| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
अभिभायतनकथावण्णना
Abhibhāyatanakathāvaṇṇanā
२०४. पटिभागनिमित्तभूतं कसिणारम्मणसङ्खातं आयतनं कारणं एतस्साति कसिणायतनं, झानं। अथ वा आरम्मणस्स अनवसेसफरणट्ठेन कसिणञ्च तं आयतनञ्च योगिनो सुखविसेसानं अधिट्ठानभावतो मनायतनधम्मायतनभावतो चाति ससम्पयुत्तं झानं कसिणायतनं। तेनेवाह ‘‘सतिपि अभिभायतनानं कसिणायतनत्ते’’ति। भावनाय निमित्तं भावनानिमित्तं, आरम्मणस्स परित्तप्पमाणता सुविसुद्धनीलादिता च, तदेव नानत्तं। भावना एव वा पुब्बभागभूता भावनानिमित्तं, तस्स नानत्तं भावनानिमित्तनानत्तं। पुब्बभागभावना हि यथावुत्तविसेसे आरम्मणे पवत्तिआकारविसेसतो नानासभावाति। कसिणनिमित्तस्स अभिभवनकभावनानिमित्तनानत्तं कसिण…पे॰… नानत्तं, ततोति योजेतब्बं।
204. Paṭibhāganimittabhūtaṃ kasiṇārammaṇasaṅkhātaṃ āyatanaṃ kāraṇaṃ etassāti kasiṇāyatanaṃ, jhānaṃ. Atha vā ārammaṇassa anavasesapharaṇaṭṭhena kasiṇañca taṃ āyatanañca yogino sukhavisesānaṃ adhiṭṭhānabhāvato manāyatanadhammāyatanabhāvato cāti sasampayuttaṃ jhānaṃ kasiṇāyatanaṃ. Tenevāha ‘‘satipi abhibhāyatanānaṃ kasiṇāyatanatte’’ti. Bhāvanāya nimittaṃ bhāvanānimittaṃ, ārammaṇassa parittappamāṇatā suvisuddhanīlāditā ca, tadeva nānattaṃ. Bhāvanā eva vā pubbabhāgabhūtā bhāvanānimittaṃ, tassa nānattaṃ bhāvanānimittanānattaṃ. Pubbabhāgabhāvanā hi yathāvuttavisese ārammaṇe pavattiākāravisesato nānāsabhāvāti. Kasiṇanimittassa abhibhavanakabhāvanānimittanānattaṃ kasiṇa…pe… nānattaṃ, tatoti yojetabbaṃ.
एत्थ च पुरिमानि चत्तारि अभिभायतनानि भूतकसिणारम्मणानि, भूतकसिणेसु च यं सुवण्णं दुब्बण्णन्ति च न सक्का वत्तुं। तत्थ पवत्तितानि सब्बत्थ वा वण्णाभोगरहितेन पवत्तितानि पठमततियाभिभायतनानीति दुतियचतुत्थानि वण्णकसिणारम्मणानि। यदि एवं दुतियचतुत्थेहि पञ्चमादीनं को विसेसोति ‘‘पञ्चमादीनि वण्णतो रमणीयतरानि, न तथा इतरानी’’ति वदन्ति। पुरिमानिपि चत्तारि अट्ठ कसिणारम्मणानेव, तस्मा तं नेसं मतिमत्तं ‘‘अट्ठसु कसिणेसू’’ति वुत्तत्ता। विमोक्खेसु च पठमदुतियविमोक्खा अट्ठ कसिणारम्मणा। ततियो वण्णकसिणारम्मणो। पठमदुतियापि वा वण्णकसिणारम्मणा एव ‘‘बहिद्धा नीलकसिणादिरूपानि झानचक्खुना पस्सती’’ति वुत्तत्ता। आरम्मणमनुञ्ञताय हि तत्थ अनिग्गतितभावेन तेसं पवत्तीति। एवं सन्ते ततियस्स इतरेहि को विसेसोति? सुभाकाराभोगो। ततियो एव हि सुभन्ति आभुजनवसेन पवत्तति, न इतरेति।
Ettha ca purimāni cattāri abhibhāyatanāni bhūtakasiṇārammaṇāni, bhūtakasiṇesu ca yaṃ suvaṇṇaṃ dubbaṇṇanti ca na sakkā vattuṃ. Tattha pavattitāni sabbattha vā vaṇṇābhogarahitena pavattitāni paṭhamatatiyābhibhāyatanānīti dutiyacatutthāni vaṇṇakasiṇārammaṇāni. Yadi evaṃ dutiyacatutthehi pañcamādīnaṃ ko visesoti ‘‘pañcamādīni vaṇṇato ramaṇīyatarāni, na tathā itarānī’’ti vadanti. Purimānipi cattāri aṭṭha kasiṇārammaṇāneva, tasmā taṃ nesaṃ matimattaṃ ‘‘aṭṭhasu