Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૫. વીતસોકત્થેરગાથાવણ્ણના
5. Vītasokattheragāthāvaṇṇanā
કેસે મે ઓલિખિસ્સન્તીતિઆદિકા આયસ્મતો વીતસોકત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો સિદ્ધત્થસ્સ ભગવતો કાલે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા બ્રાહ્મણાનં વિજ્જાસિપ્પેસુ નિપ્ફત્તિં ગતો કામે પહાય ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા મહતા ઇસિગણેન પરિવુતો અરઞ્ઞે વસન્તો બુદ્ધુપ્પાદં સુત્વા હટ્ઠતુટ્ઠો ‘‘ઉદુમ્બરપુપ્ફસદિસા દુલ્લભદસ્સના બુદ્ધા ભગવન્તો, ઇદાનેવ ઉપગન્તબ્બા’’તિ મહતિયા પરિસાય સદ્ધિં સત્થારં દટ્ઠું ગચ્છન્તો દિયડ્ઢયોજને સેસે બ્યાધિકો હુત્વા બુદ્ધગતાય સઞ્ઞાય કાલઙ્કતો દેવેસુ ઉપ્પજ્જિત્વા અપરાપરં દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે અટ્ઠારસવસ્સાધિકાનં દ્વિન્નં વસ્સસતાનં મત્થકે ધમ્માસોકરઞ્ઞો કનિટ્ઠભાતા હુત્વા નિબ્બત્તિ, તસ્સ વીતસોકોતિ નામ અહોસિ. સો વયપ્પત્તો ખત્તિયકુમારેહિ સિક્ખિતબ્બવિજ્જાસિપ્પેસુ નિપ્ફત્તિં ગતો ગિરિદત્તત્થેરં નિસ્સાય ગિહિભૂતો સુત્તન્તપિટકે અભિધમ્મપિટકે ચ વિસારદો હુત્વા એકદિવસં મસ્સુકમ્મસમયે કપ્પકસ્સ હત્થતો આદાસં ગહેત્વા કાયં ઓલોકેન્તો વલિતપલિતાદીનિ દિસ્વા સઞ્જાતસંવેગો વિપસ્સનાય ચિત્તં ઓતારેત્વા ભાવનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા તસ્મિંયેવ આસને સોતાપન્નો હુત્વા ગિરિદત્તત્થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિત્વા નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૨.૪૯.૯-૨૬) –
Kese me olikhissantītiādikā āyasmato vītasokattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinanto siddhatthassa bhagavato kāle brāhmaṇakule nibbattitvā brāhmaṇānaṃ vijjāsippesu nipphattiṃ gato kāme pahāya isipabbajjaṃ pabbajitvā mahatā isigaṇena parivuto araññe vasanto buddhuppādaṃ sutvā haṭṭhatuṭṭho ‘‘udumbarapupphasadisā dullabhadassanā buddhā bhagavanto, idāneva upagantabbā’’ti mahatiyā parisāya saddhiṃ satthāraṃ daṭṭhuṃ gacchanto diyaḍḍhayojane sese byādhiko hutvā buddhagatāya saññāya kālaṅkato devesu uppajjitvā aparāparaṃ devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde aṭṭhārasavassādhikānaṃ dvinnaṃ vassasatānaṃ matthake dhammāsokarañño kaniṭṭhabhātā hutvā nibbatti, tassa vītasokoti nāma ahosi. So vayappatto khattiyakumārehi sikkhitabbavijjāsippesu nipphattiṃ gato giridattattheraṃ nissāya gihibhūto suttantapiṭake abhidhammapiṭake ca visārado hutvā ekadivasaṃ massukammasamaye kappakassa hatthato ādāsaṃ gahetvā kāyaṃ olokento valitapalitādīni disvā sañjātasaṃvego vipassanāya cittaṃ otāretvā bhāvanaṃ ussukkāpetvā tasmiṃyeva āsane sotāpanno hutvā giridattattherassa santike pabbajitvā nacirasseva arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.49.9-26) –
‘‘અજ્ઝાયકો મન્તધરો, તિણ્ણં વેદાન પારગૂ;
‘‘Ajjhāyako mantadharo, tiṇṇaṃ vedāna pāragū;
લક્ખણે ઇતિહાસે ચ, સનિઘણ્ડુસકેટુભે.
Lakkhaṇe itihāse ca, sanighaṇḍusakeṭubhe.
‘‘નદીસોતપટિભાગા, સિસ્સા આયન્તિ મે તદા;
‘‘Nadīsotapaṭibhāgā, sissā āyanti me tadā;
તેસાહં મન્તે વાચેમિ, રત્તિન્દિવમતન્દિતો.
Tesāhaṃ mante vācemi, rattindivamatandito.
‘‘સિદ્ધત્થો નામ સમ્બુદ્ધો, લોકે ઉપ્પજ્જિ તાવદે;
‘‘Siddhattho nāma sambuddho, loke uppajji tāvade;
તમન્ધકારં નાસેત્વા, ઞાણાલોકં પવત્તયિ.
