Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પટિસમ્ભિદામગ્ગપાળિ • Paṭisambhidāmaggapāḷi |
૪૪-૪૯. છવિવટ્ટઞાણનિદ્દેસો
44-49. Chavivaṭṭañāṇaniddeso
૯૫. કથં અધિપતત્તા પઞ્ઞા સઞ્ઞાવિવટ્ટે ઞાણં? નેક્ખમ્માધિપતત્તા પઞ્ઞા કામચ્છન્દતો સઞ્ઞાય વિવટ્ટતીતિ – અધિપતત્તા પઞ્ઞા સઞ્ઞાવિવટ્ટે ઞાણં. અબ્યાપાદાધિપતત્તા પઞ્ઞા બ્યાપાદતો સઞ્ઞાય વિવટ્ટતીતિ – અધિપતત્તા પઞ્ઞા સઞ્ઞાવિવટ્ટે ઞાણં. આલોકસઞ્ઞાધિપતત્તા પઞ્ઞા થિનમિદ્ધતો સઞ્ઞાય વિવટ્ટતીતિ – અધિપતત્તા પઞ્ઞા સઞ્ઞાવિવટ્ટે ઞાણં. અવિક્ખેપાધિપતત્તા પઞ્ઞા ઉદ્ધચ્ચતો સઞ્ઞાય વિવટ્ટતીતિ – અધિપતત્તા પઞ્ઞા સઞ્ઞાવિવટ્ટે ઞાણં. ધમ્મવવત્થાનાધિપતત્તા પઞ્ઞા વિચિકિચ્છાય સઞ્ઞાય વિવટ્ટતીતિ – અધિપતત્તા પઞ્ઞા સઞ્ઞાવિવટ્ટે ઞાણં. ઞાણાધિપતત્તા પઞ્ઞા અવિજ્જાય સઞ્ઞાય વિવટ્ટતીતિ – અધિપતત્તા પઞ્ઞા સઞ્ઞાવિવટ્ટે ઞાણં. પામોજ્જાધિપતત્તા પઞ્ઞા અરતિયા સઞ્ઞાય વિવટ્ટતીતિ – અધિપતત્તા પઞ્ઞા સઞ્ઞાવિવટ્ટે ઞાણં. પઠમજ્ઝાનાધિપતત્તા પઞ્ઞા નીવરણેહિ સઞ્ઞાય વિવટ્ટતીતિ – અધિપતત્તા પઞ્ઞા સઞ્ઞાવિવટ્ટે ઞાણં…પે॰… અરહત્તમગ્ગાધિપતત્તા પઞ્ઞા સબ્બકિલેસેહિ સઞ્ઞાય વિવટ્ટતીતિ – અધિપતત્તા પઞ્ઞા સઞ્ઞાવિવટ્ટે ઞાણં . તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘અધિપતત્તા પઞ્ઞા સઞ્ઞાવિવટ્ટે ઞાણં’’.
95. Kathaṃ adhipatattā paññā saññāvivaṭṭe ñāṇaṃ? Nekkhammādhipatattā paññā kāmacchandato saññāya vivaṭṭatīti – adhipatattā paññā saññāvivaṭṭe ñāṇaṃ. Abyāpādādhipatattā paññā byāpādato saññāya vivaṭṭatīti – adhipatattā paññā saññāvivaṭṭe ñāṇaṃ. Ālokasaññādhipatattā paññā thinamiddhato saññāya vivaṭṭatīti – adhipatattā paññā saññāvivaṭṭe ñāṇaṃ. Avikkhepādhipatattā paññā uddhaccato saññāya vivaṭṭatīti – adhipatattā paññā saññāvivaṭṭe ñāṇaṃ. Dhammavavatthānādhipatattā paññā vicikicchāya saññāya vivaṭṭatīti – adhipatattā paññā saññāvivaṭṭe ñāṇaṃ. Ñāṇādhipatattā paññā avijjāya saññāya vivaṭṭatīti – adhipatattā paññā saññāvivaṭṭe ñāṇaṃ. Pāmojjādhipatattā paññā aratiyā saññāya vivaṭṭatīti – adhipatattā paññā saññāvivaṭṭe ñāṇaṃ. Paṭhamajjhānādhipatattā paññā nīvaraṇehi saññāya vivaṭṭatīti – adhipatattā paññā saññāvivaṭṭe ñāṇaṃ…pe… arahattamaggādhipatattā paññā sabbakilesehi saññāya vivaṭṭatīti – adhipatattā paññā saññāvivaṭṭe ñāṇaṃ . Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘adhipatattā paññā saññāvivaṭṭe ñāṇaṃ’’.