kasiṇesū’’ti vuttattā. Vimokkhesu ca paṭhamadutiyavimokkhā aṭṭha kasiṇārammaṇā. Tatiyo vaṇṇakasiṇārammaṇo. Paṭhamadutiyāpi vā vaṇṇakasiṇārammaṇā eva ‘‘bahiddhā nīlakasiṇādirūpāni jhānacakkhunā passatī’’ti vuttattā. Ārammaṇamanuññatāya hi tattha aniggatitabhāvena tesaṃ pavattīti. Evaṃ sante tatiyassa itarehi ko visesoti? Subhākārābhogo. Tatiyo eva hi subhanti ābhujanavasena pavattati, na itareti.
ञाणं अप्पनापञ्ञा। विज्जमानेपीति अपि-सद्देन अविज्जमानेपीति दस्सेति। परित्तप्पमाणता अभिभवनस्स कारणं इमेसु चतूसु अभिभायतनेसूति अधिप्पायो। ननु च सब्बत्थ ‘‘सुवण्णदुब्बण्णानी’’ति वचनतो वण्णाभोगसहितानियेव गहितानीति? न गहितानीति दस्सेन्तो ‘‘तत्थ चा’’तिआदिमाह। तत्थाति आगमेसु। तथा अप्पमाणानीति वण्णाभोगरहितानि च सब्बानि अप्पमाणानि सुवण्णदुब्बण्णानीति अत्थो। यदि एवं कथं विसिट्ठानं वण्णाभोगेन रहितानं सहितानञ्च एकज्झं मनसि करोति? न एकज्झं, विसुंयेव पन तेसु मनसिकारो। यदि विसुं कथमेकन्ति? परित्तभावसामञ्ञतो। यदि एवं ‘‘सुवण्णदुब्बण्णग्गहणं अतिरिच्छती’’ति, नातिरिच्छतीति दस्सेन्तो ‘‘अत्थि हि एसो परियायो’’तिआदिमाह। तत्थ यदिदं वण्णाभोगजनितं विसेसं अग्गहेत्वा परित्तसामञ्ञेन एकत्तं नेत्वा ‘‘परित्तानि अभिभुय्या’’ति वत्वा पुन तदन्तोगधधम्मप्पभेदं विनेय्यवसेन दस्सेतुं ‘‘तानि चे कदाचि वण्णवसेन आभुजितानि होन्ति सुवण्णदुब्बण्णानि अभिभुय्या’’ति वत्तब्बताय वण्णाभोगरहितानि सहितानि च विसुं मनसि कत्वा उभयत्थापि वण्णाभोगरहितपरित्ताभिभवने तं सहितपरित्ताभिभवने च परित्ताभिभवनस्स सामञ्ञं गहेत्वा एकन्ति वचनं, एसो परियायो विज्जतीति अयमधिप्पायो।
Ñāṇaṃ appanāpaññā. Vijjamānepīti api-saddena avijjamānepīti dasseti. Parittappamāṇatā abhibhavanassa kāraṇaṃ imesu catūsu abhibhāyatanesūti adhippāyo. Nanu ca sabbattha ‘‘suvaṇṇadubbaṇṇānī’’ti vacanato vaṇṇābhogasahitāniyeva gahitānīti? Na gahitānīti dassento ‘‘tattha cā’’tiādimāha. Tatthāti āgamesu. Tathā appamāṇānīti vaṇṇābhogarahitāni ca sabbāni appamāṇāni suvaṇṇadubbaṇṇānīti attho. Yadi evaṃ kathaṃ visiṭṭhānaṃ vaṇṇābhogena rahitānaṃ sahitānañca ekajjhaṃ manasi karoti? Na ekajjhaṃ, visuṃyeva pana tesu manasikāro. Yadi visuṃ kathamekanti? Parittabhāvasāmaññato. Yadi evaṃ ‘‘suvaṇṇadubbaṇṇaggahaṇaṃ atiricchatī’’ti, nātiricchatīti dassento ‘‘atthi hi eso pariyāyo’’tiādimāha. Tattha yadidaṃ vaṇṇābhogajanitaṃ visesaṃ aggahetvā parittasāmaññena ekattaṃ netvā ‘‘parittāni abhibhuyyā’’ti vatvā puna tadantogadhadhammappabhedaṃ vineyyavasena dassetuṃ ‘‘tāni ce kadāci vaṇṇavasena ābhujitāni honti suvaṇṇadubbaṇṇāni abhibhuyyā’’ti vattabbatāya vaṇṇābhogarahitāni sahitāni ca visuṃ manasi katvā ubhayatthāpi vaṇṇābhogarahitaparittābhibhavane taṃ sahitaparittābhibhavane ca parittābhibhavanassa sāmaññaṃ gahetvā ekanti vacanaṃ, eso pariyāyo vijjatīti ayamadhippāyo.
