahāya isipabbajjaṃ pabbajitvā araññe viharanto ākāsena gacchantaṃ bhagavantaṃ disvā pasannamānaso pasannākāraṃ dassento añjaliṃ paggayha aṭṭhāsi. Satthā tassa ajjhāsayaṃ ñatvā ākāsato otari. So bhagavato manoharāni madhurāni phalāni upanesi, paṭiggahesi bhagavā anukampaṃ upādāya. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde kosalaraṭṭhe hatthācariyakule nibbattitvā vijitasenoti laddhanāmo viññutaṃ pāpuṇi. Tassa mātulā seno ca upaseno cāti dve hatthācariyā satthu santike dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddhā pabbajitvā vāsadhuraṃ pūrentā arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Vijitasenopi hatthisippe nipphattiṃ gato nissaraṇajjhāsayatāya gharāvāse alaggamānaso satthu yamakapāṭihāriyaṃ disvā paṭiladdhasaddho mātulattherānaṃ santike pabbajitvā tesaṃ ovādānusāsaniyā vipassanāya kammaṃ karonto vipassanāvīthiṃ laṅghitvā bahiddhā nānārammaṇe vidhāvantaṃ attano cittaṃ ovadanto –
૩૫૫.
355.
‘‘ઓલગ્ગેસ્સામિ તે ચિત્ત, આણિદ્વારેવ હત્થિનં;
‘‘Olaggessāmi te citta, āṇidvāreva hatthinaṃ;
ન તં પાપે નિયોજેસ્સં, કામજાલં સરીરજં.
Na taṃ pāpe niyojessaṃ, kāmajālaṃ sarīrajaṃ.
૩૫૬.
356.
‘‘ત્વં ઓલગ્ગો ન ગચ્છસિ, દ્વારવિવરં ગજોવ અલભન્તો;
‘‘Tvaṃ olaggo na gacchasi, dvāravivaraṃ gajova alabhanto;
ન ચ ચિત્તકલિ પુનપ્પુનં, પસક્ક પાપરતો ચરિસ્સસિ.
Na ca cittakali punappunaṃ, pasakka pāparato carissasi.
૩૫૭.
357.
‘‘યથા કુઞ્જરં અદન્તં, નવગ્ગહમઙ્કુસગ્ગહો;
‘‘Yathā kuñjaraṃ adantaṃ, navaggahamaṅkusaggaho;
બલવા આવત્તેતિ અકામં, એવં આવત્તયિસ્સં તં.
Balavā āvatteti akāmaṃ, evaṃ āvattayissaṃ taṃ.
૩૫૮.
358.
‘‘યથા વરહયદમકુસલો, સારથિપવરો દમેતિ આજઞ્ઞં;
‘‘Yathā varahayadamakusalo, sārathipavaro dameti ājaññaṃ;
એવં દમયિસ્સં તં, પતિટ્ઠિતો પઞ્ચસુ બલેસુ.
Evaṃ damayissaṃ taṃ, patiṭṭhito pañcasu balesu.
૩૫૯.
359.
‘‘સતિયા તં નિબન્ધિસ્સં, પયુત્તો તે દમેસ્સામિ;
‘‘Satiyā taṃ nibandhissaṃ, payutto te damessāmi;
વીરિયધુરનિગ્ગહિતો, ન યિતો દૂરં ગમિસ્સસે ચિત્તા’’તિ. –
Vīriyadhuraniggahito, na yito dūraṃ gamissase cittā’’ti. –
ગાથા અભાસિ.
Gāthā abhāsi.