૯૬. કથં નાનત્તે પઞ્ઞા ચેતોવિવટ્ટે ઞાણં? કામચ્છન્દો નાનત્તં, નેક્ખમ્મં એકત્તં. નેક્ખમ્મેકત્તં ચેતયતો કામચ્છન્દતો ચિત્તં વિવટ્ટતીતિ – નાનત્તે પઞ્ઞા ચેતોવિવટ્ટે ઞાણં. બ્યાપાદો નાનત્તં, અબ્યાપાદો એકત્તં. અબ્યાપાદેકત્તં ચેતયતો બ્યાપાદતો ચિત્તં વિવટ્ટતીતિ – નાનત્તે પઞ્ઞા ચેતોવિવટ્ટે ઞાણં. થિનમિદ્ધં નાનત્તં, આલોકસઞ્ઞા એકત્તં. આલોકસઞ્ઞેકત્તં ચેતયતો થિનમિદ્ધતો ચિત્તં વિવટ્ટતીતિ – નાનત્તે પઞ્ઞા ચેતોવિવટ્ટે ઞાણં…પે॰… સબ્બકિલેસા નાનત્તં, અરહત્તમગ્ગો એકત્તં. અરહત્તમગ્ગેકત્તં ચેતયતો સબ્બકિલેસેહિ ચિત્તં વિવટ્ટતીતિ – નાનત્તે પઞ્ઞા ચેતોવિવટ્ટે ઞાણં. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘નાનત્તે પઞ્ઞા ચેતોવિવટ્ટે ઞાણં’’.
96. Kathaṃ nānatte paññā cetovivaṭṭe ñāṇaṃ? Kāmacchando nānattaṃ, nekkhammaṃ ekattaṃ. Nekkhammekattaṃ cetayato kāmacchandato cittaṃ vivaṭṭatīti – nānatte paññā cetovivaṭṭe ñāṇaṃ. Byāpādo nānattaṃ, abyāpādo ekattaṃ. Abyāpādekattaṃ cetayato byāpādato cittaṃ vivaṭṭatīti – nānatte paññā cetovivaṭṭe ñāṇaṃ. Thinamiddhaṃ nānattaṃ, ālokasaññā ekattaṃ. Ālokasaññekattaṃ cetayato thinamiddhato cittaṃ vivaṭṭatīti – nānatte paññā cetovivaṭṭe ñāṇaṃ…pe… sabbakilesā nānattaṃ, arahattamaggo ekattaṃ. Arahattamaggekattaṃ cetayato sabbakilesehi cittaṃ vivaṭṭatīti – nānatte paññā cetovivaṭṭe ñāṇaṃ. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘nānatte paññā cetovivaṭṭe ñāṇaṃ’’.
૯૭. કથં અધિટ્ઠાને પઞ્ઞા ચિત્તવિવટ્ટે ઞાણં? કામચ્છન્દં પજહન્તો નેક્ખમ્મવસેન ચિત્તં અધિટ્ઠાતીતિ – અધિટ્ઠાને પઞ્ઞા ચિત્તવિવટ્ટે ઞાણં. બ્યાપાદં પજહન્તો અબ્યાપાદવસેન ચિત્તં અધિટ્ઠાતીતિ – અધિટ્ઠાને પઞ્ઞા ચિત્તવિવટ્ટે ઞાણં. થિનમિદ્ધં પજહન્તો આલોકસઞ્ઞાવસેન ચિત્તં અધિટ્ઠાતીતિ – અધિટ્ઠાને પઞ્ઞા ચિત્તવિવટ્ટે ઞાણં…પે॰… સબ્બકિલેસે પજહન્તો અરહત્તમગ્ગવસેન ચિત્તં અધિટ્ઠાતીતિ – અધિટ્ઠાને પઞ્ઞા ચિત્તવિવટ્ટે ઞાણં. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘અધિટ્ઠાને પઞ્ઞા ચિત્તવિવટ્ટે ઞાણં’’.