एवं सुत्तन्ताभिधम्मपाठविसेसतो अट्ठकथाय विरोधाभावं दस्सेत्वा इदानि सुत्तन्ताभिधम्मपाठानं अविरोधं अधिप्पायविभावनेन दस्सेतुं ‘‘तत्थचा’’तिआदिमाह। एवं अभिधम्मे वण्णाभोगरहितानि सहितानि च विसुं वुत्तानि। सुत्तन्ते पन ‘‘उभयानि एकज्झ’’न्ति वुत्तं, तं कथं विञ्ञायतीति आह ‘‘तदेत’’न्तिआदि। तत्थ आगतस्साति सुत्तन्ते आगतस्स। तत्थ हि ‘‘अज्झत्तं रूपसञ्ञी’’ति आगतं। अवचनतोति अभिधम्मे अवचनतो। यदिपि विमोक्खा विसुं देसिता, कसिणायतनभावो विय पन अभिभायतनानं विमोक्खकिच्चतापि अत्थीति अभिभायतनविमोक्खानं इधापि सङ्करो दुन्निवारोति चोदनं मनसि कत्वा आह ‘‘सब्बविमोक्खकिच्चसाधारणवचनभावतो’’ति। तेन यथा अभिभायतनदेसनायं अभिभायतनकिच्चानि निरवसेसतो वुत्तानि, एवं विमोक्खदेसनायं विमोक्खकिच्चानीति इध तेसं असङ्करोयेवाति दस्सेति।
Evaṃ suttantābhidhammapāṭhavisesato aṭṭhakathāya virodhābhāvaṃ dassetvā idāni suttantābhidhammapāṭhānaṃ avirodhaṃ adhippāyavibhāvanena dassetuṃ ‘‘tatthacā’’tiādimāha. Evaṃ abhidhamme vaṇṇābhogarahitāni sahitāni ca visuṃ vuttāni. Suttante pana ‘‘ubhayāni ekajjha’’nti vuttaṃ, taṃ kathaṃ viññāyatīti āha ‘‘tadeta’’ntiādi. Tattha āgatassāti suttante āgatassa. Tattha hi ‘‘ajjhattaṃ rūpasaññī’’ti āgataṃ. Avacanatoti abhidhamme avacanato. Yadipi vimokkhā visuṃ desitā, kasiṇāyatanabhāvo viya pana abhibhāyatanānaṃ vimokkhakiccatāpi atthīti abhibhāyatanavimokkhānaṃ idhāpi saṅkaro dunnivāroti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘sabbavimokkhakiccasādhāraṇavacanabhāvato’’ti. Tena yathā abhibhāyatanadesanāyaṃ abhibhāyatanakiccāni niravasesato vuttāni, evaṃ vimokkhadesanāyaṃ vimokkhakiccānīti idha tesaṃ asaṅkaroyevāti dasseti.
