Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અટ્ઠકથા • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
અભિઞ્ઞેય્યનિદ્દેસવણ્ણના
Abhiññeyyaniddesavaṇṇanā
૨. ઇદાનિ વિસ્સજ્જનુદ્દેસસઙ્ગહિતે ધમ્મે પભેદતો દસ્સેતું કથં ઇમે ધમ્મા અભિઞ્ઞેય્યાતિઆદિ નિદ્દેસવારો આરદ્ધો. તત્થ અભિઞ્ઞેય્યનિદ્દેસાદીસુ પઞ્ચસુ આદિતો એકકાદિવસેન દસ દસ વિસ્સજ્જનાનિ દસુત્તરપરિયાયેન સંસન્દેત્વા ઉદ્દિટ્ઠાનિ. તેસુ અભિઞ્ઞેય્યનિદ્દેસે તાવ સબ્બે સત્તાતિ કામભવાદીસુ સઞ્ઞાભવાદીસુ એકવોકારભવાદીસુ ચ સબ્બભવેસુ સબ્બે સત્તા. આહારટ્ઠિતિકાતિ આહારતો ઠિતિ એતેસન્તિ આહારટ્ઠિતિકા. ઠિતીતિ ચેત્થ સકક્ખણે અત્થિતા અધિપ્પેતા. ઇતિ સબ્બસત્તાનં ઠિતિહેતુ આહારો ના એકો ધમ્મો અધિકેન ઞાણેન જાનિતબ્બો. પચ્ચયે હિ અભિઞ્ઞાતે પચ્ચયુપ્પન્નાપિ અભિઞ્ઞાતા હોન્તિ ઉભિન્નમ્પિ અઞ્ઞમઞ્ઞાપેક્ખત્તા. એતેન ઞાતપરિઞ્ઞા વુત્તા હોતિ. નનુ ચ એવં સન્તે યં વુત્તં ‘‘અસઞ્ઞસત્તા દેવા અહેતુકા અનાહારા અફસ્સકા’’તિઆદિ (વિભ॰ ૧૦૧૭), તં વિરુજ્ઝતીતિ. તઞ્ચ ન વિરુજ્ઝતિ. તેસઞ્હિ ઝાનં આહારોતિ. એવં સન્તેપિ ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, આહારા ભૂતાનં વા સત્તાનં ઠિતિયા, સમ્ભવેસીનં વા અનુગ્ગહાય. કતમે ચત્તારો? કબળીકારો આહારો ઓળારિકો વા સુખુમો વા, ફસ્સો દુતિયો, મનોસઞ્ચેતના તતિયા, વિઞ્ઞાણં ચતુત્થ’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૨.૧૧) ઇદં વિરુજ્ઝતીતિ. ઇદમ્પિ ન વિરુજ્ઝતિ. એતસ્મિઞ્હિ સુત્તે નિપ્પરિયાયેન આહારલક્ખણાવ ધમ્મા આહારાતિ વુત્તા. ઇધ પન પરિયાયેન પચ્ચયો આહારોતિ વુત્તો. સબ્બસઙ્ખતધમ્માનઞ્હિ પચ્ચયો લદ્ધું વટ્ટતિ, સો ચ યં યં ફલં જનેતિ, તં તં આહરતિ નામ. તસ્મા આહારોતિ વુચ્ચતિ. તેનેવાહ –
2. Idāni vissajjanuddesasaṅgahite dhamme pabhedato dassetuṃ kathaṃ ime dhammā abhiññeyyātiādi niddesavāro āraddho. Tattha abhiññeyyaniddesādīsu pañcasu ādito ekakādivasena dasa dasa vissajjanāni dasuttarapariyāyena saṃsandetvā uddiṭṭhāni. Tesu abhiññeyyaniddese tāva sabbe sattāti kāmabhavādīsu saññābhavādīsu ekavokārabhavādīsu ca sabbabhavesu sabbe sattā. Āhāraṭṭhitikāti āhārato ṭhiti etesanti āhāraṭṭhitikā. Ṭhitīti cettha sakakkhaṇe atthitā adhippetā. Iti sabbasattānaṃ ṭhitihetu āhāro nā eko dhammo adhikena ñāṇena jānitabbo. Paccaye hi abhiññāte paccayuppannāpi abhiññātā honti ubhinnampi aññamaññāpekkhattā. Etena ñātapariññā vuttā hoti. Nanu ca evaṃ sante yaṃ vuttaṃ ‘‘asaññasattā devā ahetukā anāhārā aphassakā’’tiādi (vibha. 1017), taṃ virujjhatīti. Tañca na virujjhati. Tesañhi jhānaṃ āhāroti. Evaṃ santepi ‘‘cattārome, bhikkhave, āhārā bhūtānaṃ vā sattānaṃ ṭhitiyā, sambhavesīnaṃ vā anuggahāya. Katame cattāro? Kabaḷīkāro āhāro oḷāriko vā sukhumo vā, phasso dutiyo, manosañcetanā tatiyā, viññāṇaṃ catuttha’’nti (saṃ. ni. 2.11) idaṃ virujjhatīti. Idampi na virujjhati. Etasmiñhi sutte nippariyāyena āhāralakkhaṇāva dhammā āhārāti vuttā. Idha pana pariyāyena paccayo āhāroti vutto. Sabbasaṅkhatadhammānañhi paccayo laddhuṃ vaṭṭati, so ca yaṃ yaṃ phalaṃ janeti, taṃ taṃ āharati nāma. Tasmā āhāroti vuccati. Tenevāha –
‘‘અવિજ્જમ્પાહં, ભિક્ખવે, સાહારં વદામિ, નો અનાહારં. કો ચ, ભિક્ખવે, અવિજ્જાય આહારો? ‘પઞ્ચ નીવરણા’તિસ્સ વચનીયં. પઞ્ચ નીવરણેપાહં, ભિક્ખવે, સાહારે વદામિ, નો અનાહારે. કો ચ, ભિક્ખવે, પઞ્ચન્નં નીવરણાનં આહારો. ‘અયોનિસો મનસિકારો’તિસ્સ વચનીય’’ન્તિઆદિ (અ॰ નિ॰ ૧૦.૬૧). અયં ઇધ અધિપ્પેતો.
‘‘Avijjampāhaṃ, bhikkhave, sāhāraṃ vadāmi, no anāhāraṃ. Ko ca, bhikkhave, avijjāya āhāro? ‘Pañca nīvaraṇā’tissa vacanīyaṃ. Pañca nīvaraṇepāhaṃ, bhikkhave, sāhāre vadāmi, no anāhāre. Ko ca, bhikkhave, pañcannaṃ nīvaraṇānaṃ āhāro. ‘Ayoniso manasikāro’tissa vacanīya’’ntiādi (a. ni. 10.61). Ayaṃ idha adhippeto.
એતસ્મિઞ્હિ પચ્ચયાહારે ગહિતે પરિયાયાહારોપિ નિપ્પરિયાયાહારોપિ સબ્બો ગહિતોવ હોતિ.
Etasmiñhi paccayāhāre gahite pariyāyāhāropi nippariyāyāhāropi sabbo gahitova hoti.
તત્થ અસઞ્ઞભવે પચ્ચયાહારો લબ્ભતિ. અનુપ્પન્ને હિ બુદ્ધે તિત્થાયતને પબ્બજિત્વા વાયોકસિણે પરિકમ્મં કત્વા ચતુત્થજ્ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા તતો વુટ્ઠાય ‘‘ધી ચિત્તં, ધી ચિત્તં, ચિત્તસ્સ નામ અભાવોયેવ સાધુ. ચિત્તઞ્હિ નિસ્સાય વધબન્ધનાદિપચ્ચયં દુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ, ચિત્તે અસતિ નત્થેત’’ન્તિ ખન્તિં રુચિં ઉપ્પાદેત્વા અપરિહીનજ્ઝાના કાલંકત્વા અસઞ્ઞભવે નિબ્બત્તન્તિ. યો યસ્સ ઇરિયાપથો મનુસ્સલોકે પણિહિતો અહોસિ, સો તેન ઇરિયાપથેન નિબ્બત્તિત્વા પઞ્ચ કપ્પસતાનિ તિટ્ઠતિ. એત્તકં અદ્ધાનં નિપન્નો વિય નિસિન્નો વિય ઠિતો વિય હોતિ. એવરૂપાનઞ્ચ સત્તાનં પચ્ચયાહારો લબ્ભતિ. તે હિ યં ઝાનં ભાવેત્વા નિબ્બત્તા , તદે નેસં પચ્ચયો હોતિ. યથા જિયાવેગેન ખિત્તસરો યાવ જિયાવેગો અત્થિ, તાવ ગચ્છતિ, એવં યાવ ઝાનપચ્ચયો અત્થિ, તાવ તિટ્ઠન્તિ. તસ્મિં નિટ્ઠિતે ખીણવેગો સરો વિય પતન્તિ.
Tattha asaññabhave paccayāhāro labbhati. Anuppanne hi buddhe titthāyatane pabbajitvā vāyokasiṇe parikammaṃ katvā catutthajjhānaṃ nibbattetvā tato vuṭṭhāya ‘‘dhī cittaṃ, dhī cittaṃ, cittassa nāma abhāvoyeva sādhu. Cittañhi nissāya vadhabandhanādipaccayaṃ dukkhaṃ uppajjati, citte asati nattheta’’nti khantiṃ ruciṃ uppādetvā aparihīnajjhānā kālaṃkatvā asaññabhave nibbattanti. Yo yassa iriyāpatho manussaloke paṇihito ahosi, so tena iriyāpathena nibbattitvā pañca kappasatāni tiṭṭhati. Ettakaṃ addhānaṃ nipanno viya nisinno viya ṭhito viya hoti. Evarūpānañca sattānaṃ paccayāhāro labbhati. Te hi yaṃ jhānaṃ bhāvetvā nibbattā , tade nesaṃ paccayo hoti. Yathā jiyāvegena khittasaro yāva jiyāvego atthi, tāva gacchati, evaṃ yāva jhānapaccayo atthi, tāva tiṭṭhanti. Tasmiṃ niṭṭhite khīṇavego saro viya patanti.
યે પન તે નેરયિકા ‘‘નેવુટ્ઠાનફલૂપજીવિનો ન પુઞ્ઞફલૂપજીવિનો’’તિ વુત્તા, તેસં કો આહારોતિ? તેસં કમ્મમેવ આહારોતિ. કિં પઞ્ચ આહારા અત્થીતિ? ‘‘પઞ્ચ, ન પઞ્ચા’’તિ ઇદં ન વત્તબ્બં. નનુ ‘‘પચ્ચયો આહારો’’તિ વુત્તો, તસ્મા યેન કમ્મેન તે નિરયે નિબ્બત્તા, તદેવ તેસં ઠિતિપચ્ચયત્તા આહારો. યં સન્ધાય ઇદં વુત્તં ‘‘ન તાવ કાલં કરોતિ, યાવ ન તં પાપકમ્મં બ્યન્તી હોતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૩.૩૬; મ॰ નિ॰ ૩.૨૫૦). તસ્મા આહારટ્ઠિતિકાતિ પચ્ચયટ્ઠિતિકાતિ અત્થો. કબળીકારં આહારં આરબ્ભાતિ ચેત્થ વિવાદો ન કાતબ્બો. મુખે ઉપ્પન્નખેળોપિ હિ તેસં આહારકિચ્ચં સાધેતિ. ખેળો હિ નિરયે દુક્ખવેદનીયો હુત્વા પચ્ચયો હોતિ, સગ્ગે સુખવેદનીયો. ઇતિ કામભવે નિપ્પરિયાયેન ચત્તારો આહારા, રૂપારૂપભવેસુ ઠપેત્વા અસઞ્ઞભવં સેસાનં તયો , અસઞ્ઞાનઞ્ચેવ અવસેસાનઞ્ચ પચ્ચયાહારોતિ ઇમિના આહારેન સબ્બે સત્તા આહારટ્ઠિતિકા.
Ye pana te nerayikā ‘‘nevuṭṭhānaphalūpajīvino na puññaphalūpajīvino’’ti vuttā, tesaṃ ko āhāroti? Tesaṃ kammameva āhāroti. Kiṃ pañca āhārā atthīti? ‘‘Pañca, na pañcā’’ti idaṃ na vattabbaṃ. Nanu ‘‘paccayo āhāro’’ti vutto, tasmā yena kammena te niraye nibbattā, tadeva tesaṃ ṭhitipaccayattā āhāro. Yaṃ sandhāya idaṃ vuttaṃ ‘‘na tāva kālaṃ karoti, yāva na taṃ pāpakammaṃ byantī hotī’’ti (a. ni. 3.36; ma. ni. 3.250). Tasmā āhāraṭṭhitikāti paccayaṭṭhitikāti attho. Kabaḷīkāraṃ āhāraṃ ārabbhāti cettha vivādo na kātabbo. Mukhe uppannakheḷopi hi tesaṃ āhārakiccaṃ sādheti. Kheḷo hi niraye dukkhavedanīyo hutvā paccayo hoti, sagge sukhavedanīyo. Iti kāmabhave nippariyāyena cattāro āhārā, rūpārūpabhavesu ṭhapetvā asaññabhavaṃ sesānaṃ tayo , asaññānañceva avasesānañca paccayāhāroti iminā āhārena sabbe sattā āhāraṭṭhitikā.
સબ્બે સત્તાતિ ચ પુગ્ગલાધિટ્ઠાના ધમ્મદેસના, સબ્બે સઙ્ખારાતિ અધિપ્પાયો. ભગવતોપિ હિ ધમ્મપુગ્ગલાનં વસેન ચતુબ્બિધા દેસના – ધમ્માધિટ્ઠાના ધમ્મદેસના, ધમ્માધિટ્ઠાના પુગ્ગલદેસના, પુગ્ગલાધિટ્ઠાના પુગ્ગલદેસના, પુગ્ગલાધિટ્ઠાના ધમ્મદેસનાતિ. ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, અઞ્ઞં એકધમ્મમ્પિ સમનુપસ્સામિ, યં એવં ભાવિતં કમ્મનિયં હોતિ, યથયિદં ચિત્તં. ચિત્તં, ભિક્ખવે, ભાવિતં કમ્મનિયં હોતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૧.૨૨) એવરૂપી ધમ્માધિટ્ઠાના ધમ્મદેસના. ‘‘અટ્ઠાનમેતં, ભિક્ખવે, અનવકાસો યં દિટ્ઠિસમ્પન્નો પુગ્ગલો કઞ્ચિ સઙ્ખારં નિચ્ચતો ઉપગચ્છેય્ય, નેતં ઠાનં વિજ્જતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૧.૨૬૮) એવરૂપી ધમ્માધિટ્ઠાના પુગ્ગલદેસના. ‘‘એકપુગ્ગલો, ભિક્ખવે, લોકે ઉપ્પજ્જમાનો ઉપ્પજ્જતિ બહુજનહિતાય બહુજનસુખાય લોકાનુકમ્પાય અત્થાય હિતાય સુખાય દેવમનુસ્સાન’’ન્તિ (અ॰ નિ॰ ૧.૧૭૦, ૩૦૯), એવરૂપી પુગ્ગલાધિટ્ઠાના પુગ્ગલદેસના. ‘‘એકપુગ્ગલસ્સ ભિક્ખવે, પાતુભાવા મહતો ચક્ખુસ્સ પાતુભાવો હોતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૧.૧૭૫-૧૮૬) એવરૂપી પુગ્ગલાધિટ્ઠાના ધમ્મદેસના. તાસુ ઇધ પુગ્ગલાધિટ્ઠાના ધમ્મદેસના . ઉપરિ યાવ દસકા ધમ્માનંયેવ ગહિતત્તા સત્તગ્ગહણેન ધમ્મગ્ગહણં કતન્તિ વેદિતબ્બં, વિસેસેન વા સત્તસન્તાનપરિયાપન્નધમ્માનંયેવ અધિકેન ઞાણેન સભાવતો ઉપપરિક્ખિતબ્બત્તા સત્તગ્ગહણં કતન્તિ વેદિતબ્બં, સઙ્ખારે ઉપાદાય સત્તોતિ પઞ્ઞત્તિમત્તસમ્ભવતો વા ફલોપચારેન સઙ્ખારા ‘‘સત્તા’’તિ વુત્તાતિ વેદિતબ્બં. ન હિ કોચિ સત્તો પચ્ચયટ્ઠિતિકો અત્થિ અઞ્ઞત્ર સઙ્ખારેહિ, વોહારવસેન પન એવં વુચ્ચતિ. એવમેતેન ઞાતપરિઞ્ઞા વુત્તા હોતિ.
Sabbe sattāti ca puggalādhiṭṭhānā dhammadesanā, sabbe saṅkhārāti adhippāyo. Bhagavatopi hi dhammapuggalānaṃ vasena catubbidhā desanā – dhammādhiṭṭhānā dhammadesanā, dhammādhiṭṭhānā puggaladesanā, puggalādhiṭṭhānā puggaladesanā, puggalādhiṭṭhānā dhammadesanāti. ‘‘Nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekadhammampi samanupassāmi, yaṃ evaṃ bhāvitaṃ kammaniyaṃ hoti, yathayidaṃ cittaṃ. Cittaṃ, bhikkhave, bhāvitaṃ kammaniyaṃ hotī’’ti (a. ni. 1.22) evarūpī dhammādhiṭṭhānā dhammadesanā. ‘‘Aṭṭhānametaṃ, bhikkhave, anavakāso yaṃ diṭṭhisampanno puggalo kañci saṅkhāraṃ niccato upagaccheyya, netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti (a. ni. 1.268) evarūpī dhammādhiṭṭhānā puggaladesanā. ‘‘Ekapuggalo, bhikkhave, loke uppajjamāno uppajjati bahujanahitāya bahujanasukhāya lokānukampāya atthāya hitāya sukhāya devamanussāna’’nti (a. ni. 1.170, 309), evarūpī puggalādhiṭṭhānā puggaladesanā. ‘‘Ekapuggalassa bhikkhave, pātubhāvā mahato cakkhussa pātubhāvo hotī’’ti (a. ni. 1.175-186) evarūpī puggalādhiṭṭhānā dhammadesanā. Tāsu idha puggalādhiṭṭhānā dhammadesanā . Upari yāva dasakā dhammānaṃyeva gahitattā sattaggahaṇena dhammaggahaṇaṃ katanti veditabbaṃ, visesena vā sattasantānapariyāpannadhammānaṃyeva adhikena ñāṇena sabhāvato upaparikkhitabbattā sattaggahaṇaṃ katanti veditabbaṃ, saṅkhāre upādāya sattoti paññattimattasambhavato vā phalopacārena saṅkhārā ‘‘sattā’’ti vuttāti veditabbaṃ. Na hi koci satto paccayaṭṭhitiko atthi aññatra saṅkhārehi, vohāravasena pana evaṃ vuccati. Evametena ñātapariññā vuttā hoti.
દ્વે ધાતુયોતિ સઙ્ખતા ચ ધાતુ અસઙ્ખતા ચ ધાતુ. તત્થ અનેકેહિ પચ્ચયેહિ સઙ્ગમ્મ કતા પઞ્ચક્ખન્ધા સઙ્ખતા ધાતુ, કેહિચિ પચ્ચયેહિ અકતં નિબ્બાનં અસઙ્ખતા ધાતુ.
Dve dhātuyoti saṅkhatā ca dhātu asaṅkhatā ca dhātu. Tattha anekehi paccayehi saṅgamma katā pañcakkhandhā saṅkhatā dhātu, kehici paccayehi akataṃ nibbānaṃ asaṅkhatā dhātu.
તિસ્સો ધાતુયોતિ કામધાતુ રૂપધાતુ અરૂપધાતુ (વિભ॰ ૧૮૧-૧૮૨). તત્થ કતમા કામધાતુ? હેટ્ઠતો અવીચિનિરયં પરિયન્તં કરિત્વા ઉપરિતો પરનિમ્મિતવસવત્તી દેવે અન્તોકરિત્વા યં એતસ્મિં અન્તરે એત્થાવચરા એત્થ પરિયાપન્ના ખન્ધા ધાતૂ આયતના રૂપા વેદના સઞ્ઞા સઙ્ખારા વિઞ્ઞાણં. અયં વુચ્ચતિ કામધાતુ (વિભ॰ ૧૮૨; ધ॰ સ॰ ૧૨૮૭). તત્થ કતમા રૂપધાતુ? હેટ્ઠતો બ્રહ્મલોકં પરિયન્તં કરિત્વા ઉપરિતો અકનિટ્ઠે દેવે અન્તોકરિત્વા યં એતસ્મિં અન્તરે એત્થાવચરા એત્થ પરિયાપન્ના સમાપન્નસ્સ વા ઉપપન્નસ્સ વા દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારિસ્સ વા ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા. અયં વુચ્ચતિ રૂપધાતુ. તત્થ કતમા અરૂપધાતુ? હેટ્ઠતો આકાસાનઞ્ચાયતનૂપગે દેવે પરિયન્તં કરિત્વા ઉપરિતો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનૂપગે દેવે અન્તોકરિત્વા યં એતસ્મિં અન્તરે એત્થાવચરા એત્થ પરિયાપન્ના સમાપન્નસ્સ વા ઉપપન્નસ્સ વા દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારિસ્સ વા ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા. અયં વુચ્ચતિ અરૂપધાતુ. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘કામધાતૂતિ કામભવો પઞ્ચક્ખન્ધા લબ્ભન્તિ, રૂપધાતૂતિ રૂપભવો પઞ્ચક્ખન્ધા લબ્ભન્તિ. અરૂપધાતૂતિ અરૂપભવો ચત્તારો ખન્ધા લબ્ભન્તી’’તિ વુત્તં. અયં દસુત્તરપરિયાયેન યોજના.
Tisso dhātuyoti kāmadhātu rūpadhātu arūpadhātu (vibha. 181-182). Tattha katamā kāmadhātu? Heṭṭhato avīcinirayaṃ pariyantaṃ karitvā uparito paranimmitavasavattī deve antokaritvā yaṃ etasmiṃ antare etthāvacarā ettha pariyāpannā khandhā dhātū āyatanā rūpā vedanā saññā saṅkhārā viññāṇaṃ. Ayaṃ vuccati kāmadhātu (vibha. 182; dha. sa. 1287). Tattha katamā rūpadhātu? Heṭṭhato brahmalokaṃ pariyantaṃ karitvā uparito akaniṭṭhe deve antokaritvā yaṃ etasmiṃ antare etthāvacarā ettha pariyāpannā samāpannassa vā upapannassa vā diṭṭhadhammasukhavihārissa vā cittacetasikā dhammā. Ayaṃ vuccati rūpadhātu. Tattha katamā arūpadhātu? Heṭṭhato ākāsānañcāyatanūpage deve pariyantaṃ karitvā uparito nevasaññānāsaññāyatanūpage deve antokaritvā yaṃ etasmiṃ antare etthāvacarā ettha pariyāpannā samāpannassa vā upapannassa vā diṭṭhadhammasukhavihārissa vā cittacetasikā dhammā. Ayaṃ vuccati arūpadhātu. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘kāmadhātūti kāmabhavo pañcakkhandhā labbhanti, rūpadhātūti rūpabhavo pañcakkhandhā labbhanti. Arūpadhātūti arūpabhavo cattāro khandhā labbhantī’’ti vuttaṃ. Ayaṃ dasuttarapariyāyena yojanā.
સઙ્ગીતિપરિયાયેન પન ‘‘તિસ્સો કુસલધાતુયો – નેક્ખમ્મધાતુ અબ્યાપાદધાતુ અવિહિંસાધાતુ. અપરાપિ તિસ્સો ધાતુયો – રૂપધાતુ અરૂપધાતુ નિરોધધાતુ. અપરાપિ તિસ્સો ધાતુયો – હીના ધાતુ મજ્ઝિમા ધાતુ પણીતા ધાતૂ’’તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૩.૩૦૫) વુત્તા ધાતુયોપિ એત્થ યુજ્જન્તિ (વિભ॰ ૧૮૧-૧૮૨). નેક્ખમ્મપટિસંયુત્તો તક્કો વિતક્કો…પે॰… સમ્માસઙ્કપ્પો. અયં વુચ્ચતિ નેક્ખમ્મધાતુ. સબ્બેપિ કુસલા ધમ્મા નેક્ખમ્મધાતુ. અબ્યાપાદપટિસંયુત્તો તક્કો વિતક્કો…પે॰… સમ્માસઙ્કપ્પો અબ્યાપાદધાતુ. યા સત્તેસુ મેત્તિ મેત્તાયના મેત્તાયિતત્તં મેત્તાચેતોવિમુત્તિ. અયં વુચ્ચતિ અબ્યાપાદધાતુ. અવિહિંસાપટિસંયુત્તો તક્કો વિતક્કો…પે॰… સમ્માસઙ્કપ્પો અવિહિંસાધાતુ. યા સત્તેસુ કરુણા કરુણાયના કરુણાયિતત્તં કરુણાચેતોવિમુત્તિ. અયં વુચ્ચતિ અવિહિંસાધાતુ (વિભ॰ ૧૮૨). રૂપારૂપધાતુયો વુત્તાયેવ. નિરોધધાતુ નિબ્બાનં. હીના ધાતુ દ્વાદસાકુસલચિત્તુપ્પાદા, મજ્ઝિમા ધાતુ અવસેસા તેભૂમકધમ્મા. પણીતા ધાતુ નવ લોકુત્તરધમ્મા. સબ્બાપિ ચ નિજ્જીવટ્ઠેન ધાતુ.
Saṅgītipariyāyena pana ‘‘tisso kusaladhātuyo – nekkhammadhātu abyāpādadhātu avihiṃsādhātu. Aparāpi tisso dhātuyo – rūpadhātu arūpadhātu nirodhadhātu. Aparāpi tisso dhātuyo – hīnā dhātu majjhimā dhātu paṇītā dhātū’’ti (dī. ni. 1.3.305) vuttā dhātuyopi ettha yujjanti (vibha. 181-182). Nekkhammapaṭisaṃyutto takko vitakko…pe… sammāsaṅkappo. Ayaṃ vuccati nekkhammadhātu. Sabbepi kusalā dhammā nekkhammadhātu. Abyāpādapaṭisaṃyutto takko vitakko…pe… sammāsaṅkappo abyāpādadhātu. Yā sattesu metti mettāyanā mettāyitattaṃ mettācetovimutti. Ayaṃ vuccati abyāpādadhātu. Avihiṃsāpaṭisaṃyutto takko vitakko…pe… sammāsaṅkappo avihiṃsādhātu. Yā sattesu karuṇā karuṇāyanā karuṇāyitattaṃ karuṇācetovimutti. Ayaṃ vuccati avihiṃsādhātu (vibha. 182). Rūpārūpadhātuyo vuttāyeva. Nirodhadhātu nibbānaṃ. Hīnā dhātu dvādasākusalacittuppādā, majjhimā dhātu avasesā tebhūmakadhammā. Paṇītā dhātu nava lokuttaradhammā. Sabbāpi ca nijjīvaṭṭhena dhātu.
ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનીતિ દુક્ખં અરિયસચ્ચં, દુક્ખસમુદયં અરિયસચ્ચં, દુક્ખનિરોધં અરિયસચ્ચં, દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા અરિયસચ્ચં. ઇમેસં વણ્ણના સચ્ચવિસ્સજ્જનેસુયેવ ભવિસ્સતિ.
Cattāri ariyasaccānīti dukkhaṃ ariyasaccaṃ, dukkhasamudayaṃ ariyasaccaṃ, dukkhanirodhaṃ ariyasaccaṃ, dukkhanirodhagāminī paṭipadā ariyasaccaṃ. Imesaṃ vaṇṇanā saccavissajjanesuyeva bhavissati.
પઞ્ચ વિમુત્તાયતનાનીતિ અત્તનો હિતત્થાય પરેહિ પવત્તિતધમ્મદેસનાસવનં, પરેસં હિતત્થાય અત્તનો યથાસુતધમ્મદેસના, યથાસુતસ્સ ધમ્મસ્સ સજ્ઝાયકરણં, યથાસુતસ્સ ધમ્મસ્સ ચેતસા અનુવિતક્કનં, કસિણાસુભાદીસુ અનુકૂલં આરમ્મણન્તિ, ઇમાનિ પઞ્ચ વિમુચ્ચનકારણાનિ. યથાહ –
Pañca vimuttāyatanānīti attano hitatthāya parehi pavattitadhammadesanāsavanaṃ, paresaṃ hitatthāya attano yathāsutadhammadesanā, yathāsutassa dhammassa sajjhāyakaraṇaṃ, yathāsutassa dhammassa cetasā anuvitakkanaṃ, kasiṇāsubhādīsu anukūlaṃ ārammaṇanti, imāni pañca vimuccanakāraṇāni. Yathāha –
‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો સત્થા ધમ્મં દેસેતિ અઞ્ઞતરો વા ગરુટ્ઠાનિયો સબ્રહ્મચારી, યથા યથા ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો સત્થા ધમ્મં દેસેતિ અઞ્ઞતરો વા ગરુટ્ઠાનિયો સબ્રહ્મચારી, તથા તથા સો તસ્મિં ધમ્મે અત્થપટિસંવેદી ચ હોતિ ધમ્મપટિસંવેદી ચ, તસ્સ અત્થપટિસંવેદિનો ધમ્મપટિસંવેદિનો પામોજ્જં જાયતિ, પમુદિતસ્સ પીતિ જાયતિ, પીતિમનસ્સ કાયો પસ્સમ્ભતિ, પસ્સદ્ધકાયો સુખં વેદેતિ, સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતિ, ઇદં પઠમં વિમુત્તાયતનં.
‘‘Idha, bhikkhave, bhikkhuno satthā dhammaṃ deseti aññataro vā garuṭṭhāniyo sabrahmacārī, yathā yathā kho, bhikkhave, bhikkhuno satthā dhammaṃ deseti aññataro vā garuṭṭhāniyo sabrahmacārī, tathā tathā so tasmiṃ dhamme atthapaṭisaṃvedī ca hoti dhammapaṭisaṃvedī ca, tassa atthapaṭisaṃvedino dhammapaṭisaṃvedino pāmojjaṃ jāyati, pamuditassa pīti jāyati, pītimanassa kāyo passambhati, passaddhakāyo sukhaṃ vedeti, sukhino cittaṃ samādhiyati, idaṃ paṭhamaṃ vimuttāyatanaṃ.
‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો ન હેવ ખો સત્થા ધમ્મં દેસેતિ અઞ્ઞતરો વા ગરુટ્ઠાનિયો સબ્રહ્મચારી, અપિ ચ ખો યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં વિત્થારેન પરેસં દેસેતિ. યથા યથા ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો…પે॰… સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતિ. ઇદં દુતિયં વિમુત્તાયતનં.
‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, bhikkhuno na heva kho satthā dhammaṃ deseti aññataro vā garuṭṭhāniyo sabrahmacārī, api ca kho yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ vitthārena paresaṃ deseti. Yathā yathā kho, bhikkhave, bhikkhuno…pe… sukhino cittaṃ samādhiyati. Idaṃ dutiyaṃ vimuttāyatanaṃ.
‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો નહેવ ખો સત્થા ધમ્મં દેસેતિ અઞ્ઞતરો વા ગરુટ્ઠાનિયો સબ્રહ્મચારી, નાપિ યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં વિત્થારેન પરેસં દેસેતિ, અપિ ચ ખો યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં વિત્થારેન સજ્ઝાયં કરોતિ. યથા યથા ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો…પે॰… સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતિ. ઇદં તતિયં વિમુત્તાયતનં.
‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, bhikkhuno naheva kho satthā dhammaṃ deseti aññataro vā garuṭṭhāniyo sabrahmacārī, nāpi yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ vitthārena paresaṃ deseti, api ca kho yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ vitthārena sajjhāyaṃ karoti. Yathā yathā kho, bhikkhave, bhikkhuno…pe… sukhino cittaṃ samādhiyati. Idaṃ tatiyaṃ vimuttāyatanaṃ.
‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો નહેવ ખો સત્થા ધમ્મં દેસેતિ અઞ્ઞતરો વા ગરુટ્ઠાનિયો સબ્રહ્મચારી, નાપિ યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં વિત્થારેન પરેસં દેસેતિ, નાપિ યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં વિત્થારેન સજ્ઝાયં કરોતિ, અપિ ચ ખો યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં ચેતસા અનુવિતક્કેતિ અનુવિચારેતિ મનસાનુપેક્ખતિ. યથા યથા ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો…પે॰… સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતિ. ઇદં ચતુત્થં વિમુત્તાયતનં.
‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, bhikkhuno naheva kho satthā dhammaṃ deseti aññataro vā garuṭṭhāniyo sabrahmacārī, nāpi yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ vitthārena paresaṃ deseti, nāpi yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ vitthārena sajjhāyaṃ karoti, api ca kho yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ cetasā anuvitakketi anuvicāreti manasānupekkhati. Yathā yathā kho, bhikkhave, bhikkhuno…pe… sukhino cittaṃ samādhiyati. Idaṃ catutthaṃ vimuttāyatanaṃ.
‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો નહેવ ખો સત્થા ધમ્મં દેસેતિ અઞ્ઞતરો વા ગરુટ્ઠાનિયો સબ્રહ્મચારી, નાપિ યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં વિત્થારેન પરેસં દેસેતિ, નાપિ યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં વિત્થારેન સજ્ઝાયં કરોતિ, નાપિ યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં ચેતસા અનુવિતક્કેતિ અનુવિચારેતિ મનસાનુપેક્ખતિ, અપિ ચ ખ્વસ્સ અઞ્ઞતરં સમાધિનિમિત્તં સુગ્ગહિતં હોતિ સુમનસિકતં સૂપધારિતં સુપ્પટિવિદ્ધં પઞ્ઞાય, યથા યથા ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો અઞ્ઞતરં સમાધિનિમિત્તં સુગ્ગહિતં હોતિ સુમનસિકતં સૂપધારિતં સુપ્પટિવિદ્ધં પઞ્ઞાય તથા તથા સો તસ્મિં ધમ્મે અત્થપટિસંવેદી ચ હોતિ ધમ્મપટિસંવેદી ચ. તસ્સ અત્થપટિસંવેદિનો ધમ્મપટિસંવેદિનો પામોજ્જં જાયતિ , પમુદિતસ્સ પીતિ જાયતિ, પીતિમનસ્સ કાયો પસ્સમ્ભતિ, પસ્સદ્ધકાયો સુખં વેદેતિ, સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતિ. ઇદં પઞ્ચમં વિમુત્તાયતન’’ન્તિ (અ॰ નિ॰ ૫.૨૬; દી॰ નિ॰ ૩.૩૨૨).
‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, bhikkhuno naheva kho satthā dhammaṃ deseti aññataro vā garuṭṭhāniyo sabrahmacārī, nāpi yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ vitthārena paresaṃ deseti, nāpi yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ vitthārena sajjhāyaṃ karoti, nāpi yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ cetasā anuvitakketi anuvicāreti manasānupekkhati, api ca khvassa aññataraṃ samādhinimittaṃ suggahitaṃ hoti sumanasikataṃ sūpadhāritaṃ suppaṭividdhaṃ paññāya, yathā yathā kho, bhikkhave, bhikkhuno aññataraṃ samādhinimittaṃ suggahitaṃ hoti sumanasikataṃ sūpadhāritaṃ suppaṭividdhaṃ paññāya tathā tathā so tasmiṃ dhamme atthapaṭisaṃvedī ca hoti dhammapaṭisaṃvedī ca. Tassa atthapaṭisaṃvedino dhammapaṭisaṃvedino pāmojjaṃ jāyati , pamuditassa pīti jāyati, pītimanassa kāyo passambhati, passaddhakāyo sukhaṃ vedeti, sukhino cittaṃ samādhiyati. Idaṃ pañcamaṃ vimuttāyatana’’nti (a. ni. 5.26; dī. ni. 3.322).
છ અનુત્તરિયાનીતિ એત્થ નત્થિ એતેસં ઉત્તરન્તિ અનુત્તરાનિ, અનુત્તરાનિ એવ અનુત્તરિયાનિ, જેટ્ઠકાનીતિ અત્થો. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –
Cha anuttariyānīti ettha natthi etesaṃ uttaranti anuttarāni, anuttarāni eva anuttariyāni, jeṭṭhakānīti attho. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘છયિમાનિ (અ॰ નિ॰ ૬.૮, ૩૦), ભિક્ખવે, અનુત્તરિયાનિ. કતમાનિ છ? દસ્સનાનુત્તરિયં, સવનાનુત્તરિયં, લાભાનુત્તરિયં, સિક્ખાનુત્તરિયં, પારિચરિયાનુત્તરિયં, અનુસ્સતાનુત્તરિયન્તિ.
‘‘Chayimāni (a. ni. 6.8, 30), bhikkhave, anuttariyāni. Katamāni cha? Dassanānuttariyaṃ, savanānuttariyaṃ, lābhānuttariyaṃ, sikkhānuttariyaṃ, pāricariyānuttariyaṃ, anussatānuttariyanti.
‘‘કતમઞ્ચ, ભિક્ખવે, દસ્સનાનુત્તરિયં? ઇધ, ભિક્ખવે, એકચ્ચો હત્થિરતનમ્પિ દસ્સનાય ગચ્છતિ, અસ્સરતનમ્પિ દસ્સનાય ગચ્છતિ, મણિરતનમ્પિ દસ્સનાય ગચ્છતિ, ઉચ્ચાવચં વા પન દસ્સનાય ગચ્છતિ, સમણં વા બ્રાહ્મણં વા મિચ્છાદિટ્ઠિકં મિચ્છાપટિપન્નં દસ્સનાય ગચ્છતિ. અત્થેતં, ભિક્ખવે, દસ્સનં, નેતં નત્થીતિ વદામિ. તઞ્ચ ખો એતં, ભિક્ખવે, દસ્સનં હીનં ગમ્મં પોથુજ્જનિકં અનરિયં અનત્થસંહિતં ન નિબ્બિદાય ન વિરાગાય ન નિરોધાય ન ઉપસમાય ન અભિઞ્ઞાય ન સમ્બોધાય ન નિબ્બાનાય સંવત્તતિ. યો ચ ખો, ભિક્ખવે, તથાગતં વા તથાગતસાવકં વા દસ્સનાય ગચ્છતિ નિવિટ્ઠસદ્ધો નિવિટ્ઠપેમો એકન્તગતો અભિપ્પસન્નો. એતદાનુત્તરિયં, ભિક્ખવે, દસ્સનાનં સત્તાનં વિસુદ્ધિયા સોકપરિદેવાનં સમતિક્કમાય દુક્ખદોમનસ્સાનં અત્થઙ્ગમાય ઞાયસ્સ અધિગમાય નિબ્બાનસ્સ સચ્છિકિરિયાય, યદિદં તથાગતં વા તથાગતસાવકં વા દસ્સનાય ગચ્છતિ નિવિટ્ઠસદ્ધો નિવિટ્ઠપેમો એકન્તગતો અભિપ્પસન્નો. ઇદં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, દસ્સનાનુત્તરિયં. ઇતિ દસ્સનાનુત્તરિયં.
‘‘Katamañca, bhikkhave, dassanānuttariyaṃ? Idha, bhikkhave, ekacco hatthiratanampi dassanāya gacchati, assaratanampi dassanāya gacchati, maṇiratanampi dassanāya gacchati, uccāvacaṃ vā pana dassanāya gacchati, samaṇaṃ vā brāhmaṇaṃ vā micchādiṭṭhikaṃ micchāpaṭipannaṃ dassanāya gacchati. Atthetaṃ, bhikkhave, dassanaṃ, netaṃ natthīti vadāmi. Tañca kho etaṃ, bhikkhave, dassanaṃ hīnaṃ gammaṃ pothujjanikaṃ anariyaṃ anatthasaṃhitaṃ na nibbidāya na virāgāya na nirodhāya na upasamāya na abhiññāya na sambodhāya na nibbānāya saṃvattati. Yo ca kho, bhikkhave, tathāgataṃ vā tathāgatasāvakaṃ vā dassanāya gacchati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Etadānuttariyaṃ, bhikkhave, dassanānaṃ sattānaṃ visuddhiyā sokaparidevānaṃ samatikkamāya dukkhadomanassānaṃ atthaṅgamāya ñāyassa adhigamāya nibbānassa sacchikiriyāya, yadidaṃ tathāgataṃ vā tathāgatasāvakaṃ vā dassanāya gacchati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Idaṃ vuccati, bhikkhave, dassanānuttariyaṃ. Iti dassanānuttariyaṃ.
‘‘સવનાનુત્તરિયઞ્ચ કથં હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, એકચ્ચો ભેરિસદ્દમ્પિ સવનાય ગચ્છતિ, વીણાસદ્દમ્પિ સવનાય ગચ્છતિ, ગીતસદ્દમ્પિ સવનાય ગચ્છતિ, ઉચ્ચાવચં વા પન સવનાય ગચ્છતિ, સમણસ્સ વા બ્રાહ્મણસ્સ વા મિચ્છાદિટ્ઠિકસ્સ મિચ્છાપટિપન્નસ્સ ધમ્મસ્સવનાય ગચ્છતિ. અત્થેતં, ભિક્ખવે, સવનં, નેતં નત્થીતિ વદામિ . તઞ્ચ ખો એતં, ભિક્ખવે, સવનં હીનં…પે॰… ન નિબ્બાનાય સંવત્તતિ. યો ચ ખો, ભિક્ખવે, તથાગતસ્સ વા તથાગતસાવકસ્સ વા ધમ્મસ્સવનાય ગચ્છતિ નિવિટ્ઠસદ્ધો નિવિટ્ઠપેમો એકન્તગતો અભિપ્પસન્નો. એતદાનુત્તરિયં, ભિક્ખવે, સવનાનં સત્તાનં વિસુદ્ધિયા…પે॰… નિબ્બાનસ્સ સચ્છિકિરિયાય, યદિદં તથાગતસ્સ વા તથાગતસાવકસ્સ વા ધમ્મસ્સવનાય ગચ્છતિ નિવિટ્ઠસદ્ધો નિવિટ્ઠપેમો એકન્તગતો અભિપ્પસન્નો. ઇદં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, સવનાનુત્તરિયં. ઇતિ દસ્સનાનુત્તરિયં, સવનાનુત્તરિયં.
‘‘Savanānuttariyañca kathaṃ hoti? Idha, bhikkhave, ekacco bherisaddampi savanāya gacchati, vīṇāsaddampi savanāya gacchati, gītasaddampi savanāya gacchati, uccāvacaṃ vā pana savanāya gacchati, samaṇassa vā brāhmaṇassa vā micchādiṭṭhikassa micchāpaṭipannassa dhammassavanāya gacchati. Atthetaṃ, bhikkhave, savanaṃ, netaṃ natthīti vadāmi . Tañca kho etaṃ, bhikkhave, savanaṃ hīnaṃ…pe… na nibbānāya saṃvattati. Yo ca kho, bhikkhave, tathāgatassa vā tathāgatasāvakassa vā dhammassavanāya gacchati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Etadānuttariyaṃ, bhikkhave, savanānaṃ sattānaṃ visuddhiyā…pe… nibbānassa sacchikiriyāya, yadidaṃ tathāgatassa vā tathāgatasāvakassa vā dhammassavanāya gacchati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Idaṃ vuccati, bhikkhave, savanānuttariyaṃ. Iti dassanānuttariyaṃ, savanānuttariyaṃ.
‘‘લાભાનુત્તરિયઞ્ચ કથં હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, એકચ્ચો પુત્તલાભમ્પિ લભતિ, દારલાભમ્પિ લભતિ, ધનલાભમ્પિ લભતિ, ઉચ્ચાવચં વા પન લાભમ્પિ લભતિ. સમણે વા બ્રાહ્મણે વા મિચ્છાદિટ્ઠિકે મિચ્છાપટિપન્ને સદ્ધં પટિલભતિ. અત્થેસો, ભિક્ખવે, લાભો, નેસો નત્થીતિ વદામિ. સો ચ ખો એસો, ભિક્ખવે, લાભો હીનો…પે॰… ન નિબ્બાનાય સંવત્તતિ. યો ચ ખો, ભિક્ખવે, તથાગતે વા તથાગતસાવકે વા સદ્ધં પટિલભતિ નિવિટ્ઠસદ્ધો નિવિટ્ઠપેમો એકન્તગતો અભિપ્પસન્નો. એતદાનુત્તરિયં, ભિક્ખવે, લાભાનં સત્તાનં વિસુદ્ધિયા…પે॰… નિબ્બાનસ્સ સચ્છિકિરિયાય, યદિદં તથાગતે વા તથાગતસાવકે વા સદ્ધં પટિલભતિ નિવિટ્ઠસદ્ધો નિવિટ્ઠપેમો એકન્તગતો અભિપ્પસન્નો. ઇદં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, લાભાનુત્તરિયં . ઇતિ દસ્સનાનુત્તરિયં, સવનાનુત્તરિયં, લાભાનુત્તરિયં.
‘‘Lābhānuttariyañca kathaṃ hoti? Idha, bhikkhave, ekacco puttalābhampi labhati, dāralābhampi labhati, dhanalābhampi labhati, uccāvacaṃ vā pana lābhampi labhati. Samaṇe vā brāhmaṇe vā micchādiṭṭhike micchāpaṭipanne saddhaṃ paṭilabhati. Attheso, bhikkhave, lābho, neso natthīti vadāmi. So ca kho eso, bhikkhave, lābho hīno…pe… na nibbānāya saṃvattati. Yo ca kho, bhikkhave, tathāgate vā tathāgatasāvake vā saddhaṃ paṭilabhati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Etadānuttariyaṃ, bhikkhave, lābhānaṃ sattānaṃ visuddhiyā…pe… nibbānassa sacchikiriyāya, yadidaṃ tathāgate vā tathāgatasāvake vā saddhaṃ paṭilabhati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Idaṃ vuccati, bhikkhave, lābhānuttariyaṃ . Iti dassanānuttariyaṃ, savanānuttariyaṃ, lābhānuttariyaṃ.
‘‘સિક્ખાનુત્તરિયઞ્ચ કથં હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, એકચ્ચો હત્થિસ્મિમ્પિ સિક્ખતિ, અસ્સસ્મિમ્પિ સિક્ખતિ, રથસ્મિમ્પિ સિક્ખતિ, ધનુસ્મિમ્પિ સિક્ખતિ, થરુસ્મિમ્પિ સિક્ખતિ, ઉચ્ચાવચં વા પન સિક્ખતિ, સમણસ્સ વા બ્રાહ્મણસ્સ વા મિચ્છાદિટ્ઠિકસ્સ મિચ્છાપટિપન્નસ્સ સિક્ખતિ. અત્થેસા, ભિક્ખવે, સિક્ખા, નેસા નત્થીતિ વદામિ. સા ચ ખો એસા, ભિક્ખવે, સિક્ખા હીના…પે॰… ન નિબ્બાનાય સંવત્તતિ. યો ચ ખો, ભિક્ખવે, તથાગતપ્પવેદિતે ધમ્મવિનયે અધિસીલમ્પિ સિક્ખતિ, અધિચિત્તમ્પિ સિક્ખતિ, અધિપઞ્ઞમ્પિ સિક્ખતિ નિવિટ્ઠસદ્ધો નિવિટ્ઠપેમો એકન્તગતો અભિપ્પસન્નો. એતદાનુત્તરિયં, ભિક્ખવે , સિક્ખાનં સત્તાનં વિસુદ્ધિયા…પે॰… નિબ્બાનસ્સ સચ્છિકિરિયાય, યદિદં તથાગતપ્પવેદિતે ધમ્મવિનયે અધિસીલમ્પિ સિક્ખતિ, અધિચિત્તમ્પિ સિક્ખતિ, અધિપઞ્ઞમ્પિ સિક્ખતિ નિવિટ્ઠસદ્ધો નિવિટ્ઠપેમો એકન્તગતો અભિપ્પસન્નો. ઇદં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, સિક્ખાનુત્તરિયં. ઇતિ દસ્સનાનુત્તરિયં, સવનાનુત્તરિયં, લાભાનુત્તરિયં, સિક્ખાનુત્તરિયં.
‘‘Sikkhānuttariyañca kathaṃ hoti? Idha, bhikkhave, ekacco hatthismimpi sikkhati, assasmimpi sikkhati, rathasmimpi sikkhati, dhanusmimpi sikkhati, tharusmimpi sikkhati, uccāvacaṃ vā pana sikkhati, samaṇassa vā brāhmaṇassa vā micchādiṭṭhikassa micchāpaṭipannassa sikkhati. Atthesā, bhikkhave, sikkhā, nesā natthīti vadāmi. Sā ca kho esā, bhikkhave, sikkhā hīnā…pe… na nibbānāya saṃvattati. Yo ca kho, bhikkhave, tathāgatappavedite dhammavinaye adhisīlampi sikkhati, adhicittampi sikkhati, adhipaññampi sikkhati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Etadānuttariyaṃ, bhikkhave , sikkhānaṃ sattānaṃ visuddhiyā…pe… nibbānassa sacchikiriyāya, yadidaṃ tathāgatappavedite dhammavinaye adhisīlampi sikkhati, adhicittampi sikkhati, adhipaññampi sikkhati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Idaṃ vuccati, bhikkhave, sikkhānuttariyaṃ. Iti dassanānuttariyaṃ, savanānuttariyaṃ, lābhānuttariyaṃ, sikkhānuttariyaṃ.
‘‘પારિચરિયાનુત્તરિયઞ્ચ કથં હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, એકચ્ચો ખત્તિયમ્પિ પરિચરતિ, બ્રાહ્મણમ્પિ પરિચરતિ, ગહપતિમ્પિ પરિચરતિ, ઉચ્ચાવચં વા પન પરિચરતિ, સમણં વા બ્રાહ્મણં વા મિચ્છાદિટ્ઠિકં મિચ્છાપટિપન્નં પરિચરતિ. અત્થેસા, ભિક્ખવે, પારિચરિયા, નેસા નત્થીતિ વદામિ. સા ચ ખો એસા, ભિક્ખવે, પારિચરિયા હીના…પે॰… ન નિબ્બાનાય સંવત્તતિ. યો ચ ખો, ભિક્ખવે, તથાગતં વા તથાગતસાવકં વા પરિચરતિ નિવિટ્ઠસદ્ધો નિવિટ્ઠપેમો એકન્તગતો અભિપ્પસન્નો. એતદાનુત્તરિયં, ભિક્ખવે, પારિચરિયાનં સત્તાનં વિસુદ્ધિયા…પે॰… નિબ્બાનસ્સ સચ્છિકિરિયાય, યદિદં તથાગતં વા તથાગતસાવકં વા પરિચરતિ નિવિટ્ઠસદ્ધો નિવિટ્ઠપેમો એકન્તગતો અભિપ્પસન્નો. ઇદં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, પારિચરિયાનુત્તરિયં. ઇતિ દસ્સનાનુત્તરિયં, સવનાનુત્તરિયં, લાભાનુત્તરિયં, સિક્ખાનુત્તરિયં, પારિચરિયાનુત્તરિયં.
‘‘Pāricariyānuttariyañca kathaṃ hoti? Idha, bhikkhave, ekacco khattiyampi paricarati, brāhmaṇampi paricarati, gahapatimpi paricarati, uccāvacaṃ vā pana paricarati, samaṇaṃ vā brāhmaṇaṃ vā micchādiṭṭhikaṃ micchāpaṭipannaṃ paricarati. Atthesā, bhikkhave, pāricariyā, nesā natthīti vadāmi. Sā ca kho esā, bhikkhave, pāricariyā hīnā…pe… na nibbānāya saṃvattati. Yo ca kho, bhikkhave, tathāgataṃ vā tathāgatasāvakaṃ vā paricarati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Etadānuttariyaṃ, bhikkhave, pāricariyānaṃ sattānaṃ visuddhiyā…pe… nibbānassa sacchikiriyāya, yadidaṃ tathāgataṃ vā tathāgatasāvakaṃ vā paricarati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Idaṃ vuccati, bhikkhave, pāricariyānuttariyaṃ. Iti dassanānuttariyaṃ, savanānuttariyaṃ, lābhānuttariyaṃ, sikkhānuttariyaṃ, pāricariyānuttariyaṃ.
‘‘અનુસ્સતાનુત્તરિયઞ્ચ કથં હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, એકચ્ચો પુત્તલાભમ્પિ અનુસ્સરતિ, દારલાભમ્પિ અનુસ્સરતિ, ધનલાભમ્પિ અનુસ્સરતિ, ઉચ્ચાવચં વા પન અનુસ્સરતિ, સમણં વા બ્રાહ્મણં વા મિચ્છાદિટ્ઠિકં મિચ્છાપટિપન્નં અનુસ્સરતિ. અત્થેસા, ભિક્ખવે, અનુસ્સતિ, નેસા નત્થીતિ વદામિ. સા ચ ખો એસા, ભિક્ખવે, અનુસ્સતિ હીના…પે॰… ન નિબ્બાનાય સંવત્તતિ. યો ચ ખો, ભિક્ખવે, તથાગતં વા તથાગતસાવકં વા અનુસ્સરતિ નિવિટ્ઠસદ્ધો નિવિટ્ઠપેમો એકન્તગતો અભિપ્પસન્નો. એતદાનુત્તરિયં, ભિક્ખવે, અનુસ્સતીનં સત્તાનં વિસુદ્ધિયા…પે॰… નિબ્બાનસ્સ સચ્છિકિરિયાય, યદિદં તથાગતં વા તથાગતસાવકં વા અનુસ્સરતિ નિવિટ્ઠસદ્ધો નિવિટ્ઠપેમો એકન્તગતો અભિપ્પસન્નો. ઇદં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, અનુસ્સતાનુત્તરિયં. ઇમાનિ ખો, ભિક્ખવે, છ અનુત્તરિયાની’’તિ (અ॰ નિ॰ ૬.૩૦).
‘‘Anussatānuttariyañca kathaṃ hoti? Idha, bhikkhave, ekacco puttalābhampi anussarati, dāralābhampi anussarati, dhanalābhampi anussarati, uccāvacaṃ vā pana anussarati, samaṇaṃ vā brāhmaṇaṃ vā micchādiṭṭhikaṃ micchāpaṭipannaṃ anussarati. Atthesā, bhikkhave, anussati, nesā natthīti vadāmi. Sā ca kho esā, bhikkhave, anussati hīnā…pe… na nibbānāya saṃvattati. Yo ca kho, bhikkhave, tathāgataṃ vā tathāgatasāvakaṃ vā anussarati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Etadānuttariyaṃ, bhikkhave, anussatīnaṃ sattānaṃ visuddhiyā…pe… nibbānassa sacchikiriyāya, yadidaṃ tathāgataṃ vā tathāgatasāvakaṃ vā anussarati niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo ekantagato abhippasanno. Idaṃ vuccati, bhikkhave, anussatānuttariyaṃ. Imāni kho, bhikkhave, cha anuttariyānī’’ti (a. ni. 6.30).
સત્ત નિદ્દસવત્થૂનીતિ એત્થ નત્થિ એતસ્સ દસાતિ નિદ્દસો. નિદ્દસસ્સ નિદ્દસભાવસ્સ વત્થૂનિ કારણાનિ નિદ્દસવત્થૂનિ. ખીણાસવો હિ દસવસ્સકાલે પરિનિબ્બુતો પુન પટિસન્ધિયા અભાવા પુન દસવસ્સો ન હોતીતિ નિદ્દસોતિ વુચ્ચતિ. ન કેવલઞ્ચ દસવસ્સોવ ન હોતિ, નવવસ્સોપિ…પે॰… એકમુહુત્તિકોપિ ન હોતિયેવ. ન કેવલઞ્ચ દસવસ્સકાલે પરિનિબ્બુતો, સત્તવસ્સિકકાલે પરિનિબ્બુતોપિ નિસ્સત્તો નિદ્દસો નિમુહુત્તો હોતિયેવ. તિત્થિયસમયે ઉપ્પન્નવોહારં પન સાસને ખીણાસવસ્સ આરોપેત્વા તત્થ તાદિસસ્સ અભાવં, ઇધ ચ સબ્ભાવં દસ્સેન્તો ભગવા તાદિસસભાવસ્સ કારણાનિ ‘‘સત્ત નિદ્દસવત્થૂની’’તિ આહ. યથાહ –
Satta niddasavatthūnīti ettha natthi etassa dasāti niddaso. Niddasassa niddasabhāvassa vatthūni kāraṇāni niddasavatthūni. Khīṇāsavo hi dasavassakāle parinibbuto puna paṭisandhiyā abhāvā puna dasavasso na hotīti niddasoti vuccati. Na kevalañca dasavassova na hoti, navavassopi…pe… ekamuhuttikopi na hotiyeva. Na kevalañca dasavassakāle parinibbuto, sattavassikakāle parinibbutopi nissatto niddaso nimuhutto hotiyeva. Titthiyasamaye uppannavohāraṃ pana sāsane khīṇāsavassa āropetvā tattha tādisassa abhāvaṃ, idha ca sabbhāvaṃ dassento bhagavā tādisasabhāvassa kāraṇāni ‘‘satta niddasavatthūnī’’ti āha. Yathāha –
‘‘સત્તિમાનિ, ભિક્ખવે, નિદ્દસવત્થૂનિ. કતમાનિ સત્ત? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સિક્ખાસમાદાને તિબ્બચ્છન્દો હોતિ, આયતિઞ્ચ સિક્ખાસમાદાને અવિગતપેમો. ધમ્મનિસન્તિયા તિબ્બચ્છન્દો હોતિ, આયતિઞ્ચ ધમ્મનિસન્તિયા અવિગતપેમો. ઇચ્છાવિનયે તિબ્બચ્છન્દો હોતિ, આયતિઞ્ચ ઇચ્છાવિનયે અવિગતપેમો. પટિસલ્લાને તિબ્બચ્છન્દો હોતિ, આયતિઞ્ચ પટિસલ્લાને અવિગતપેમો. વીરિયારમ્ભે તિબ્બચ્છન્દો હોતિ, આયતિઞ્ચ વીરિયારમ્ભે અવિગતપેમો . સતિનેપક્કે તિબ્બચ્છન્દો હોતિ, આયતિઞ્ચ સતિનેપક્કે અવિગતપેમો. દિટ્ઠિપટિવેધે તિબ્બચ્છન્દો હોતિ, આયતિઞ્ચ દિટ્ઠિપટિવેધે અવિગતપેમો. ઇમાનિ ખો, ભિક્ખવે, સત્ત નિદ્દસવત્થૂની’’તિ (અ॰ નિ॰ ૭.૨૦).
‘‘Sattimāni, bhikkhave, niddasavatthūni. Katamāni satta? Idha, bhikkhave, bhikkhu sikkhāsamādāne tibbacchando hoti, āyatiñca sikkhāsamādāne avigatapemo. Dhammanisantiyā tibbacchando hoti, āyatiñca dhammanisantiyā avigatapemo. Icchāvinaye tibbacchando hoti, āyatiñca icchāvinaye avigatapemo. Paṭisallāne tibbacchando hoti, āyatiñca paṭisallāne avigatapemo. Vīriyārambhe tibbacchando hoti, āyatiñca vīriyārambhe avigatapemo . Satinepakke tibbacchando hoti, āyatiñca satinepakke avigatapemo. Diṭṭhipaṭivedhe tibbacchando hoti, āyatiñca diṭṭhipaṭivedhe avigatapemo. Imāni kho, bhikkhave, satta niddasavatthūnī’’ti (a. ni. 7.20).
થેરોપિ તથેવ દેસનં ઉદ્ધરિત્વા ‘‘સત્ત નિદ્દસવત્થૂની’’તિ આહ.
Theropi tatheva desanaṃ uddharitvā ‘‘satta niddasavatthūnī’’ti āha.
અટ્ઠ અભિભાયતનાનીતિ એત્થ અભિભુય્યમાનાનિ આયતનાનિ એતેસં ઝાનાનન્તિ અભિભાયતનાનિ, ઝાનાનિ. આયતનાનીતિ અધિટ્ઠાનટ્ઠેન આયતનસઙ્ખાતાનિ કસિણારમ્મણાનિ. ઞાણુત્તરિકો હિ પુગ્ગલો વિસદઞાણો ‘‘કિં એત્થ આરમ્મણે સમાપજ્જિતબ્બં. ન મય્હં ચિત્તેકગ્ગતાકરણે ભારો અત્થી’’તિ, તાનિ આરમ્મણાનિ અભિભવિત્વા સમાપજ્જતિ, સહ નિમિત્તુપ્પાદેનેવેત્થ અપ્પનં નિબ્બત્તેતીતિ અત્થો. એવં ઉપ્પાદિતાનિ ઝાનાનિ ‘‘અભિભાયતનાની’’તિ વુચ્ચન્તિ.
Aṭṭha abhibhāyatanānīti ettha abhibhuyyamānāni āyatanāni etesaṃ jhānānanti abhibhāyatanāni, jhānāni. Āyatanānīti adhiṭṭhānaṭṭhena āyatanasaṅkhātāni kasiṇārammaṇāni. Ñāṇuttariko hi puggalo visadañāṇo ‘‘kiṃ ettha ārammaṇe samāpajjitabbaṃ. Na mayhaṃ cittekaggatākaraṇe bhāro atthī’’ti, tāni ārammaṇāni abhibhavitvā samāpajjati, saha nimittuppādenevettha appanaṃ nibbattetīti attho. Evaṃ uppāditāni jhānāni ‘‘abhibhāyatanānī’’ti vuccanti.
‘‘કતમાનિ (અ॰ નિ॰ ૮.૬૫) અટ્ઠ? અજ્ઝત્તં રૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ પરિત્તાનિ સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાનિ, ‘તાનિ અભિભુય્ય જાનામિ પસ્સામી’તિ એવંસઞ્ઞી હોતિ. ઇદં પઠમં અભિભાયતનં.
‘‘Katamāni (a. ni. 8.65) aṭṭha? Ajjhattaṃ rūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati parittāni suvaṇṇadubbaṇṇāni, ‘tāni abhibhuyya jānāmi passāmī’ti evaṃsaññī hoti. Idaṃ paṭhamaṃ abhibhāyatanaṃ.
‘‘અજ્ઝત્તં રૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ અપ્પમાણાનિ સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાનિ, ‘તાનિ અભિભુય્ય જાનામિ પસ્સામી’તિ એવંસઞ્ઞી હોતિ. ઇદં દુતિયં અભિભાયતનં.
‘‘Ajjhattaṃ rūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati appamāṇāni suvaṇṇadubbaṇṇāni, ‘tāni abhibhuyya jānāmi passāmī’ti evaṃsaññī hoti. Idaṃ dutiyaṃ abhibhāyatanaṃ.
‘‘અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ પરિત્તાનિ સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાનિ, ‘તાનિ અભિભુય્ય જાનામિ પસ્સામી’તિ એવંસઞ્ઞી હોતિ. ઇદં તતિયં અભિભાયતનં.
‘‘Ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati parittāni suvaṇṇadubbaṇṇāni, ‘tāni abhibhuyya jānāmi passāmī’ti evaṃsaññī hoti. Idaṃ tatiyaṃ abhibhāyatanaṃ.
‘‘અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ અપ્પમાણાનિ સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાનિ, ‘તાનિ અભિભુય્ય જાનામિ પસ્સામી’તિ એવંસઞ્ઞી હોતિ. ઇદં ચતુત્થં અભિભાયતનં.
‘‘Ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati appamāṇāni suvaṇṇadubbaṇṇāni, ‘tāni abhibhuyya jānāmi passāmī’ti evaṃsaññī hoti. Idaṃ catutthaṃ abhibhāyatanaṃ.
‘‘અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ નીલાનિ નીલવણ્ણાનિ નીલનિદસ્સનાનિ નીલનિભાસાનિ. સેય્યથાપિ નામ ઉમાપુપ્ફં નીલં નીલવણ્ણં નીલનિદસ્સનં નીલનિભાસં, સેય્યથાપિ વા પન તં વત્થં બારાણસેય્યકં ઉભતોભાગવિમટ્ઠં નીલં નીલવણ્ણં નીલનિદસ્સનં નીલનિભાસં, એવમેવ અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ નીલાનિ નીલવણ્ણાનિ નીલનિદસ્સનાનિ નીલનિભાસાનિ, ‘તાનિ અભિભુય્ય જાનામિ પસ્સામી’તિ એવંસઞ્ઞી હોતિ. ઇદં પઞ્ચમં અભિભાયતનં.
‘‘Ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati nīlāni nīlavaṇṇāni nīlanidassanāni nīlanibhāsāni. Seyyathāpi nāma umāpupphaṃ nīlaṃ nīlavaṇṇaṃ nīlanidassanaṃ nīlanibhāsaṃ, seyyathāpi vā pana taṃ vatthaṃ bārāṇaseyyakaṃ ubhatobhāgavimaṭṭhaṃ nīlaṃ nīlavaṇṇaṃ nīlanidassanaṃ nīlanibhāsaṃ, evameva ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati nīlāni nīlavaṇṇāni nīlanidassanāni nīlanibhāsāni, ‘tāni abhibhuyya jānāmi passāmī’ti evaṃsaññī hoti. Idaṃ pañcamaṃ abhibhāyatanaṃ.
‘‘અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ પીતાનિ પીતવણ્ણાનિ પીતનિદસ્સનાનિ પીતનિભાસાનિ. સેય્યથાપિ નામ કણિકારપુપ્ફં પીતં પીતવણ્ણં પીતનિદસ્સનં પીતનિભાસં, સેય્યથાપિ વા પન તં વત્થં બારાણસેય્યકં ઉભતોભાગવિમટ્ઠં પીતં પીતવણ્ણં પીતનિદસ્સનં પીતનિભાસં, એવમેવ અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ પીતાનિ પીતવણ્ણાનિ પીતનિદસ્સનાનિ પીતનિભાસાનિ, ‘તાનિ અભિભુય્ય જાનામિ પસ્સામી’તિ એવંસઞ્ઞી હોતિ. ઇદં છટ્ઠં અભિભાયતનં.
‘‘Ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati pītāni pītavaṇṇāni pītanidassanāni pītanibhāsāni. Seyyathāpi nāma kaṇikārapupphaṃ pītaṃ pītavaṇṇaṃ pītanidassanaṃ pītanibhāsaṃ, seyyathāpi vā pana taṃ vatthaṃ bārāṇaseyyakaṃ ubhatobhāgavimaṭṭhaṃ pītaṃ pītavaṇṇaṃ pītanidassanaṃ pītanibhāsaṃ, evameva ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati pītāni pītavaṇṇāni pītanidassanāni pītanibhāsāni, ‘tāni abhibhuyya jānāmi passāmī’ti evaṃsaññī hoti. Idaṃ chaṭṭhaṃ abhibhāyatanaṃ.
‘‘અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ લોહિતકાનિ લોહિતકવણ્ણાનિ લોહિતકનિદસ્સનાનિ લોહિતકનિભાસાનિ. સેય્યથાપિ નામ બન્ધુજીવકપુપ્ફં લોહિતકં લોહિતકવણ્ણં લોહિતકનિદસ્સનં લોહિતકનિભાસં, સેય્યથાપિ વા પન તં વત્થં બારાણસેય્યકં ઉભતોભાગવિમટ્ઠં લોહિતકં લોહિતકવણ્ણં લોહિતકનિદસ્સનં લોહિતકનિભાસં, એવમેવ અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ લોહિતકાનિ લોહિતકવણ્ણાનિ લોહિતકનિદસ્સનાનિ લોહિતકનિભાસાનિ, ‘તાનિ અભિભુય્ય જાનામિ પસ્સામી’તિ એવંસઞ્ઞી હોતિ. ઇદં સત્તમં અભિભાયતનં.