97. Kathaṃ adhiṭṭhāne paññā cittavivaṭṭe ñāṇaṃ? Kāmacchandaṃ pajahanto nekkhammavasena cittaṃ adhiṭṭhātīti – adhiṭṭhāne paññā cittavivaṭṭe ñāṇaṃ. Byāpādaṃ pajahanto abyāpādavasena cittaṃ adhiṭṭhātīti – adhiṭṭhāne paññā cittavivaṭṭe ñāṇaṃ. Thinamiddhaṃ pajahanto ālokasaññāvasena cittaṃ adhiṭṭhātīti – adhiṭṭhāne paññā cittavivaṭṭe ñāṇaṃ…pe… sabbakilese pajahanto arahattamaggavasena cittaṃ adhiṭṭhātīti – adhiṭṭhāne paññā cittavivaṭṭe ñāṇaṃ. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘adhiṭṭhāne paññā cittavivaṭṭe ñāṇaṃ’’.
૯૮. કથં સુઞ્ઞતે પઞ્ઞા ઞાણવિવટ્ટે ઞાણં? ‘‘ચક્ખુ સુઞ્ઞં અત્તેન વા અત્તનિયેન વા નિચ્ચેન વા ધુવેન વા સસ્સતેન વા અવિપરિણામધમ્મેન વા’’તિ યથાભૂતં જાનતો 1 પસ્સતો ચક્ખાભિનિવેસતો 2 ઞાણં વિવટ્ટતીતિ – સુઞ્ઞતે પઞ્ઞા ઞાણવિવટ્ટે ઞાણં. ‘‘સોતં સુઞ્ઞં…પે॰… ઘાનં સુઞ્ઞં… જિવ્હા સુઞ્ઞા… કાયો સુઞ્ઞો… મનો સુઞ્ઞો અત્તેન વા અત્તનિયેન વા નિચ્ચેન વા ધુવેન વા સસ્સતેન વા અવિપરિણામધમ્મેન વા’’તિ યથાભૂતં જાનતો પસ્સતો મનાભિનિવેસતો ઞાણં વિવટ્ટતીતિ – સુઞ્ઞતે પઞ્ઞા ઞાણવિવટ્ટે ઞાણં. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સુઞ્ઞતે પઞ્ઞા ઞાણવિવટ્ટે ઞાણં’’.
98. Kathaṃ suññate paññā ñāṇavivaṭṭe ñāṇaṃ? ‘‘Cakkhu suññaṃ attena vā attaniyena vā niccena vā dhuvena vā sassatena vā avipariṇāmadhammena vā’’ti yathābhūtaṃ jānato 3 passato cakkhābhinivesato 4 ñāṇaṃ vivaṭṭatīti – suññate paññā ñāṇavivaṭṭe ñāṇaṃ. ‘‘Sotaṃ suññaṃ…pe… ghānaṃ suññaṃ… jivhā suññā… kāyo suñño… mano suñño attena vā attaniyena vā niccena vā dhuvena vā sassatena vā avipariṇāmadhammena vā’’ti yathābhūtaṃ jānato passato manābhinivesato ñāṇaṃ vivaṭṭatīti – suññate paññā ñāṇavivaṭṭe ñāṇaṃ. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘suññate paññā ñāṇavivaṭṭe ñāṇaṃ’’.
૯૯. કથં વોસગ્ગે પઞ્ઞા વિમોક્ખવિવટ્ટે ઞાણં? નેક્ખમ્મેન કામચ્છન્દં વોસજ્જતીતિ – વોસગ્ગે પઞ્ઞા વિમોક્ખવિવટ્ટે ઞાણં. અબ્યાપાદેન બ્યાપાદં વોસજ્જતીતિ – વોસગ્ગે પઞ્ઞા વિમોક્ખવિવટ્ટે ઞાણં. આલોકસઞ્ઞાય થિનમિદ્ધં વોસજ્જતીતિ – વોસગ્ગે પઞ્ઞા વિમોક્ખવિવટ્ટે ઞાણં . અવિક્ખેપેન ઉદ્ધચ્ચં વોસજ્જતીતિ – વોસગ્ગે પઞ્ઞા વિમોક્ખવિવટ્ટે ઞાણં. ધમ્મવવત્થાનેન વિચિકિચ્છં વોસજ્જતીતિ – વોસગ્ગે પઞ્ઞા વિમોક્ખવિવટ્ટે ઞાણં…પે॰… અરહત્તમગ્ગેન સબ્બકિલેસે વોસજ્જતીતિ – વોસગ્ગે પઞ્ઞા વિમોક્ખવિવટ્ટે ઞાણં. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘વોસગ્ગે પઞ્ઞા વિમોક્ખવિવટ્ટે ઞાણં’’.