ये च यथावुत्तं ववत्थानं न सम्पटिच्छन्ति, तेहि सुत्तन्ताभिधम्मपाठभेदे अञ्ञं कारणं वत्तब्बं सिया। किमेत्थ वत्तब्बं, ननु अट्ठकथायं ‘‘कस्मा पन यथा सुत्तन्ते’’तिआदिं वत्वा ‘‘अज्झत्तरूपानं अनभिभवनीयतो’’ति कारणं वुत्तन्ति। न तं तस्स कारणवचनन्ति दस्सेन्तो ‘‘अज्झत्तरूपान’’न्तिआदिमाह। तत्थ यन्ति इध सुत्तन्ते च ‘‘बहिद्धा रूपानि पस्सती’’ति (अ॰ नि॰ ८.६५) वुत्तवचनं सन्धायाह। बहिद्धा रूपानियेव हि अभिभवनीयानीति। अञ्ञहेतुकन्ति देसनाविलासतो अञ्ञं अभिभवनीयहेतु एतस्साति अञ्ञहेतुकं। अज्झत्तअरूपसञ्ञिताय एव, न सुत्तन्ते विय अज्झत्तरूपसञ्ञिताय चाति अत्थो। अविभूतत्ताति इदं ञाणुत्तरानं सह निमित्तुप्पादनेन अप्पनानिब्बत्तनं आरम्मणस्स अभिभवो न सुट्ठु विभूतभावमन्तरेन सम्भवतीति कत्वा वुत्तं। ननु च अट्ठकथायं पाठद्वयविसेसस्स देसनाविलासो कारणभावेन वुत्तोति आह ‘‘देसनाविलासो च यथावुत्तववत्थानवसेन वेदितब्बो’’ति। देसनाविलासो हि नाम विनेय्यज्झासयानुरूपं विज्जमानस्सेव परियायस्स विभावनं न यस्स कस्सचीति। तत्थ च ‘‘परियायदेसनत्ता’’तिआदिना वुत्तप्पकारववत्थानं देसनाविलासनिबन्धनमाह। तथा चेव हि पुरतो देसनाविलासो विभावितो।
Ye ca yathāvuttaṃ vavatthānaṃ na sampaṭicchanti, tehi suttantābhidhammapāṭhabhede aññaṃ kāraṇaṃ vattabbaṃ siyā. Kimettha vattabbaṃ, nanu aṭṭhakathāyaṃ ‘‘kasmā pana yathā suttante’’tiādiṃ vatvā ‘‘ajjhattarūpānaṃ anabhibhavanīyato’’ti kāraṇaṃ vuttanti. Na taṃ tassa kāraṇavacananti dassento ‘‘ajjhattarūpāna’’ntiādimāha. Tattha yanti idha suttante ca ‘‘bahiddhā rūpāni passatī’’ti (a. ni. 8.65) vuttavacanaṃ sandhāyāha. Bahiddhā rūpāniyeva hi abhibhavanīyānīti. Aññahetukanti desanāvilāsato aññaṃ abhibhavanīyahetu etassāti aññahetukaṃ. Ajjhattaarūpasaññitāya eva, na suttante viya ajjhattarūpasaññitāya cāti attho. Avibhūtattāti idaṃ ñāṇuttarānaṃ saha nimittuppādanena appanānibbattanaṃ ārammaṇassa abhibhavo na suṭṭhu vibhūtabhāvamantarena sambhavatīti katvā vuttaṃ. Nanu ca aṭṭhakathāyaṃ pāṭhadvayavisesassa desanāvilāso kāraṇabhāvena vuttoti āha ‘‘desanāvilāso ca yathāvuttavavatthānavasena veditabbo’’ti. Desanāvilāso hi nāma vineyyajjhāsayānurūpaṃ vijjamānasseva pariyāyassa vibhāvanaṃ na yassa kassacīti. Tattha ca ‘‘pariyāyadesanattā’’tiādinā vuttappakāravavatthānaṃ desanāvilāsanibandhanamāha. Tathā ceva hi purato desanāvilāso vibhāvito.
अभिभायतनकथावण्णना निट्ठिता।
Abhibhāyatanakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / रूपावचरकुसलं • Rūpāvacarakusalaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / अभिभायतनकथा • Abhibhāyatanakathā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / अभिभायतनकथावण्णना • Abhibhāyatanakathāvaṇṇanā