‘‘Ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati lohitakāni lohitakavaṇṇāni lohitakanidassanāni lohitakanibhāsāni. Seyyathāpi nāma bandhujīvakapupphaṃ lohitakaṃ lohitakavaṇṇaṃ lohitakanidassanaṃ lohitakanibhāsaṃ, seyyathāpi vā pana taṃ vatthaṃ bārāṇaseyyakaṃ ubhatobhāgavimaṭṭhaṃ lohitakaṃ lohitakavaṇṇaṃ lohitakanidassanaṃ lohitakanibhāsaṃ, evameva ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati lohitakāni lohitakavaṇṇāni lohitakanidassanāni lohitakanibhāsāni, ‘tāni abhibhuyya jānāmi passāmī’ti evaṃsaññī hoti. Idaṃ sattamaṃ abhibhāyatanaṃ.
‘‘અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ ઓદાતાનિ ઓદાતવણ્ણાનિ ઓદાતનિદસ્સનાનિ ઓદાતનિભાસાનિ. સેય્યથાપિ નામ ઓસધિતારકા ઓદાતા ઓદાતવણ્ણા ઓદાતનિદસ્સના ઓદાતનિભાસા, સેય્યથાપિ વા પન તં વત્થં બારાણસેય્યકં ઉભતોભાગવિમટ્ઠં ઓદાતં ઓદાતવણ્ણં ઓદાતનિદસ્સનં ઓદાતનિભાસં, એવમેવ અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ ઓદાતાનિ ઓદાતવણ્ણાનિ ઓદાતનિદસ્સનાનિ ઓદાતનિભાસાનિ, ‘તાનિ અભિભુય્ય જાનામિ પસ્સામી’તિ એવંસઞ્ઞી હોતિ. ઇદં અટ્ઠમં અભિભાયતનં. ઇમાનિ અટ્ઠ અભિભાયતનાનિ (અ॰ નિ॰ ૮.૬૫; દી॰ નિ॰ ૩.૩૫૮).
‘‘Ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati odātāni odātavaṇṇāni odātanidassanāni odātanibhāsāni. Seyyathāpi nāma osadhitārakā odātā odātavaṇṇā odātanidassanā odātanibhāsā, seyyathāpi vā pana taṃ vatthaṃ bārāṇaseyyakaṃ ubhatobhāgavimaṭṭhaṃ odātaṃ odātavaṇṇaṃ odātanidassanaṃ odātanibhāsaṃ, evameva ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passati odātāni odātavaṇṇāni odātanidassanāni odātanibhāsāni, ‘tāni abhibhuyya jānāmi passāmī’ti evaṃsaññī hoti. Idaṃ aṭṭhamaṃ abhibhāyatanaṃ. Imāni aṭṭha abhibhāyatanāni (a. ni. 8.65; dī. ni. 3.358).
નવ અનુપુબ્બવિહારાતિ પુબ્બં પુબ્બં અનુ અનુપુબ્બં, અનુપુબ્બં વિહરિતબ્બતો સમાપજ્જિતબ્બતો વિહારા અનુપુબ્બવિહારા, અનુપટિપાટિયા સમાપજ્જિતબ્બવિહારાતિ અત્થો.
Nava anupubbavihārāti pubbaṃ pubbaṃ anu anupubbaṃ, anupubbaṃ viharitabbato samāpajjitabbato vihārā anupubbavihārā, anupaṭipāṭiyā samāpajjitabbavihārāti attho.
‘‘કતમે નવ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ સવિતક્કં સવિચારં વિવેકજં પીતિસુખં પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા અજ્ઝત્તં સમ્પસાદનં ચેતસો એકોદિભાવં અવિતક્કં અવિચારં સમાધિજં પીતિસુખં દુતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. પીતિયા ચ વિરાગા ઉપેક્ખકો ચ વિહરતિ સતો સમ્પજાનો, સુખઞ્ચ કાયેન પટિસંવેદેતિ, યં તં અરિયા આચિક્ખન્તિ ‘ઉપેક્ખકો સતિમા સુખવિહારી’તિ, તતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સુખસ્સ ચ પહાના દુક્ખસ્સ ચ પહાના પુબ્બેવ સોમનસ્સદોમનસ્સાનં અત્થઙ્ગમા અદુક્ખમસુખં ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિં ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા પટિઘસઞ્ઞાનં અત્થઙ્ગમા નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા ‘અનન્તો આકાસો’તિ આકાસાનઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સબ્બસો આકાસાનઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘અનન્તં વિઞ્ઞાણ’ન્તિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સબ્બસો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘નત્થિ કિઞ્ચી’તિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સબ્બસો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સબ્બસો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૯.૩૩; દી॰ નિ॰ ૩.૩૪૩, ૩૫૯) વુત્તા નવ અનુપુબ્બવિહારાવ.
‘‘Katame nava? Idha, bhikkhave, bhikkhu vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehi savitakkaṃ savicāraṃ vivekajaṃ pītisukhaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Vitakkavicārānaṃ vūpasamā ajjhattaṃ sampasādanaṃ cetaso ekodibhāvaṃ avitakkaṃ avicāraṃ samādhijaṃ pītisukhaṃ dutiyaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Pītiyā ca virāgā upekkhako ca viharati sato sampajāno, sukhañca kāyena paṭisaṃvedeti, yaṃ taṃ ariyā ācikkhanti ‘upekkhako satimā sukhavihārī’ti, tatiyaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Sukhassa ca pahānā dukkhassa ca pahānā pubbeva somanassadomanassānaṃ atthaṅgamā adukkhamasukhaṃ upekkhāsatipārisuddhiṃ catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Sabbaso rūpasaññānaṃ samatikkamā paṭighasaññānaṃ atthaṅgamā nānattasaññānaṃ amanasikārā ‘ananto ākāso’ti ākāsānañcāyatanaṃ upasampajja viharati. Sabbaso ākāsānañcāyatanaṃ samatikkamma ‘anantaṃ viññāṇa’nti viññāṇañcāyatanaṃ upasampajja viharati. Sabbaso viññāṇañcāyatanaṃ samatikkamma ‘natthi kiñcī’ti ākiñcaññāyatanaṃ upasampajja viharati. Sabbaso ākiñcaññāyatanaṃ samatikkamma nevasaññānāsaññāyatanaṃ upasampajja viharati. Sabbaso nevasaññānāsaññāyatanaṃ samatikkamma saññāvedayitanirodhaṃ upasampajja viharatī’’ti (a. ni. 9.33; dī. ni. 3.343, 359) vuttā nava anupubbavihārāva.
દસ નિજ્જરવત્થૂનીતિ મિચ્છાદિટ્ઠાદીનિ નિજ્જરયન્તિ નાસયન્તીતિ નિજ્જરાનિ. વત્થૂનીતિ કારણાનિ. નિજ્જરાનિ ચ તાનિ વત્થૂનિ ચાતિ નિજ્જરવત્થૂનિ. સમ્માદિટ્ઠાદીનં એતં અધિવચનં.
Dasa nijjaravatthūnīti micchādiṭṭhādīni nijjarayanti nāsayantīti nijjarāni. Vatthūnīti kāraṇāni. Nijjarāni ca tāni vatthūni cāti nijjaravatthūni. Sammādiṭṭhādīnaṃ etaṃ adhivacanaṃ.
‘‘કતમાનિ (અ॰ નિ॰ ૧૦.૧૦૬; દી॰ નિ॰ ૩.૩૬૦) દસ? સમ્માદિટ્ઠિકસ્સ, ભિક્ખવે, મિચ્છાદિટ્ઠિ નિજ્જિણ્ણા હોતિ. યે ચ મિચ્છાદિટ્ઠિપચ્ચયા અનેકે પાપકા અકુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ, તે ચસ્સ નિજ્જિણ્ણા હોન્તિ, સમ્માદિટ્ઠિપચ્ચયા ચ અનેકે કુસલા ધમ્મા ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તિ.
‘‘Katamāni (a. ni. 10.106; dī. ni. 3.360) dasa? Sammādiṭṭhikassa, bhikkhave, micchādiṭṭhi nijjiṇṇā hoti. Ye ca micchādiṭṭhipaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti, te cassa nijjiṇṇā honti, sammādiṭṭhipaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti.
‘‘સમ્માસઙ્કપ્પસ્સ, ભિક્ખવે, મિચ્છાસઙ્કપ્પો નિજ્જિણ્ણો હોતિ. યે ચ મિચ્છાસઙ્કપ્પપચ્ચયા અનેકે પાપકા અકુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ , તે ચસ્સ નિજ્જિણ્ણા હોન્તિ, સમ્માસઙ્કપ્પપચ્ચયા ચ અનેકે કુસલા ધમ્મા ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તિ.
‘‘Sammāsaṅkappassa, bhikkhave, micchāsaṅkappo nijjiṇṇo hoti. Ye ca micchāsaṅkappapaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti , te cassa nijjiṇṇā honti, sammāsaṅkappapaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti.
‘‘સમ્માવાચસ્સ, ભિક્ખવે, મિચ્છાવાચા નિજ્જિણ્ણા હોતિ. યે ચ મિચ્છાવાચાપચ્ચયા અનેકે પાપકા અકુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ, તે ચસ્સ નિજ્જિણ્ણા હોન્તિ, સમ્માવાચાપચ્ચયા ચ અનેકે કુસલા ધમ્મા ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તિ.
‘‘Sammāvācassa, bhikkhave, micchāvācā nijjiṇṇā hoti. Ye ca micchāvācāpaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti, te cassa nijjiṇṇā honti, sammāvācāpaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti.
‘‘સમ્માકમ્મન્તસ્સ, ભિક્ખવે, મિચ્છાકમ્મન્તો નિજ્જિણ્ણો હોતિ. યે ચ મિચ્છાકમ્મન્તપચ્ચયા અનેકે પાપકા અકુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ, તે ચસ્સ નિજ્જિણ્ણા હોન્તિ, સમ્માકમ્મન્તપચ્ચયા ચ અનેકે કુસલા ધમ્મા ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તિ.
‘‘Sammākammantassa, bhikkhave, micchākammanto nijjiṇṇo hoti. Ye ca micchākammantapaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti, te cassa nijjiṇṇā honti, sammākammantapaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti.
‘‘સમ્માઆજીવસ્સ, ભિક્ખવે, મિચ્છાઆજીવો નિજ્જિણ્ણો હોતિ. યે ચ મિચ્છાઆજીવપચ્ચયા અનેકે પાપકા અકુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ, તે ચસ્સ નિજ્જિણ્ણા હોન્તિ, સમ્માઆજીવપચ્ચયા ચ અનેકે કુસલા ધમ્મા ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તિ.
‘‘Sammāājīvassa, bhikkhave, micchāājīvo nijjiṇṇo hoti. Ye ca micchāājīvapaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti, te cassa nijjiṇṇā honti, sammāājīvapaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti.
‘‘સમ્માવાયામસ્સ, ભિક્ખવે, મિચ્છાવાયામો નિજ્જિણ્ણો હોતિ. યે ચ મિચ્છાવાયામપચ્ચયા અનેકે પાપકા અકુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ, તે ચસ્સ નિજ્જિણ્ણા હોન્તિ, સમ્માવાયામપચ્ચયા ચ અનેકે કુસલા ધમ્મા ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તિ.
‘‘Sammāvāyāmassa, bhikkhave, micchāvāyāmo nijjiṇṇo hoti. Ye ca micchāvāyāmapaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti, te cassa nijjiṇṇā honti, sammāvāyāmapaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti.
‘‘સમ્માસતિસ્સ, ભિક્ખવે, મિચ્છાસતિ નિજ્જિણ્ણા હોતિ. યે ચ મિચ્છાસતિપચ્ચયા અનેકે પાપકા અકુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ, તે ચસ્સ નિજ્જિણ્ણા હોન્તિ, સમ્માસતિપચ્ચયા ચ અનેકે કુસલા ધમ્મા ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તિ.
‘‘Sammāsatissa, bhikkhave, micchāsati nijjiṇṇā hoti. Ye ca micchāsatipaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti, te cassa nijjiṇṇā honti, sammāsatipaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti.
‘‘સમ્માસમાધિસ્સ, ભિક્ખવે, મિચ્છાસમાધિ નિજ્જિણ્ણો હોતિ. યે ચ મિચ્છાસમાધિપચ્ચયા અનેકે પાપકા અકુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ, તે ચસ્સ નિજ્જિણ્ણા હોન્તિ, સમ્માસમાધિપચ્ચયા ચ અનેકે કુસલા ધમ્મા ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તિ.
‘‘Sammāsamādhissa, bhikkhave, micchāsamādhi nijjiṇṇo hoti. Ye ca micchāsamādhipaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti, te cassa nijjiṇṇā honti, sammāsamādhipaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti.
‘‘સમ્માઞાણિસ્સ, ભિક્ખવે, મિચ્છાઞાણં નિજ્જિણ્ણં હોતિ. યે ચ મિચ્છાઞાણપચ્ચયા અનેકે પાપકા અકુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ, તે ચસ્સ નિજ્જિણ્ણા હોન્તિ, સમ્માઞાણપચ્ચયા ચ અનેકે કુસલા ધમ્મા ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તિ.
‘‘Sammāñāṇissa, bhikkhave, micchāñāṇaṃ nijjiṇṇaṃ hoti. Ye ca micchāñāṇapaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti, te cassa nijjiṇṇā honti, sammāñāṇapaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchanti.
‘‘સમ્માવિમુત્તિસ્સ , ભિક્ખવે, મિચ્છાવિમુત્તિ નિજ્જિણ્ણા હોતિ. યે ચ મિચ્છાવિમુત્તિપચ્ચયા અનેકે પાપકા અકુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ, તે ચસ્સ નિજ્જિણ્ણા હોન્તિ, સમ્માવિમુત્તિપચ્ચયા ચ અનેકે કુસલા ધમ્મા ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૧૦.૧૦૬; દી॰ નિ॰ ૩.૩૬૦) વુત્તાનિ દસ નિજ્જરવત્થૂનિ.
‘‘Sammāvimuttissa , bhikkhave, micchāvimutti nijjiṇṇā hoti. Ye ca micchāvimuttipaccayā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti, te cassa nijjiṇṇā honti, sammāvimuttipaccayā ca aneke kusalā dhammā bhāvanāpāripūriṃ gacchantī’’ti (a. ni. 10.106; dī. ni. 3.360) vuttāni dasa nijjaravatthūni.
૩. સબ્બં, ભિક્ખવે, અભિઞ્ઞેય્યન્તિઆદિ ભગવતા વુત્તં ઇધ આહરિત્વા દસ્સિતન્તિ વેદિતબ્બં. કિઞ્ચ-ઇતિ ચ-કારો પદપૂરણમત્તે નિપાતો. ચક્ખાદીનિ તિંસ વિસ્સજ્જનાનિ છસુ દ્વારેસુ એકેકસ્મિં પઞ્ચ પઞ્ચ કત્વા દ્વારારમ્મણપવત્તિક્કમેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. તત્થ દુવિધં ચક્ખુ – મંસચક્ખુ પઞ્ઞાચક્ખુ ચ. તેસુ બુદ્ધચક્ખુ સમન્તચક્ખુ ઞાણચક્ખુ દિબ્બચક્ખુ ધમ્મચક્ખૂતિ પઞ્ચવિધં પઞ્ઞાચક્ખુ. ‘‘અદ્દસં ખો અહં, ભિક્ખવે, બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેન્તો’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૮૩; ૨.૩૩૯; મહાવ॰ ૯) ઇદં બુદ્ધચક્ખુ નામ. ‘‘સમન્તચક્ખુ વુચ્ચતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણ’’ન્તિ (ચૂળનિ॰ ધોતકમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૩૨; મોઘરાજમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૮૫) ઇદં સમન્તચક્ખુ નામ. ‘‘ચક્ખું ઉદપાદિ ઞાણં ઉદપાદી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૧૦૮૧; મહાવ॰ ૧૫) ઇદં ઞાણચક્ખુ નામ. ‘‘અદ્દસં ખો અહં, ભિક્ખવે, દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેના’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૮૫) ઇદં દિબ્બચક્ખુ નામ. ‘‘વિરજં વીતમલં ધમ્મચક્ખું ઉદપાદી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૩૯૫) ઇદં હેટ્ઠિમમગ્ગત્તયસઙ્ખાતં ઞાણં ધમ્મચક્ખુ નામ.
3.Sabbaṃ, bhikkhave, abhiññeyyantiādi bhagavatā vuttaṃ idha āharitvā dassitanti veditabbaṃ. Kiñca-iti ca-kāro padapūraṇamatte nipāto. Cakkhādīni tiṃsa vissajjanāni chasu dvāresu ekekasmiṃ pañca pañca katvā dvārārammaṇapavattikkamena niddiṭṭhāni. Tattha duvidhaṃ cakkhu – maṃsacakkhu paññācakkhu ca. Tesu buddhacakkhu samantacakkhu ñāṇacakkhu dibbacakkhu dhammacakkhūti pañcavidhaṃ paññācakkhu. ‘‘Addasaṃ kho ahaṃ, bhikkhave, buddhacakkhunā lokaṃ volokento’’ti (ma. ni. 1.283; 2.339; mahāva. 9) idaṃ buddhacakkhu nāma. ‘‘Samantacakkhu vuccati sabbaññutaññāṇa’’nti (cūḷani. dhotakamāṇavapucchāniddesa 32; mogharājamāṇavapucchāniddesa 85) idaṃ samantacakkhu nāma. ‘‘Cakkhuṃ udapādi ñāṇaṃ udapādī’’ti (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 15) idaṃ ñāṇacakkhu nāma. ‘‘Addasaṃ kho ahaṃ, bhikkhave, dibbena cakkhunā visuddhenā’’ti (ma. ni. 1.285) idaṃ dibbacakkhu nāma. ‘‘Virajaṃ vītamalaṃ dhammacakkhuṃ udapādī’’ti (ma. ni. 2.395) idaṃ heṭṭhimamaggattayasaṅkhātaṃ ñāṇaṃ dhammacakkhu nāma.
મંસચક્ખુપિ સસમ્ભારચક્ખુ , પસાદચક્ખૂતિ દુવિધં હોતિ. ય્વાયં અક્ખિકૂપકે પતિટ્ઠિતો હેટ્ઠા અક્ખિકૂપકટ્ઠિકેન ઉપરિ ભમુકટ્ઠિકેન ઉભતો અક્ખિકૂટેહિ બહિદ્ધા અક્ખિપખુમેહિ પરિચ્છિન્નો અક્ખિકૂપકમજ્ઝા નિક્ખન્તેન ન્હારુસુત્તકેન મત્થલુઙ્ગે આબદ્ધો સેતકણ્હાતિકણ્હમણ્ડલવિચિત્તો મંસપિણ્ડો, ઇદં સસમ્ભારચક્ખુ નામ. યો પન એત્થ સિતો એત્થ પટિબદ્ધો ચતુન્નં મહાભૂતાનં ઉપાદાય પસાદો, ઇદં પસાદચક્ખુ નામ. ઇદમિધાધિપ્પેતં. તદેતં તસ્સ સસમ્ભારચક્ખુનો સેતમણ્ડલપરિક્ખિત્તસ્સ કણ્હમણ્ડલસ્સ મજ્ઝે અભિમુખે ઠિતાનં સરીરસણ્ઠાનુપ્પત્તિદેસે દિટ્ઠિમણ્ડલે સત્તસુ પિચુપટલેસુ આસિત્તતેલં પિચુપટલાનિ વિય સત્ત અક્ખિપટલાનિ બ્યાપેત્વા પમાણતો મુગ્ગવિદલમત્તં ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં યથારહં વત્થુદ્વારભાવં સાધયમાનં તિટ્ઠતિ. તં ચક્ખતીતિ ચક્ખુ, રૂપં અસ્સાદેતિ વિભાવેતિ ચાતિ અત્થો. રૂપયન્તીતિ રૂપા, વણ્ણવિકારં આપજ્જમાના હદયઙ્ગતભાવં પકાસેન્તીતિ અત્થો. ચક્ખુતો પવત્તં વિઞ્ઞાણં, ચક્ખુસ્સ વા વિઞ્ઞાણં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં. ફુસતીતિ ફસ્સો. ઉપસગ્ગેન પદં મણ્ડેત્વા સમ્ફસ્સોતિ વુત્તં. ચક્ખુતો પવત્તો સમ્ફસ્સો ચક્ખુસમ્ફસ્સો. ચક્ખુસમ્ફસ્સપચ્ચયાતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તફસ્સપચ્ચયા. વેદયિતન્તિ વિન્દનં, વેદનાતિ અત્થો. તદેવ સુખયતીતિ સુખં, યસ્સુપ્પજ્જતિ, તં સુખિતં કરોતીતિ અત્થો. સુટ્ઠુ વા ખાદતિ, ખનતિ ચ કાયચિત્તાબાધન્તિ સુખં. દુક્ખયતીતિ દુક્ખં, યસ્સુપ્પજ્જતિ, તં દુક્ખિતં કરોતીતિ અત્થો. ન દુક્ખં ન સુખન્તિ અદુક્ખમસુખં. મ-કારો પદસન્ધિવસેન વુત્તો. સો પન ચક્ખુસમ્ફસ્સો અત્તના સમ્પયુત્તાય વેદનાય સહજાત અઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સય વિપાકઆહારસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતવસેન અટ્ઠધા પચ્ચયો હોતિ, સમ્પટિચ્છનસમ્પયુત્તાય અનન્તરસમનન્તરઅનન્તરૂપનિસ્સયનત્થિવિગતવસેનપઞ્ચધા, સન્તીરણાદિસમ્પયુત્તાનં ઉપનિસ્સયવસેનેવ પચ્ચયો હોતિ.
Maṃsacakkhupi sasambhāracakkhu , pasādacakkhūti duvidhaṃ hoti. Yvāyaṃ akkhikūpake patiṭṭhito heṭṭhā akkhikūpakaṭṭhikena upari bhamukaṭṭhikena ubhato akkhikūṭehi bahiddhā akkhipakhumehi paricchinno akkhikūpakamajjhā nikkhantena nhārusuttakena matthaluṅge ābaddho setakaṇhātikaṇhamaṇḍalavicitto maṃsapiṇḍo, idaṃ sasambhāracakkhu nāma. Yo pana ettha sito ettha paṭibaddho catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya pasādo, idaṃ pasādacakkhu nāma. Idamidhādhippetaṃ. Tadetaṃ tassa sasambhāracakkhuno setamaṇḍalaparikkhittassa kaṇhamaṇḍalassa majjhe abhimukhe ṭhitānaṃ sarīrasaṇṭhānuppattidese diṭṭhimaṇḍale sattasu picupaṭalesu āsittatelaṃ picupaṭalāni viya satta akkhipaṭalāni byāpetvā pamāṇato muggavidalamattaṃ cakkhuviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānaṃ tiṭṭhati. Taṃ cakkhatīti cakkhu, rūpaṃ assādeti vibhāveti cāti attho. Rūpayantīti rūpā, vaṇṇavikāraṃ āpajjamānā hadayaṅgatabhāvaṃ pakāsentīti attho. Cakkhuto pavattaṃ viññāṇaṃ, cakkhussa vā viññāṇaṃ cakkhuviññāṇaṃ. Phusatīti phasso. Upasaggena padaṃ maṇḍetvā samphassoti vuttaṃ. Cakkhuto pavatto samphasso cakkhusamphasso. Cakkhusamphassapaccayāti cakkhuviññāṇasampayuttaphassapaccayā. Vedayitanti vindanaṃ, vedanāti attho. Tadeva sukhayatīti sukhaṃ, yassuppajjati, taṃ sukhitaṃ karotīti attho. Suṭṭhu vā khādati, khanati ca kāyacittābādhanti sukhaṃ. Dukkhayatīti dukkhaṃ, yassuppajjati, taṃ dukkhitaṃ karotīti attho. Na dukkhaṃ na sukhanti adukkhamasukhaṃ. Ma-kāro padasandhivasena vutto. So pana cakkhusamphasso attanā sampayuttāya vedanāya sahajāta aññamaññanissaya vipākaāhārasampayuttaatthiavigatavasena aṭṭhadhā paccayo hoti, sampaṭicchanasampayuttāya anantarasamanantaraanantarūpanissayanatthivigatavasenapañcadhā, santīraṇādisampayuttānaṃ upanissayavaseneva paccayo hoti.
સુણાતીતિ સોતં. તં સસમ્ભારસોતબિલસ્સ અન્તો તનુતમ્બલોમાચિતે અઙ્ગુલિવેધકસણ્ઠાને પદેસે સોતવિઞ્ઞાણાદીનં યથારહં વત્થુદ્વારભાવં સાધયમાનં તિટ્ઠતિ. સપ્પન્તીતિ સદ્દા, ઉદાહરીયન્તીતિ અત્થો. ઘાયતીતિ ઘાનં. તં સસમ્ભારઘાનબિલસ્સ અન્તો અજપદસણ્ઠાને પદેસે ઘાનવિઞ્ઞાણાદીનં યથારહં વત્થુદ્વારભાવં સાધયમાનં તિટ્ઠતિ. ગન્ધયન્તીતિ ગન્ધા, અત્તનો વત્થું સૂચેન્તીતિ અત્થો. જીવિતમવ્હાયતીતિ જિવ્હા, સાયનટ્ઠેન વા જિવ્હા. સા સસમ્ભારજિવ્હાય અતિઅગ્ગમૂલપસ્સાનિ વજ્જેત્વા ઉપરિમતલમજ્ઝે ભિન્નઉપ્પલદલગ્ગસણ્ઠાને પદેસે જિવ્હાવિઞ્ઞાણાદીનં યથારહં વત્થુદ્વારભાવં સાધયમાના તિટ્ઠતિ. રસન્તિ તે સત્તાતિ રસા, અસ્સાદેન્તીતિ અત્થો. કુચ્છિતાનં સાસવધમ્માનં આયોતિ કાયો. આયોતિ ઉપ્પત્તિદેસો. સો યાવતા ઇમસ્મિં કાયે ઉપાદિણ્ણપ્પવત્તિ નામ અત્થિ, તત્થ યેભુય્યેન કાયપસાદો કાયવિઞ્ઞાણાદીનં યથારહં વત્થુદ્વારભાવં સાધયમાનો તિટ્ઠતિ. ફુસીયન્તીતિ ફોટ્ઠબ્બા. મુનાતીતિ મનો, વિજાનાતીતિ અત્થો. અત્તનો લક્ખણં ધારેન્તીતિ ધમ્મા . મનોતિ સહાવજ્જનં ભવઙ્ગં. ધમ્માતિ દ્વાદસપભેદા ધમ્મારમ્મણા ધમ્મા. મનોવિઞ્ઞાણન્તિ જવનમનોવિઞ્ઞાણં. મનોસમ્ફસ્સોતિ તંસમ્પયુત્તો ફસ્સો. સો સમ્પયુત્તાય વેદનાય વિપાકપચ્ચયવજ્જેહિ સેસેહિ સત્તહિ પચ્ચયો હોતિ, અનન્તરાય તેહેવ, સેસાનં ઉપનિસ્સયવસેનેવ પચ્ચયો હોતિ.
Suṇātīti sotaṃ. Taṃ sasambhārasotabilassa anto tanutambalomācite aṅgulivedhakasaṇṭhāne padese sotaviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānaṃ tiṭṭhati. Sappantīti saddā, udāharīyantīti attho. Ghāyatīti ghānaṃ. Taṃ sasambhāraghānabilassa anto ajapadasaṇṭhāne padese ghānaviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānaṃ tiṭṭhati. Gandhayantīti gandhā, attano vatthuṃ sūcentīti attho. Jīvitamavhāyatīti jivhā, sāyanaṭṭhena vā jivhā. Sā sasambhārajivhāya atiaggamūlapassāni vajjetvā uparimatalamajjhe bhinnauppaladalaggasaṇṭhāne padese jivhāviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānā tiṭṭhati. Rasanti te sattāti rasā, assādentīti attho. Kucchitānaṃ sāsavadhammānaṃ āyoti kāyo. Āyoti uppattideso. So yāvatā imasmiṃ kāye upādiṇṇappavatti nāma atthi, tattha yebhuyyena kāyapasādo kāyaviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamāno tiṭṭhati. Phusīyantīti phoṭṭhabbā. Munātīti mano, vijānātīti attho. Attano lakkhaṇaṃ dhārentīti dhammā. Manoti sahāvajjanaṃ bhavaṅgaṃ. Dhammāti dvādasapabhedā dhammārammaṇā dhammā. Manoviññāṇanti javanamanoviññāṇaṃ. Manosamphassoti taṃsampayutto phasso. So sampayuttāya vedanāya vipākapaccayavajjehi sesehi sattahi paccayo hoti, anantarāya teheva, sesānaṃ upanissayavaseneva paccayo hoti.
રૂપાદીનિ પઞ્ચ વિસ્સજ્જનાનિ ખન્ધવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. સીતાદીહિ રુપ્પતિ પીળીયતીતિ રૂપં. વેદયતીતિ વેદના. સઞ્જાનાતીતિ સઞ્ઞા. સઙ્ખરોન્તીતિ સઙ્ખારા. વિજાનાતીતિ વિઞ્ઞાણં. ચક્ખાદીનિ ધમ્મવિચારપરિયન્તાનિ દસ છક્કવસેન, સટ્ઠિ વિસ્સજ્જનાનિ પિયરૂપસાતરૂપવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. ચક્ખુસમ્ફસ્સજાદિકા વેદના તંતંસમ્પયુત્તાવ. રૂપેસુ સઞ્ઞા રૂપસઞ્ઞા. સઞ્ચેતયતીતિ સઞ્ચેતના, અભિસન્દહતીતિ અત્થો. તસતીતિ તણ્હા, પિપાસતીતિ અત્થો. વિતક્કેતીતિ વિતક્કો, વિતક્કનં વા વિતક્કો, ઊહનન્તિ વુત્તં હોતિ. આરમ્મણે તેન ચિત્તં વિચરતીતિ વિચારો, વિચરણં વા વિચારો, અનુસઞ્ચરણન્તિ વુત્તં હોતિ.
Rūpādīni pañca vissajjanāni khandhavasena niddiṭṭhāni. Sītādīhi ruppati pīḷīyatīti rūpaṃ. Vedayatīti vedanā. Sañjānātīti saññā. Saṅkharontīti saṅkhārā. Vijānātīti viññāṇaṃ. Cakkhādīni dhammavicārapariyantāni dasa chakkavasena, saṭṭhi vissajjanāni piyarūpasātarūpavasena niddiṭṭhāni. Cakkhusamphassajādikā vedanā taṃtaṃsampayuttāva. Rūpesu saññā rūpasaññā. Sañcetayatīti sañcetanā, abhisandahatīti attho. Tasatīti taṇhā, pipāsatīti attho. Vitakketīti vitakko, vitakkanaṃ vā vitakko, ūhananti vuttaṃ hoti. Ārammaṇe tena cittaṃ vicaratīti vicāro, vicaraṇaṃ vā vicāro, anusañcaraṇanti vuttaṃ hoti.
૪. પથવીધાતાદીનિ છ વિસ્સજ્જનાનિ સંખિત્તેન નામરૂપવવત્થાનવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. પત્થટત્તા પથવી. અપ્પેતિ, આપીયતિ, અપ્પાયતીતિ વા આપો. તેજયતીતિ તેજો. વાયતીતિ વાયો. ન કસ્સતિ ન નિકસ્સતિ, કસિતું છિન્દિતું ભિન્દિતું વા ન સક્કાતિ આકાસો. નિસ્સત્તટ્ઠેન ધાતુ.
4.Pathavīdhātādīni cha vissajjanāni saṃkhittena nāmarūpavavatthānavasena niddiṭṭhāni. Patthaṭattā pathavī. Appeti, āpīyati, appāyatīti vā āpo. Tejayatīti tejo. Vāyatīti vāyo. Na kassati na nikassati, kasituṃ chindituṃ bhindituṃ vā na sakkāti ākāso. Nissattaṭṭhena dhātu.
પથવીકસિણાદીનિ દસ વિસ્સજ્જનાનિ કસિણભાવનાવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. કસિણન્તિ સકલફરણવસેન કસિણમણ્ડલમ્પિ તસ્મિં ઉપટ્ઠિતનિમિત્તમ્પિ તદારમ્મણં ઝાનમ્પિ વુચ્ચતિ. ઇધ પન ઝાનં અધિપ્પેતં. આદિમ્હિ ચત્તારિ મહાભૂતકસિણારમ્મણાનિ ઝાનાનિ, તતો પરાનિ ચત્તારિ વણ્ણકસિણારમ્મણાનિ. આકાસકસિણન્તિ પરિચ્છેદાકાસો, તદારમ્મણઞ્ચ ઝાનં, કસિણુગ્ઘાટિમાકાસો, તદારમ્મણઞ્ચ આકાસાનઞ્ચાયતનં. વિઞ્ઞાણકસિણન્તિ આકાસાનઞ્ચાયતનવિઞ્ઞાણં, તદારમ્મણઞ્ચ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં.