99. Kathaṃ vosagge paññā vimokkhavivaṭṭe ñāṇaṃ? Nekkhammena kāmacchandaṃ vosajjatīti – vosagge paññā vimokkhavivaṭṭe ñāṇaṃ. Abyāpādena byāpādaṃ vosajjatīti – vosagge paññā vimokkhavivaṭṭe ñāṇaṃ. Ālokasaññāya thinamiddhaṃ vosajjatīti – vosagge paññā vimokkhavivaṭṭe ñāṇaṃ . Avikkhepena uddhaccaṃ vosajjatīti – vosagge paññā vimokkhavivaṭṭe ñāṇaṃ. Dhammavavatthānena vicikicchaṃ vosajjatīti – vosagge paññā vimokkhavivaṭṭe ñāṇaṃ…pe… arahattamaggena sabbakilese vosajjatīti – vosagge paññā vimokkhavivaṭṭe ñāṇaṃ. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘vosagge paññā vimokkhavivaṭṭe ñāṇaṃ’’.
૧૦૦. કથં તથટ્ઠે પઞ્ઞા સચ્ચવિવટ્ટે ઞાણં? દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠં સઙ્ખતટ્ઠં સન્તાપટ્ઠં વિપરિણામટ્ઠં પરિજાનન્તો વિવટ્ટતીતિ – તથટ્ઠે પઞ્ઞા સચ્ચવિવટ્ટે ઞાણં. સમુદયસ્સ આયૂહનટ્ઠં નિદાનટ્ઠં સઞ્ઞોગટ્ઠં પલિબોધટ્ઠં પજહન્તો વિવટ્ટતીતિ – તથટ્ઠે પઞ્ઞા સચ્ચવિવટ્ટે ઞાણં. નિરોધસ્સ નિસ્સરણટ્ઠં વિવેકટ્ઠં અસઙ્ખતટ્ઠં અમતટ્ઠં સચ્છિકરોન્તો વિવટ્ટતીતિ – તથટ્ઠે પઞ્ઞા સચ્ચવિવટ્ટે ઞાણં. મગ્ગસ્સ નિય્યાનટ્ઠં હેતુટ્ઠં દસ્સનટ્ઠં આધિપતેય્યટ્ઠં ભાવેન્તો વિવટ્ટતીતિ – તથટ્ઠે પઞ્ઞા સચ્ચવિવટ્ટે ઞાણં.
100. Kathaṃ tathaṭṭhe paññā saccavivaṭṭe ñāṇaṃ? Dukkhassa pīḷanaṭṭhaṃ saṅkhataṭṭhaṃ santāpaṭṭhaṃ vipariṇāmaṭṭhaṃ parijānanto vivaṭṭatīti – tathaṭṭhe paññā saccavivaṭṭe ñāṇaṃ. Samudayassa āyūhanaṭṭhaṃ nidānaṭṭhaṃ saññogaṭṭhaṃ palibodhaṭṭhaṃ pajahanto vivaṭṭatīti – tathaṭṭhe paññā saccavivaṭṭe ñāṇaṃ. Nirodhassa nissaraṇaṭṭhaṃ vivekaṭṭhaṃ asaṅkhataṭṭhaṃ amataṭṭhaṃ sacchikaronto vivaṭṭatīti – tathaṭṭhe paññā saccavivaṭṭe ñāṇaṃ. Maggassa niyyānaṭṭhaṃ hetuṭṭhaṃ dassanaṭṭhaṃ ādhipateyyaṭṭhaṃ bhāvento vivaṭṭatīti – tathaṭṭhe paññā saccavivaṭṭe ñāṇaṃ.
સઞ્ઞાવિવટ્ટો, ચેતોવિવટ્ટો, ચિત્તવિવટ્ટો, ઞાણવિવટ્ટો, વિમોક્ખવિવટ્ટો , સચ્ચવિવટ્ટો. સઞ્જાનન્તો વિવટ્ટતીતિ – સઞ્ઞાવિવટ્ટો. ચેતયન્તો વિવટ્ટતીતિ – ચેતોવિવટ્ટો. વિજાનન્તો વિવટ્ટતીતિ – ચિત્તવિવટ્ટો. ઞાણં કરોન્તો વિવટ્ટતીતિ – ઞાણવિવટ્ટો. વોસજ્જન્તો વિવટ્ટતીતિ – વિમોક્ખવિવટ્ટો. તથટ્ઠે વિવટ્ટતીતિ – સચ્ચવિવટ્ટો.