તત્થ ઓલગ્ગેસ્સામીતિ સંવરિસ્સામિ નિવારેસ્સામિ. તેતિ તં. ઉપયોગત્થે હિ ઇદં સામિવચનં . તે ગમનન્તિ વા વચનસેસો. હત્થિનન્તિ ચ હત્થિન્તિ અત્થો. ચિત્તાતિ અત્તનો ચિત્તં આલપતિ. યથા તં વારેતુકામો, તં દસ્સેન્તો ‘‘આણિદ્વારેવ હત્થિન’’ન્તિ આહ. આણિદ્વારં નામ પાકારબદ્ધસ્સ નગરસ્સ ખુદ્દકદ્વારં, યં ઘટિકાછિદ્દે આણિમ્હિ પક્ખિત્તે યન્તેન વિના અબ્ભન્તરે ઠિતેહિપિ વિવરિતું ન સક્કા. યેન મનુસ્સગવસ્સમહિંસાદયો ન નિગ્ગન્તું સક્કા. નગરતો બહિ નિગ્ગન્તુકામમ્પિ હત્થિં યતો પલોભેત્વા હત્થાચરિયો ગમનં નિવારેસિ. અથ વા આણિદ્વારં નામ પલિઘદ્વારં. તત્થ હિ તિરિયં પલિઘં ઠપેત્વા રુક્ખસૂચિસઙ્ખાતં આણિં પલિઘસીસે આવુણન્તિ. પાપેતિ રૂપાદીસુ ઉપ્પજ્જનકઅભિજ્ઝાદિપાપધમ્મે તં ન નિયોજેસ્સં ન નિયોજિસ્સામિ. કામજાલાતિ કામસ્સ જાલભૂતં. યથા હિ મચ્છબન્ધમિગલુદ્દાનં જાલં નામ મચ્છાદીનં તેસં યથાકામકારસાધનં, એવં અયોનિસોમનસિકારાનુપાતિતં ચિત્તં મારસ્સ કામકારસાધનં. તેન હિ સો સત્તે અનત્થેસુ પાતેતિ. સરીરજાતિ સરીરેસુ ઉપ્પજ્જનક. પઞ્ચવોકારભવે હિ ચિત્તં રૂપપટિબદ્ધવુત્તિતાય ‘‘સરીરજ’’ન્તિ વુચ્ચતિ.
Tattha olaggessāmīti saṃvarissāmi nivāressāmi. Teti taṃ. Upayogatthe hi idaṃ sāmivacanaṃ . Te gamananti vā vacanaseso. Hatthinanti ca hatthinti attho. Cittāti attano cittaṃ ālapati. Yathā taṃ vāretukāmo, taṃ dassento ‘‘āṇidvāreva hatthina’’nti āha. Āṇidvāraṃ nāma pākārabaddhassa nagarassa khuddakadvāraṃ, yaṃ ghaṭikāchidde āṇimhi pakkhitte yantena vinā abbhantare ṭhitehipi vivarituṃ na sakkā. Yena manussagavassamahiṃsādayo na niggantuṃ sakkā. Nagarato bahi niggantukāmampi hatthiṃ yato palobhetvā hatthācariyo gamanaṃ nivāresi. Atha vā āṇidvāraṃ nāma palighadvāraṃ. Tattha hi tiriyaṃ palighaṃ ṭhapetvā rukkhasūcisaṅkhātaṃ āṇiṃ palighasīse āvuṇanti. Pāpeti rūpādīsu uppajjanakaabhijjhādipāpadhamme taṃ na niyojessaṃ na niyojissāmi. Kāmajālāti kāmassa jālabhūtaṃ. Yathā hi macchabandhamigaluddānaṃ jālaṃ nāma macchādīnaṃ tesaṃ yathākāmakārasādhanaṃ, evaṃ ayonisomanasikārānupātitaṃ cittaṃ mārassa kāmakārasādhanaṃ. Tena hi so satte anatthesu pāteti. Sarīrajāti sarīresu uppajjanaka. Pañcavokārabhave hi cittaṃ rūpapaṭibaddhavuttitāya ‘‘sarīraja’’nti vuccati.
ત્વં ઓલગ્ગો ન ગચ્છસીતિ ત્વં, ચિત્તકલિ, મયા સતિપઞ્ઞાપતોદઅઙ્કુસેહિ વારિતો ન દાનિ યથારુચિં ગમિસ્સસિ, અયોનિસોમનસિકારવસેન યથાકામં વત્તિતું ન લભિસ્સસિ. યથા કિં? દ્વારવિવરં ગજોવ અલભન્તો નગરતો ગજનિરોધતો વા નિગ્ગમનાય દ્વારવિવરકં અલભમાનો હત્થી વિય. ચિત્તકલીતિ ચિત્તકાળકણ્ણિ. પુનપ્પુનન્તિ અપરાપરં. પસક્કાતિ સરણસમ્પસ્સાસવસેન. પાપરતોતિ પાપકમ્મનિરતો પુબ્બે વિય ઇદાનિ ન ચરિસ્સસિ તથા ચરિતું ન દસ્સામીતિ અત્થો.