Pathavīkasiṇādīni dasa vissajjanāni kasiṇabhāvanāvasena niddiṭṭhāni. Kasiṇanti sakalapharaṇavasena kasiṇamaṇḍalampi tasmiṃ upaṭṭhitanimittampi tadārammaṇaṃ jhānampi vuccati. Idha pana jhānaṃ adhippetaṃ. Ādimhi cattāri mahābhūtakasiṇārammaṇāni jhānāni, tato parāni cattāri vaṇṇakasiṇārammaṇāni. Ākāsakasiṇanti paricchedākāso, tadārammaṇañca jhānaṃ, kasiṇugghāṭimākāso, tadārammaṇañca ākāsānañcāyatanaṃ. Viññāṇakasiṇanti ākāsānañcāyatanaviññāṇaṃ, tadārammaṇañca viññāṇañcāyatanaṃ.
કેસાદીનિ દ્વત્તિંસ વિસ્સજ્જનાનિ દ્વત્તિંસાકારકમ્મટ્ઠાનવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. તેસુ પન કેસાદીસુ પટિકૂલતો ઉપટ્ઠિતેસુ કાયગતાસતિવસેન અસુભકમ્મટ્ઠાનં હોતિ, વણ્ણતો ઉપટ્ઠિતેસુ કસિણકમ્મટ્ઠાનં હોતિ, ધાતુતો ઉપટ્ઠિતેસુ ચતુધાતુવવત્થાનકમ્મટ્ઠાનં હોતિ, કેસાતિઆદીનિ ચ પટિકૂલતો વણ્ણતો વા ઉપટ્ઠિતાનં તદારમ્મણાનિ ઝાનાનિ, ધાતુતો ઉપટ્ઠિતસ્સ તે ચ કોટ્ઠાસા તદારમ્મણા ચ ધાતુભાવના વેદિતબ્બા.
Kesādīni dvattiṃsa vissajjanāni dvattiṃsākārakammaṭṭhānavasena niddiṭṭhāni. Tesu pana kesādīsu paṭikūlato upaṭṭhitesu kāyagatāsativasena asubhakammaṭṭhānaṃ hoti, vaṇṇato upaṭṭhitesu kasiṇakammaṭṭhānaṃ hoti, dhātuto upaṭṭhitesu catudhātuvavatthānakammaṭṭhānaṃ hoti, kesātiādīni ca paṭikūlato vaṇṇato vā upaṭṭhitānaṃ tadārammaṇāni jhānāni, dhātuto upaṭṭhitassa te ca koṭṭhāsā tadārammaṇā ca dhātubhāvanā veditabbā.
કેસા ઉભોસુ પસ્સેસુ કણ્ણચૂળિકાહિ પુરતો નલાટન્તેન, પચ્છતો ચ ગલવાટકેન પરિચ્છિન્ના સીસકટાહવેઠનચમ્મે વીહગ્ગમત્તં પવિસિત્વા ઠિતા અનેકસતસહસ્સસઙ્ખા.
Kesā ubhosu passesu kaṇṇacūḷikāhi purato nalāṭantena, pacchato ca galavāṭakena paricchinnā sīsakaṭāhaveṭhanacamme vīhaggamattaṃ pavisitvā ṭhitā anekasatasahassasaṅkhā.
લોમા ઠપેત્વા કેસાદીનં પતિટ્ઠિતોકાસં હત્થતલપાદતલાનિ ચ યેભુય્યેન સરીરચમ્મે નવનવુતિયા લોમકૂપસહસ્સેસુ લિક્ખામત્તં પવિસિત્વા ઠિતા.
Lomā ṭhapetvā kesādīnaṃ patiṭṭhitokāsaṃ hatthatalapādatalāni ca yebhuyyena sarīracamme navanavutiyā lomakūpasahassesu likkhāmattaṃ pavisitvā ṭhitā.
નખા અઙ્ગુલીનં અગ્ગપિટ્ઠેસુ ઠિતા વીસતિ.
Nakhā aṅgulīnaṃ aggapiṭṭhesu ṭhitā vīsati.
દન્તા દ્વીસુ હણુકટ્ઠિકેસુ ઠિતા યેભુય્યેન દ્વત્તિંસ.
Dantā dvīsu haṇukaṭṭhikesu ṭhitā yebhuyyena dvattiṃsa.
તચો સકલસરીરં પરિયોનન્ધિત્વા પાકટકિલોમકસ્સ ઉપરિ છવિયા હેટ્ઠા ઠિતં ચમ્મં.
Taco sakalasarīraṃ pariyonandhitvā pākaṭakilomakassa upari chaviyā heṭṭhā ṭhitaṃ cammaṃ.
મંસં સાધિકાનિ તીણિ અટ્ઠિસતાનિ અનુલિમ્પિત્વા ઠિતાનિ નવમંસપેસિસતાનિ.
Maṃsaṃ sādhikāni tīṇi aṭṭhisatāni anulimpitvā ṭhitāni navamaṃsapesisatāni.
ન્હારૂ સકલસરીરે અટ્ઠીનિ આબન્ધિત્વા ઠિતાનિ નવ ન્હારુસતાનિ.
Nhārū sakalasarīre aṭṭhīni ābandhitvā ṭhitāni nava nhārusatāni.
અટ્ઠી સકલસરીરે હેટ્ઠા અટ્ઠીનં ઉપરિ ઠિતાનિ સાધિકાનિ તીણિ અટ્ઠિસતાનિ.
Aṭṭhī sakalasarīre heṭṭhā aṭṭhīnaṃ upari ṭhitāni sādhikāni tīṇi aṭṭhisatāni.
અટ્ઠિમિઞ્જા તેસં તેસં અટ્ઠીનં અબ્ભન્તરે ઠિતા મિઞ્જા.
Aṭṭhimiñjā tesaṃ tesaṃ aṭṭhīnaṃ abbhantare ṭhitā miñjā.
વક્કં ગલવાટકા નિક્ખન્તેન એકમૂલેન થોકં ગન્ત્વા દ્વિધા ભિન્નેન થૂલન્હારુના વિનિબદ્ધા હુત્વા હદયમંસં પરિક્ખિપિત્વા ઠિતા દ્વે મંસપિણ્ડિકા.
Vakkaṃ galavāṭakā nikkhantena ekamūlena thokaṃ gantvā dvidhā bhinnena thūlanhārunā vinibaddhā hutvā hadayamaṃsaṃ parikkhipitvā ṭhitā dve maṃsapiṇḍikā.
હદયં સરીરબ્ભન્તરે દ્વિન્નં થનાનં મજ્ઝે ઠિતં અન્તો ચિત્તસન્નિસ્સયં અડ્ઢપસતમત્તલોહિતપુણ્ણં પુન્નાગટ્ઠિપતિટ્ઠાનમત્તાવાટકં હદયમંસં.
Hadayaṃ sarīrabbhantare dvinnaṃ thanānaṃ majjhe ṭhitaṃ anto cittasannissayaṃ aḍḍhapasatamattalohitapuṇṇaṃ punnāgaṭṭhipatiṭṭhānamattāvāṭakaṃ hadayamaṃsaṃ.
યકનં દ્વિન્નં થનાનં અબ્ભન્તરે દક્ખિણપસ્સં નિસ્સાય ઠિતં યમકમંસપટલં.
Yakanaṃ dvinnaṃ thanānaṃ abbhantare dakkhiṇapassaṃ nissāya ṭhitaṃ yamakamaṃsapaṭalaṃ.
કિલોમકં હદયવક્કાનિ પટિચ્છાદેત્વા ઠિતં પટિચ્છન્નકિલોમકસઙ્ખાતઞ્ચ સકલસરીરે ચમ્મસ્સ હેટ્ઠતો મંસં પરિયોનન્ધિત્વા ઠિતં અપ્પટિચ્છન્નકિલોમકસઙ્ખાતઞ્ચાતિ દુવિધં પરિયોનહનમંસં.
Kilomakaṃ hadayavakkāni paṭicchādetvā ṭhitaṃ paṭicchannakilomakasaṅkhātañca sakalasarīre cammassa heṭṭhato maṃsaṃ pariyonandhitvā ṭhitaṃ appaṭicchannakilomakasaṅkhātañcāti duvidhaṃ pariyonahanamaṃsaṃ.
પિહકં હદયસ્સ વામપસ્સે ઉદરપટલસ્સ મત્થકપસ્સં નિસ્સાય ઠિતં ઉદરજિવ્હામંસં.
Pihakaṃ hadayassa vāmapasse udarapaṭalassa matthakapassaṃ nissāya ṭhitaṃ udarajivhāmaṃsaṃ.
પપ્ફાસં સરીરબ્ભન્તરે દ્વિન્નં થનાનં અન્તરે હદયયકનાનં ઉપરિ છાદેત્વા ઓલમ્બન્તં ઠિતં દ્વત્તિંસમંસખણ્ડપ્પભેદં પપ્ફાસમંસં.
Papphāsaṃ sarīrabbhantare dvinnaṃ thanānaṃ antare hadayayakanānaṃ upari chādetvā olambantaṃ ṭhitaṃ dvattiṃsamaṃsakhaṇḍappabhedaṃ papphāsamaṃsaṃ.
અન્તં ઉપરિ ગલવાટકે હેટ્ઠા કરીસમગ્ગે વિનિબન્ધત્તા ગલવાટકકરીસમગ્ગપરિયન્તે સરીરબ્ભન્તરે ઠિતા પુરિસસ્સ દ્વત્તિંસહત્થા ઇત્થિયા અટ્ઠવીસતિહત્થા એકવીસતિયા ઠાનેસુ ઓભગ્ગા અન્તવટ્ટિ.
Antaṃ upari galavāṭake heṭṭhā karīsamagge vinibandhattā galavāṭakakarīsamaggapariyante sarīrabbhantare ṭhitā purisassa dvattiṃsahatthā itthiyā aṭṭhavīsatihatthā ekavīsatiyā ṭhānesu obhaggā antavaṭṭi.
અન્તગુણં અન્તભોગે એકતો અગલન્તે આબન્ધિત્વા એકવીસતિયા અન્તભોગાનં અન્તરા ઠિતં બન્ધનં.
Antaguṇaṃ antabhoge ekato agalante ābandhitvā ekavīsatiyā antabhogānaṃ antarā ṭhitaṃ bandhanaṃ.
ઉદરિયં દન્તમુસલસઞ્ચુણ્ણિતં જિવ્હાહત્થપરિવત્તિતં ખેળલાલાપલિબુદ્ધં તંખણવિગતવણ્ણગન્ધરસાદિસમ્પદં તન્તવાયખલિસુવાનવમથુસદિસં નિપતિત્વા પિત્તસેમ્હવાતપલિવેઠિતં હુત્વા ઉદરગ્ગિસન્તાપવેગકુથિતં કિમિકુલાકુલં ઉપરૂપરિ ફેણબુબ્બુળકાનિ મુઞ્ચન્તં પરમકસમ્બુકદુગ્ગન્ધજેગુચ્છભાવં આપજ્જિત્વા આમાસયસઙ્ખાતે ઉપરિનાભિઅન્તપટલે ઠિતં નાનપ્પકારકં અસિતપીતખાયિતસાયિતં.
Udariyaṃ dantamusalasañcuṇṇitaṃ jivhāhatthaparivattitaṃ kheḷalālāpalibuddhaṃ taṃkhaṇavigatavaṇṇagandharasādisampadaṃ tantavāyakhalisuvānavamathusadisaṃ nipatitvā pittasemhavātapaliveṭhitaṃ hutvā udaraggisantāpavegakuthitaṃ kimikulākulaṃ uparūpari pheṇabubbuḷakāni muñcantaṃ paramakasambukaduggandhajegucchabhāvaṃ āpajjitvā āmāsayasaṅkhāte uparinābhiantapaṭale ṭhitaṃ nānappakārakaṃ asitapītakhāyitasāyitaṃ.
કરીસં પક્કાસયસઙ્ખાતે હેટ્ઠા નાભિપિટ્ઠિકણ્ટકમૂલાનં અન્તરે ઉબ્બેધેન અટ્ઠઙ્ગુલમત્તે અન્તાવસાને ઠિતં વચ્ચં.
Karīsaṃ pakkāsayasaṅkhāte heṭṭhā nābhipiṭṭhikaṇṭakamūlānaṃ antare ubbedhena aṭṭhaṅgulamatte antāvasāne ṭhitaṃ vaccaṃ.
પિત્તં હદયમંસપપ્ફાસાનં અન્તરે યકનમંસં નિસ્સાય ઠિતં મહાકોસાતકીકોસકસદિસે પિત્તકોસકે ઠિતં બદ્ધપિત્તસઙ્ખાતઞ્ચ, કેસલોમનખદન્તાનં મંસવિનિમુત્તટ્ઠાનઞ્ચેવ થદ્ધસુક્ખચમ્મઞ્ચ ઠપેત્વા અવસેસં સરીરં બ્યાપેત્વા ઠિતં અબદ્ધપિત્તસઙ્ખાતઞ્ચાતિ દુવિધં પિત્તં.
Pittaṃ hadayamaṃsapapphāsānaṃ antare yakanamaṃsaṃ nissāya ṭhitaṃ mahākosātakīkosakasadise pittakosake ṭhitaṃ baddhapittasaṅkhātañca, kesalomanakhadantānaṃ maṃsavinimuttaṭṭhānañceva thaddhasukkhacammañca ṭhapetvā avasesaṃ sarīraṃ byāpetvā ṭhitaṃ abaddhapittasaṅkhātañcāti duvidhaṃ pittaṃ.
સેમ્હં ઉદરપટલે ઠિતં એકપત્થપૂરપ્પમાણં સેમ્હં.
Semhaṃ udarapaṭale ṭhitaṃ ekapatthapūrappamāṇaṃ semhaṃ.
પુબ્બો ખાણુકણ્ટકપહરણગ્ગિજાલાદીહિ અભિહતે વા સરીરપ્પદેસે અબ્ભન્તરધાતુક્ખોભવસેન વા ઉપ્પન્નેસુ ગણ્ડપીળકાદીસુ પરિપક્કલોહિતપરિણામો. લોહિતં યકનસ્સ હેટ્ઠાભાગં પૂરેત્વા હદયવક્કપપ્ફાસાનં ઉપરિ થોકં થોકં પગ્ઘરન્તં વક્કહદયયકનપપ્ફાસે તેમયમાનં ઠિતં એકપત્થપૂરમત્તં સન્નિચિતલોહિતસઙ્ખાતઞ્ચ, કેસલોમનખદન્તાનં મંસવિનિમુત્તટ્ઠાનઞ્ચેવ થદ્ધસુક્ખચમ્મઞ્ચ ઠપેત્વા ધમનિજાલાનુસારેન સબ્બં ઉપાદિણ્ણસરીરં ફરિત્વા ઠિતં સંસરણલોહિતસઙ્ખાતઞ્ચાતિ દુવિધં લોહિતં.
Pubbo khāṇukaṇṭakapaharaṇaggijālādīhi abhihate vā sarīrappadese abbhantaradhātukkhobhavasena vā uppannesu gaṇḍapīḷakādīsu paripakkalohitapariṇāmo. Lohitaṃ yakanassa heṭṭhābhāgaṃ pūretvā hadayavakkapapphāsānaṃ upari thokaṃ thokaṃ paggharantaṃ vakkahadayayakanapapphāse temayamānaṃ ṭhitaṃ ekapatthapūramattaṃ sannicitalohitasaṅkhātañca, kesalomanakhadantānaṃ maṃsavinimuttaṭṭhānañceva thaddhasukkhacammañca ṭhapetvā dhamanijālānusārena sabbaṃ upādiṇṇasarīraṃ pharitvā ṭhitaṃ saṃsaraṇalohitasaṅkhātañcāti duvidhaṃ lohitaṃ.
સેદો અગ્ગિસન્તાપસૂરિયસન્તાપઉતુવિકારાદીહિ સન્તત્તે સરીરે સબ્બકેસલોમકૂપવિવરેહિ પગ્ઘરણકઆપોધાતુ.
Sedo aggisantāpasūriyasantāpautuvikārādīhi santatte sarīre sabbakesalomakūpavivarehi paggharaṇakaāpodhātu.
મેદો થૂલસ્સ સકલસરીરે ચમ્મમંસન્તરે કિસસ્સ જઙ્ઘમંસાદીનિ નિસ્સાય ઠિતો થિનસિનેહો.
Medo thūlassa sakalasarīre cammamaṃsantare kisassa jaṅghamaṃsādīni nissāya ṭhito thinasineho.
અસ્સુ સોમનસ્સદોમનસ્સવિસભાગાહારઉતૂહિ સમુટ્ઠહિત્વા અક્ખિકૂપકે પૂરેત્વા તિટ્ઠન્તી વા પગ્ઘરન્તી વા આપોધાતુ.
Assu somanassadomanassavisabhāgāhārautūhi samuṭṭhahitvā akkhikūpake pūretvā tiṭṭhantī vā paggharantī vā āpodhātu.
વસા અગ્ગિસન્તાપસૂરિયસન્તાપઉતુવિસભાગેહિ ઉસ્માજાતેસુ યેભુય્યેન હત્થતલહત્થપિટ્ઠિપાદતલપાદપિટ્ઠિનાસાપુટનલાટઅંસકૂટેસુ ઠિતો વિલીનસિનેહો.
Vasā aggisantāpasūriyasantāpautuvisabhāgehi usmājātesu yebhuyyena hatthatalahatthapiṭṭhipādatalapādapiṭṭhināsāpuṭanalāṭaaṃsakūṭesu ṭhito vilīnasineho.
ખેળો તથારૂપં આહારં પસ્સન્તસ્સ વા સરન્તસ્સ વા મુખે વા ઠપેન્તસ્સ હદયં વા આકિલાયન્તસ્સ કિસ્મિઞ્ચિદેવ વા જિગુચ્છં ઉપ્પાદેન્તસ્સ ભિય્યો ઉપ્પજ્જિત્વા ઉભોહિ કપોલપસ્સેહિ ઓરુય્હ જિવ્હાય તિટ્ઠમાના ફેણમિસ્સા આપોધાતુ.
Kheḷo tathārūpaṃ āhāraṃ passantassa vā sarantassa vā mukhe vā ṭhapentassa hadayaṃ vā ākilāyantassa kismiñcideva vā jigucchaṃ uppādentassa bhiyyo uppajjitvā ubhohi kapolapassehi oruyha jivhāya tiṭṭhamānā pheṇamissā āpodhātu.
સિઙ્ઘાણિકા વિસભાગાહારઉતુવસેન સઞ્જાતધાતુક્ખોભસ્સ વા રોદન્તસ્સ વા અન્તોસીસે મત્થલુઙ્ગતો ગલિત્વા તાલુમત્થકવિવરેન ઓતરિત્વા નાસાપુટે પૂરેત્વા તિટ્ઠન્તં વા પગ્ઘરન્તં વા પૂતિ અસુચિ પિચ્છિલં.
Siṅghāṇikā visabhāgāhārautuvasena sañjātadhātukkhobhassa vā rodantassa vā antosīse matthaluṅgato galitvā tālumatthakavivarena otaritvā nāsāpuṭe pūretvā tiṭṭhantaṃ vā paggharantaṃ vā pūti asuci picchilaṃ.
લસિકા અટ્ઠિસન્ધીનં અબ્ભઞ્જનકિચ્ચં સાધયમાનં અસીતિસતસન્ધીનં અબ્ભન્તરે ઠિતં પિચ્છિલકુણપં.
Lasikā aṭṭhisandhīnaṃ abbhañjanakiccaṃ sādhayamānaṃ asītisatasandhīnaṃ abbhantare ṭhitaṃ picchilakuṇapaṃ.
મુત્તં આહારઉતુવસેન વત્થિપુટબ્ભન્તરે ઠિતા આપોધાતુ.
Muttaṃ āhārautuvasena vatthipuṭabbhantare ṭhitā āpodhātu.
મત્થલુઙ્ગં સીસકટાહબ્ભન્તરે ચત્તારો સિબ્બિનિમગ્ગે નિસ્સાય ઠિતો ચતુપિણ્ડસમોધાનો મિઞ્જરાસિ.
Matthaluṅgaṃ sīsakaṭāhabbhantare cattāro sibbinimagge nissāya ṭhito catupiṇḍasamodhāno miñjarāsi.
ચક્ખાયતનાદીનિ દ્વાદસ વિસ્સજ્જનાનિ દ્વાદસાયતનવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. આયતનતો, આયાનં તનનતો, આયતસ્સ ચ નયનતો આયતનં. ચક્ખુરૂપાદીસુ હિ તંતંદ્વારારમ્મણા ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા સેન સેન અનુભવનાદિના કિચ્ચેન આયતન્તિ ઉટ્ઠહન્તિ ઘટન્તિ, વાયમન્તીતિ વુત્તં હોતિ. તે ચ પન આયભૂતે ધમ્મે એતાનિ તનોન્તિ, વિત્થારેન્તીતિ વુત્તં હોતિ. ઇદઞ્ચ અનમતગ્ગે સંસારે પવત્તં અતીવ આયતં સંસારદુક્ખં યાવ ન નિવત્તતિ, તાવ નયન્તિ, પવત્તયન્તીતિ વુત્તં હોતિ.
Cakkhāyatanādīni dvādasa vissajjanāni dvādasāyatanavasena niddiṭṭhāni. Āyatanato, āyānaṃ tananato, āyatassa ca nayanato āyatanaṃ. Cakkhurūpādīsu hi taṃtaṃdvārārammaṇā cittacetasikā dhammā sena sena anubhavanādinā kiccena āyatanti uṭṭhahanti ghaṭanti, vāyamantīti vuttaṃ hoti. Te ca pana āyabhūte dhamme etāni tanonti, vitthārentīti vuttaṃ hoti. Idañca anamatagge saṃsāre pavattaṃ atīva āyataṃ saṃsāradukkhaṃ yāva na nivattati, tāva nayanti, pavattayantīti vuttaṃ hoti.
અપિચ નિવાસટ્ઠાનટ્ઠેન આકરટ્ઠેન સમોસરણટ્ઠાનટ્ઠેન સઞ્જાતિદેસટ્ઠેન કારણટ્ઠેન ચ આયતનં . તથા હિ લોકે ‘‘ઇસ્સરાયતનં વાસુદેવાયતન’’ન્તિઆદીસુ નિવાસટ્ઠાનં ‘‘આયતન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ‘‘સુવણ્ણાયતનં રજતાયતન’’ન્તિઆદીસુ આકરો. સાસને પન ‘‘મનોરમે આયતને, સેવન્તિ નં વિહઙ્ગમા’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૫.૩૮) સમોસરણટ્ઠાનં. ‘‘દક્ખિણાપથો ગુન્નં આયતન’’ન્તિઆદીસુ સઞ્જાતિદેસો. ‘‘તત્ર તત્રેવ સક્ખિભબ્બતં પાપુણાતિ સતિ સતિઆયતને’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૩.૧૦૨; ૫.૨૩) કારણં. ચક્ખુઆદીસુ ચાપિ તે તે ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા નિવસન્તિ તદાયત્તવુત્તિતાયાતિ ચક્ખાદયો નેસં નિવાસટ્ઠાનં , ચક્ખાદીસુ ચ તે આકિણ્ણા તન્નિસ્સયત્તા તદારમ્મણત્તા ચાતિ ચક્ખાદયો ચ નેસં આકરો, તત્થ તત્થ વત્થુદ્વારારમ્મણવસેન સમોસરણતો ચક્ખાદયો ચ નેસં સમોસરણટ્ઠાનં, તંનિસ્સયારમ્મણભાવેન તત્થેવ ઉપ્પત્તિતો ચક્ખાદયો ચ નેસં સઞ્જાતિદેસો, ચક્ખાદીનં અભાવે અભાવતો ચક્ખાદયો ચ નેસં કારણન્તિ યથાવુત્તેનત્થેન ચક્ખુ ચ તં આયતનઞ્ચાતિ ચક્ખાયતનં. એવં સેસાનિપિ.
Apica nivāsaṭṭhānaṭṭhena ākaraṭṭhena samosaraṇaṭṭhānaṭṭhena sañjātidesaṭṭhena kāraṇaṭṭhena ca āyatanaṃ . Tathā hi loke ‘‘issarāyatanaṃ vāsudevāyatana’’ntiādīsu nivāsaṭṭhānaṃ ‘‘āyatana’’nti vuccati. ‘‘Suvaṇṇāyatanaṃ rajatāyatana’’ntiādīsu ākaro. Sāsane pana ‘‘manorame āyatane, sevanti naṃ vihaṅgamā’’tiādīsu (a. ni. 5.38) samosaraṇaṭṭhānaṃ. ‘‘Dakkhiṇāpatho gunnaṃ āyatana’’ntiādīsu sañjātideso. ‘‘Tatra tatreva sakkhibhabbataṃ pāpuṇāti sati satiāyatane’’tiādīsu (a. ni. 3.102; 5.23) kāraṇaṃ. Cakkhuādīsu cāpi te te cittacetasikā dhammā nivasanti tadāyattavuttitāyāti cakkhādayo nesaṃ nivāsaṭṭhānaṃ , cakkhādīsu ca te ākiṇṇā tannissayattā tadārammaṇattā cāti cakkhādayo ca nesaṃ ākaro, tattha tattha vatthudvārārammaṇavasena samosaraṇato cakkhādayo ca nesaṃ samosaraṇaṭṭhānaṃ, taṃnissayārammaṇabhāvena tattheva uppattito cakkhādayo ca nesaṃ sañjātideso, cakkhādīnaṃ abhāve abhāvato cakkhādayo ca nesaṃ kāraṇanti yathāvuttenatthena cakkhu ca taṃ āyatanañcāti cakkhāyatanaṃ. Evaṃ sesānipi.
ચક્ખુધાતાદીનિ અટ્ઠારસ વિસ્સજ્જનાનિ અટ્ઠારસધાતુવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. ચક્ખાદીસુ એકેકો ધમ્મો યથાસમ્ભવં વિદહતિ, ધીયતે, વિધાનં વિધીયતે, એતાય, એત્થ વા ધીયતીતિ ધાતુ. લોકિયા હિ ધાતુયો કારણભાવેન વવત્થિતા હુત્વા સુવણ્ણરજતાદિધાતુયો વિય સુવણ્ણરજતાદિં, અનેકપ્પકારં સંસારદુક્ખં વિદહન્તિ. ભારહારેહિ ચ ભારો વિય સત્તેહિ ધીયન્તે, ધારીયન્તીતિ અત્થો. દુક્ખવિધાનમત્તમેવ ચેતા અવસવત્તનતો. એતાહિ ચ કરણભૂતાહિ સંસારદુક્ખં સત્તેહિ અનુવિધીયતિ. તથાવિહિતઞ્ચેતં એતાસ્વેવ ધીયતિ, ઠપીયતીતિ અત્થો. અપિચ યથા તિત્થિયાનં અત્તા નામ સભાવતો નત્થિ, ન એવમેતા. એતા પન અત્તનો સભાવં ધારેન્તીતિ ધાતુયો. યથા ચ લોકે વિચિત્તા હરિતાલમનોસિલાદયો સેલાવયવા ધાતુયોતિ વુચ્ચન્તિ, એવમેતાપિ ધાતુયો વિયાતિ ધાતુયો. વિચિત્તા હેતા ઞાણનેય્યાવયવાતિ. યથા વા સરીરસઙ્ખાતસ્સ સમુદાયસ્સ અવયવભૂતેસુ રસસોણિતાદીસુ અઞ્ઞમઞ્ઞવિસભાગલક્ખણપરિચ્છિન્નેસુ ધાતુસમઞ્ઞા, એવમેવેતેસુપિ પઞ્ચક્ખન્ધસઙ્ખાતસ્સ અત્તભાવસ્સ અવયવેસુ ધાતુસમઞ્ઞા વેદિતબ્બા. અઞ્ઞમઞ્ઞવિસભાગલક્ખણપરિચ્છિન્ના હેતે ચક્ખાદયોતિ. અપિચ ધાતૂતિ નિજ્જીવમત્તસ્સેતં અધિવચનં. તથા હિ ભગવા ‘‘છધાતુરો અયં ભિક્ખુ પુરિસો’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૩.૩૪૩-૩૪૪) જીવસઞ્ઞાસમૂહનનત્થં ધાતુદેસનં અકાસીતિ. યથાવુત્તેનત્થેન ચક્ખુ ચ તં ધાતુ ચાતિ ચક્ખુધાતુ. એવં સેસાપિ. મનોધાતૂતિ ચ તિસ્સો મનોધાતુયો. ધમ્મધાતૂતિ વેદનાસઞ્ઞાસઙ્ખારક્ખન્ધા સોળસ સુખુમરૂપાનિ નિબ્બાનઞ્ચ. મનોવિઞ્ઞાણધાતૂતિ છસત્તતિ મનોવિઞ્ઞાણધાતુયો.
Cakkhudhātādīni aṭṭhārasa vissajjanāni aṭṭhārasadhātuvasena niddiṭṭhāni. Cakkhādīsu ekeko dhammo yathāsambhavaṃ vidahati, dhīyate, vidhānaṃ vidhīyate, etāya, ettha vā dhīyatīti dhātu. Lokiyā hi dhātuyo kāraṇabhāvena vavatthitā hutvā suvaṇṇarajatādidhātuyo viya suvaṇṇarajatādiṃ, anekappakāraṃ saṃsāradukkhaṃ vidahanti. Bhārahārehi ca bhāro viya sattehi dhīyante, dhārīyantīti attho. Dukkhavidhānamattameva cetā avasavattanato. Etāhi ca karaṇabhūtāhi saṃsāradukkhaṃ sattehi anuvidhīyati. Tathāvihitañcetaṃ etāsveva dhīyati, ṭhapīyatīti attho. Apica yathā titthiyānaṃ attā nāma sabhāvato natthi, na evametā. Etā pana attano sabhāvaṃ dhārentīti dhātuyo. Yathā ca loke vicittā haritālamanosilādayo selāvayavā dhātuyoti vuccanti, evametāpi dhātuyo viyāti dhātuyo. Vicittā hetā ñāṇaneyyāvayavāti. Yathā vā sarīrasaṅkhātassa samudāyassa avayavabhūtesu rasasoṇitādīsu aññamaññavisabhāgalakkhaṇaparicchinnesu dhātusamaññā, evamevetesupi pañcakkhandhasaṅkhātassa attabhāvassa avayavesu dhātusamaññā veditabbā. Aññamaññavisabhāgalakkhaṇaparicchinnā hete cakkhādayoti. Apica dhātūti nijjīvamattassetaṃ adhivacanaṃ. Tathā hi bhagavā ‘‘chadhāturo ayaṃ bhikkhu puriso’’tiādīsu (ma. ni. 3.343-344) jīvasaññāsamūhananatthaṃ dhātudesanaṃ akāsīti. Yathāvuttenatthena cakkhu ca taṃ dhātu cāti cakkhudhātu. Evaṃ sesāpi. Manodhātūti ca tisso manodhātuyo. Dhammadhātūti vedanāsaññāsaṅkhārakkhandhā soḷasa sukhumarūpāni nibbānañca. Manoviññāṇadhātūti chasattati manoviññāṇadhātuyo.
ચક્ખુન્દ્રિયાદીનિ બાવીસતિ વિસ્સજ્જનાનિ બાવીસતિન્દ્રિયવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. ચક્ખુમેવ દસ્સનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ચક્ખુન્દ્રિયં. સોતમેવ સવનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ સોતિન્દ્રિયં. ઘાનમેવ ઘાયનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઘાનિન્દ્રિયં. જિવ્હા એવ સાયનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ જિવ્હિન્દ્રિયં. કાયો એવ ફુસનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ કાયિન્દ્રિયં. મનતે ઇતિ મનો, વિજાનાતીતિ અત્થો. અટ્ઠકથાચરિયા પનાહુ – નાલિયા મિનમાનો વિય મહાતુલાય ધારયમાનો વિય ચ આરમ્મણં મનતિ જાનાતીતિ મનો, તદેવ મનનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ મનિન્દ્રિયં.
Cakkhundriyādīni bāvīsati vissajjanāni bāvīsatindriyavasena niddiṭṭhāni. Cakkhumeva dassanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti cakkhundriyaṃ. Sotameva savanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti sotindriyaṃ. Ghānameva ghāyanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti ghānindriyaṃ. Jivhā eva sāyanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti jivhindriyaṃ. Kāyo eva phusanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti kāyindriyaṃ. Manate iti mano, vijānātīti attho. Aṭṭhakathācariyā panāhu – nāliyā minamāno viya mahātulāya dhārayamāno viya ca ārammaṇaṃ manati jānātīti mano, tadeva mananalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti manindriyaṃ.
જીવન્તિ તેન તંસહજાતા ધમ્માતિ જીવિતં, તદેવ અનુપાલનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ જીવિતિન્દ્રિયં. તં રૂપજીવિતિન્દ્રિયં અરૂપજીવિતિન્દ્રિયન્તિ દુવિધં. સબ્બકમ્મજરૂપસહજં સહજરૂપાનુપાલનં રૂપજીવિતિન્દ્રિયં, સબ્બચિત્તસહજં સહજઅરૂપાનુપાલનં અરૂપજીવિતિન્દ્રિયં.
Jīvanti tena taṃsahajātā dhammāti jīvitaṃ, tadeva anupālanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti jīvitindriyaṃ. Taṃ rūpajīvitindriyaṃ arūpajīvitindriyanti duvidhaṃ. Sabbakammajarūpasahajaṃ sahajarūpānupālanaṃ rūpajīvitindriyaṃ, sabbacittasahajaṃ sahajaarūpānupālanaṃ arūpajīvitindriyaṃ.
થીયતિ સઙ્ઘાતં ગચ્છતિ એતિસ્સા ગબ્ભોતિ ઇત્થી, ઇત્થિલિઙ્ગાદીસુ ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં, નિયમતો ઇત્થિયા એવ ઇન્દ્રિયં ઇત્થિન્દ્રિયં.
Thīyati saṅghātaṃ gacchati etissā gabbhoti itthī, itthiliṅgādīsu indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, niyamato itthiyā eva indriyaṃ itthindriyaṃ.
