Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / જાતક-અટ્ઠકથા • Jātaka-aṭṭhakathā |
[૩૯૧] ૬. વિજ્જાધરજાતકવણ્ણના
[391] 6. Vijjādharajātakavaṇṇanā
દુબ્બણ્ણરૂપન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો લોકત્થચરિયં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ મહાકણ્હજાતકે (જા॰ ૧.૧૨.૬૧ આદયો) આવિ ભવિસ્સતિ. તદા પન સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ તથાગતો લોકત્થચરિયં ચરિયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.
Dubbaṇṇarūpanti idaṃ satthā jetavane viharanto lokatthacariyaṃ ārabbha kathesi. Vatthu mahākaṇhajātake (jā. 1.12.61 ādayo) āvi bhavissati. Tadā pana satthā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi tathāgato lokatthacariyaṃ cariyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો સક્કો અહોસિ. તદા એકો વિજ્જાધરો વિજ્જં પરિવત્તેત્વા અડ્ઢરત્તસમયે આગન્ત્વા બારાણસિરઞ્ઞો અગ્ગમહેસિયા સદ્ધિં અતિચરતિ, તસ્સા પરિચારિકાયો સઞ્જાનિંસુ. સા સયમેવ રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘દેવ, એકો પુરિસો અડ્ઢરત્તસમયે સિરિગબ્ભં પવિસિત્વા મં દૂસેતી’’તિ આહ. ‘‘સક્ખિસ્સસિ પન કિઞ્ચિ સઞ્ઞાણં કાતુ’’ન્તિ? ‘‘સક્કોમિ, દેવા’’તિ સા જાતિહિઙ્ગુલિકપાતિં આહરાપેત્વા તસ્સ પુરિસસ્સ રત્તિં આગન્ત્વા અભિરમિત્વા ગચ્છન્તસ્સ પિટ્ઠિયં પઞ્ચઙ્ગુલિકં દત્વા પાતોવ રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા મનુસ્સે આણાપેસિ ‘‘ગચ્છથ, સબ્બદિસાસુ ઓલોકેત્વા પિટ્ઠિયં કતજાતિહિઙ્ગુલપઞ્ચઙ્ગુલિકપુરિસં ગણ્હથા’’તિ. વિજ્જાધરોપિ રત્તિં અનાચારં કત્વા દિવા સુસાને સૂરિયં નમસ્સન્તો એકપાદેન તિટ્ઠતિ. રાજપુરિસા તં દિસ્વા પરિવારયિંસુ. સો ‘‘પાકટં મે કમ્મં જાત’’ન્તિ વિજ્જં પરિવત્તેત્વા આકાસેન ઉપ્પતિત્વા ગતો.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto sakko ahosi. Tadā eko vijjādharo vijjaṃ parivattetvā aḍḍharattasamaye āgantvā bārāṇasirañño aggamahesiyā saddhiṃ aticarati, tassā paricārikāyo sañjāniṃsu. Sā sayameva rājānaṃ upasaṅkamitvā ‘‘deva, eko puriso aḍḍharattasamaye sirigabbhaṃ pavisitvā maṃ dūsetī’’ti āha. ‘‘Sakkhissasi pana kiñci saññāṇaṃ kātu’’nti? ‘‘Sakkomi, devā’’ti sā jātihiṅgulikapātiṃ āharāpetvā tassa purisassa rattiṃ āgantvā abhiramitvā gacchantassa piṭṭhiyaṃ pañcaṅgulikaṃ datvā pātova rañño ārocesi. Rājā manusse āṇāpesi ‘‘gacchatha, sabbadisāsu oloketvā piṭṭhiyaṃ katajātihiṅgulapañcaṅgulikapurisaṃ gaṇhathā’’ti. Vijjādharopi rattiṃ anācāraṃ katvā divā susāne sūriyaṃ namassanto ekapādena tiṭṭhati. Rājapurisā taṃ disvā parivārayiṃsu. So ‘‘pākaṭaṃ me kammaṃ jāta’’nti vijjaṃ parivattetvā ākāsena uppatitvā gato.