Tvaṃ olaggo na gacchasīti tvaṃ, cittakali, mayā satipaññāpatodaaṅkusehi vārito na dāni yathāruciṃ gamissasi, ayonisomanasikāravasena yathākāmaṃ vattituṃ na labhissasi. Yathā kiṃ? Dvāravivaraṃ gajova alabhanto nagarato gajanirodhato vā niggamanāya dvāravivarakaṃ alabhamāno hatthī viya. Cittakalīti cittakāḷakaṇṇi. Punappunanti aparāparaṃ. Pasakkāti saraṇasampassāsavasena. Pāparatoti pāpakammanirato pubbe viya idāni na carissasi tathā carituṃ na dassāmīti attho.
અદન્તન્તિ અદમિતં હત્થિસિક્ખં અસિક્ખિતં. નવગ્ગહન્તિ અચિરગહિતં. અઙ્કુસગ્ગહોતિ હત્થાચરિયો. બલવાતિ કાયબલેન ઞાણબલેન ચ બલવા. આવત્તેતિ અકામન્તિ અનિચ્છન્તમેવ નિસેધનતો નિવત્તેતિ. એવં આવત્તયિસ્સન્તિ યથા યથાવુત્તં હત્થિં હત્થાચરિયો, એવં તં ચિત્તં ચિત્તકલિં દુચ્ચરિતનિસેધનતો નિવત્તયિસ્સામિ.
Adantanti adamitaṃ hatthisikkhaṃ asikkhitaṃ. Navaggahanti aciragahitaṃ. Aṅkusaggahoti hatthācariyo. Balavāti kāyabalena ñāṇabalena ca balavā. Āvatteti akāmanti anicchantameva nisedhanato nivatteti. Evaṃ āvattayissanti yathā yathāvuttaṃ hatthiṃ hatthācariyo, evaṃ taṃ cittaṃ cittakaliṃ duccaritanisedhanato nivattayissāmi.
વરહયદમકુસલોતિ ઉત્તમાનં અસ્સદમ્માનં દમને કુસલો. તતો એવ સારથિપવરો અસ્સદમ્મસારથીસુ વિસિટ્ઠો દમેતિ આજઞ્ઞં આજાનીયં અસ્સદમ્મં દેસકાલાનુરૂપં સણ્હફરુસેહિ દમેતિ વિનેતિ નિબ્બિસેવનં કરોતિ. પતિટ્ઠિતો પઞ્ચસુ બલેસૂતિ સદ્ધાદીસુ પઞ્ચસુ બલેસુ પતિટ્ઠિતો હુત્વા અસ્સદ્ધિયાદિનિસેધનતો તં દમયિસ્સં દમેસ્સામીતિ અત્થો.
Varahayadamakusaloti uttamānaṃ assadammānaṃ damane kusalo. Tato eva sārathipavaro assadammasārathīsu visiṭṭho dameti ājaññaṃ ājānīyaṃ assadammaṃ desakālānurūpaṃ saṇhapharusehi dameti vineti nibbisevanaṃ karoti. Patiṭṭhito pañcasu balesūti saddhādīsu pañcasu balesu patiṭṭhito hutvā assaddhiyādinisedhanato taṃ damayissaṃ damessāmīti attho.