પું-વુચ્ચતિ નિરયો, પું સઙ્ખાતે નિરયે રિસીયતિ હિંસીયતીતિ પુરિસો, પુરિસલિઙ્ગાદીસુ ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં, નિયમતો પુરિસસ્સેવ ઇન્દ્રિયં પુરિસિન્દ્રિયં. દ્વીસુપેતેસુ એકેકં સભાવકસ્સ એકેકસ્સ કમ્મજરૂપસહજં હોતિ.
Puṃ-vuccati nirayo, puṃ saṅkhāte niraye risīyati hiṃsīyatīti puriso, purisaliṅgādīsu indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, niyamato purisasseva indriyaṃ purisindriyaṃ. Dvīsupetesu ekekaṃ sabhāvakassa ekekassa kammajarūpasahajaṃ hoti.
કુસલવિપાકકાયવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તં સુખં, કાયિકસાતલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં, સુખમેવ ઇન્દ્રિયં સુખિન્દ્રિયં.
Kusalavipākakāyaviññāṇasampayuttaṃ sukhaṃ, kāyikasātalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, sukhameva indriyaṃ sukhindriyaṃ.
અકુસલવિપાકકાયવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તં દુક્ખં, કાયિકઅસાતલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં, દુક્ખમેવ ઇન્દ્રિયં દુક્ખિન્દ્રિયં.
Akusalavipākakāyaviññāṇasampayuttaṃ dukkhaṃ, kāyikaasātalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, dukkhameva indriyaṃ dukkhindriyaṃ.
પીતિસોમનસ્સયોગતો સોભનં મનો અસ્સાતિ સુમનો, સુમનસ્સ ભાવો સોમનસ્સં, ચેતસિકસાતલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં, સોમનસ્સમેવ ઇન્દ્રિયં સોમનસ્સિન્દ્રિયં.
Pītisomanassayogato sobhanaṃ mano assāti sumano, sumanassa bhāvo somanassaṃ, cetasikasātalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, somanassameva indriyaṃ somanassindriyaṃ.
દોમનસ્સયોગતો દુટ્ઠુ મનો અસ્સાતિ, હીનવેદનત્તા વા કુચ્છિતં મનો અસ્સાતિ દુમ્મનો, દુમ્મનસ્સ ભાવો દોમનસ્સં, ચેતસિકઅસાતલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં, દોમનસ્સમેવ ઇન્દ્રિયં દોમનસ્સિન્દ્રિયં. સુખદુક્ખાકારપવત્તિં ઉપેક્ખતિ મજ્ઝત્તાકારસણ્ઠિતત્તા તેનાકારેન પવત્તતીતિ ઉપેક્ખા, મજ્ઝત્તલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં, ઉપેક્ખા એવ ઇન્દ્રિયં ઉપેક્ખિન્દ્રિયં.
Domanassayogato duṭṭhu mano assāti, hīnavedanattā vā kucchitaṃ mano assāti dummano, dummanassa bhāvo domanassaṃ, cetasikaasātalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, domanassameva indriyaṃ domanassindriyaṃ. Sukhadukkhākārapavattiṃ upekkhati majjhattākārasaṇṭhitattā tenākārena pavattatīti upekkhā, majjhattalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, upekkhā eva indriyaṃ upekkhindriyaṃ.
સદ્દહન્તિ એતાય, સયં વા સદ્દહતિ, સદ્દહનમત્તમેવ વા એસાતિ સદ્ધા, અસ્સદ્ધિયસ્સ અભિભવનતો અધિપતિઅત્થેન ઇન્દ્રિયં, અધિમોક્ખલક્ખણે વા ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં, સદ્ધાયેવ ઇન્દ્રિયં સદ્ધિન્દ્રિયં.
Saddahanti etāya, sayaṃ vā saddahati, saddahanamattameva vā esāti saddhā, assaddhiyassa abhibhavanato adhipatiatthena indriyaṃ, adhimokkhalakkhaṇe vā indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, saddhāyeva indriyaṃ saddhindriyaṃ.
વીરભાવો વીરિયં, વીરાનં વા કમ્મં, વિધિના વા નયેન ઈરયિતબ્બં પવત્તયિતબ્બન્તિ વીરિયં, કોસજ્જસ્સ અભિભવનતો અધિપતિઅત્થેન ઇન્દ્રિયં, પગ્ગહણલક્ખણે વા ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં, વીરિયમેવ ઇન્દ્રિયં વીરિયિન્દ્રિયં.
Vīrabhāvo vīriyaṃ, vīrānaṃ vā kammaṃ, vidhinā vā nayena īrayitabbaṃ pavattayitabbanti vīriyaṃ, kosajjassa abhibhavanato adhipatiatthena indriyaṃ, paggahaṇalakkhaṇe vā indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, vīriyameva indriyaṃ vīriyindriyaṃ.
સરન્તિ તાય, સયં વા સરતિ, સરણમત્તમેવ વા એસાતિ સતિ, મુટ્ઠસચ્ચસ્સ અભિભવનતો અધિપતિઅત્થેન ઇન્દ્રિયં, ઉપટ્ઠાનલક્ખણે વા ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં, સતિ એવ ઇન્દ્રિયં સતિન્દ્રિયં.
Saranti tāya, sayaṃ vā sarati, saraṇamattameva vā esāti sati, muṭṭhasaccassa abhibhavanato adhipatiatthena indriyaṃ, upaṭṭhānalakkhaṇe vā indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, sati eva indriyaṃ satindriyaṃ.
આરમ્મણે ચિત્તં સમ્મા આધિયતિ ઠપેતીતિ સમાધિ, વિક્ખેપસ્સ અભિભવનતો અધિપતિઅત્થેન ઇન્દ્રિયં, અવિક્ખેપલક્ખણે વા ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં, સમાધિ એવ ઇન્દ્રિયં સમાધિન્દ્રિયં.
Ārammaṇe cittaṃ sammā ādhiyati ṭhapetīti samādhi, vikkhepassa abhibhavanato adhipatiatthena indriyaṃ, avikkhepalakkhaṇe vā indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, samādhi eva indriyaṃ samādhindriyaṃ.
‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિઆદિના નયેન અરિયસચ્ચાનિ પજાનાતીતિ પઞ્ઞા. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખમનત્તાતિ પઞ્ઞાપનવસેન પઞ્ઞા’’તિ વુત્તં. અવિજ્જાય અભિભવનતો અધિપતિઅત્થેન ઇન્દ્રિયં, દસ્સનલક્ખણે વા ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં, પઞ્ઞા એવ ઇન્દ્રિયં પઞ્ઞિન્દ્રિયં.
‘‘Idaṃ dukkha’’ntiādinā nayena ariyasaccāni pajānātīti paññā. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘aniccaṃ dukkhamanattāti paññāpanavasena paññā’’ti vuttaṃ. Avijjāya abhibhavanato adhipatiatthena indriyaṃ, dassanalakkhaṇe vā indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, paññā eva indriyaṃ paññindriyaṃ.
અનમતગ્ગે સંસારવટ્ટે અનઞ્ઞાતં અમતં પદં ચતુસચ્ચધમ્મમેવ વા જાનિસ્સામીતિ પટિપન્નસ્સ ઉપ્પજ્જનતો ઇન્દ્રિયટ્ઠસમ્ભવતો ચ અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં. સોતાપત્તિમગ્ગઞાણસ્સેતં નામં.
Anamatagge saṃsāravaṭṭe anaññātaṃ amataṃ padaṃ catusaccadhammameva vā jānissāmīti paṭipannassa uppajjanato indriyaṭṭhasambhavato ca anaññātaññassāmītindriyaṃ. Sotāpattimaggañāṇassetaṃ nāmaṃ.
પઠમમગ્ગેન ઞાતં મરિયાદં અનતિક્કમિત્વા તેસંયેવ તેન મગ્ગેન ઞાતાનં ચતુસચ્ચધમ્માનમેવ જાનનતો ઇન્દ્રિયટ્ઠસમ્ભવતો ચ આજાનનકં ઇન્દ્રિયં અઞ્ઞિન્દ્રિયં. સોતાપત્તિફલાદીસુ છસુ ઠાનેસુ ઞાણસ્સેતં નામં.
Paṭhamamaggena ñātaṃ mariyādaṃ anatikkamitvā tesaṃyeva tena maggena ñātānaṃ catusaccadhammānameva jānanato indriyaṭṭhasambhavato ca ājānanakaṃ indriyaṃ aññindriyaṃ. Sotāpattiphalādīsu chasu ṭhānesu ñāṇassetaṃ nāmaṃ.
અઞ્ઞાતાવિનો ચતુસચ્ચેસુ નિટ્ઠિતઞાણકિચ્ચસ્સ ખીણાસવસ્સ ઉપ્પજ્જનતો ઇન્દ્રિયટ્ઠસમ્ભવતો ચ અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં, અઞ્ઞાતાવીનં વા ચતૂસુ સચ્ચેસુ નિટ્ઠિતકિચ્ચાનં ચત્તારિ સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝિત્વા ઠિતાનં ધમ્માનં અબ્ભન્તરે ઇન્દટ્ઠસાધનેન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં. અરહત્તફલઞાણસ્સેતં નામં. સબ્બાનિપેતાનિ યથાયોગં ઇન્દલિઙ્ગટ્ઠેન ઇન્દદેસિતટ્ઠેન ઇન્દદિટ્ઠટ્ઠેન ઇન્દસિટ્ઠટ્ઠેન ઇન્દજુટ્ઠટ્ઠેન ચ ઇન્દ્રિયાનિ. ભગવા હિ સમ્માસમ્બુદ્ધો પરમિસ્સરિયભાવતો ઇન્દો, કુસલાકુસલઞ્ચ કમ્મં કમ્મેસુ કસ્સચિ ઇસ્સરિયાભાવતો. તેનેવેત્થ કમ્મજનિતાનિ ઇન્દ્રિયાનિ કુસલાકુસલકમ્મં ઉલ્લિઙ્ગેન્તિ , તેન ચ સિટ્ઠાનીતિ ઇન્દલિઙ્ગટ્ઠેન ઇન્દસિટ્ઠટ્ઠેન ચ ઇન્દ્રિયાનિ. સબ્બાનેવ પનેતાનિ ભગવતા મુનિન્દેન યથાભૂતતો પકાસિતાનિ અભિસમ્બુદ્ધાનિ ચાતિ ઇન્દદેસિતટ્ઠેન ઇન્દદિટ્ઠટ્ઠેન ચ ઇન્દ્રિયાનિ. તેનેવ ચ ભગવતા મુનિન્દેન કાનિચિ ગોચરાસેવનાય, કાનિચિ ભાવનાસેવનાય સેવિતાનીતિ ઇન્દજુટ્ઠટ્ઠેનપિ ઇન્દ્રિયાનિ. અપિ ચ આધિપચ્ચસઙ્ખાતેન ઇસ્સરિયટ્ઠેનપિ એતાનિ ઇન્દ્રિયાનિ. ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિપવત્તિયઞ્હિ ચક્ખાદીનં સિદ્ધમાધિપચ્ચં તસ્મિં તિક્ખે તિક્ખત્તા મન્દે ચ મન્દત્તાતિ.
Aññātāvino catusaccesu niṭṭhitañāṇakiccassa khīṇāsavassa uppajjanato indriyaṭṭhasambhavato ca aññātāvindriyaṃ, aññātāvīnaṃ vā catūsu saccesu niṭṭhitakiccānaṃ cattāri saccāni paṭivijjhitvā ṭhitānaṃ dhammānaṃ abbhantare indaṭṭhasādhanena aññātāvindriyaṃ. Arahattaphalañāṇassetaṃ nāmaṃ. Sabbānipetāni yathāyogaṃ indaliṅgaṭṭhena indadesitaṭṭhena indadiṭṭhaṭṭhena indasiṭṭhaṭṭhena indajuṭṭhaṭṭhena ca indriyāni. Bhagavā hi sammāsambuddho paramissariyabhāvato indo, kusalākusalañca kammaṃ kammesu kassaci issariyābhāvato. Tenevettha kammajanitāni indriyāni kusalākusalakammaṃ ulliṅgenti , tena ca siṭṭhānīti indaliṅgaṭṭhena indasiṭṭhaṭṭhena ca indriyāni. Sabbāneva panetāni bhagavatā munindena yathābhūtato pakāsitāni abhisambuddhāni cāti indadesitaṭṭhena indadiṭṭhaṭṭhena ca indriyāni. Teneva ca bhagavatā munindena kānici gocarāsevanāya, kānici bhāvanāsevanāya sevitānīti indajuṭṭhaṭṭhenapi indriyāni. Api ca ādhipaccasaṅkhātena issariyaṭṭhenapi etāni indriyāni. Cakkhuviññāṇādipavattiyañhi cakkhādīnaṃ siddhamādhipaccaṃ tasmiṃ tikkhe tikkhattā mande ca mandattāti.
૫.
5.
કામધાતુઆદીનિ દ્વાદસ વિસ્સજ્જનાનિ ભવપ્પભેદવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. કામરાગસઙ્ખાતેન કામેન યુત્તા ધાતુ કામધાતુ, કામસઙ્ખાતા વા ધાતુ કામધાતુ.
Kāmadhātuādīni dvādasa vissajjanāni bhavappabhedavasena niddiṭṭhāni. Kāmarāgasaṅkhātena kāmena yuttā dhātu kāmadhātu, kāmasaṅkhātā vā dhātu kāmadhātu.
કામં પહાય રૂપેન યુત્તા ધાતુ રૂપધાતુ, રૂપસઙ્ખાતા વા ધાતુ રૂપધાતુ.
Kāmaṃ pahāya rūpena yuttā dhātu rūpadhātu, rūpasaṅkhātā vā dhātu rūpadhātu.
કામઞ્ચ રૂપઞ્ચ પહાય અરૂપેન યુત્તા ધાતુ અરૂપધાતુ, અરૂપસઙ્ખાતા વા ધાતુ અરૂપધાતુ.
Kāmañca rūpañca pahāya arūpena yuttā dhātu arūpadhātu, arūpasaṅkhātā vā dhātu arūpadhātu.
તા એવ ધાતુયો પુન ભવપરિયાયેન વુત્તા. ભવતીતિ હિ ભવોતિ વુચ્ચતિ. સઞ્ઞાય યુત્તો ભવો સઞ્ઞાભવો, સઞ્ઞાસહગતો વા ભવો સઞ્ઞાભવો, સઞ્ઞા વા એત્થ ભવે અત્થીતિ સઞ્ઞાભવો. સો કામભવો ચ અસઞ્ઞાભવમુત્તો રૂપભવો ચ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાભવમુત્તો અરૂપભવો ચ હોતિ.
Tā eva dhātuyo puna bhavapariyāyena vuttā. Bhavatīti hi bhavoti vuccati. Saññāya yutto bhavo saññābhavo, saññāsahagato vā bhavo saññābhavo, saññā vā ettha bhave atthīti saññābhavo. So kāmabhavo ca asaññābhavamutto rūpabhavo ca nevasaññānāsaññābhavamutto arūpabhavo ca hoti.
ન સઞ્ઞાભવો અસઞ્ઞાભવો, સો રૂપભવેકદેસો.
Na saññābhavo asaññābhavo, so rūpabhavekadeso.
ઓળારિકત્તાભાવતો નેવસઞ્ઞા, સુખુમત્તેન સમ્ભવતો નાસઞ્ઞાતિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞા, તાય યુત્તો ભવો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાભવો. અથ વા ઓળારિકાય સઞ્ઞાય અભાવા, સુખુમાય ચ ભાવા નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞા અસ્મિં ભવેતિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાભવો, સો અરૂપભવેકદેસો.
Oḷārikattābhāvato nevasaññā, sukhumattena sambhavato nāsaññāti nevasaññānāsaññā, tāya yutto bhavo nevasaññānāsaññābhavo. Atha vā oḷārikāya saññāya abhāvā, sukhumāya ca bhāvā nevasaññānāsaññā asmiṃ bhaveti nevasaññānāsaññābhavo, so arūpabhavekadeso.
એકેન રૂપક્ખન્ધેન વોકિણ્ણો ભવો એકેન વોકારો અસ્સ ભવસ્સાતિ એકવોકારભવો, સો અસઞ્ઞભવોવ.
Ekena rūpakkhandhena vokiṇṇo bhavo ekena vokāro assa bhavassāti ekavokārabhavo, so asaññabhavova.
ચતૂહિ અરૂપક્ખન્ધેહિ વોકિણ્ણો ભવો ચતૂહિ વોકારો અસ્સ ભવસ્સાતિ ચતુવોકારભવો , સો અરૂપભવો એવ.
Catūhi arūpakkhandhehi vokiṇṇo bhavo catūhi vokāro assa bhavassāti catuvokārabhavo, so arūpabhavo eva.
પઞ્ચહિ ખન્ધેહિ વોકિણ્ણો ભવો પઞ્ચહિ વોકારો અસ્સ ભવસ્સાતિ પઞ્ચવોકારભવો, સો કામભવો ચ રૂપભવેકદેસો ચ હોતિ.
Pañcahi khandhehi vokiṇṇo bhavo pañcahi vokāro assa bhavassāti pañcavokārabhavo, so kāmabhavo ca rūpabhavekadeso ca hoti.
૬. પઠમજ્ઝાનાદીનિ દ્વાદસ વિસ્સજ્જનાનિ ઝાનસમાપત્તિવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. ઝાનન્તિ ઇધ બ્રહ્મવિહારમત્તં અધિપ્પેતં. વિતક્કવિચારપીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં પઠમં ઝાનં. પીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં દુતિયં ઝાનં. સુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં તતિયં ઝાનં. ઉપેક્ખાચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં ચતુત્થં ઝાનં.
6.Paṭhamajjhānādīni dvādasa vissajjanāni jhānasamāpattivasena niddiṭṭhāni. Jhānanti idha brahmavihāramattaṃ adhippetaṃ. Vitakkavicārapītisukhacittekaggatāsampayuttaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ. Pītisukhacittekaggatāsampayuttaṃ dutiyaṃ jhānaṃ. Sukhacittekaggatāsampayuttaṃ tatiyaṃ jhānaṃ. Upekkhācittekaggatāsampayuttaṃ catutthaṃ jhānaṃ.
મેદતિ મેજ્જતીતિ મેત્તા, સિનિય્હતીતિ અત્થો. મિત્તે વા ભવા, મિત્તસ્સ વા એસા પવત્તીતિ મેત્તા, પચ્ચનીકધમ્મેહિ મુત્તત્તા આરમ્મણે ચાધિમુત્તત્તા વિમુત્તિ, ચેતસો વિમુત્તિ ચેતોવિમુત્તિ, મેત્તા એવ ચેતોવિમુત્તિ મેત્તાચેતોવિમુત્તિ.
Medati mejjatīti mettā, siniyhatīti attho. Mitte vā bhavā, mittassa vā esā pavattīti mettā, paccanīkadhammehi muttattā ārammaṇe cādhimuttattā vimutti, cetaso vimutti cetovimutti, mettā eva cetovimutti mettācetovimutti.
કરુણા વુત્તત્થા એવ.
Karuṇā vuttatthā eva.
મોદન્તિ તાય તંસમઙ્ગિનો, સયં વા મોદતિ, મોદનમત્તમેવ વા તન્તિ મુદિતા. ‘‘અવેરા હોન્તૂ’’તિઆદિબ્યાપારપ્પહાનેન મજ્ઝત્તભાવૂપગમનેન ચ ઉપેક્ખતીતિ ઉપેક્ખા. મેત્તાદયો તયો બ્રહ્મવિહારા પઠમાદીહિ તીહિ ઝાનેહિ યુત્તા. ઉપેક્ખાબ્રહ્મવિહારો ચતુત્થજ્ઝાનેન યુત્તો.
Modanti tāya taṃsamaṅgino, sayaṃ vā modati, modanamattameva vā tanti muditā. ‘‘Averā hontū’’tiādibyāpārappahānena majjhattabhāvūpagamanena ca upekkhatīti upekkhā. Mettādayo tayo brahmavihārā paṭhamādīhi tīhi jhānehi yuttā. Upekkhābrahmavihāro catutthajjhānena yutto.
ફરણવસેન નત્થિ એતસ્સ અન્તોતિ અનન્તો. આકાસો અનન્તો આકાસાનન્તો, કસિણુગ્ઘાટિમાકાસો . આકાસાનન્તોયેવ આકાસાનઞ્ચં, તં આકાસાનઞ્ચં અધિટ્ઠાનટ્ઠેન આયતનમસ્સ સસમ્પયુત્તધમ્મસ્સ ઝાનસ્સ ‘‘દેવાનં દેવાયતનમિવા’’તિ આકાસાનઞ્ચાયતનં. આકાસાનઞ્ચાયતનમેવ સમાપત્તિ આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિ. ફરણવસેન ચ નત્થિ એતસ્સ અન્તોતિ અનન્તં, તં આકાસારમ્મણં વિઞ્ઞાણં. અનન્તમેવ આનઞ્ચં, વિઞ્ઞાણં આનઞ્ચં ‘‘વિઞ્ઞાણાનઞ્ચ’’ન્તિ અવત્વા ‘‘વિઞ્ઞાણઞ્ચ’’ન્તિ વુત્તં. અયઞ્હેત્થ રુળ્હિસદ્દો. તં વિઞ્ઞાણઞ્ચં અધિટ્ઠાનટ્ઠેન આયતનમસ્સ સસમ્પયુત્તધમ્મસ્સ ઝાનસ્સ ‘‘દેવાનં દેવાયતનમિવા’’તિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં. નત્થિ એતસ્સ કિઞ્ચનન્તિ અકિઞ્ચનં, અન્તમસો ભઙ્ગમત્તમ્પિ અસ્સ અવસિટ્ઠં નત્થીતિ વુત્તં હોતિ. અકિઞ્ચનસ્સ ભાવો આકિઞ્ચઞ્ઞં. આકાસાનઞ્ચાયતનવિઞ્ઞાણાભાવસ્સેતં અધિવચનં. તં આકિઞ્ચઞ્ઞં. અધિટ્ઠાનટ્ઠેન આયતનમસ્સ સસમ્પયુત્તધમ્મસ્સ ઝાનસ્સ ‘‘દેવાનં દેવાયતનમિવા’’તિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં. ઓળારિકાય સઞ્ઞાય અભાવતો, સુખુમાય ચ ભાવતો નેવસ્સ સસમ્પયુત્તધમ્મસ્સ ઝાનસ્સ સઞ્ઞા નાસઞ્ઞાતિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞં. નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞઞ્ચ તં મનાયતનધમ્માયતનપરિયાપન્નત્તા આયતનઞ્ચાતિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં. અથ વા યાયમેત્થ સઞ્ઞા સા પટુસઞ્ઞાકિચ્ચં કાતું અસમત્થતાય નેવસઞ્ઞા, સઙ્ખારાવસેસસુખુમભાવેન વિજ્જમાનત્તા નાસઞ્ઞાતિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞા, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞા ચ સા સેસધમ્માનં અધિટ્ઠાનટ્ઠેન આયતનઞ્ચાતિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં. આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનારમ્મણાય સમાપત્તિયા એતં અધિવચનં. ન કેવલં એત્થ સઞ્ઞા એદિસી, અથ ખો વેદનાપિ નેવવેદના નાવેદના. ચિત્તમ્પિ નેવચિત્તં નાચિત્તં. ફસ્સોપિ નેવફસ્સો નાફસ્સો. એસ નયો સેસસમ્પયુત્તધમ્મેસુ. સઞ્ઞાસીસેન પનાયં દેસના કતાતિ.
Pharaṇavasena natthi etassa antoti ananto. Ākāso ananto ākāsānanto, kasiṇugghāṭimākāso . Ākāsānantoyeva ākāsānañcaṃ, taṃ ākāsānañcaṃ adhiṭṭhānaṭṭhena āyatanamassa sasampayuttadhammassa jhānassa ‘‘devānaṃ devāyatanamivā’’ti ākāsānañcāyatanaṃ. Ākāsānañcāyatanameva samāpatti ākāsānañcāyatanasamāpatti. Pharaṇavasena ca natthi etassa antoti anantaṃ, taṃ ākāsārammaṇaṃ viññāṇaṃ. Anantameva ānañcaṃ, viññāṇaṃ ānañcaṃ ‘‘viññāṇānañca’’nti avatvā ‘‘viññāṇañca’’nti vuttaṃ. Ayañhettha ruḷhisaddo. Taṃ viññāṇañcaṃ adhiṭṭhānaṭṭhena āyatanamassa sasampayuttadhammassa jhānassa ‘‘devānaṃ devāyatanamivā’’ti viññāṇañcāyatanaṃ. Natthi etassa kiñcananti akiñcanaṃ, antamaso bhaṅgamattampi assa avasiṭṭhaṃ natthīti vuttaṃ hoti. Akiñcanassa bhāvo ākiñcaññaṃ. Ākāsānañcāyatanaviññāṇābhāvassetaṃ adhivacanaṃ. Taṃ ākiñcaññaṃ. Adhiṭṭhānaṭṭhena āyatanamassa sasampayuttadhammassa jhānassa ‘‘devānaṃ devāyatanamivā’’ti ākiñcaññāyatanaṃ. Oḷārikāya saññāya abhāvato, sukhumāya ca bhāvato nevassa sasampayuttadhammassa jhānassa saññā nāsaññāti nevasaññānāsaññaṃ. Nevasaññānāsaññañca taṃ manāyatanadhammāyatanapariyāpannattā āyatanañcāti nevasaññānāsaññāyatanaṃ. Atha vā yāyamettha saññā sā paṭusaññākiccaṃ kātuṃ asamatthatāya nevasaññā, saṅkhārāvasesasukhumabhāvena vijjamānattā nāsaññāti nevasaññānāsaññā, nevasaññānāsaññā ca sā sesadhammānaṃ adhiṭṭhānaṭṭhena āyatanañcāti nevasaññānāsaññāyatanaṃ. Ākiñcaññāyatanārammaṇāya samāpattiyā etaṃ adhivacanaṃ. Na kevalaṃ ettha saññā edisī, atha kho vedanāpi nevavedanā nāvedanā. Cittampi nevacittaṃ nācittaṃ. Phassopi nevaphasso nāphasso. Esa nayo sesasampayuttadhammesu. Saññāsīsena panāyaṃ desanā katāti.
અવિજ્જાદીનિ દ્વાદસ વિસ્સજ્જનાનિ પટિચ્ચસમુપ્પાદઙ્ગવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. પૂરેતું અયુત્તટ્ઠેન કાયદુચ્ચરિતાદિ અવિન્દિયં નામ, અલદ્ધબ્બન્તિ અત્થો. તં અવિન્દિયં વિન્દતીતિ અવિજ્જા. તબ્બિપરીતતો કાયસુચરિતાદિ વિન્દિયં નામ, તં વિન્દિયં ન વિન્દતીતિ અવિજ્જા. ખન્ધાનં રાસટ્ઠં, આયતનાનં આયતનટ્ઠં, ધાતૂનં સુઞ્ઞટ્ઠં, ઇન્દ્રિયાનં અધિપતિયટ્ઠં, સચ્ચાનં તથટ્ઠં અવિદિતં કરોતીતિ અવિજ્જા. દુક્ખાદીનં પીળનાદિવસેન વુત્તં ચતુબ્બિધં ચતુબ્બિધં અત્થં અવિદિતં કરોતીતિપિ અવિજ્જા, અન્તવિરહિતે સંસારે સબ્બયોનિગતિભવવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસત્તાવાસેસુ સત્તે જવાપેતીતિ અવિજ્જા, પરમત્થતો અવિજ્જમાનેસુ ઇત્થિપુરિસાદીસુ જવતિ, વિજ્જમાનેસુપિ ખન્ધાદીસુ ન જવતીતિ અવિજ્જા, અપિ ચ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં વત્થારમ્મણાનં પટિચ્ચસમુપ્પાદપટિચ્ચસમુપ્પન્નાનઞ્ચ ધમ્માનં છાદનતોપિ અવિજ્જા. સઙ્ખતમભિસઙ્ખરોન્તીતિ સઙ્ખારા. વિજાનાતીતિ વિઞ્ઞાણં. નમતીતિ નામં, નામયતીતિ વા નામં. રુપ્પતીતિ રૂપં. આયે તનોતિ , આયતઞ્ચ નયતીતિ આયતનં. ફુસતીતિ ફસ્સો. વેદયતીતિ વેદના. પરિતસ્સતીતિ તણ્હા. ઉપાદિયતિ ભુસં ગણ્હાતીતિ ઉપાદાનં. ભવતિ, ભાવયતીતિ વા ભવો. જનનં જાતિ. જીરણં જરા. મરન્તિ એતેનાતિ મરણં.
Avijjādīni dvādasa vissajjanāni paṭiccasamuppādaṅgavasena niddiṭṭhāni. Pūretuṃ ayuttaṭṭhena kāyaduccaritādi avindiyaṃ nāma, aladdhabbanti attho. Taṃ avindiyaṃ vindatīti avijjā. Tabbiparītato kāyasucaritādi vindiyaṃ nāma, taṃ vindiyaṃ na vindatīti avijjā. Khandhānaṃ rāsaṭṭhaṃ, āyatanānaṃ āyatanaṭṭhaṃ, dhātūnaṃ suññaṭṭhaṃ, indriyānaṃ adhipatiyaṭṭhaṃ, saccānaṃ tathaṭṭhaṃ aviditaṃ karotīti avijjā. Dukkhādīnaṃ pīḷanādivasena vuttaṃ catubbidhaṃ catubbidhaṃ atthaṃ aviditaṃ karotītipi avijjā, antavirahite saṃsāre sabbayonigatibhavaviññāṇaṭṭhitisattāvāsesu satte javāpetīti avijjā, paramatthato avijjamānesu itthipurisādīsu javati, vijjamānesupi khandhādīsu na javatīti avijjā, api ca cakkhuviññāṇādīnaṃ vatthārammaṇānaṃ paṭiccasamuppādapaṭiccasamuppannānañca dhammānaṃ chādanatopi avijjā. Saṅkhatamabhisaṅkharontīti saṅkhārā. Vijānātīti viññāṇaṃ. Namatīti nāmaṃ, nāmayatīti vā nāmaṃ. Ruppatīti rūpaṃ. Āye tanoti , āyatañca nayatīti āyatanaṃ. Phusatīti phasso. Vedayatīti vedanā. Paritassatīti taṇhā. Upādiyati bhusaṃ gaṇhātīti upādānaṃ. Bhavati, bhāvayatīti vā bhavo. Jananaṃ jāti. Jīraṇaṃ jarā. Maranti etenāti maraṇaṃ.
૭. દુક્ખાદીનિ અટ્ઠસતાનિ અટ્ઠ ચ વિસ્સજ્જનાનિ ચતુસચ્ચયોજનાવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. ‘‘દુક્ખં અભિઞ્ઞેય્ય’’ન્તિઆદીસુ હિ છન્નં ચતુક્કાનં વસેન ચતુવીસતિ વિસ્સજ્જનાનિ ‘‘ચક્ખુ જરામરણ’’ન્તિ પેય્યાલે ‘‘ચક્ખુ અભિઞ્ઞેય્યં સોતં અભિઞ્ઞેય્ય’’ન્તિઆદિના ‘‘જાતિ અભિઞ્ઞેય્યા’’તિ પરિયોસાનેન પઞ્ચનવુતાધિકેન વિસ્સજ્જનસતેન યોજેત્વા વુત્તાનિ. પઞ્ચનવુતાધિકં ચતુક્કસતં હોતિ, તેસં ચતુક્કાનં વસેન અસીતિઅધિકાનિ સત્ત વિસ્સજ્જનસતાનિ. ‘‘જરામરણં અભિઞ્ઞેય્ય’’ન્તિઆદિકે ચતુક્કે ‘‘ચત્તારિ વિસ્સજ્જનાની’’તિ એવં સબ્બાનિ અટ્ઠ ચ સતાનિ અટ્ઠ ચ વિસ્સજ્જનાનિ હોન્તિ. એત્થ ચ તસ્સ તસ્સ ધમ્મસ્સ પધાનભૂતો પચ્ચયો સમુદયોતિ વેદિતબ્બો. સબ્બસઙ્ખારેહિ સુઞ્ઞં નિબ્બાનં નિરોધોતિ વેદિતબ્બં. અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયાદીનં તિણ્ણમ્પિ હિ લોકુત્તરિન્દ્રિયાનં એત્થ અભાવં સન્ધાય અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયનિરોધોતિઆદિ યુજ્જતિ . નિરોધગામિનિપટિપદાતિ ચ સબ્બત્થ અરિયમગ્ગો એવ. એવઞ્હિ વુચ્ચમાને ફલેપિ મગ્ગવોહારસમ્ભવતો અઞ્ઞિન્દ્રિયઅઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયાનમ્પિ યુજ્જતિ. પુન દુક્ખાદીનં પરિઞ્ઞટ્ઠાદિવસેન અટ્ઠસતાનિ અટ્ઠ ચ વિસ્સજ્જનાનિ નિદ્દિટ્ઠાનિ, પુન દુક્ખાદીનં પરિઞ્ઞાપટિવેધટ્ઠાદિવસેન અટ્ઠસતાનિ અટ્ઠ ચ વિસ્સજ્જનાનિ નિદ્દિટ્ઠાનિ. પરિઞ્ઞા ચ સા પટિવિજ્ઝિતબ્બટ્ઠેન પટિવેધો ચાતિ પરિઞ્ઞાપટિવેધો. પરિઞ્ઞાપટિવેધોવ અત્થો પરિઞ્ઞાપટિવેધટ્ઠો.