રાજા તં દિસ્વા આગતપુરિસે ‘‘અદ્દસથા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, અદ્દસામા’’તિ. ‘‘કો નામેસો’’તિ? ‘‘પબ્બજિતો, દેવા’’તિ. ‘‘સો હિ રત્તિં અનાચારં કત્વા દિવા પબ્બજિતવેસેન વસતિ’’. રાજા ‘‘ઇમે દિવા સમણવેસેન ચરિત્વા રત્તિં અનાચારં કરોન્તી’’તિ પબ્બજિતાનં કુજ્ઝિત્વા મિચ્છાગહણં ગહેત્વા ‘‘મય્હં વિજિતા ઇમે સબ્બે પબ્બજિતા પલાયન્તુ, દિટ્ઠદિટ્ઠટ્ઠાને રાજાણં કરિસ્સન્તૂ’’તિ ભેરિં ચરાપેસિ. તિયોજનસતિકા કાસિરટ્ઠા પલાયિત્વા સબ્બે પબ્બજિતા અઞ્ઞરાજધાનિયો અગમિંસુ. સકલકાસિરટ્ઠે મનુસ્સાનં ઓવાદદાયકો એકોપિ ધમ્મિકસમણબ્રાહ્મણો નાહોસિ. અનોવાદકા મનુસ્સા ફરુસા અહેસું, દાનસીલવિમુખા મતમતા યેભુય્યેન અપાયે નિબ્બત્તિંસુ, સગ્ગે નિબ્બત્તનકા નામ નાહેસું.
Rājā taṃ disvā āgatapurise ‘‘addasathā’’ti pucchi. ‘‘Āma, addasāmā’’ti. ‘‘Ko nāmeso’’ti? ‘‘Pabbajito, devā’’ti. ‘‘So hi rattiṃ anācāraṃ katvā divā pabbajitavesena vasati’’. Rājā ‘‘ime divā samaṇavesena caritvā rattiṃ anācāraṃ karontī’’ti pabbajitānaṃ kujjhitvā micchāgahaṇaṃ gahetvā ‘‘mayhaṃ vijitā ime sabbe pabbajitā palāyantu, diṭṭhadiṭṭhaṭṭhāne rājāṇaṃ karissantū’’ti bheriṃ carāpesi. Tiyojanasatikā kāsiraṭṭhā palāyitvā sabbe pabbajitā aññarājadhāniyo agamiṃsu. Sakalakāsiraṭṭhe manussānaṃ ovādadāyako ekopi dhammikasamaṇabrāhmaṇo nāhosi. Anovādakā manussā pharusā ahesuṃ, dānasīlavimukhā matamatā yebhuyyena apāye nibbattiṃsu, sagge nibbattanakā nāma nāhesuṃ.
સક્કો નવે દેવપુત્તે અપસ્સન્તો ‘‘કિં નુ ખો કારણ’’ન્તિ આવજ્જેત્વા વિજ્જાધરં નિસ્સાય બારાણસિરઞ્ઞા કુદ્ધેન મિચ્છાગહણં ગહેત્વા પબ્બજિતાનં રટ્ઠા પબ્બાજિતભાવં ઞત્વા ‘‘ઠપેત્વા મં અઞ્ઞો ઇમસ્સ રઞ્ઞો મિચ્છાગહણં ભિન્દિતું સમત્થો નામ નત્થિ, રઞ્ઞો ચ રટ્ઠવાસીનઞ્ચ અવસ્સયો ભવિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા નન્દમૂલપબ્ભારે પચ્ચેકબુદ્ધાનં સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા ‘‘ભન્તે, મય્હં એકં મહલ્લકં પચ્ચેકબુદ્ધં દેથ, કાસિરટ્ઠં પસાદેસ્સામી’’તિ આહ. સો સઙ્ઘત્થેરમેવ લભિ, અથસ્સ પત્તચીવરં ગહેત્વા તં પુરતો કત્વા સયં પચ્છતો હુત્વા સિરસ્મિં અઞ્જલિં ઠપેત્વા પચ્ચેકબુદ્ધં નમસ્સન્તો ઉત્તમરૂપધરો માણવકો હુત્વા