Saññāvivaṭṭo, cetovivaṭṭo, cittavivaṭṭo, ñāṇavivaṭṭo, vimokkhavivaṭṭo , saccavivaṭṭo. Sañjānanto vivaṭṭatīti – saññāvivaṭṭo. Cetayanto vivaṭṭatīti – cetovivaṭṭo. Vijānanto vivaṭṭatīti – cittavivaṭṭo. Ñāṇaṃ karonto vivaṭṭatīti – ñāṇavivaṭṭo. Vosajjanto vivaṭṭatīti – vimokkhavivaṭṭo. Tathaṭṭhe vivaṭṭatīti – saccavivaṭṭo.
યત્થ સઞ્ઞાવિવટ્ટો, તત્થ ચેતોવિવટ્ટો. યત્થ ચેતોવિવટ્ટો, તત્થ સઞ્ઞાવિવટ્ટો. યત્થ સઞ્ઞાવિવટ્ટો ચેતોવિવટ્ટો તત્થ ચિત્તવિવટ્ટો. યત્થ ચિત્તવિવટ્ટો, તત્થ સઞ્ઞાવિવટ્ટો ચેતોવિવટ્ટો. યત્થ સઞ્ઞાવિવટ્ટો ચેતોવિવટ્ટો ચિત્તવિવટ્ટો, તત્થ ઞાણવિવટ્ટો. યત્થ ઞાણવિવટ્ટો, તત્થ સઞ્ઞાવિવટ્ટો ચેતોવિવટ્ટો ચિત્તવિવટ્ટો. યત્થ સઞ્ઞાવિવટ્ટો ચેતોવિવટ્ટો ચિત્તવિવટ્ટો ઞાણવિવટ્ટો, તત્થ વિમોક્ખવિવટ્ટો. યત્થ વિમોક્ખવિવટ્ટો, તત્થ સઞ્ઞાવિવટ્ટો ચેતોવિવટ્ટો ચિત્તવિવટ્ટો ઞાણવિવટ્ટો. યત્થ સઞ્ઞાવિવટ્ટો ચેતોવિવટ્ટો ચિત્તવિવટ્ટો ઞાણવિવટ્ટો વિમોક્ખવિવટ્ટો, તત્થ સચ્ચવિવટ્ટો. યત્થ સચ્ચવિવટ્ટો, તત્થ સઞ્ઞાવિવટ્ટો ચેતોવિવટ્ટો ચિત્તવિવટ્ટો ઞાણવિવટ્ટો વિમોક્ખવિવટ્ટો. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં , પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘તથટ્ઠે પઞ્ઞા સચ્ચવિવટ્ટે ઞાણં’’.
Yattha saññāvivaṭṭo, tattha cetovivaṭṭo. Yattha cetovivaṭṭo, tattha saññāvivaṭṭo. Yattha saññāvivaṭṭo cetovivaṭṭo tattha cittavivaṭṭo. Yattha cittavivaṭṭo, tattha saññāvivaṭṭo cetovivaṭṭo. Yattha saññāvivaṭṭo cetovivaṭṭo cittavivaṭṭo, tattha ñāṇavivaṭṭo. Yattha ñāṇavivaṭṭo, tattha saññāvivaṭṭo cetovivaṭṭo cittavivaṭṭo. Yattha saññāvivaṭṭo cetovivaṭṭo cittavivaṭṭo ñāṇavivaṭṭo, tattha vimokkhavivaṭṭo. Yattha vimokkhavivaṭṭo, tattha saññāvivaṭṭo cetovivaṭṭo cittavivaṭṭo ñāṇavivaṭṭo. Yattha saññāvivaṭṭo cetovivaṭṭo cittavivaṭṭo ñāṇavivaṭṭo vimokkhavivaṭṭo, tattha saccavivaṭṭo. Yattha saccavivaṭṭo, tattha saññāvivaṭṭo cetovivaṭṭo cittavivaṭṭo ñāṇavivaṭṭo vimokkhavivaṭṭo. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ , pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘tathaṭṭhe paññā saccavivaṭṭe ñāṇaṃ’’.
છવિવટ્ટઞાણનિદ્દેસો નવચત્તાલીસમો.
Chavivaṭṭañāṇaniddeso navacattālīsamo.
Footnotes:
Related texts:
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / ખુદ્દકનિકાય (અટ્ઠકથા) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અટ્ઠકથા • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā / ૪૪-૪૯. વિવટ્ટઞાણછક્કનિદ્દેસવણ્ણના • 44-49. Vivaṭṭañāṇachakkaniddesavaṇṇanā