7.Dukkhādīni aṭṭhasatāni aṭṭha ca vissajjanāni catusaccayojanāvasena niddiṭṭhāni. ‘‘Dukkhaṃ abhiññeyya’’ntiādīsu hi channaṃ catukkānaṃ vasena catuvīsati vissajjanāni ‘‘cakkhu jarāmaraṇa’’nti peyyāle ‘‘cakkhu abhiññeyyaṃ sotaṃ abhiññeyya’’ntiādinā ‘‘jāti abhiññeyyā’’ti pariyosānena pañcanavutādhikena vissajjanasatena yojetvā vuttāni. Pañcanavutādhikaṃ catukkasataṃ hoti, tesaṃ catukkānaṃ vasena asītiadhikāni satta vissajjanasatāni. ‘‘Jarāmaraṇaṃ abhiññeyya’’ntiādike catukke ‘‘cattāri vissajjanānī’’ti evaṃ sabbāni aṭṭha ca satāni aṭṭha ca vissajjanāni honti. Ettha ca tassa tassa dhammassa padhānabhūto paccayo samudayoti veditabbo. Sabbasaṅkhārehi suññaṃ nibbānaṃ nirodhoti veditabbaṃ. Anaññātaññassāmītindriyādīnaṃ tiṇṇampi hi lokuttarindriyānaṃ ettha abhāvaṃ sandhāya anaññātaññassāmītindriyanirodhotiādi yujjati . Nirodhagāminipaṭipadāti ca sabbattha ariyamaggo eva. Evañhi vuccamāne phalepi maggavohārasambhavato aññindriyaaññātāvindriyānampi yujjati. Puna dukkhādīnaṃ pariññaṭṭhādivasena aṭṭhasatāni aṭṭha ca vissajjanāni niddiṭṭhāni, puna dukkhādīnaṃ pariññāpaṭivedhaṭṭhādivasena aṭṭhasatāni aṭṭha ca vissajjanāni niddiṭṭhāni. Pariññā ca sā paṭivijjhitabbaṭṭhena paṭivedho cāti pariññāpaṭivedho. Pariññāpaṭivedhova attho pariññāpaṭivedhaṭṭho.
૮. પુન તાનેવ દુક્ખાદીનિ જરામરણપરિયન્તાનિ દ્વિઅધિકાનિ દ્વે પદસતાનિ સમુદયાદીહિ સત્તહિ સત્તહિ પદેહિ યોજેત્વા દ્વિઅધિકાનં દ્વિન્નં અટ્ઠકસતાનં વસેન સહસ્સઞ્ચ છ ચ સતાનિ સોળસ ચ વિસ્સજ્જનાનિ નિદ્દિટ્ઠાનિ. તત્થ પધાનભૂતો પચ્ચયો સમુદયો, તસ્સ નિરોધો સમુદયનિરોધો. છન્દો એવ રાગો છન્દરાગો, દુક્ખે સુખસઞ્ઞાય દુક્ખસ્સ છન્દરાગો, તસ્સ નિરોધો છન્દરાગનિરોધો. દુક્ખં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જમાનં સુખં સોમનસ્સં દુક્ખસ્સ અસ્સાદો. દુક્ખસ્સ અનિચ્ચતા દુક્ખસ્સ વિપરિણામધમ્મતા દુક્ખસ્સ આદીનવો. દુક્ખે છન્દરાગવિનયો છન્દરાગપ્પહાનં દુક્ખસ્સ નિસ્સરણં. ‘‘યં ખો પન કિઞ્ચિ ભૂતં સઙ્ખતં પટિચ્ચસમુપ્પન્નં નિરોધો તસ્સ નિસ્સરણ’’ન્તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૨૪) વચનતો નિબ્બાનમેવ દુક્ખસ્સ નિસ્સરણં. ‘‘દુક્ખનિરોધો સમુદયનિરોધો છન્દરાગનિરોધો દુક્ખસ્સ નિસ્સરણ’’ન્તિ નાનાસઙ્ખતપટિપક્ખવસેન નાનાપરિયાયવચનેહિ ચતૂસુ ઠાનેસુ નિબ્બાનમેવ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. કેચિ પન ‘‘આહારસમુદયા દુક્ખસમુદયો આહારનિરોધા દુક્ખનિરોધો સરસવસેન સમુદયનિરોધો, અથ વા ઉદયબ્બયદસ્સનેન સમુદયનિરોધો સહ વિપસ્સનાય મગ્ગો છન્દરાગનિરોધો’’તિ વદન્તિ. એવઞ્ચ વુચ્ચમાને લોકુત્તરિન્દ્રિયાનં અવિપસ્સનૂપગત્તા ન સબ્બસાધારણં હોતીતિ પઠમં વુત્તનયોવ ગહેતબ્બો. લોકુત્તરિન્દ્રિયેસુ હિ છન્દરાગાભાવતોયેવ છન્દરાગનિરોધોતિ યુજ્જતિ. સરીરે છન્દરાગેનેવ સરીરેકદેસેસુ કેસાદીસુપિ છન્દરાગો કતોવ હોતિ, જરામરણવન્તેસુ છન્દરાગેનેવ જરામરણેસુપિ છન્દરાગો કતોવ હોતિ. એવં અસ્સાદાદીનવાપિ યોજેતબ્બા. પુન દુક્ખાદીનિ જરામરણપરિયન્તાનિ દ્વિઅધિકાનિ દ્વે પદસતાનિ સમુદયાદીહિ છહિ છહિ પદેહિ યોજેત્વા દ્વિઅધિકાનં દ્વિન્નં સત્તકસતાનં વસેન નયસહસ્સઞ્ચ ચત્તારિ ચ સતાનિ ચુદ્દસ ચ વિસ્સજ્જનાનિ નિદ્દિટ્ઠાનિ.
8. Puna tāneva dukkhādīni jarāmaraṇapariyantāni dviadhikāni dve padasatāni samudayādīhi sattahi sattahi padehi yojetvā dviadhikānaṃ dvinnaṃ aṭṭhakasatānaṃ vasena sahassañca cha ca satāni soḷasa ca vissajjanāni niddiṭṭhāni. Tattha padhānabhūto paccayo samudayo, tassa nirodho samudayanirodho. Chando eva rāgo chandarāgo, dukkhe sukhasaññāya dukkhassa chandarāgo, tassa nirodho chandarāganirodho. Dukkhaṃ paṭicca uppajjamānaṃ sukhaṃ somanassaṃ dukkhassa assādo. Dukkhassa aniccatā dukkhassa vipariṇāmadhammatā dukkhassa ādīnavo. Dukkhe chandarāgavinayo chandarāgappahānaṃ dukkhassa nissaraṇaṃ. ‘‘Yaṃ kho pana kiñci bhūtaṃ saṅkhataṃ paṭiccasamuppannaṃ nirodho tassa nissaraṇa’’nti (paṭi. ma. 1.24) vacanato nibbānameva dukkhassa nissaraṇaṃ. ‘‘Dukkhanirodho samudayanirodho chandarāganirodho dukkhassa nissaraṇa’’nti nānāsaṅkhatapaṭipakkhavasena nānāpariyāyavacanehi catūsu ṭhānesu nibbānameva vuttanti veditabbaṃ. Keci pana ‘‘āhārasamudayā dukkhasamudayo āhāranirodhā dukkhanirodho sarasavasena samudayanirodho, atha vā udayabbayadassanena samudayanirodho saha vipassanāya maggo chandarāganirodho’’ti vadanti. Evañca vuccamāne lokuttarindriyānaṃ avipassanūpagattā na sabbasādhāraṇaṃ hotīti paṭhamaṃ vuttanayova gahetabbo. Lokuttarindriyesu hi chandarāgābhāvatoyeva chandarāganirodhoti yujjati. Sarīre chandarāgeneva sarīrekadesesu kesādīsupi chandarāgo katova hoti, jarāmaraṇavantesu chandarāgeneva jarāmaraṇesupi chandarāgo katova hoti. Evaṃ assādādīnavāpi yojetabbā. Puna dukkhādīni jarāmaraṇapariyantāni dviadhikāni dve padasatāni samudayādīhi chahi chahi padehi yojetvā dviadhikānaṃ dvinnaṃ sattakasatānaṃ vasena nayasahassañca cattāri ca satāni cuddasa ca vissajjanāni niddiṭṭhāni.
૯. ઇદાનિ રૂપાદીનિ જરામરણપરિયન્તાનિ એકાધિકાનિ દ્વે પદસતાનિ સત્તહિ અનુપસ્સનાહિ યોજેત્વા નિદ્દિસિતું પઠમં તાવ અનિચ્ચાનુપસ્સનાદયો સત્ત અનુપસ્સના નિદ્દિટ્ઠા. તાનિ સબ્બાનિ સત્તહિ સુદ્ધિકઅનુપસ્સનાવિસ્સજ્જનેહિ સદ્ધિં સહસ્સઞ્ચ ચત્તારિ ચ સતાનિ ચુદ્દસ ચ વિસ્સજ્જનાનિ હોન્તિ. અનિચ્ચન્તિ અનુપસ્સના અનિચ્ચાનુપસ્સના. સા નિચ્ચસઞ્ઞાપટિપક્ખા. દુક્ખન્તિ અનુપસ્સના દુક્ખાનુપસ્સના. સા સુખસઞ્ઞાપટિપક્ખા. અનત્તાતિ અનુપસ્સના અનત્તાનુપસ્સના. સા અત્તસઞ્ઞાપટિપક્ખા. તિસ્સન્નં અનુપસ્સનાનં પરિપૂરત્તા નિબ્બિન્દતીતિ નિબ્બિદા, નિબ્બિદા ચ સા અનુપસ્સના ચાતિ નિબ્બિદાનુપસ્સના. સા નન્દિપટિપક્ખા. ચતસ્સન્નં અનુપસ્સનાનં પરિપૂરત્તા વિરજ્જતીતિ વિરાગો, વિરાગો ચ સો અનુપસ્સના ચાતિ વિરાગાનુપસ્સના. સા રાગપટિપક્ખા. પઞ્ચન્નં અનુપસ્સનાનં પરિપૂરત્તા રાગં નિરોધેતીતિ નિરોધો, નિરોધો ચ સો અનુપસ્સના ચાતિ નિરોધાનુપસ્સના. સા સમુદયપટિપક્ખા. છન્નં અનુપસ્સનાનં પરિપૂરત્તા પટિનિસ્સજ્જતીતિ પટિનિસ્સગ્ગો, પટિનિસ્સગ્ગો ચ સો અનુપસ્સના ચાતિ પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સના. સા આદાનપટિપક્ખા. લોકુત્તરિન્દ્રિયાનં અસતિપિ વિપસ્સનૂપગત્તે ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા, સબ્બે સઙ્ખારા દુક્ખા, સબ્બે ધમ્મા અનત્તા’’તિ (ધ॰ પ॰ ૨૭૭-૨૭૯; પટિ॰ મ॰ ૧.૩૧) વચનતો તેસમ્પિ અનિચ્ચદુક્ખાનત્તત્તા તત્થ નિચ્ચસુખત્તસઞ્ઞાનં નન્દિયા રાગસ્સ ચ અભાવા નિરોધવન્તાનીતિ અનુપસ્સનતો પરિચ્ચાગપટિનિસ્સગ્ગપક્ખન્દનપટિનિસ્સગ્ગસમ્ભવતો ચ તેહિપિ સત્ત અનુપસ્સના યોજિતાતિ વેદિતબ્બા. જરામરણવન્તેસુ અનિચ્ચાદિતો દિટ્ઠેસુ જરામરણમ્પિ અનિચ્ચાદિતો દિટ્ઠં નામ હોતિ, જરામરણવન્તેસુ નિબ્બિન્દન્તો વિરજ્જન્તો જરામરણે નિબ્બિન્નો ચ વિરત્તો ચ હોતિ, જરામરણવન્તેસુ નિરોધતો દિટ્ઠેસુ જરામરણમ્પિ નિરોધતો દિટ્ઠં નામ હોતિ, જરામરણવન્તેસુ પટિનિસ્સજ્જન્તો જરામરણં પટિનિસ્સજ્જન્તોવ હોતીતિ જરામરણેહિ સત્ત અનુપસ્સના યોજિતાતિ વેદિતબ્બા.
9. Idāni rūpādīni jarāmaraṇapariyantāni ekādhikāni dve padasatāni sattahi anupassanāhi yojetvā niddisituṃ paṭhamaṃ tāva aniccānupassanādayo satta anupassanā niddiṭṭhā. Tāni sabbāni sattahi suddhikaanupassanāvissajjanehi saddhiṃ sahassañca cattāri ca satāni cuddasa ca vissajjanāni honti. Aniccanti anupassanā aniccānupassanā. Sā niccasaññāpaṭipakkhā. Dukkhanti anupassanā dukkhānupassanā. Sā sukhasaññāpaṭipakkhā. Anattāti anupassanā anattānupassanā. Sā attasaññāpaṭipakkhā. Tissannaṃ anupassanānaṃ paripūrattā nibbindatīti nibbidā, nibbidā ca sā anupassanā cāti nibbidānupassanā. Sā nandipaṭipakkhā. Catassannaṃ anupassanānaṃ paripūrattā virajjatīti virāgo, virāgo ca so anupassanā cāti virāgānupassanā. Sā rāgapaṭipakkhā. Pañcannaṃ anupassanānaṃ paripūrattā rāgaṃ nirodhetīti nirodho, nirodho ca so anupassanā cāti nirodhānupassanā. Sā samudayapaṭipakkhā. Channaṃ anupassanānaṃ paripūrattā paṭinissajjatīti paṭinissaggo, paṭinissaggo ca so anupassanā cāti paṭinissaggānupassanā. Sā ādānapaṭipakkhā. Lokuttarindriyānaṃ asatipi vipassanūpagatte ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā, sabbe saṅkhārā dukkhā, sabbe dhammā anattā’’ti (dha. pa. 277-279; paṭi. ma. 1.31) vacanato tesampi aniccadukkhānattattā tattha niccasukhattasaññānaṃ nandiyā rāgassa ca abhāvā nirodhavantānīti anupassanato pariccāgapaṭinissaggapakkhandanapaṭinissaggasambhavato ca tehipi satta anupassanā yojitāti veditabbā. Jarāmaraṇavantesu aniccādito diṭṭhesu jarāmaraṇampi aniccādito diṭṭhaṃ nāma hoti, jarāmaraṇavantesu nibbindanto virajjanto jarāmaraṇe nibbinno ca viratto ca hoti, jarāmaraṇavantesu nirodhato diṭṭhesu jarāmaraṇampi nirodhato diṭṭhaṃ nāma hoti, jarāmaraṇavantesu paṭinissajjanto jarāmaraṇaṃ paṭinissajjantova hotīti jarāmaraṇehi satta anupassanā yojitāti veditabbā.
૧૦. ઇદાનિ આદીનવઞાણસ્સ વત્થુભૂતાનં ઉપ્પાદાદીનં પઞ્ચન્નં આરમ્મણાનં વસેન ઉપ્પાદાદીનિ તેસં વેવચનાનિ પઞ્ચદસ વિસ્સજ્જનાનિ નિદ્દિટ્ઠાનિ, સન્તિપદઞાણસ્સ તપ્પટિપક્ખારમ્મણવસેન અનુપ્પાદાદીનિ પઞ્ચદસ વિસ્સજ્જનાનિ નિદ્દિટ્ઠાનિ, પુન તાનેવ ઉપ્પાદાનુપ્પાદાદીનિ પદાનિ યુગળકવસેન યોજેત્વા તિંસ વિસ્સજ્જનાનિ નિદ્દિટ્ઠાનિ. એવં ઇમસ્મિં નયેવ સટ્ઠિ વિસ્સજ્જનાનિ હોન્તિ. તત્થ ઉપ્પાદોતિ પુરિમકમ્મપચ્ચયા ઇધ ઉપ્પત્તિ. પવત્તન્તિ તથાઉપ્પન્નસ્સ પવત્તિ. નિમિત્તન્તિ સબ્બમ્પિ સઙ્ખારનિમિત્તં. યોગાવચરસ્સ હિ સઙ્ખારા સસણ્ઠાના વિય ઉપટ્ઠહન્તિ, તસ્મા નિમિત્તન્તિ વુચ્ચન્તિ. આયૂહનાતિ આયતિં પટિસન્ધિહેતુભૂતં કમ્મં. તઞ્હિ અભિસઙ્ખરણટ્ઠેન આયૂહનાતિ વુચ્ચતિ.
10. Idāni ādīnavañāṇassa vatthubhūtānaṃ uppādādīnaṃ pañcannaṃ ārammaṇānaṃ vasena uppādādīni tesaṃ vevacanāni pañcadasa vissajjanāni niddiṭṭhāni, santipadañāṇassa tappaṭipakkhārammaṇavasena anuppādādīni pañcadasa vissajjanāni niddiṭṭhāni, puna tāneva uppādānuppādādīni padāni yugaḷakavasena yojetvā tiṃsa vissajjanāni niddiṭṭhāni. Evaṃ imasmiṃ nayeva saṭṭhi vissajjanāni honti. Tattha uppādoti purimakammapaccayā idha uppatti. Pavattanti tathāuppannassa pavatti. Nimittanti sabbampi saṅkhāranimittaṃ. Yogāvacarassa hi saṅkhārā sasaṇṭhānā viya upaṭṭhahanti, tasmā nimittanti vuccanti. Āyūhanāti āyatiṃ paṭisandhihetubhūtaṃ kammaṃ. Tañhi abhisaṅkharaṇaṭṭhena āyūhanāti vuccati.
પટિસન્ધીતિ આયતિં ઉપ્પત્તિ. સા હિ ભવન્તરપટિસન્ધાનતો પટિસન્ધીતિ વુચ્ચતિ. ગતીતિ યાય ગતિયા સા પટિસન્ધિ હોતિ. સા હિ ગન્તબ્બતો ગતીતિ વુચ્ચતિ. નિબ્બત્તીતિ ખન્ધાનં નિબ્બત્તનં. ઉપપત્તીતિ ‘‘સમાપન્નસ્સ વા ઉપપન્નસ્સ વા’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૭૨) એવં વુત્તા વિપાકપવત્તિ. જાતીતિ જનનં. તત્થ તત્થ નિબ્બત્તમાનાનં સત્તાનં યે યે ખન્ધા પાતુભવન્તિ, તેસં તેસં પઠમં પાતુભાવો. જરાતિ જીરણં. સા દુવિધા ઠિતઞ્ઞથત્તલક્ખણસઙ્ખાતં સઙ્ખતલક્ખણઞ્ચ ખણ્ડિચ્ચાદિસમ્મતો સન્તતિયં એકભવપરિયાપન્નખન્ધાનં પુરાણભાવો ચ. સા ઇધ અધિપ્પેતા. બ્યાધીતિ ધાતુક્ખોભપચ્ચયસમુટ્ઠિતો પિત્તસેમ્હવાતસન્નિપાતઉતુવિપરિણામવિસમપરિહારઉપક્કમકમ્મવિપાકવસેન અટ્ઠવિધો આબાધો. વિવિધં દુક્ખં આદહતિ વિદહતીતિ બ્યાધિ, બ્યાધયતિ તાપેતિ, કમ્પયતીતિ વા બ્યાધિ. મરણન્તિ મરન્તિ એતેનાતિ મરણં. તં દુવિધં વયલક્ખણસઙ્ખાતં સઙ્ખતલક્ખણઞ્ચ એકભવપરિયાપન્નજીવિતિન્દ્રિયપ્પબન્ધવિચ્છેદો ચ. તં ઇધ અધિપ્પેતં.
Paṭisandhīti āyatiṃ uppatti. Sā hi bhavantarapaṭisandhānato paṭisandhīti vuccati. Gatīti yāya gatiyā sā paṭisandhi hoti. Sā hi gantabbato gatīti vuccati. Nibbattīti khandhānaṃ nibbattanaṃ. Upapattīti ‘‘samāpannassa vā upapannassa vā’’ti (paṭi. ma. 1.72) evaṃ vuttā vipākapavatti. Jātīti jananaṃ. Tattha tattha nibbattamānānaṃ sattānaṃ ye ye khandhā pātubhavanti, tesaṃ tesaṃ paṭhamaṃ pātubhāvo. Jarāti jīraṇaṃ. Sā duvidhā ṭhitaññathattalakkhaṇasaṅkhātaṃ saṅkhatalakkhaṇañca khaṇḍiccādisammato santatiyaṃ ekabhavapariyāpannakhandhānaṃ purāṇabhāvo ca. Sā idha adhippetā. Byādhīti dhātukkhobhapaccayasamuṭṭhito pittasemhavātasannipātautuvipariṇāmavisamaparihāraupakkamakammavipākavasena aṭṭhavidho ābādho. Vividhaṃ dukkhaṃ ādahati vidahatīti byādhi, byādhayati tāpeti, kampayatīti vā byādhi. Maraṇanti maranti etenāti maraṇaṃ. Taṃ duvidhaṃ vayalakkhaṇasaṅkhātaṃ saṅkhatalakkhaṇañca ekabhavapariyāpannajīvitindriyappabandhavicchedo ca. Taṃ idha adhippetaṃ.
સોકોતિ સોચનં. ઞાતિભોગરોગસીલદિટ્ઠિબ્યસનેહિ ફુટ્ઠસ્સ ચિત્તસન્તાપો. પરિદેવોતિ પરિદેવનં. ઞાતિબ્યસનાદીહિયેવ ફુટ્ઠસ્સ વચીપલાપો. ઉપાયાસોતિ ભુસો આયાસો. ઞાતિબ્યસનાદીહિયેવ ફુટ્ઠસ્સ અધિમત્તચેતોદુક્ખપ્પભાવિતો દોસોયેવ. એત્થ ચ ઉપ્પાદાદયો પઞ્ચેવ આદીનવઞાણસ્સ વત્થુવસેન વુત્તા, સેસા તેસં વેવચનવસેન. ‘‘નિબ્બત્તી’’તિ હિ ઉપ્પાદસ્સ, ‘‘જાતી’’તિ પટિસન્ધિયા વેવચનં, ‘‘ગતિ ઉપપત્તી’’તિ ઇદં દ્વયં પવત્તસ્સ, જરાદયો નિમિત્તસ્સાતિ. અનુપ્પાદાદિવચનેહિ પન નિબ્બાનમેવ વુત્તં.
Sokoti socanaṃ. Ñātibhogarogasīladiṭṭhibyasanehi phuṭṭhassa cittasantāpo. Paridevoti paridevanaṃ. Ñātibyasanādīhiyeva phuṭṭhassa vacīpalāpo. Upāyāsoti bhuso āyāso. Ñātibyasanādīhiyeva phuṭṭhassa adhimattacetodukkhappabhāvito dosoyeva. Ettha ca uppādādayo pañceva ādīnavañāṇassa vatthuvasena vuttā, sesā tesaṃ vevacanavasena. ‘‘Nibbattī’’ti hi uppādassa, ‘‘jātī’’ti paṭisandhiyā vevacanaṃ, ‘‘gati upapattī’’ti idaṃ dvayaṃ pavattassa, jarādayo nimittassāti. Anuppādādivacanehi pana nibbānameva vuttaṃ.
પુન તાનેવ ઉપ્પાદાનુપ્પાદાદીનિ સટ્ઠિ પદાનિ દુક્ખસુખપદેહિ યોજેત્વા સટ્ઠિ વિસ્સજ્જનાનિ, ભયખેમપદેહિ યોજેત્વા સટ્ઠિ વિસ્સજ્જનાનિ, સામિસનિરામિસપદેહિ યોજેત્વા સટ્ઠિ વિસ્સજ્જનાનિ, સઙ્ખારનિબ્બાનપદેહિ યોજેત્વા સટ્ઠિ વિસ્સજ્જનાનિ નિદ્દિટ્ઠાનિ. તત્થ દુક્ખન્તિ અનિચ્ચત્તા દુક્ખં. દુક્ખપટિપક્ખતો સુખં. યં દુક્ખં, તં ભયં. ભયપટિપક્ખતો ખેમં. યં ભયં, તં વટ્ટામિસલોકામિસેહિ અવિપ્પમુત્તત્તા સામિસં. સામિસપટિપક્ખતો નિરામિસં. યં સામિસં, તં સઙ્ખારમત્તમેવ. સઙ્ખારપટિપક્ખતો સન્તત્તા નિબ્બાનં. સઙ્ખારા હિ આદિત્તા, નિબ્બાનં સન્તન્તિ. દુક્ખાકારેન ભયાકારેન સામિસાકારેન સઙ્ખારાકારેનાતિ એવં તેન તેન આકારેન પવત્તિં સન્ધાય તથા તથા વુત્તન્તિ વેદિતબ્બન્તિ.
Puna tāneva uppādānuppādādīni saṭṭhi padāni dukkhasukhapadehi yojetvā saṭṭhi vissajjanāni, bhayakhemapadehi yojetvā saṭṭhi vissajjanāni, sāmisanirāmisapadehi yojetvā saṭṭhi vissajjanāni, saṅkhāranibbānapadehi yojetvā saṭṭhi vissajjanāni niddiṭṭhāni. Tattha dukkhanti aniccattā dukkhaṃ. Dukkhapaṭipakkhato sukhaṃ. Yaṃ dukkhaṃ, taṃ bhayaṃ. Bhayapaṭipakkhato khemaṃ. Yaṃ bhayaṃ, taṃ vaṭṭāmisalokāmisehi avippamuttattā sāmisaṃ. Sāmisapaṭipakkhato nirāmisaṃ. Yaṃ sāmisaṃ, taṃ saṅkhāramattameva. Saṅkhārapaṭipakkhato santattā nibbānaṃ. Saṅkhārā hi ādittā, nibbānaṃ santanti. Dukkhākārena bhayākārena sāmisākārena saṅkhārākārenāti evaṃ tena tena ākārena pavattiṃ sandhāya tathā tathā vuttanti veditabbanti.
૧૧. પરિગ્ગહટ્ઠાદીનિ એકતિંસ વિસ્સજ્જનાનિ અરિયમગ્ગક્ખણવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. અરિયમગ્ગસમ્પયુત્તા હિ ધમ્મા આદિતો પભુતિ ઉપ્પાદનત્થં પરિગ્ગય્હન્તે ઇતિ પરિગ્ગહા, તેસં સભાવો પરિગ્ગહટ્ઠો. તેસંયેવ અઞ્ઞમઞ્ઞપરિવારભાવેન પરિવારટ્ઠો. ભાવનાપારિપૂરિવસેન પરિપૂરટ્ઠો. તેસંયેવ સમાધિવસેન એકારમ્મણપરિગ્ગહમપેક્ખિત્વા એકગ્ગટ્ઠો. નાનારમ્મણવિક્ખેપાભાવમપેક્ખિત્વા અવિક્ખેપટ્ઠો. વીરિયવસેન પગ્ગહટ્ઠો. સમાધિવસેન ઉદકેન ન્હાનીયચુણ્ણાનં વિય અવિપ્પકિણ્ણતા અવિસારટ્ઠો. સમાધિયોગેન અલુલિતત્તા અનાવિલટ્ઠો. અવિકમ્પિતત્તા અનિઞ્જનટ્ઠો. એકત્તુપટ્ઠાનવસેનાતિ સમાધિયોગેન ચ એકારમ્મણે ભુસં પતિટ્ઠાનવસેન ચ. ઠિતટ્ઠોતિ આરમ્મણે નિચ્ચલભાવેન પતિટ્ઠિતટ્ઠો. તસ્સ નિબ્બાનારમ્મણસ્સ આલમ્બનભાવેન આરમ્મણટ્ઠો. તત્થેવ નિકામચારભાવેન ગોચરટ્ઠો. નિસ્સરણપહાનભાવેન નિબ્બાનસ્સ પહાનટ્ઠો. કિલેસપરિચ્ચાગવસેન અરિયમગ્ગસ્સ પરિચ્ચાગટ્ઠો. દુભતો વુટ્ઠાનવસેન વુટ્ઠાનટ્ઠો. નિમિત્તપવત્તેહિ નિવત્તનવસેન નિવત્તનટ્ઠો. નિબ્બુતત્તા સન્તટ્ઠો. અતપ્પકત્તા ઉત્તમત્તા ચ પણીતટ્ઠો. કિલેસેહિ વિમુત્તત્તા, આરમ્મણે ચ અધિમુત્તત્તા વિમુત્તટ્ઠો. આસવાનં અવિસયભાવેન પરિસુદ્ધત્તા અનાસવટ્ઠો. કિલેસકન્તારસંસારકન્તારાતિક્કમનેન તરણટ્ઠો. સઙ્ખારનિમિત્તાભાવેન અનિમિત્તટ્ઠો. તણ્હાપણિધિઅભાવેન અપ્પણિહિતટ્ઠો. અત્તસારાભાવેન સુઞ્ઞતટ્ઠો. વિમુત્તિરસેન એકરસતાય, સમથવિપસ્સનાનં એકરસતાય વા એકરસટ્ઠો. સમથવિપસ્સનાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં અનતિવત્તનટ્ઠો. તેસંયેવ યુગનદ્ધટ્ઠો. અરિયમગ્ગસ્સ સઙ્ખારતો નિગ્ગમને નિય્યાનટ્ઠો. નિબ્બાનસમ્પાપનેન હેતુટ્ઠો. નિબ્બાનપચ્ચક્ખકરણેન દસ્સનટ્ઠો. અધિપતિભાવેન આધિપતેય્યટ્ઠોતિ.
11.Pariggahaṭṭhādīni ekatiṃsa vissajjanāni ariyamaggakkhaṇavasena niddiṭṭhāni. Ariyamaggasampayuttā hi dhammā ādito pabhuti uppādanatthaṃ pariggayhante iti pariggahā, tesaṃ sabhāvo pariggahaṭṭho. Tesaṃyeva aññamaññaparivārabhāvena parivāraṭṭho. Bhāvanāpāripūrivasena paripūraṭṭho. Tesaṃyeva samādhivasena ekārammaṇapariggahamapekkhitvā ekaggaṭṭho. Nānārammaṇavikkhepābhāvamapekkhitvā avikkhepaṭṭho. Vīriyavasena paggahaṭṭho. Samādhivasena udakena nhānīyacuṇṇānaṃ viya avippakiṇṇatā avisāraṭṭho. Samādhiyogena alulitattā anāvilaṭṭho. Avikampitattā aniñjanaṭṭho. Ekattupaṭṭhānavasenāti samādhiyogena ca ekārammaṇe bhusaṃ patiṭṭhānavasena ca. Ṭhitaṭṭhoti ārammaṇe niccalabhāvena patiṭṭhitaṭṭho. Tassa nibbānārammaṇassa ālambanabhāvena ārammaṇaṭṭho. Tattheva nikāmacārabhāvena gocaraṭṭho. Nissaraṇapahānabhāvena nibbānassa pahānaṭṭho. Kilesapariccāgavasena ariyamaggassa pariccāgaṭṭho. Dubhato vuṭṭhānavasena vuṭṭhānaṭṭho. Nimittapavattehi nivattanavasena nivattanaṭṭho. Nibbutattā santaṭṭho. Atappakattā uttamattā ca paṇītaṭṭho. Kilesehi vimuttattā, ārammaṇe ca adhimuttattā vimuttaṭṭho. Āsavānaṃ avisayabhāvena parisuddhattā anāsavaṭṭho. Kilesakantārasaṃsārakantārātikkamanena taraṇaṭṭho. Saṅkhāranimittābhāvena animittaṭṭho. Taṇhāpaṇidhiabhāvena appaṇihitaṭṭho. Attasārābhāvena suññataṭṭho. Vimuttirasena ekarasatāya, samathavipassanānaṃ ekarasatāya vā ekarasaṭṭho. Samathavipassanānaṃ aññamaññaṃ anativattanaṭṭho. Tesaṃyeva yuganaddhaṭṭho. Ariyamaggassa saṅkhārato niggamane niyyānaṭṭho. Nibbānasampāpanena hetuṭṭho. Nibbānapaccakkhakaraṇena dassanaṭṭho. Adhipatibhāvena ādhipateyyaṭṭhoti.
૧૨. સમથાદીનિ ચત્તારિ વિસ્સજ્જનાનિ સમથવિપસ્સનાવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. અનિચ્ચાદિવસેન અનુ અનુ પસ્સનતો અનુપસ્સનટ્ઠો. યુગનદ્ધસ્સ સમથવિપસ્સનાદ્વયસ્સ એકરસભાવેન અનતિવત્તનટ્ઠો. સિક્ખાદીનિ નવ વિસ્સજ્જનાનિ અરિયમગ્ગસ્સ આદિમજ્ઝપરિયોસાનવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. સિક્ખિતબ્બત્તા સિક્ખા . તસ્સા સમાદાતબ્બતો સમાદાનટ્ઠો. સીલે પતિટ્ઠાય કમ્મટ્ઠાનવસેન ગહિતસ્સ આરમ્મણસ્સ ભાવનાપવત્તિટ્ઠાનત્તા ગોચરટ્ઠાનત્તા ચ ગોચરટ્ઠો. સમથકાલે વિપસ્સનાકાલે વા કોસજ્જવસેન લીનસ્સ ચિત્તસ્સ ધમ્મવિચયવીરિયપીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગભાવનાવસેન ઉસ્સાહનટ્ઠો પગ્ગહટ્ઠો. ઉદ્ધચ્ચવસેન ઉદ્ધતસ્સ ચિત્તસ્સ પસ્સદ્ધિસમાધિઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગભાવનાવસેન સન્નિસીદાપનટ્ઠો નિગ્ગહટ્ઠો. ઉભો વિસુદ્ધાનન્તિ ઉભતો વિસુદ્ધાનં, લીનુદ્ધતપક્ખતો નિવારેત્વા વિસુદ્ધાનં ચિત્તાનન્તિ અત્થો. મજ્ઝિમભાવે ઠિતાનં સન્તતિવસેન પવત્તમાનાનં ચિત્તાનં વસેન બહુવચનં કતન્તિ વેદિતબ્બં. ઉસ્સાહનસન્નિસીદાપનેસુ સબ્યાપારાભાવો અજ્ઝુપેક્ખનટ્ઠો. સમપ્પવત્તસ્સ ચિત્તસ્સ વસેન ભાવના વિસેસાધિગમટ્ઠો. અરિયમગ્ગપાતુભાવવસેન ઉત્તરિપટિવેધટ્ઠો. અરિયમગ્ગસિદ્ધચતુસચ્ચપટિવેધવસેન સચ્ચાભિસમયટ્ઠો. ફલસમાપત્તિવસેન નિરોધે પતિટ્ઠાપકટ્ઠો. સા હિ તંસમઙ્ગિપુગ્ગલં નિરોધસઙ્ખાતે નિબ્બાને પતિટ્ઠાપેતિ.