સકલનગરસ્સ મત્થકેન તિક્ખત્તું વિચરિત્વા રાજદ્વારં આગન્ત્વા આકાસે અટ્ઠાસિ. અમચ્ચા રઞ્ઞો આરોચેસું ‘‘દેવ, અભિરૂપો માણવકો એકં સમણં આનેત્વા રાજદ્વારે આકાસે ઠિતો’’તિ. રાજા આસના ઉટ્ઠાય સીહપઞ્જરે ઠત્વા ‘‘માણવક, કસ્મા ત્વં અભિરૂપો સમાનો એતસ્સ વિરૂપસ્સ સમણસ્સ પત્તચીવરં ગહેત્વા નમસ્સમાનો ઠિતો’’તિ તેન સદ્ધિં સલ્લપન્તો પઠમં ગાથમાહ –
Sakko nave devaputte apassanto ‘‘kiṃ nu kho kāraṇa’’nti āvajjetvā vijjādharaṃ nissāya bārāṇasiraññā kuddhena micchāgahaṇaṃ gahetvā pabbajitānaṃ raṭṭhā pabbājitabhāvaṃ ñatvā ‘‘ṭhapetvā maṃ añño imassa rañño micchāgahaṇaṃ bhindituṃ samattho nāma natthi, rañño ca raṭṭhavāsīnañca avassayo bhavissāmī’’ti cintetvā nandamūlapabbhāre paccekabuddhānaṃ santikaṃ gantvā vanditvā ‘‘bhante, mayhaṃ ekaṃ mahallakaṃ paccekabuddhaṃ detha, kāsiraṭṭhaṃ pasādessāmī’’ti āha. So saṅghattherameva labhi, athassa pattacīvaraṃ gahetvā taṃ purato katvā sayaṃ pacchato hutvā sirasmiṃ añjaliṃ ṭhapetvā paccekabuddhaṃ namassanto uttamarūpadharo māṇavako hutvā sakalanagarassa matthakena tikkhattuṃ vicaritvā rājadvāraṃ āgantvā ākāse aṭṭhāsi. Amaccā rañño ārocesuṃ ‘‘deva, abhirūpo māṇavako ekaṃ samaṇaṃ ānetvā rājadvāre ākāse ṭhito’’ti. Rājā āsanā uṭṭhāya sīhapañjare ṭhatvā ‘‘māṇavaka, kasmā tvaṃ abhirūpo samāno etassa virūpassa samaṇassa pattacīvaraṃ gahetvā namassamāno ṭhito’’ti tena saddhiṃ sallapanto paṭhamaṃ gāthamāha –
૧૦૮.
108.
‘‘દુબ્બણ્ણરૂપં તુવમરિયવણ્ણી, પુરક્ખત્વા પઞ્જલિકો નમસ્સસિ;
‘‘Dubbaṇṇarūpaṃ tuvamariyavaṇṇī, purakkhatvā pañjaliko namassasi;
સેય્યો નુ તેસો ઉદવા સરિક્ખો, નામં પરસ્સત્તનો ચાપિ બ્રૂહી’’તિ.
Seyyo nu teso udavā sarikkho, nāmaṃ parassattano cāpi brūhī’’ti.
તત્થ અરિયવણ્ણીતિ સુન્દરરૂપો. સેય્યો નુ તેસોતિ એસો વિરૂપો પબ્બજિતો કિં નુ તયા ઉત્તરિતરો, ઉદાહુ સરિક્ખો. નામં પરસ્સત્તનો ચાપીતિ એતસ્સ પરસ્સ ચ અત્તનો ચ નામં બ્રૂહીતિ પુચ્છતિ.
Tattha ariyavaṇṇīti sundararūpo. Seyyo nu tesoti eso virūpo pabbajito kiṃ nu tayā uttaritaro, udāhu sarikkho. Nāmaṃ parassattano cāpīti etassa parassa ca attano ca nāmaṃ brūhīti pucchati.