સતિયા તં નિબન્ધિસ્સન્તિ ગોચરજ્ઝત્તતો બહિ ગન્તું અદેન્તો સતિયોત્તેન કમ્મટ્ઠાનથમ્ભે, ચિત્તકલિ, તં નિબન્ધિસ્સામિ નિયમેસ્સામિ. પયુત્તો તે દમેસ્સામીતિ તત્થ નિબન્ધન્તો એવ યુત્તપ્પયુત્તો હુત્વા તે દમેસ્સામિ, સંકિલેસમલતો તં વિસોધેસ્સામિ. વીરિયધુરનિગ્ગહિતોતિ યથાવુત્તો છેકેન સુસારથિના યુગે યોજિતો યુગનિગ્ગહિતો યુગન્તરગતો તં નાતિક્કમતિ, એવં ત્વમ્પિ ચિત્ત, મમ વીરિયધુરે નિગ્ગહિતો સક્કચ્ચકારિતાય સાતચ્ચકારિતાય અઞ્ઞથા વત્તિતું અલભન્તો ઇતો ગોચરજ્ઝત્તતો દૂરં બહિ ન ગમિસ્સસિ. ભાવનાનુયુત્તસ્સ હિ કમ્મટ્ઠાનતો અઞ્ઞં આસન્નમ્પિ લક્ખણતો દૂરમેવાતિ એવં થેરો ઇમાહિ ગાથાહિ અત્તનો ચિત્તં નિગ્ગણ્હન્તોવ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૨.૪૫.૨૨-૩૦) –
Satiyātaṃ nibandhissanti gocarajjhattato bahi gantuṃ adento satiyottena kammaṭṭhānathambhe, cittakali, taṃ nibandhissāmi niyamessāmi. Payutto te damessāmīti tattha nibandhanto eva yuttappayutto hutvā te damessāmi, saṃkilesamalato taṃ visodhessāmi. Vīriyadhuraniggahitoti yathāvutto chekena susārathinā yuge yojito yuganiggahito yugantaragato taṃ nātikkamati, evaṃ tvampi citta, mama vīriyadhure niggahito sakkaccakāritāya sātaccakāritāya aññathā vattituṃ alabhanto ito gocarajjhattato dūraṃ bahi na gamissasi. Bhāvanānuyuttassa hi kammaṭṭhānato aññaṃ āsannampi lakkhaṇato dūramevāti evaṃ thero imāhi gāthāhi attano cittaṃ niggaṇhantova vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.45.22-30) –
‘‘સુવણ્ણવણ્ણં સમ્બુદ્ધં, દ્વત્તિંસવરલક્ખણં;
‘‘Suvaṇṇavaṇṇaṃ sambuddhaṃ, dvattiṃsavaralakkhaṇaṃ;
વિપિનગ્ગેન ગચ્છન્તં, સાલરાજંવ ફુલ્લિતં.
Vipinaggena gacchantaṃ, sālarājaṃva phullitaṃ.
‘‘તિણત્થરં પઞ્ઞાપેત્વા, બુદ્ધસેટ્ઠં અયાચહં;
‘‘Tiṇattharaṃ paññāpetvā, buddhaseṭṭhaṃ ayācahaṃ;
અનુકમ્પતુ મં બુદ્ધો, ભિક્ખં ઇચ્છામિ દાતવે.
Anukampatu maṃ buddho, bhikkhaṃ icchāmi dātave.
‘‘અનુકમ્પકો કારુણિકો, અત્થદસ્સી મહાયસો;
‘‘Anukampako kāruṇiko, atthadassī mahāyaso;
મમ સઙ્કપ્પમઞ્ઞાય, ઓરૂહિ મમ અસ્સમે.
Mama saṅkappamaññāya, orūhi mama assame.
‘‘ઓરોહિત્વાન સમ્બુદ્ધો, નિસીદિ પણ્ણસન્થરે;
‘‘Orohitvāna sambuddho, nisīdi paṇṇasanthare;
ભલ્લાતકં ગહેત્વાન, બુદ્ધસેટ્ઠસ્સદાસહં.
Bhallātakaṃ gahetvāna, buddhaseṭṭhassadāsahaṃ.
‘‘મમ નિજ્ઝાયમાનસ્સ, પરિભુઞ્જિ તદા જિનો;
‘‘Mama nijjhāyamānassa, paribhuñji tadā jino;
તત્થ ચિત્તં પસાદેત્વા, અભિવન્દિં તદા જિનં.
Tattha cittaṃ pasādetvā, abhivandiṃ tadā jinaṃ.
‘‘અટ્ઠારસે કપ્પસતે, યં ફલમદદિં તદા;
‘‘Aṭṭhārase kappasate, yaṃ phalamadadiṃ tadā;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ફલદાનસ્સિદં ફલં.
Duggatiṃ nābhijānāmi, phaladānassidaṃ phalaṃ.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
અરહત્તં પન પત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તોપિ ઇમા ગાથા અભાસિ.
Arahattaṃ pana patvā aññaṃ byākarontopi imā gāthā abhāsi.
વિજિતસેનત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Vijitasenattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૯. વિજિતસેનત્થેરગાથા • 9. Vijitasenattheragāthā