12.Samathādīni cattāri vissajjanāni samathavipassanāvasena niddiṭṭhāni. Aniccādivasena anu anu passanato anupassanaṭṭho. Yuganaddhassa samathavipassanādvayassa ekarasabhāvena anativattanaṭṭho. Sikkhādīni nava vissajjanāni ariyamaggassa ādimajjhapariyosānavasena niddiṭṭhāni. Sikkhitabbattā sikkhā. Tassā samādātabbato samādānaṭṭho. Sīle patiṭṭhāya kammaṭṭhānavasena gahitassa ārammaṇassa bhāvanāpavattiṭṭhānattā gocaraṭṭhānattā ca gocaraṭṭho. Samathakāle vipassanākāle vā kosajjavasena līnassa cittassa dhammavicayavīriyapītisambojjhaṅgabhāvanāvasena ussāhanaṭṭho paggahaṭṭho. Uddhaccavasena uddhatassa cittassa passaddhisamādhiupekkhāsambojjhaṅgabhāvanāvasena sannisīdāpanaṭṭho niggahaṭṭho. Ubho visuddhānanti ubhato visuddhānaṃ, līnuddhatapakkhato nivāretvā visuddhānaṃ cittānanti attho. Majjhimabhāve ṭhitānaṃ santativasena pavattamānānaṃ cittānaṃ vasena bahuvacanaṃ katanti veditabbaṃ. Ussāhanasannisīdāpanesu sabyāpārābhāvo ajjhupekkhanaṭṭho. Samappavattassa cittassa vasena bhāvanā visesādhigamaṭṭho. Ariyamaggapātubhāvavasena uttaripaṭivedhaṭṭho. Ariyamaggasiddhacatusaccapaṭivedhavasena saccābhisamayaṭṭho. Phalasamāpattivasena nirodhe patiṭṭhāpakaṭṭho. Sā hi taṃsamaṅgipuggalaṃ nirodhasaṅkhāte nibbāne patiṭṭhāpeti.
સદ્ધિન્દ્રિયાદીનિ પઞ્ચ વિસ્સજ્જનાનિ ઇન્દ્રિયટ્ઠવસેન વુત્તાનિ. અધિમોક્ખટ્ઠોતિ અધિમુચ્ચનટ્ઠો. ઉપટ્ઠાનટ્ઠોતિ આરમ્મણં ઉપેચ્ચ પતિટ્ઠાનટ્ઠો. દસ્સનટ્ઠોતિ સભાવપેક્ખનટ્ઠો. સદ્ધાબલાદીનિ પઞ્ચ વિસ્સજ્જનાનિ બલટ્ઠવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. અકમ્પિયટ્ઠેન સદ્ધાવ બલન્તિ સદ્ધાબલં. અસ્સદ્ધિયેતિ અસ્સદ્ધિયેન. અસ્સદ્ધિયન્તિ ચ સદ્ધાપટિપક્ખભૂતો ચિત્તુપ્પાદો. અકમ્પિયટ્ઠોતિ અકમ્પેતબ્બટ્ઠો, કમ્પેતું ન સક્કાતિ અત્થો. કોસજ્જેતિ કુસીતભાવસઙ્ખાતેન થિનમિદ્ધેન. પમાદેતિ સતિપટિપક્ખેન ચિત્તુપ્પાદેન. ઉદ્ધચ્ચેતિ અવૂપસમસઙ્ખાતેન ઉદ્ધચ્ચેન. અવિજ્જાયાતિ મોહેન. સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગાદીનિ સત્ત વિસ્સજ્જનાનિ બોજ્ઝઙ્ગટ્ઠવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. બુજ્ઝનકસ્સ અઙ્ગો બોજ્ઝઙ્ગો. પસત્થો સુન્દરો ચ બોજ્ઝઙ્ગો સમ્બોજ્ઝઙ્ગો, સતિયેવ સમ્બોજ્ઝઙ્ગો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો. ધમ્મે વિચિનાતીતિ ધમ્મવિચયો. પઞ્ઞાયેતં નામં. પવિચયટ્ઠોતિ વિચારટ્ઠો. પીનયતીતિ પીતિ. ફરણટ્ઠોતિ વિસરણટ્ઠો. પસ્સમ્ભનં પસ્સદ્ધિ . ઉપસમટ્ઠોતિ નિદ્દરથટ્ઠો. ઉપપત્તિતો ઇક્ખતીતિ ઉપેક્ખા, સમં પેક્ખતિ અપક્ખપતિતાવ હુત્વા પેક્ખતીતિ અત્થો. સા ઇધ તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખા, બોજ્ઝઙ્ગુપેક્ખાતિપિ તસ્સા નામં. સમવાહિતલક્ખણત્તા પટિસઙ્ખાનટ્ઠો.
Saddhindriyādīni pañca vissajjanāni indriyaṭṭhavasena vuttāni. Adhimokkhaṭṭhoti adhimuccanaṭṭho. Upaṭṭhānaṭṭhoti ārammaṇaṃ upecca patiṭṭhānaṭṭho. Dassanaṭṭhoti sabhāvapekkhanaṭṭho. Saddhābalādīni pañca vissajjanāni balaṭṭhavasena niddiṭṭhāni. Akampiyaṭṭhena saddhāva balanti saddhābalaṃ. Assaddhiyeti assaddhiyena. Assaddhiyanti ca saddhāpaṭipakkhabhūto cittuppādo. Akampiyaṭṭhoti akampetabbaṭṭho, kampetuṃ na sakkāti attho. Kosajjeti kusītabhāvasaṅkhātena thinamiddhena. Pamādeti satipaṭipakkhena cittuppādena. Uddhacceti avūpasamasaṅkhātena uddhaccena. Avijjāyāti mohena. Satisambojjhaṅgādīni satta vissajjanāni bojjhaṅgaṭṭhavasena niddiṭṭhāni. Bujjhanakassa aṅgo bojjhaṅgo. Pasattho sundaro ca bojjhaṅgo sambojjhaṅgo, satiyeva sambojjhaṅgo satisambojjhaṅgo. Dhamme vicinātīti dhammavicayo. Paññāyetaṃ nāmaṃ. Pavicayaṭṭhoti vicāraṭṭho. Pīnayatīti pīti. Pharaṇaṭṭhoti visaraṇaṭṭho. Passambhanaṃ passaddhi. Upasamaṭṭhoti niddarathaṭṭho. Upapattito ikkhatīti upekkhā, samaṃ pekkhati apakkhapatitāva hutvā pekkhatīti attho. Sā idha tatramajjhattupekkhā, bojjhaṅgupekkhātipi tassā nāmaṃ. Samavāhitalakkhaṇattā paṭisaṅkhānaṭṭho.
સમ્માદિટ્ઠાદીનિ અટ્ઠ વિસ્સજ્જનાનિ મગ્ગવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. સમ્મા પસ્સતિ, સમ્મા વા તાય પસ્સન્તિ, પસત્થા સુન્દરા વા દિટ્ઠીતિ સમ્માદિટ્ઠિ. તસ્સા સમ્માદિટ્ઠિયા. સમ્મા સઙ્કપ્પેતિ, સમ્મા વા તેન સઙ્કપ્પેન્તિ, પસત્થો સુન્દરો વા સઙ્કપ્પોતિ સમ્માસઙ્કપ્પો. અભિરોપનટ્ઠોતિ ચિત્તસ્સ આરમ્મણારોપનટ્ઠો. આરમ્મણાભિનિરોપનટ્ઠોતિપિ પાઠો. સમ્મા વદતિ , સમ્મા વા તાય વદન્તિ, પસત્થા સુન્દરા વા વાચાતિ સમ્માવાચા. મિચ્છાવાચાવિરતિયા એતં નામં. પરિગ્ગહટ્ઠોતિ ચતુબ્બિધવચીસંવરપરિગ્ગહટ્ઠો. સમ્મા કરોતિ, સમ્મા વા તેન કરોન્તિ, પસત્થં સુન્દરં વા કમ્મન્તિ સમ્માકમ્મં, સમ્માકમ્મમેવ સમ્માકમ્મન્તો. મિચ્છાકમ્મન્તવિરતિયા એતં નામં. સમુટ્ઠાનટ્ઠોતિ તિવિધકાયસંવરસમુટ્ઠાનટ્ઠો. સમ્મા આજીવતિ, સમ્મા વા તેન આજીવન્તિ, પસત્થો સુન્દરો વા આજીવોતિ સમ્માઆજીવો. મિચ્છાજીવવિરતિયા એતં નામં. વોદાનટ્ઠોતિ પરિસુદ્ધટ્ઠો. સમ્મા વાયમતિ, સમ્મા વા તેન વાયમન્તિ, પસત્થો સુન્દરો વા વાયામોતિ સમ્માવાયામો. સમ્મા સરતિ, સમ્મા વા તાય સરન્તિ, પસત્થા સુન્દરા વા સતીતિ સમ્માસતિ. સમ્મા સમાધિયતિ, સમ્મા વા તેન સમાધિયન્તિ, પસત્થો સુન્દરો વા સમાધીતિ સમ્માસમાધિ.
Sammādiṭṭhādīni aṭṭha vissajjanāni maggavasena niddiṭṭhāni. Sammā passati, sammā vā tāya passanti, pasatthā sundarā vā diṭṭhīti sammādiṭṭhi. Tassā sammādiṭṭhiyā. Sammā saṅkappeti, sammā vā tena saṅkappenti, pasattho sundaro vā saṅkappoti sammāsaṅkappo. Abhiropanaṭṭhoti cittassa ārammaṇāropanaṭṭho. Ārammaṇābhiniropanaṭṭhotipi pāṭho. Sammā vadati , sammā vā tāya vadanti, pasatthā sundarā vā vācāti sammāvācā. Micchāvācāviratiyā etaṃ nāmaṃ. Pariggahaṭṭhoti catubbidhavacīsaṃvarapariggahaṭṭho. Sammā karoti, sammā vā tena karonti, pasatthaṃ sundaraṃ vā kammanti sammākammaṃ, sammākammameva sammākammanto. Micchākammantaviratiyā etaṃ nāmaṃ. Samuṭṭhānaṭṭhoti tividhakāyasaṃvarasamuṭṭhānaṭṭho. Sammā ājīvati, sammā vā tena ājīvanti, pasattho sundaro vā ājīvoti sammāājīvo. Micchājīvaviratiyā etaṃ nāmaṃ. Vodānaṭṭhoti parisuddhaṭṭho. Sammā vāyamati, sammā vā tena vāyamanti, pasattho sundaro vā vāyāmoti sammāvāyāmo. Sammā sarati, sammā vā tāya saranti, pasatthā sundarā vā satīti sammāsati. Sammā samādhiyati, sammā vā tena samādhiyanti, pasattho sundaro vā samādhīti sammāsamādhi.
૧૩. ઇન્દ્રિયાદીનિ દસ વિસ્સજ્જનાનિ રાસિકત્વા અનુપુબ્બપટિપાટિવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. આધિપતેય્યટ્ઠોતિ ઇન્દટ્ઠકરણવસેન અધિપતિઅત્થો. અકમ્પિયટ્ઠોતિ પટિપક્ખેહિ કમ્પેતું અસક્કુણેય્યટ્ઠો. નિય્યાનટ્ઠોતિ લોકિયલોકુત્તરાનમ્પિ પટિપક્ખતો નિગ્ગમનટ્ઠો. હેતુટ્ઠોતિ મિચ્છાદિટ્ઠાદીનં પહાનાય સમ્માદિટ્ઠાદયો હેતૂતિ વા સબ્બેપિ સમ્માદિટ્ઠાદયો નિબ્બાનસમ્પાપકહેતૂતિ વા હેતુટ્ઠો. સતિપટ્ઠાનેસુ આરમ્મણેસુ ઓક્ખન્દિત્વા પક્ખન્દિત્વા ઉપટ્ઠાનતો ઉપટ્ઠાનં, સતિયેવ ઉપટ્ઠાનં સતિપટ્ઠાનં. કાયવેદનાચિત્તધમ્મેસુ પનસ્સા અસુભદુક્ખાનિચ્ચાનત્તાકારગહણવસે સુભસુખનિચ્ચત્તસઞ્ઞાપહાનકિચ્ચસાધનવસેન ચ પવત્તિતો ચતુધા ભેદો હોતિ. એતાનિ પુબ્બભાગે નાનાચિત્તેસુ લબ્ભન્તિ, મગ્ગક્ખણે પન એકાયેવ સતિ ચત્તારિ નામાનિ લભતિ.
13.Indriyādīni dasa vissajjanāni rāsikatvā anupubbapaṭipāṭivasena niddiṭṭhāni. Ādhipateyyaṭṭhoti indaṭṭhakaraṇavasena adhipatiattho. Akampiyaṭṭhoti paṭipakkhehi kampetuṃ asakkuṇeyyaṭṭho. Niyyānaṭṭhoti lokiyalokuttarānampi paṭipakkhato niggamanaṭṭho. Hetuṭṭhoti micchādiṭṭhādīnaṃ pahānāya sammādiṭṭhādayo hetūti vā sabbepi sammādiṭṭhādayo nibbānasampāpakahetūti vā hetuṭṭho. Satipaṭṭhānesu ārammaṇesu okkhanditvā pakkhanditvā upaṭṭhānato upaṭṭhānaṃ, satiyeva upaṭṭhānaṃ satipaṭṭhānaṃ. Kāyavedanācittadhammesu panassā asubhadukkhāniccānattākāragahaṇavase subhasukhaniccattasaññāpahānakiccasādhanavasena ca pavattito catudhā bhedo hoti. Etāni pubbabhāge nānācittesu labbhanti, maggakkhaṇe pana ekāyeva sati cattāri nāmāni labhati.
સમ્મપ્પધાનેસુ પદહન્તિ એતેનાતિ પધાનં, સોભનં પધાનં સમ્મપ્પધાનં. સમ્મા વા પદહન્તિ એતેનાતિ સમ્મપ્પધાનં, સોભનં વા તં કિલેસવિરૂપત્તવિરહતો પધાનઞ્ચ હિતસુખનિપ્ફાદકત્તેન સેટ્ઠભાવાવહનતો પધાનભાવકરણતો વા સમ્મપ્પધાનં. વીરિયસ્સેતં અધિવચનં. ઉપ્પન્નાનુપ્પન્નાનં અનુપ્પન્નુપ્પન્નાનઞ્ચ અકુસલકુસલાનં ધમ્માનં પહાનાનુપ્પત્તિઉપ્પાદટ્ઠિતિકિચ્ચસાધનવસેન પવત્તિતો પનસ્સ ચતુધા ભેદો હોતિ. એતાનિપિ પુબ્બભાગે નાનાચિત્તેસુ લબ્ભન્તિ, મગ્ગક્ખણે પન એકમેવ વીરિયં ચત્તારિ નામાનિ લભતિ. પદહનટ્ઠોતિ ઉસ્સાહનટ્ઠો. પધાનટ્ઠોતિપિ પાઠો, સોયેવત્થો.
Sammappadhānesu padahanti etenāti padhānaṃ, sobhanaṃ padhānaṃ sammappadhānaṃ. Sammā vā padahanti etenāti sammappadhānaṃ, sobhanaṃ vā taṃ kilesavirūpattavirahato padhānañca hitasukhanipphādakattena seṭṭhabhāvāvahanato padhānabhāvakaraṇato vā sammappadhānaṃ. Vīriyassetaṃ adhivacanaṃ. Uppannānuppannānaṃ anuppannuppannānañca akusalakusalānaṃ dhammānaṃ pahānānuppattiuppādaṭṭhitikiccasādhanavasena pavattito panassa catudhā bhedo hoti. Etānipi pubbabhāge nānācittesu labbhanti, maggakkhaṇe pana ekameva vīriyaṃ cattāri nāmāni labhati. Padahanaṭṭhoti ussāhanaṭṭho. Padhānaṭṭhotipi pāṭho, soyevattho.
ઇદ્ધિપાદાનન્તિ એત્થ છન્દવીરિયચિત્તવીમંસાસુ એકેકો ઇજ્ઝતીતિ ઇદ્ધિ, સમિજ્ઝતિ નિપ્ફજ્જતીતિ અત્થો. ઇજ્ઝન્તિ વા એતાય સત્તા ઇદ્ધા વુદ્ધા ઉક્કંસગતા હોન્તીતિ ઇદ્ધિ, પઠમેનત્થેન ઇદ્ધિ એવ પાદો ઇદ્ધિપાદો, ઇદ્ધિકોટ્ઠાસોતિ અત્થો. દુતિયેનત્થેન ઇદ્ધિયા પાદોતિ ઇદ્ધિપાદો. પાદોતિ પતિટ્ઠા, અધિગમૂપાયોતિ અત્થો. તેન હિ યસ્મા ઉપરૂપરિ વિસેસસઙ્ખાતં ઇદ્ધિં પજ્જન્તિ પાપુણન્તિ, તસ્મા પાદોતિ વુચ્ચતિ. એતે છન્દાદયો પુબ્બભાગે અધિપતિવસેન નાનાચિત્તેસુ લબ્ભન્તિ, મગ્ગક્ખણે પન સહેવ લબ્ભન્તિ. ઇજ્ઝનટ્ઠોતિ નિપ્ફજ્જનટ્ઠો પતિટ્ઠાનટ્ઠો વા. સચ્ચાનન્તિ ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં. તથટ્ઠોતિ યથાસભાવટ્ઠો. ઇમાનિ અટ્ઠ વિસ્સજ્જનાનિ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકાનિ. પયોગાનન્તિ ચતુન્નં અરિયમગ્ગપયોગાનં. પટિપ્પસ્સદ્ધટ્ઠોતિ ચતુન્નં અરિયફલાનં પટિપ્પસ્સદ્ધટ્ઠો. મગ્ગપયોગો હિ ફલક્ખણે પટિપ્પસ્સદ્ધો હોતિ નિટ્ઠિતકિચ્ચત્તા. મગ્ગપયોગાનં ફલોદયેન પટિપ્પસ્સદ્ધભાવો વા. ફલાનં સચ્છિકિરિયટ્ઠોતિ અરિયફલાનં પચ્ચવેક્ખણવસેન પચ્ચક્ખકરણટ્ઠો. આરમ્મણસચ્છિકિરિયા વુત્તા હોતિ, ફલક્ખણે પટિલાભસચ્છિકિરિયા વા. વિતક્કાદીનિ પઞ્ચ વિસ્સજ્જનાનિ ઝાનઙ્ગવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. વિતક્કનં વિતક્કો, ઊહનન્તિ વુત્તં હોતિ. વિચરણં વિચારો, અનુસઞ્ચરણન્તિ વુત્તં હોતિ. ઉપવિચારટ્ઠોતિ અનુમજ્જનટ્ઠો. અભિસન્દનટ્ઠોતિ તેમનટ્ઠો સમાધિવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગટ્ઠો.
Iddhipādānanti ettha chandavīriyacittavīmaṃsāsu ekeko ijjhatīti iddhi, samijjhati nipphajjatīti attho. Ijjhanti vā etāya sattā iddhā vuddhā ukkaṃsagatā hontīti iddhi, paṭhamenatthena iddhi eva pādo iddhipādo, iddhikoṭṭhāsoti attho. Dutiyenatthena iddhiyā pādoti iddhipādo. Pādoti patiṭṭhā, adhigamūpāyoti attho. Tena hi yasmā uparūpari visesasaṅkhātaṃ iddhiṃ pajjanti pāpuṇanti, tasmā pādoti vuccati. Ete chandādayo pubbabhāge adhipativasena nānācittesu labbhanti, maggakkhaṇe pana saheva labbhanti. Ijjhanaṭṭhoti nipphajjanaṭṭho patiṭṭhānaṭṭho vā. Saccānanti catunnaṃ ariyasaccānaṃ. Tathaṭṭhoti yathāsabhāvaṭṭho. Imāni aṭṭha vissajjanāni lokiyalokuttaramissakāni. Payogānanti catunnaṃ ariyamaggapayogānaṃ. Paṭippassaddhaṭṭhoti catunnaṃ ariyaphalānaṃ paṭippassaddhaṭṭho. Maggapayogo hi phalakkhaṇe paṭippassaddho hoti niṭṭhitakiccattā. Maggapayogānaṃ phalodayena paṭippassaddhabhāvo vā. Phalānaṃ sacchikiriyaṭṭhoti ariyaphalānaṃ paccavekkhaṇavasena paccakkhakaraṇaṭṭho. Ārammaṇasacchikiriyā vuttā hoti, phalakkhaṇe paṭilābhasacchikiriyā vā. Vitakkādīni pañca vissajjanāni jhānaṅgavasena niddiṭṭhāni. Vitakkanaṃ vitakko, ūhananti vuttaṃ hoti. Vicaraṇaṃ vicāro, anusañcaraṇanti vuttaṃ hoti. Upavicāraṭṭhoti anumajjanaṭṭho. Abhisandanaṭṭhoti temanaṭṭho samādhivasena cittassa ekaggaṭṭho.
આવજ્જનાદીનિ પઞ્ચદસ વિસ્સજ્જનાનિ પકિણ્ણકવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. પઞ્ચદ્વારમનોદ્વારેસુ ભવઙ્ગારમ્મણતો અઞ્ઞારમ્મણે ચિત્તસન્તાનં નમેન્તાનં દ્વિન્નં ચિત્તાનં આવજ્જનટ્ઠો. વિઞ્ઞાણસ્સ વિજાનનટ્ઠો. પઞ્ઞાય પજાનનટ્ઠો. સઞ્ઞાય સઞ્જાનનટ્ઠો. સમાધિસ્સ એકોદટ્ઠો. દુતિયજ્ઝાનસ્મિઞ્હિ સમાધિ એકો ઉદેતીતિ એકોદીતિ વુચ્ચતિ, વિતક્કવિચારેહિ અનજ્ઝારુળ્હત્તા અગ્ગો સેટ્ઠો હુત્વા ઉપ્પજ્જતીતિ અત્થો. સેટ્ઠોપિ હિ લોકે એકોતિ વુચ્ચતિ. વિતક્કવિચારવિરહિતો વા એકો અસહાયો હુત્વા ઉદેતીતિપિ વટ્ટતિ. સબ્બોપિ વા કુસલસમાધિ નીવરણાદીનં ઉદ્ધચ્ચસ્સેવ વા પટિપક્ખત્તા તેહિ અનજ્ઝારુળ્હોતિ અગ્ગો હુત્વા ઉદેતીતિ વા તેહિ વિરહિતોતિ અસહાયો હુત્વા ઉદેતીતિ વા એકોદીતિ યુજ્જતિ. અભિઞ્ઞાય ઞાતટ્ઠોતિ ઞાતપરિઞ્ઞાય સભાવજાનનટ્ઠો. પરિઞ્ઞાય તીરણટ્ઠોતિ તીરણપરિઞ્ઞાય અનિચ્ચાદિતો ઉપપરિક્ખણટ્ઠો. પહાનસ્સ પરિચ્ચાગટ્ઠોતિ પહાનપરિઞ્ઞાય પટિપક્ખપજહનટ્ઠો. સમપ્પવત્તાય ભાવનાય એકરસટ્ઠો. ફસ્સનટ્ઠોતિ ફુસનટ્ઠો વિન્દનટ્ઠો. પીળાભારવહનાદિના ખન્ધટ્ઠો. સુઞ્ઞાદિના ધાતુટ્ઠો. સકસકમરિયાદાયતનાદિના આયતનટ્ઠો. પચ્ચયેહિ સઙ્ગમ્મ કતવસેન સઙ્ખતટ્ઠો. તબ્બિપરીતેન અસઙ્ખતટ્ઠો.
Āvajjanādīni pañcadasa vissajjanāni pakiṇṇakavasena niddiṭṭhāni. Pañcadvāramanodvāresu bhavaṅgārammaṇato aññārammaṇe cittasantānaṃ namentānaṃ dvinnaṃ cittānaṃ āvajjanaṭṭho. Viññāṇassa vijānanaṭṭho. Paññāya pajānanaṭṭho. Saññāya sañjānanaṭṭho. Samādhissa ekodaṭṭho. Dutiyajjhānasmiñhi samādhi eko udetīti ekodīti vuccati, vitakkavicārehi anajjhāruḷhattā aggo seṭṭho hutvā uppajjatīti attho. Seṭṭhopi hi loke ekoti vuccati. Vitakkavicāravirahito vā eko asahāyo hutvā udetītipi vaṭṭati. Sabbopi vā kusalasamādhi nīvaraṇādīnaṃ uddhaccasseva vā paṭipakkhattā tehi anajjhāruḷhoti aggo hutvā udetīti vā tehi virahitoti asahāyo hutvā udetīti vā ekodīti yujjati. Abhiññāya ñātaṭṭhoti ñātapariññāya sabhāvajānanaṭṭho. Pariññāya tīraṇaṭṭhoti tīraṇapariññāya aniccādito upaparikkhaṇaṭṭho. Pahānassa pariccāgaṭṭhoti pahānapariññāya paṭipakkhapajahanaṭṭho. Samappavattāya bhāvanāya ekarasaṭṭho. Phassanaṭṭhoti phusanaṭṭho vindanaṭṭho. Pīḷābhāravahanādinā khandhaṭṭho. Suññādinā dhātuṭṭho. Sakasakamariyādāyatanādinā āyatanaṭṭho. Paccayehi saṅgamma katavasena saṅkhataṭṭho. Tabbiparītena asaṅkhataṭṭho.
૧૪. ચિત્તટ્ઠાદીનિ પઞ્ચદસ વિસ્સજ્જનાનિ ચિત્તસમ્બન્ધેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. ચિત્તટ્ઠોતિ એત્થ આરમ્મણં ચિન્તેતીતિ ચિત્તં, વિજાનાતીતિ અત્થો. યં પનેત્થ જવનં હોતિ, તં જવનવીથિવસેન અત્તનો સન્તાનં ચિનોતીતિપિ ચિત્તં, યં વિપાકં હોતિ, તં કમ્મકિલેસેહિ ચિતન્તિપિ ચિત્તં, સબ્બમ્પિ યથાનુરૂપં ચિત્તતાય ચિત્તં, ચિત્તકરણતાય ચિત્તં, યં વટ્ટસ્સ પચ્ચયો હોતિ, તં સંસારદુક્ખં ચિનોતીતિપિ ચિત્તં. એવં આરમ્મણે ચિત્તતાદિતો ચિત્તટ્ઠો. ચિત્તુપ્પાદને ફલુપ્પાદને વા નાસ્સ અન્તરમત્થીતિ અનન્તરં, અનન્તરસ્સ ભાવો આનન્તરિયં, ચિત્તસ્સ આનન્તરિયં ચિત્તાનન્તરિયં, સો ચિત્તાનન્તરિયટ્ઠો. અરહતો ચુતિચિત્તં વજ્જેત્વા યસ્સ કસ્સચિ સમનન્તરનિરુદ્ધસ્સ ચિત્તસ્સ અનન્તરચિત્તુપ્પાદને સમત્થભાવો મગ્ગચિત્તસ્સ અનન્તરં ફલુપ્પાદને સમત્થભાવોતિ અધિપ્પાયો. ચિત્તસ્સ વુટ્ઠાનટ્ઠોતિ ગોત્રભુચિત્તસ્સ નિમિત્તતો, મગ્ગચિત્તસ્સ નિમિત્તપવત્તતો વુટ્ઠાનટ્ઠો. ચિત્તસ્સ વિવટ્ટનટ્ઠોતિ તસ્સેવ ચિત્તદ્વયસ્સ યથાવુત્તતો વુટ્ઠિતસ્સ નિબ્બાને વિવટ્ટનટ્ઠો. ચિત્તસ્સ હેતુટ્ઠોતિ ચિત્તસ્સ હેતુપચ્ચયભૂતાનં નવન્નં હેતૂનં હેતુટ્ઠો. ચિત્તસ્સ પચ્ચયટ્ઠોતિ ચિત્તસ્સ વત્થારમ્મણાદીનં અનેકેસં પચ્ચયાનં પચ્ચયટ્ઠો. ચિત્તસ્સ વત્થુટ્ઠોતિ ચિત્તસ્સ વત્થુભૂતાનં ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયહદયવત્થૂનં વત્થુટ્ઠો. ચિત્તસ્સ ભૂમટ્ઠોતિ ચિત્તસ્સ ઉપ્પત્તિદેસવસેન કામાવચરાદિભૂમિઅત્થો. ચિત્તસ્સ આરમ્મણટ્ઠોતિ રૂપાદિઆરમ્મણટ્ઠો. પરિચિતસ્સારમ્મણસ્સ સઞ્ચરણટ્ઠાનટ્ઠેન ગોચરટ્ઠો. ઉપરિ વુત્તવિઞ્ઞાણચરિયાવસેન ચરિયટ્ઠો. અથ વા પયોગસમુદાચારટ્ઠો ચરિયટ્ઠો. ચિત્તસ્સ ગમનાભાવેપિ દૂરસન્તિકારમ્મણગહણવસેન ગતટ્ઠો. અભિનીહારટ્ઠોતિ ગહિતારમ્મણતો અઞ્ઞારમ્મણમનસિકારત્થં ચિત્તસ્સ અભિનીહરણટ્ઠો. ચિત્તસ્સ નિય્યાનટ્ઠોતિ મગ્ગચિત્તસ્સ વટ્ટતો નિય્યાનટ્ઠો. ‘‘નેક્ખમ્મં પટિલદ્ધસ્સ કામચ્છન્દતો ચિત્તં નિસ્સટં હોતી’’તિઆદિના (પટિ॰ મ॰ ૧.૨૪, ૧૯૧ થોકં વિસદિસં) નયેન ચિત્તસ્સ નિસ્સરણટ્ઠો.
14.Cittaṭṭhādīni pañcadasa vissajjanāni cittasambandhena niddiṭṭhāni. Cittaṭṭhoti ettha ārammaṇaṃ cintetīti cittaṃ, vijānātīti attho. Yaṃ panettha javanaṃ hoti, taṃ javanavīthivasena attano santānaṃ cinotītipi cittaṃ, yaṃ vipākaṃ hoti, taṃ kammakilesehi citantipi cittaṃ, sabbampi yathānurūpaṃ cittatāya cittaṃ, cittakaraṇatāya cittaṃ, yaṃ vaṭṭassa paccayo hoti, taṃ saṃsāradukkhaṃ cinotītipi cittaṃ. Evaṃ ārammaṇe cittatādito cittaṭṭho. Cittuppādane phaluppādane vā nāssa antaramatthīti anantaraṃ, anantarassa bhāvo ānantariyaṃ, cittassa ānantariyaṃ cittānantariyaṃ, so cittānantariyaṭṭho. Arahato cuticittaṃ vajjetvā yassa kassaci samanantaraniruddhassa cittassa anantaracittuppādane samatthabhāvo maggacittassa anantaraṃ phaluppādane samatthabhāvoti adhippāyo. Cittassa vuṭṭhānaṭṭhoti gotrabhucittassa nimittato, maggacittassa nimittapavattato vuṭṭhānaṭṭho. Cittassa vivaṭṭanaṭṭhoti tasseva cittadvayassa yathāvuttato vuṭṭhitassa nibbāne vivaṭṭanaṭṭho. Cittassa hetuṭṭhoti cittassa hetupaccayabhūtānaṃ navannaṃ hetūnaṃ hetuṭṭho. Cittassa paccayaṭṭhoti cittassa vatthārammaṇādīnaṃ anekesaṃ paccayānaṃ paccayaṭṭho. Cittassa vatthuṭṭhoti cittassa vatthubhūtānaṃ cakkhusotaghānajivhākāyahadayavatthūnaṃ vatthuṭṭho. Cittassa bhūmaṭṭhoti cittassa uppattidesavasena kāmāvacarādibhūmiattho. Cittassa ārammaṇaṭṭhoti rūpādiārammaṇaṭṭho. Paricitassārammaṇassa sañcaraṇaṭṭhānaṭṭhena gocaraṭṭho. Upari vuttaviññāṇacariyāvasena cariyaṭṭho. Atha vā payogasamudācāraṭṭho cariyaṭṭho. Cittassa gamanābhāvepi dūrasantikārammaṇagahaṇavasena gataṭṭho. Abhinīhāraṭṭhoti gahitārammaṇato aññārammaṇamanasikāratthaṃ cittassa abhinīharaṇaṭṭho. Cittassa niyyānaṭṭhoti maggacittassa vaṭṭato niyyānaṭṭho. ‘‘Nekkhammaṃ paṭiladdhassa kāmacchandato cittaṃ nissaṭaṃ hotī’’tiādinā (paṭi. ma. 1.24, 191 thokaṃ visadisaṃ) nayena cittassa nissaraṇaṭṭho.