અથ નં સક્કો ‘‘મહારાજ, સમણા નામ ગરુટ્ઠાનિયા, તેન મે નામં લપિતું ન લબ્ભતિ, મય્હં પન તે નામં કથેસ્સામી’’તિ વત્વા દુતિયં ગાથમાહ –
Atha naṃ sakko ‘‘mahārāja, samaṇā nāma garuṭṭhāniyā, tena me nāmaṃ lapituṃ na labbhati, mayhaṃ pana te nāmaṃ kathessāmī’’ti vatvā dutiyaṃ gāthamāha –
૧૦૯.
109.
‘‘ન નામગોત્તં ગણ્હન્તિ રાજ, સમ્મગ્ગતાનુજ્જુગતાન દેવા;
‘‘Na nāmagottaṃ gaṇhanti rāja, sammaggatānujjugatāna devā;
અહઞ્ચ તે નામધેય્યં વદામિ, સક્કોહમસ્મી તિદસાનમિન્દો’’તિ.
Ahañca te nāmadheyyaṃ vadāmi, sakkohamasmī tidasānamindo’’ti.
તત્થ સમ્મગ્ગતાનુજ્જુગતાન દેવાતિ મહારાજ, સબ્બસઙ્ખારે યથા સભાવસરસવસેન સમ્મસિત્વા અગ્ગફલં અરહત્તં પત્તત્તા સમ્મગ્ગતાનં, ઉજુના ચ અટ્ઠઙ્ગિકેન મગ્ગેન નિબ્બાનં ગતત્તા ઉજુગતાનં મહાખીણાસવાનં ઉપપત્તિદેવેહિ ઉત્તરિતરાનં વિસુદ્ધિદેવાનં ઉપપત્તિદેવા નામગોત્તં ન ગણ્હન્તિ. અહઞ્ચ તે નામધેય્યન્તિ અપિચ અહં અત્તનો નામધેય્યં તુય્હં કથેમિ.
Tattha sammaggatānujjugatāna devāti mahārāja, sabbasaṅkhāre yathā sabhāvasarasavasena sammasitvā aggaphalaṃ arahattaṃ pattattā sammaggatānaṃ, ujunā ca aṭṭhaṅgikena maggena nibbānaṃ gatattā ujugatānaṃ mahākhīṇāsavānaṃ upapattidevehi uttaritarānaṃ visuddhidevānaṃ upapattidevā nāmagottaṃ na gaṇhanti. Ahañca te nāmadheyyanti apica ahaṃ attano nāmadheyyaṃ tuyhaṃ kathemi.
તં સુત્વા રાજા તતિયગાથાય ભિક્ખુનમસ્સને આનિસંસં પુચ્છિ –
Taṃ sutvā rājā tatiyagāthāya bhikkhunamassane ānisaṃsaṃ pucchi –
૧૧૦.
110.
‘‘યો દિસ્વા ભિક્ખું ચરણૂપપન્નં, પુરક્ખત્વા પઞ્જલિકો નમસ્સતિ;
‘‘Yo disvā bhikkhuṃ caraṇūpapannaṃ, purakkhatvā pañjaliko namassati;
પુચ્છામિ તં દેવરાજેતમત્થં, ઇતો ચુતો કિં લભતે સુખં સો’’તિ.
Pucchāmi taṃ devarājetamatthaṃ, ito cuto kiṃ labhate sukhaṃ so’’ti.
સક્કો ચતુત્થગાથાય કથેસિ –
Sakko catutthagāthāya kathesi –
૧૧૧.
111.
‘‘યો દિસ્વા ભિક્ખું ચરણૂપપન્નં, પુરક્ખત્વા પઞ્જલિકો નમસ્સતિ;
‘‘Yo disvā bhikkhuṃ caraṇūpapannaṃ, purakkhatvā pañjaliko namassati;
દિટ્ઠેવ ધમ્મે લભતે પસંસં, સગ્ગઞ્ચ સો યાતિ સરીરભેદા’’તિ.