Tamandhakāraṃ nāsetvā, ñāṇālokaṃ pavattayi.
‘‘મમ અઞ્ઞતરો સિસ્સો, સિસ્સાનં સો કથેસિ મે;
‘‘Mama aññataro sisso, sissānaṃ so kathesi me;
સુત્વાન તે એતમત્થં, આરોચેસું મમં તદા.
Sutvāna te etamatthaṃ, ārocesuṃ mamaṃ tadā.
‘‘બુદ્ધો લોકે સમુપ્પન્નો, સબ્બઞ્ઞૂ લોકનાયકો;
‘‘Buddho loke samuppanno, sabbaññū lokanāyako;
તસ્સાનુવત્તતિ જનો, લાભો અમ્હં ન વિજ્જતિ.
Tassānuvattati jano, lābho amhaṃ na vijjati.
‘‘અધિચ્ચુપ્પત્તિકા બુદ્ધા, ચક્ખુમન્તો મહાયસા;
‘‘Adhiccuppattikā buddhā, cakkhumanto mahāyasā;
યંનૂનાહં બુદ્ધસેટ્ઠં, પસ્સેય્યં લોકનાયકં.
Yaṃnūnāhaṃ buddhaseṭṭhaṃ, passeyyaṃ lokanāyakaṃ.
‘‘અજિનં મે ગહેત્વાન, વાકચીરં કમણ્ડલું;
‘‘Ajinaṃ me gahetvāna, vākacīraṃ kamaṇḍaluṃ;
અસ્સમા અભિનિક્ખમ્મ, સિસ્સે આમન્તયિં અહં.
Assamā abhinikkhamma, sisse āmantayiṃ ahaṃ.
‘‘ઓદુમ્બરિકપુપ્ફંવ, ચન્દમ્હિ સસકં યથા;
‘‘Odumbarikapupphaṃva, candamhi sasakaṃ yathā;
વાયસાનં યથા ખીરં, દુલ્લભો લોકનાયકો.
Vāyasānaṃ yathā khīraṃ, dullabho lokanāyako.
‘‘બુદ્ધો લોકમ્હિ ઉપ્પન્નો, મનુસ્સત્તમ્પિ દુલ્લભં;
‘‘Buddho lokamhi uppanno, manussattampi dullabhaṃ;
ઉભોસુ વિજ્જમાનેસુ, સવનઞ્ચ સુદુલ્લભં.
Ubhosu vijjamānesu, savanañca sudullabhaṃ.
‘‘બુદ્ધો લોકે સમુપ્પન્નો, ચક્ખું લચ્છામ નો ભવં;
‘‘Buddho loke samuppanno, cakkhuṃ lacchāma no bhavaṃ;
એથ સબ્બે ગમિસ્સામ, સમ્માસમ્બુદ્ધસન્તિકં.
Etha sabbe gamissāma, sammāsambuddhasantikaṃ.
‘‘કમણ્ડલુધરા સબ્બે, ખરાજિનનિવાસિનો;
‘‘Kamaṇḍaludharā sabbe, kharājinanivāsino;
તે જટાભારભરિતા, નિક્ખમું વિપિના તદા.
Te jaṭābhārabharitā, nikkhamuṃ vipinā tadā.
‘‘યુગમત્તં પેક્ખમાના, ઉત્તમત્થં ગવેસિનો;
‘‘Yugamattaṃ pekkhamānā, uttamatthaṃ gavesino;
આસત્તિદોસરહિતા, અસમ્ભીતાવ કેસરી.
Āsattidosarahitā, asambhītāva kesarī.
‘‘અપ્પકિચ્ચા અલોલુપ્પા, નિપકા સન્તવુત્તિનો;
‘‘Appakiccā aloluppā, nipakā santavuttino;
ઉઞ્છાય ચરમાના તે, બુદ્ધસેટ્ઠમુપાગમું.
Uñchāya caramānā te, buddhaseṭṭhamupāgamuṃ.
‘‘દિયડ્ઢયોજને સેસે, બ્યાધિ મે ઉપપજ્જથ;
‘‘Diyaḍḍhayojane sese, byādhi me upapajjatha;
બુદ્ધસેટ્ઠં સરિત્વાન, તત્થ કાલઙ્કતો અહં.
Buddhaseṭṭhaṃ saritvāna, tattha kālaṅkato ahaṃ.
‘‘ચતુન્નવુતિતો કપ્પે, યં સઞ્ઞમલભિં તદા;
‘‘Catunnavutito kappe, yaṃ saññamalabhiṃ tadā;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધસઞ્ઞાયિદં ફલં.
Duggatiṃ nābhijānāmi, buddhasaññāyidaṃ phalaṃ.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
અરહત્તં પન પત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો –
Arahattaṃ pana patvā aññaṃ byākaronto –
૧૬૯.
169.