Diṭṭheva dhamme labhate pasaṃsaṃ, saggañca so yāti sarīrabhedā’’ti.
તત્થ ભિક્ખુન્તિ ભિન્નકિલેસં પરિસુદ્ધપુગ્ગલં. ચરણૂપપન્નન્તિ સીલચરણેન ઉપેતં. દિટ્ઠેવ ધમ્મેતિ ન કેવલં ઇતો ચુતોયેવ, ઇમસ્મિં પન અત્તભાવે સો પસંસં લભતિ, પસંસાસુખં વિન્દતીતિ.
Tattha bhikkhunti bhinnakilesaṃ parisuddhapuggalaṃ. Caraṇūpapannanti sīlacaraṇena upetaṃ. Diṭṭheva dhammeti na kevalaṃ ito cutoyeva, imasmiṃ pana attabhāve so pasaṃsaṃ labhati, pasaṃsāsukhaṃ vindatīti.
રાજા સક્કસ્સ કથં સુત્વા અત્તનો મિચ્છાગહણં ભિન્દિત્વા તુટ્ઠમાનસો પઞ્ચમં ગાથમાહ –
Rājā sakkassa kathaṃ sutvā attano micchāgahaṇaṃ bhinditvā tuṭṭhamānaso pañcamaṃ gāthamāha –
૧૧૨.
112.
‘‘લક્ખી વત મે ઉદપાદિ અજ્જ, યં વાસવં ભૂતપતિદ્દસામ;
‘‘Lakkhī vata me udapādi ajja, yaṃ vāsavaṃ bhūtapatiddasāma;
ભિક્ખુઞ્ચ દિસ્વાન તુવઞ્ચ સક્ક, કાહામિ પુઞ્ઞાનિ અનપ્પકાની’’તિ.
Bhikkhuñca disvāna tuvañca sakka, kāhāmi puññāni anappakānī’’ti.
તત્થ લક્ખીતિ સિરી, પઞ્ઞાતિપિ વદન્તિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – અજ્જ મમ તવ વચનં સુણન્તસ્સેવ કુસલાકુસલવિપાકજાનનપઞ્ઞા ઉદપાદીતિ. યન્તિ નિપાતમત્તં. ભૂતપતિદ્દસામાતિ ભૂતપતિં અદ્દસામ.
Tattha lakkhīti sirī, paññātipi vadanti. Idaṃ vuttaṃ hoti – ajja mama tava vacanaṃ suṇantasseva kusalākusalavipākajānanapaññā udapādīti. Yanti nipātamattaṃ. Bhūtapatiddasāmāti bhūtapatiṃ addasāma.
તં સુત્વા સક્કો પણ્ડિતસ્સ થુતિં કરોન્તો છટ્ઠં ગાથમાહ –
Taṃ sutvā sakko paṇḍitassa thutiṃ karonto chaṭṭhaṃ gāthamāha –
૧૧૩.
113.
‘‘અદ્ધા હવે સેવિતબ્બા સપઞ્ઞા, બહુસ્સુતા યે બહુઠાનચિન્તિનો;
‘‘Addhā have sevitabbā sapaññā, bahussutā ye bahuṭhānacintino;
ભિક્ખુઞ્ચ દિસ્વાન મમઞ્ચ રાજ, કરોહિ પુઞ્ઞાનિ અનપ્પકાની’’તિ.
Bhikkhuñca disvāna mamañca rāja, karohi puññāni anappakānī’’ti.
તત્થ બહુઠાનચિન્તિનોતિ બહૂનિ કારણાનિ ચિન્તનસમત્થા.
Tattha bahuṭhānacintinoti bahūni kāraṇāni cintanasamatthā.
તં સુત્વા રાજા ઓસાનગાથમાહ –
Taṃ sutvā rājā osānagāthamāha –
૧૧૪.
114.