‘‘કેસે મે ઓલિખિસ્સન્તિ, કપ્પકો ઉપસઙ્કમિ;
‘‘Kese me olikhissanti, kappako upasaṅkami;
તતો આદાસમાદાય, સરીરં પચ્ચવેક્ખિસં.
Tato ādāsamādāya, sarīraṃ paccavekkhisaṃ.
૧૭૦.
170.
‘‘તુચ્છો કાયો અદિસ્સિત્થ, અન્ધકારે તમો બ્યગા;
‘‘Tuccho kāyo adissittha, andhakāre tamo byagā;
સબ્બે ચોળા સમુચ્છિન્ના, નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો’’તિ. – ગાથાદ્વયં અભાસિ;
Sabbe coḷā samucchinnā, natthi dāni punabbhavo’’ti. – gāthādvayaṃ abhāsi;
તત્થ કેસે મે ઓલિખિસ્સન્તિ, કપ્પકો ઉપસઙ્કમીતિ ગિહિકાલે મસ્સુકમ્મસમયે ‘‘મમ કેસે ઓલિખિસ્સં કપ્પેમી’’તિ કેસાદીનં છેદનાદિવસેન કપ્પનતો કપ્પકો ન્હાપિતો મં ઉપગચ્છિ. તતોતિ કપ્પકતો. સરીરં પચ્ચવેક્ખિસન્તિ સબ્બકાયિકે આદાસે પલિતવલિતમુખનિમિત્તાદિદસ્સનમુખેન ‘‘અભિભૂતો વત જરાય મે કાયો’’તિ જરાભિભૂતં અત્તનો સરીરં પચ્ચવેક્ખિં. એવં પચ્ચવેક્ખતો ચ તુચ્છો કાયો અદિસ્સિત્થ નિચ્ચધુવસુખસભાવાદીહિ રિત્તો હુત્વા મે કાયો અદિસ્સથ પઞ્ઞાયિ. કસ્મા? અન્ધકારે તમો બ્યગા યેન અયોનિસોમનસિકારસઙ્ખાતેન તમસા અત્તનો કાયે અન્ધગતા વિજ્જમાનમ્પિ અસુભાદિસભાવં અપસ્સન્તા અવિજ્જમાનં સુભાદિઆકારં ગણ્હન્તિ, તસ્મિં અન્ધકારે અન્ધકરણટ્ઠાને કાયે યોનિસોમનસિકારસઙ્ખાતેન ઞાણાલોકેન અવિજ્જાતમો વિગતો, તતો એવ સબ્બે ચોળા સમુચ્છિન્ના ચોરા વિય કુસલભણ્ડચ્છેદનતો, સાધૂહિ અલાતબ્બતો અસઙ્ગહેતબ્બતો સઙ્કારકૂટાદીસુ છડ્ડિતપિલોતિકખણ્ડં વિય ઇસ્સરજનેન અરિયજનેન જિગુચ્છિતબ્બતાય ચોળા વિયાતિ વા ‘‘ચોળા’’તિ લદ્ધનામા કિલેસા સમુચ્છિન્ના. અગ્ગમગ્ગેન સમુગ્ઘાટિતત્તા એવ ચ નેસં નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો આયતિં પુનબ્ભવાભિનિબ્બત્તિ નત્થીતિ.
Tattha kese me olikhissanti, kappako upasaṅkamīti gihikāle massukammasamaye ‘‘mama kese olikhissaṃ kappemī’’ti kesādīnaṃ chedanādivasena kappanato kappako nhāpito maṃ upagacchi. Tatoti kappakato. Sarīraṃ paccavekkhisanti sabbakāyike ādāse palitavalitamukhanimittādidassanamukhena ‘‘abhibhūto vata jarāya me kāyo’’ti jarābhibhūtaṃ attano sarīraṃ paccavekkhiṃ. Evaṃ paccavekkhato ca tuccho kāyo adissittha niccadhuvasukhasabhāvādīhi ritto hutvā me kāyo adissatha paññāyi. Kasmā? Andhakāre tamo byagā yena ayonisomanasikārasaṅkhātena tamasā attano kāye andhagatā vijjamānampi asubhādisabhāvaṃ apassantā avijjamānaṃ subhādiākāraṃ gaṇhanti, tasmiṃ andhakāre andhakaraṇaṭṭhāne kāye yonisomanasikārasaṅkhātena ñāṇālokena avijjātamo vigato, tato eva sabbe coḷā samucchinnā corā viya kusalabhaṇḍacchedanato, sādhūhi alātabbato asaṅgahetabbato saṅkārakūṭādīsu chaḍḍitapilotikakhaṇḍaṃ viya issarajanena ariyajanena jigucchitabbatāya coḷā viyāti vā ‘‘coḷā’’ti laddhanāmā kilesā samucchinnā. Aggamaggena samugghāṭitattā eva ca nesaṃ natthi dāni punabbhavo āyatiṃ punabbhavābhinibbatti natthīti.
વીતસોકત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Vītasokattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૫. વીતસોકત્થેરગાથા • 5. Vītasokattheragāthā