‘‘અક્કોધનો નિચ્ચપસન્નચિત્તો, સબ્બાતિથીયાચયોગો ભવિત્વા;
‘‘Akkodhano niccapasannacitto, sabbātithīyācayogo bhavitvā;
નિહચ્ચ માનં અભિવાદયિસ્સં, સુત્વાન દેવિન્દ સુભાસિતાની’’તિ.
Nihacca mānaṃ abhivādayissaṃ, sutvāna devinda subhāsitānī’’ti.
તત્થ સબ્બાતિથીયાચયોગો ભવિત્વાતિ સબ્બેસં અતિથીનં આગતાનં આગન્તુકાનં યં યં તે યાચન્તિ, તસ્સ તસ્સ યુત્તો અનુચ્છવિકો ભવિત્વા, સબ્બં તેહિ યાચિતયાચિતં દદમાનોતિ અત્થો. સુત્વાન દેવિન્દ સુભાસિતાનીતિ તવ સુભાસિતાનિ સુત્વા અહં એવરૂપો ભવિસ્સામીતિ વદતિ.
Tattha sabbātithīyācayogo bhavitvāti sabbesaṃ atithīnaṃ āgatānaṃ āgantukānaṃ yaṃ yaṃ te yācanti, tassa tassa yutto anucchaviko bhavitvā, sabbaṃ tehi yācitayācitaṃ dadamānoti attho. Sutvāna devinda subhāsitānīti tava subhāsitāni sutvā ahaṃ evarūpo bhavissāmīti vadati.
એવઞ્ચ પન વત્વા પાસાદા ઓરુય્હ પચ્ચેકબુદ્ધં વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. પચ્ચેકબુદ્ધો આકાસે પલ્લઙ્કેન નિસીદિત્વા ‘‘મહારાજ, વિજ્જાધરો ન સમણો, ત્વં ઇતો પટ્ઠાય ‘અતુચ્છો લોકો, અત્થિ ધમ્મિકસમણબ્રાહ્મણા’તિ ઞત્વા દાનં દેહિ, સીલં રક્ખ, ઉપોસથકમ્મં કરોહી’’તિ રાજાનં ઓવદિ. સક્કોપિ સક્કાનુભાવેન આકાસે ઠત્વા ‘‘ઇતો પટ્ઠાય અપ્પમત્તા હોથા’’તિ નાગરાનં ઓવાદં દત્વા ‘‘પલાતા સમણબ્રાહ્મણા આગચ્છન્તૂ’’તિ ભેરિં ચરાપેસિ. અથ તે ઉભોપિ સકટ્ઠાનમેવ અગમંસુ. રાજા તસ્સ ઓવાદે ઠત્વા દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ અકાસિ.
Evañca pana vatvā pāsādā oruyha paccekabuddhaṃ vanditvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Paccekabuddho ākāse pallaṅkena nisīditvā ‘‘mahārāja, vijjādharo na samaṇo, tvaṃ ito paṭṭhāya ‘atuccho loko, atthi dhammikasamaṇabrāhmaṇā’ti ñatvā dānaṃ dehi, sīlaṃ rakkha, uposathakammaṃ karohī’’ti rājānaṃ ovadi. Sakkopi sakkānubhāvena ākāse ṭhatvā ‘‘ito paṭṭhāya appamattā hothā’’ti nāgarānaṃ ovādaṃ datvā ‘‘palātā samaṇabrāhmaṇā āgacchantū’’ti bheriṃ carāpesi. Atha te ubhopi sakaṭṭhānameva agamaṃsu. Rājā tassa ovāde ṭhatvā dānādīni puññāni akāsi.
સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા પચ્ચેકબુદ્ધો પરિનિબ્બુતો, રાજા આનન્દો અહોસિ, સક્કો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā paccekabuddho parinibbuto, rājā ānando ahosi, sakko pana ahameva ahosi’’nti.
વિજ્જાધરજાતકવણ્ણના છટ્ઠા.
Vijjādharajātakavaṇṇanā chaṭṭhā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / જાતકપાળિ • Jātakapāḷi / ૩૯૧. વિજ્જાધરજાતકં • 391. Vijjādharajātakaṃ