૧૫. એકત્તાદીનિ દ્વાચત્તાલીસ વિસ્સજ્જનાનિ એકત્તસમ્બન્ધેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. એકત્તેતિ આરમ્મણેકત્તે, એકારમ્મણેતિ અત્થો. પઠમજ્ઝાનવસેન પક્ખન્દનટ્ઠો. દુતિયજ્ઝાનવસેન પસીદનટ્ઠો. તતિયજ્ઝાનવસેન સન્તિટ્ઠનટ્ઠો. ચતુત્થજ્ઝાનવસેન મુચ્ચનટ્ઠો. પચ્ચવેક્ખણવસેન એતં સન્તન્તિ પસ્સનટ્ઠો. યાનીકતટ્ઠાદયો પઞ્ચ સમાધિસ્સ વસીભાવવિસેસા. યાનીકતટ્ઠોતિ યુત્તયાનસદિસકતટ્ઠો. વત્થુકતટ્ઠોતિ પતિટ્ઠટ્ઠેન વત્થુ વિય કતટ્ઠો. અનુટ્ઠિતટ્ઠોતિ પચ્ચુપટ્ઠિતટ્ઠો. પરિચિતટ્ઠોતિ સમન્તતો ચિતટ્ઠો. સુસમારદ્ધટ્ઠોતિ સુટ્ઠુ સમારદ્ધટ્ઠો , સુકતટ્ઠોતિ અત્થો. આવજ્જનસમાપજ્જનઅધિટ્ઠાનવુટ્ઠાનપચ્ચવેક્ખણવસિતાવસેન વા પટિપાટિયા પઞ્ચ પદાનિ યોજેતબ્બાનિ. કસિણાદિઆરમ્મણભાવનાય સિખાપ્પત્તકાલે ચિત્તચેતસિકાનં પરિગ્ગહપરિવારપરિપૂરટ્ઠો. તેસંયેવ સમ્મા સમાહિતત્તા એકારમ્મણે સમોસરણેન સમોધાનટ્ઠો. તેસંયેવ બલપ્પત્તિયા આરમ્મણં અભિભવિત્વા પતિટ્ઠાનવસેન અધિટ્ઠાનટ્ઠો. સમથસ્સ વિપસ્સનાય વા આદિતો, આદરેન વા સેવનવસેન આસેવનટ્ઠો. વડ્ઢનવસેન ભાવનટ્ઠો . પુનપ્પુનં કરણવસેન બહુલીકમ્મટ્ઠો. બહુલીકતસ્સ સુટ્ઠુ સમુટ્ઠિતવસેન સુસમુગ્ગતટ્ઠો. સુસમુગ્ગતસ્સ પચ્ચનીકેહિ સુટ્ઠુ વિમુત્તિવસેન આરમ્મણે ચ સુટ્ઠુ અધિમુત્તિવસેન સુવિમુત્તટ્ઠો.
15.Ekattādīni dvācattālīsa vissajjanāni ekattasambandhena niddiṭṭhāni. Ekatteti ārammaṇekatte, ekārammaṇeti attho. Paṭhamajjhānavasena pakkhandanaṭṭho. Dutiyajjhānavasena pasīdanaṭṭho. Tatiyajjhānavasena santiṭṭhanaṭṭho. Catutthajjhānavasena muccanaṭṭho. Paccavekkhaṇavasena etaṃ santanti passanaṭṭho. Yānīkataṭṭhādayo pañca samādhissa vasībhāvavisesā. Yānīkataṭṭhoti yuttayānasadisakataṭṭho. Vatthukataṭṭhoti patiṭṭhaṭṭhena vatthu viya kataṭṭho. Anuṭṭhitaṭṭhoti paccupaṭṭhitaṭṭho. Paricitaṭṭhoti samantato citaṭṭho. Susamāraddhaṭṭhoti suṭṭhu samāraddhaṭṭho , sukataṭṭhoti attho. Āvajjanasamāpajjanaadhiṭṭhānavuṭṭhānapaccavekkhaṇavasitāvasena vā paṭipāṭiyā pañca padāni yojetabbāni. Kasiṇādiārammaṇabhāvanāya sikhāppattakāle cittacetasikānaṃ pariggahaparivāraparipūraṭṭho. Tesaṃyeva sammā samāhitattā ekārammaṇe samosaraṇena samodhānaṭṭho. Tesaṃyeva balappattiyā ārammaṇaṃ abhibhavitvā patiṭṭhānavasena adhiṭṭhānaṭṭho. Samathassa vipassanāya vā ādito, ādarena vā sevanavasena āsevanaṭṭho. Vaḍḍhanavasena bhāvanaṭṭho. Punappunaṃ karaṇavasena bahulīkammaṭṭho. Bahulīkatassa suṭṭhu samuṭṭhitavasena susamuggataṭṭho. Susamuggatassa paccanīkehi suṭṭhu vimuttivasena ārammaṇe ca suṭṭhu adhimuttivasena suvimuttaṭṭho.
બુજ્ઝનટ્ઠાદીનિ ચત્તારિ પદાનિ બોજ્ઝઙ્ગવસેન વુત્તાનિ. સોતાપત્તિમગ્ગબોજ્ઝઙ્ગાનં બુજ્ઝનટ્ઠો. સકદાગામિમગ્ગબોજ્ઝઙ્ગાનં અનુબુજ્ઝનટ્ઠો. અનાગામિમગ્ગબોજ્ઝઙ્ગાનં પટિબુજ્ઝનટ્ઠો. અરહત્તમગ્ગબોજ્ઝઙ્ગાનં સમ્બુજ્ઝનટ્ઠો. વિપસ્સનાબોજ્ઝઙ્ગાનં વા બુજ્ઝનટ્ઠો. દસ્સનમગ્ગબોજ્ઝઙ્ગાનં અનુબુજ્ઝનટ્ઠો. ભાવનામગ્ગબોજ્ઝઙ્ગાનં પટિબુજ્ઝનટ્ઠો. ફલબોજ્ઝઙ્ગાનં સમ્બુજ્ઝનટ્ઠો. યથાવુત્તનયેનેવ બોજ્ઝઙ્ગાનં તસ્સ તસ્સ પુગ્ગલસ્સ બોધનાદિકરણેન બોધનટ્ઠાદયો ચત્તારો અત્થા વેદિતબ્બા. યથાવુત્તાનંયેવ બોજ્ઝઙ્ગાનં બુજ્ઝનટ્ઠેન ‘‘બોધો’’તિ લદ્ધનામસ્સ પુગ્ગલસ્સ પક્ખે ભવત્તા બોધિપક્ખિયા નામ. તેસં યથાવુત્તાનંયેવ બોધિપક્ખિયટ્ઠાદયો ચત્તારો અત્થા વેદિતબ્બા. વિપસ્સનાપઞ્ઞાવસેન જોતનટ્ઠો. કમતો ચતુમગ્ગપઞ્ઞાવસેન ઉજ્જોતનાનુજ્જોતનપટિજ્જોતનસઞ્જોતનટ્ઠો. કમતો ચતુમગ્ગપઞ્ઞાવસેન વા જોતનટ્ઠાદયો, ફલપઞ્ઞાવસેન સઞ્જોતનટ્ઠો વેદિતબ્બો.
Bujjhanaṭṭhādīni cattāri padāni bojjhaṅgavasena vuttāni. Sotāpattimaggabojjhaṅgānaṃ bujjhanaṭṭho. Sakadāgāmimaggabojjhaṅgānaṃ anubujjhanaṭṭho. Anāgāmimaggabojjhaṅgānaṃ paṭibujjhanaṭṭho. Arahattamaggabojjhaṅgānaṃ sambujjhanaṭṭho. Vipassanābojjhaṅgānaṃ vā bujjhanaṭṭho. Dassanamaggabojjhaṅgānaṃ anubujjhanaṭṭho. Bhāvanāmaggabojjhaṅgānaṃ paṭibujjhanaṭṭho. Phalabojjhaṅgānaṃ sambujjhanaṭṭho. Yathāvuttanayeneva bojjhaṅgānaṃ tassa tassa puggalassa bodhanādikaraṇena bodhanaṭṭhādayo cattāro atthā veditabbā. Yathāvuttānaṃyeva bojjhaṅgānaṃ bujjhanaṭṭhena ‘‘bodho’’ti laddhanāmassa puggalassa pakkhe bhavattā bodhipakkhiyā nāma. Tesaṃ yathāvuttānaṃyeva bodhipakkhiyaṭṭhādayo cattāro atthā veditabbā. Vipassanāpaññāvasena jotanaṭṭho. Kamato catumaggapaññāvasena ujjotanānujjotanapaṭijjotanasañjotanaṭṭho. Kamato catumaggapaññāvasena vā jotanaṭṭhādayo, phalapaññāvasena sañjotanaṭṭho veditabbo.
૧૬. પતાપનટ્ઠાદીનિ અટ્ઠારસ વિસ્સજ્જનાનિ અરિયમગ્ગવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. અરિયમગ્ગો હિ યસ્સુપ્પજ્જતિ, તં પતાપેતિ પભાસેતિ વિરોચાપેતીતિ પતાપનો, તસ્સ પતાપનટ્ઠો. તસ્સેવ અતિપભસ્સરભાવેન સયં વિરોચનટ્ઠો. કિલેસાનં વિસોસનેન સન્તાપનટ્ઠો. અમલનિબ્બાનારમ્મણત્તા અમલટ્ઠો. સમ્પયુત્તમલાભાવેન વિમલટ્ઠો. આરમ્મણકરણમલાભાવે નિમ્મલટ્ઠો. અથ વા સોતાપત્તિમગ્ગસ્સ અમલટ્ઠો. સકદાગામિઅનાગામિમગ્ગાનં વિમલટ્ઠો. અરહત્તમગ્ગસ્સ નિમ્મલટ્ઠો. અથ વા સાવકમગ્ગસ્સ અમલટ્ઠો. પચ્ચેકબુદ્ધમગ્ગસ્સ વિમલટ્ઠો. સમ્માસમ્બુદ્ધમગ્ગસ્સ નિમ્મલટ્ઠો. કિલેસવિસમાભાવેન સમટ્ઠો. ‘‘સમ્મા માનાભિસમયા’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૮; અ॰ નિ॰ ૩.૩૩; ૫.૨૦૦) વિય કિલેસપ્પહાનટ્ઠેન સમયટ્ઠો. વિક્ખમ્ભનતદઙ્ગસમુચ્છેદપટિપ્પસ્સદ્ધિનિસ્સરણસઙ્ખાતેસુ પઞ્ચસુ વિવેકેસુ સમુચ્છેદવિવેકત્તા વિવેકટ્ઠો, વિનાભાવટ્ઠો. નિસ્સરણવિવેકે નિબ્બાને ચરણતો વિવેકચરિયટ્ઠો. પઞ્ચસુ વિરાગેસુ સમુચ્છેદવિરાગત્તા વિરાગટ્ઠો, વિરજ્જનટ્ઠો. નિસ્સરણવિરાગે નિબ્બાને ચરણતો વિરાગચરિયટ્ઠો. પઞ્ચસુ નિરોધેસુ સમુચ્છેદનિરોધત્તા નિરોધટ્ઠો. દુક્ખનિરોધે નિબ્બાને ચરણતો નિરોધચરિયટ્ઠો. પરિચ્ચાગપક્ખન્દનવોસગ્ગત્તા વોસગ્ગટ્ઠો. અરિયમગ્ગો હિ સમુચ્છેદવસેન કિલેસપ્પહાનતો પરિચ્ચાગવોસગ્ગો, આરમ્મણકરણેન નિબ્બાનપક્ખન્દનતો પક્ખન્દનવોસગ્ગો ચ. વિપસ્સના પન તદઙ્ગવસેન કિલેસપ્પહાનતો પરિચ્ચાગવોસગ્ગો, તન્નિન્નભાવેન નિબ્બાનપક્ખન્દનતો પક્ખન્દનવોસગ્ગો. ન સો ઇધ અધિપ્પેતો. વોસગ્ગભાવેન ચરણતો વોસગ્ગચરિયટ્ઠો. પઞ્ચસુ વિમુત્તીસુ સમુચ્છેદવિમુત્તિત્તા વિમુત્તટ્ઠો. નિસ્સરણવિમુત્તિયં ચરણતો વિમુત્તિચરિયટ્ઠો.
16.Patāpanaṭṭhādīni aṭṭhārasa vissajjanāni ariyamaggavasena niddiṭṭhāni. Ariyamaggo hi yassuppajjati, taṃ patāpeti pabhāseti virocāpetīti patāpano, tassa patāpanaṭṭho. Tasseva atipabhassarabhāvena sayaṃ virocanaṭṭho. Kilesānaṃ visosanena santāpanaṭṭho. Amalanibbānārammaṇattā amalaṭṭho. Sampayuttamalābhāvena vimalaṭṭho. Ārammaṇakaraṇamalābhāve nimmalaṭṭho. Atha vā sotāpattimaggassa amalaṭṭho. Sakadāgāmianāgāmimaggānaṃ vimalaṭṭho. Arahattamaggassa nimmalaṭṭho. Atha vā sāvakamaggassa amalaṭṭho. Paccekabuddhamaggassa vimalaṭṭho. Sammāsambuddhamaggassa nimmalaṭṭho. Kilesavisamābhāvena samaṭṭho. ‘‘Sammā mānābhisamayā’’tiādīsu (ma. ni. 1.28; a. ni. 3.33; 5.200) viya kilesappahānaṭṭhena samayaṭṭho. Vikkhambhanatadaṅgasamucchedapaṭippassaddhinissaraṇasaṅkhātesu pañcasu vivekesu samucchedavivekattā vivekaṭṭho, vinābhāvaṭṭho. Nissaraṇaviveke nibbāne caraṇato vivekacariyaṭṭho. Pañcasu virāgesu samucchedavirāgattā virāgaṭṭho, virajjanaṭṭho. Nissaraṇavirāge nibbāne caraṇato virāgacariyaṭṭho. Pañcasu nirodhesu samucchedanirodhattā nirodhaṭṭho. Dukkhanirodhe nibbāne caraṇato nirodhacariyaṭṭho. Pariccāgapakkhandanavosaggattā vosaggaṭṭho. Ariyamaggo hi samucchedavasena kilesappahānato pariccāgavosaggo, ārammaṇakaraṇena nibbānapakkhandanato pakkhandanavosaggo ca. Vipassanā pana tadaṅgavasena kilesappahānato pariccāgavosaggo, tanninnabhāvena nibbānapakkhandanato pakkhandanavosaggo. Na so idha adhippeto. Vosaggabhāvena caraṇato vosaggacariyaṭṭho. Pañcasu vimuttīsu samucchedavimuttittā vimuttaṭṭho. Nissaraṇavimuttiyaṃ caraṇato vimutticariyaṭṭho.
છન્દવીરિયચિત્તવીમંસાસઙ્ખાતેસુ ચતૂસુ ઇદ્ધિપાદેસુ એકેકઇદ્ધિપાદવસેન દસ દસ કત્વા ચતુરિદ્ધિપાદવસેન છન્દટ્ઠાદીનિ ચત્તાલીસ વિસ્સજ્જનાનિ નિદ્દિટ્ઠાનિ. કત્તુકમ્યતટ્ઠો છન્દટ્ઠો. છન્દં સીસં કત્વા ભાવનારમ્ભકાલે મૂલટ્ઠો. સહજાતાનં પતિટ્ઠાભાવેન પાદટ્ઠો. પદટ્ઠોતિ વા પાઠો. ઇદ્ધિપાદત્તા અધિપતિભાવેન પધાનટ્ઠો. પયોગકાલે ઇજ્ઝનટ્ઠો. સદ્ધાસમ્પયોગેન અધિમોક્ખટ્ઠો. વીરિયસમ્પયોગેન પગ્ગહટ્ઠો. સતિસમ્પયોગેન ઉપટ્ઠાનટ્ઠો. સમાધિસમ્પયોગેન અવિક્ખેપટ્ઠો. પઞ્ઞાસમ્પયોગેન દસ્સનટ્ઠો. પગ્ગહટ્ઠો વીરિયટ્ઠો. વીરિયં સીસં કત્વા ભાવનારમ્ભકાલે મૂલટ્ઠો. સયં વીરિયત્તા પગ્ગહટ્ઠો. ચિન્તનટ્ઠાદિકો ચિત્તટ્ઠો. ચિત્તં સીસં કત્વા ભાવનારમ્ભકાલે મૂલટ્ઠો. ઉપપરિક્ખનટ્ઠો વીમંસટ્ઠો. વીમંસં સીસં કત્વા ભાવનારમ્ભકાલે મૂલટ્ઠો. સયં વીમંસત્તા દસ્સનટ્ઠો.
Chandavīriyacittavīmaṃsāsaṅkhātesu catūsu iddhipādesu ekekaiddhipādavasena dasa dasa katvā caturiddhipādavasena chandaṭṭhādīni cattālīsa vissajjanāni niddiṭṭhāni. Kattukamyataṭṭho chandaṭṭho. Chandaṃ sīsaṃ katvā bhāvanārambhakāle mūlaṭṭho. Sahajātānaṃ patiṭṭhābhāvena pādaṭṭho. Padaṭṭhoti vā pāṭho. Iddhipādattā adhipatibhāvena padhānaṭṭho. Payogakāle ijjhanaṭṭho. Saddhāsampayogena adhimokkhaṭṭho. Vīriyasampayogena paggahaṭṭho. Satisampayogena upaṭṭhānaṭṭho. Samādhisampayogena avikkhepaṭṭho. Paññāsampayogena dassanaṭṭho. Paggahaṭṭho vīriyaṭṭho. Vīriyaṃ sīsaṃ katvā bhāvanārambhakāle mūlaṭṭho. Sayaṃ vīriyattā paggahaṭṭho. Cintanaṭṭhādiko cittaṭṭho. Cittaṃ sīsaṃ katvā bhāvanārambhakāle mūlaṭṭho. Upaparikkhanaṭṭho vīmaṃsaṭṭho. Vīmaṃsaṃ sīsaṃ katvā bhāvanārambhakāle mūlaṭṭho. Sayaṃ vīmaṃsattā dassanaṭṭho.
૧૭. દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠોતિઆદીનિ સોળસ વિસ્સજ્જનાનિ સચ્ચાનં તથલક્ખણવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. દુક્ખદસ્સનેનેવ પીળનટ્ઠો. દુક્ખાયૂહનસમુદયદસ્સનેન સઙ્ખતટ્ઠો. સબ્બકિલેસસન્તાપહરસુસીતલમગ્ગદસ્સનેન સન્તાપટ્ઠો. અવિપરિણામધમ્મનિરોધદસ્સનેન વિપરિણામટ્ઠો. સમુદયદસ્સનેનેવ આયૂહનટ્ઠો. સમુદયાયૂહિતદુક્ખદસ્સનેન નિદાનટ્ઠો. વિસઞ્ઞોગભૂતનિરોધદસ્સનેન સઞ્ઞોગટ્ઠો. નિય્યાનભૂતમગ્ગદસ્સનેન પલિબોધટ્ઠો. નિરોધદસ્સનેનેવ નિસ્સરણટ્ઠો. અવિવેકભૂતસમુદયદસ્સનેન વિવેકટ્ઠો. સઙ્ખતભૂતમગ્ગદસ્સનેન અસઙ્ખતટ્ઠો. વિસભૂતદુક્ખદસ્સનેન અમતટ્ઠો. મગ્ગદસ્સનેનેવ નિય્યાનટ્ઠો. નિબ્બાનસમ્પત્તિયા અહેતુભૂતસમુદયદસ્સનેન હેતુટ્ઠો. સુદુદ્દસનિરોધદસ્સનેન દસ્સનટ્ઠો. કપણજનસદિસદુક્ખદસ્સનેન ઉળારકુલસદિસો આધિપતેય્યટ્ઠો પાતુભવતીતિ. એવં તંતંસચ્ચદસ્સનેન તદઞ્ઞસચ્ચદસ્સનેન ચ એકેકસ્સ સચ્ચસ્સ ચત્તારો ચત્તારો લક્ખણટ્ઠા વુત્તા.
17.Dukkhassa pīḷanaṭṭhotiādīni soḷasa vissajjanāni saccānaṃ tathalakkhaṇavasena niddiṭṭhāni. Dukkhadassaneneva pīḷanaṭṭho. Dukkhāyūhanasamudayadassanena saṅkhataṭṭho. Sabbakilesasantāpaharasusītalamaggadassanena santāpaṭṭho. Avipariṇāmadhammanirodhadassanena vipariṇāmaṭṭho. Samudayadassaneneva āyūhanaṭṭho. Samudayāyūhitadukkhadassanena nidānaṭṭho. Visaññogabhūtanirodhadassanena saññogaṭṭho. Niyyānabhūtamaggadassanena palibodhaṭṭho. Nirodhadassaneneva nissaraṇaṭṭho. Avivekabhūtasamudayadassanena vivekaṭṭho. Saṅkhatabhūtamaggadassanena asaṅkhataṭṭho. Visabhūtadukkhadassanena amataṭṭho. Maggadassaneneva niyyānaṭṭho. Nibbānasampattiyā ahetubhūtasamudayadassanena hetuṭṭho. Sududdasanirodhadassanena dassanaṭṭho. Kapaṇajanasadisadukkhadassanena uḷārakulasadiso ādhipateyyaṭṭho pātubhavatīti. Evaṃ taṃtaṃsaccadassanena tadaññasaccadassanena ca ekekassa saccassa cattāro cattāro lakkhaṇaṭṭhā vuttā.
તથટ્ઠાદીનિ દ્વાદસ વિસ્સજ્જનાનિ સબ્બધમ્મસઙ્ગાહકદ્વાદસપદવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. તથટ્ઠોતિ યથાસભાવટ્ઠો. અનત્તટ્ઠોતિ અત્તવિરહિતટ્ઠો. સચ્ચટ્ઠોતિ અવિસંવાદનટ્ઠો. પટિવેધટ્ઠોતિ પટિવિજ્ઝિતબ્બટ્ઠો. અભિજાનનટ્ઠોતિ અભિજાનિતબ્બટ્ઠો. પરિજાનનટ્ઠોતિ ઞાતતીરણપરિઞ્ઞાય પરિજાનિતબ્બટ્ઠો. ધમ્મટ્ઠોતિ સભાવધારણાદિઅત્થો. ધાતુટ્ઠોતિ સુઞ્ઞાદિઅત્થો. ઞાતટ્ઠોતિ જાનિતું સક્કુણેય્યટ્ઠો. સચ્છિકિરિયટ્ઠોતિ સચ્છિકાતબ્બટ્ઠો. ફસ્સનટ્ઠોતિ ઞાણેન ફુસિતબ્બટ્ઠો. અભિસમયટ્ઠોતિ પચ્ચવેક્ખણઞાણેન અભિસમ્માગન્તબ્બટ્ઠો, ઞાણેન પટિલભિતબ્બટ્ઠો વા. પટિલાભોપિ હિ ‘‘અત્થાભિસમયા ધીરો’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૧.૧૩૦) વિય અભિસમયોતિ વુચ્ચતિ.
Tathaṭṭhādīni dvādasa vissajjanāni sabbadhammasaṅgāhakadvādasapadavasena niddiṭṭhāni. Tathaṭṭhoti yathāsabhāvaṭṭho. Anattaṭṭhoti attavirahitaṭṭho. Saccaṭṭhoti avisaṃvādanaṭṭho. Paṭivedhaṭṭhoti paṭivijjhitabbaṭṭho. Abhijānanaṭṭhoti abhijānitabbaṭṭho. Parijānanaṭṭhoti ñātatīraṇapariññāya parijānitabbaṭṭho. Dhammaṭṭhoti sabhāvadhāraṇādiattho. Dhātuṭṭhoti suññādiattho. Ñātaṭṭhoti jānituṃ sakkuṇeyyaṭṭho. Sacchikiriyaṭṭhoti sacchikātabbaṭṭho. Phassanaṭṭhoti ñāṇena phusitabbaṭṭho. Abhisamayaṭṭhoti paccavekkhaṇañāṇena abhisammāgantabbaṭṭho, ñāṇena paṭilabhitabbaṭṭho vā. Paṭilābhopi hi ‘‘atthābhisamayā dhīro’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.130) viya abhisamayoti vuccati.
૧૮. નેક્ખમ્માદીનિ સત્ત વિસ્સજ્જનાનિ ઉપચારજ્ઝાનવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. નેક્ખમ્મન્તિ કામચ્છન્દસ્સ પટિપક્ખો અલોભો. આલોકસઞ્ઞાતિ થિનમિદ્ધસ્સ પટિપક્ખે આલોકનિમિત્તે સઞ્ઞા. અવિક્ખેપોતિ ઉદ્ધચ્ચસ્સ પટિપક્ખો સમાધિ. ધમ્મવવત્થાનન્તિ વિચિકિચ્છાય પટિપક્ખં ઞાણં. ઞાણન્તિ અવિજ્જાય પટિપક્ખં ઞાણં. પામોજ્જન્તિ અરતિપટિપક્ખા પીતિ. પઠમજ્ઝાનાદીનિ અટ્ઠ વિસ્સજ્જનાનિ રૂપારૂપસમાપત્તિવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. હેટ્ઠા પન રૂપસમાપત્તિઅનન્તરં રૂપજ્ઝાનસમ્બન્ધેન ચત્તારો બ્રહ્મવિહારા નિદ્દિટ્ઠા.
18. Nekkhammādīni satta vissajjanāni upacārajjhānavasena niddiṭṭhāni. Nekkhammanti kāmacchandassa paṭipakkho alobho. Ālokasaññāti thinamiddhassa paṭipakkhe ālokanimitte saññā. Avikkhepoti uddhaccassa paṭipakkho samādhi. Dhammavavatthānanti vicikicchāya paṭipakkhaṃ ñāṇaṃ. Ñāṇanti avijjāya paṭipakkhaṃ ñāṇaṃ. Pāmojjanti aratipaṭipakkhā pīti. Paṭhamajjhānādīni aṭṭha vissajjanāni rūpārūpasamāpattivasena niddiṭṭhāni. Heṭṭhā pana rūpasamāpattianantaraṃ rūpajjhānasambandhena cattāro brahmavihārā niddiṭṭhā.
અનિચ્ચાનુપસ્સનાદીનિ લોકુત્તરમગ્ગસ્સ પુબ્બભાગે અટ્ઠારસમહાવિપસ્સનાવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. હેટ્ઠા પન રૂપાદીહિ યોજનૂપગા સત્ત અનુપસ્સના એવ વુત્તા, ઇધ પન સબ્બાપિ વુત્તા. કલાપસમ્મસનઉદયબ્બયાનુપસ્સના કસ્મા ન વુત્તાતિ ચે? તાસં દ્વિન્નં વસેન અનિચ્ચાનુપસ્સનાદીનં સિજ્ઝનતો ઇમાસુ વુત્તાસુ તા દ્વેપિ વુત્તાવ હોન્તિ, અનિચ્ચાનુપસ્સનાદીહિ વા વિના તાસં દ્વિન્નં અપ્પવત્તિતો ઇમાસુ વુત્તાસુ તા દ્વેપિ વુત્તાવ હોન્તિ. ખયાનુપસ્સનાતિ પચ્ચુપ્પન્નાનં રૂપક્ખન્ધાદીનં ભઙ્ગદસ્સનઞાણઞ્ચ તંતંખન્ધભઙ્ગદસ્સનાનન્તરં તદારમ્મણચિત્તચેતસિકભઙ્ગદસ્સનઞાણઞ્ચ. વયાનુપસ્સનાતિ પચ્ચુપ્પન્નાનં ખન્ધાનં ભઙ્ગદસ્સનાનન્તરં તદન્વયેનેવ અતીતાનાગતખન્ધાનં ભઙ્ગદસ્સનઞાણં. વિપરિણામાનુપસ્સનાતિ તસ્મિં ભઙ્ગસઙ્ખાતે નિરોધે અધિમુત્તત્તા, અથ સબ્બેપિ અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્ના ખન્ધા વિપરિણામવન્તોતિ સબ્બેસં વિપરિણામદસ્સનઞાણં. અનિમિત્તાનુપસ્સનાતિ એવં સબ્બસઙ્ખારાનં વિપરિણામં દિસ્વા અનિચ્ચતો વિપસ્સન્તસ્સ અનિચ્ચાનુપસ્સનાવ નિચ્ચનિમિત્તપજહનવસેન નિચ્ચનિમિત્તાભાવા અનિમિત્તાનુપસ્સના નામ હોતિ. અપ્પણિહિતાનુપસ્સનાતિ અનિચ્ચાનુપસ્સનાનન્તરં પવત્તા દુક્ખાનુપસ્સનાવ સુખપત્થનાપજહનવસેન પણિધિઅભાવા અપ્પણિહિતાનુપસ્સના નામ હોતિ.
Aniccānupassanādīni lokuttaramaggassa pubbabhāge aṭṭhārasamahāvipassanāvasena niddiṭṭhāni. Heṭṭhā pana rūpādīhi yojanūpagā satta anupassanā eva vuttā, idha pana sabbāpi vuttā. Kalāpasammasanaudayabbayānupassanā kasmā na vuttāti ce? Tāsaṃ dvinnaṃ vasena aniccānupassanādīnaṃ sijjhanato imāsu vuttāsu tā dvepi vuttāva honti, aniccānupassanādīhi vā vinā tāsaṃ dvinnaṃ appavattito imāsu vuttāsu tā dvepi vuttāva honti. Khayānupassanāti paccuppannānaṃ rūpakkhandhādīnaṃ bhaṅgadassanañāṇañca taṃtaṃkhandhabhaṅgadassanānantaraṃ tadārammaṇacittacetasikabhaṅgadassanañāṇañca. Vayānupassanāti paccuppannānaṃ khandhānaṃ bhaṅgadassanānantaraṃ tadanvayeneva atītānāgatakhandhānaṃ bhaṅgadassanañāṇaṃ. Vipariṇāmānupassanāti tasmiṃ bhaṅgasaṅkhāte nirodhe adhimuttattā, atha sabbepi atītānāgatapaccuppannā khandhā vipariṇāmavantoti sabbesaṃ vipariṇāmadassanañāṇaṃ. Animittānupassanāti evaṃ sabbasaṅkhārānaṃ vipariṇāmaṃ disvā aniccato vipassantassa aniccānupassanāva niccanimittapajahanavasena niccanimittābhāvā animittānupassanā nāma hoti. Appaṇihitānupassanāti aniccānupassanānantaraṃ pavattā dukkhānupassanāva sukhapatthanāpajahanavasena paṇidhiabhāvā appaṇihitānupassanā nāma hoti.
સુઞ્ઞતાનુપસ્સનાતિ દુક્ખાનુપસ્સનાનન્તરં પવત્તા અનત્તાનુપસ્સનાવ અત્તાભિનિવેસપજહનવસેન અત્તસુઞ્ઞતાદસ્સનતો સુઞ્ઞતાનુપસ્સના નામ હોતિ. અધિપઞ્ઞાધમ્મવિપસ્સનાતિ એવં સઙ્ખારાનં ભઙ્ગં પસ્સિત્વા પસ્સિત્વા અનિચ્ચાદિતો વિપસ્સન્તસ્સ સઙ્ખારાવ ભિજ્જન્તિ, સઙ્ખારાનં મરણં ન અઞ્ઞો કોચિ અત્થીતિ ભઙ્ગવસેન સુઞ્ઞતં ગહેત્વા પવત્તા વિપસ્સના. સા હિ અધિપઞ્ઞા ચ ધમ્મેસુ ચ વિપસ્સનાતિ કત્વા અધિપઞ્ઞાધમ્મવિપસ્સનાતિ વુચ્ચતિ. યથાભૂતઞાણદસ્સનન્તિ ભઙ્ગં દિસ્વા દિસ્વા ‘‘સભયા સઙ્ખારા’’તિ પવત્તં ભયતુપટ્ઠાનઞાણં. આદીનવાનુપસ્સનાતિ ભયતુપટ્ઠાનવસેન ઉપ્પન્નં સબ્બભવાદીસુ આદીનવદસ્સનઞાણં. ‘‘યા ચ ભયતુપટ્ઠાને પઞ્ઞા યઞ્ચ આદીનવે ઞાણં યા ચ નિબ્બિદા, ઇમે ધમ્મા એકત્થા, બ્યઞ્જનમેવ નાન’’ન્તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૨૨૭) વચનતો ભયતુપટ્ઠાનાદીનવાનુપસ્સનાસુ વુત્તાસુ નિબ્બિદાનુપસ્સના ઇધાપિ વુત્તાવ હોતિ. આદિતો ચતુત્થં કત્વા વુત્તત્તા પનિધ ન વુત્તા. પટિસઙ્ખાનુપસ્સનાતિ મુઞ્ચિતુકમ્યતાઞાણવસેન ઉપ્પન્નં મુઞ્ચનસ્સ ઉપાયકરણં પટિસઙ્ખાનુપસ્સનાસઞ્ઞિતં અનિચ્ચદુક્ખાનત્તાનુપસ્સનાઞાણં. ‘‘યા ચ મુઞ્ચિતુકમ્યતા યા ચ પટિસઙ્ખાનુપસ્સના યા ચ સઙ્ખારુપેક્ખા, ઇમે ધમ્મા એકત્થા, બ્યઞ્જનમેવ નાન’’ન્તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૨૨૭) વચનતો પટિસઙ્ખાનુપસ્સનાય વુત્તાય મુઞ્ચિતુકમ્યતાસઙ્ખારુપેક્ખાઞાણાનિ વુત્તાનેવ હોન્તિ. વિવટ્ટનાનુપસ્સનાતિ અનુલોમઞાણવસેન ઉપ્પન્નં ગોત્રભુઞાણં. અનુલોમઞાણેન ગોત્રભુઞાણસ્સ સિજ્ઝનતો ગોત્રભુઞાણે વુત્તે અનુલોમઞાણં વુત્તમેવ હોતિ. એવઞ્હિ અટ્ઠારસન્નં મહાવિપસ્સનાનં પટિપાટિ વુચ્ચમાના પાળિયા સમેતિ. વુત્તઞ્હિ ઇન્દ્રિયકથાયં –
Suññatānupassanāti dukkhānupassanānantaraṃ pavattā anattānupassanāva attābhinivesapajahanavasena attasuññatādassanato suññatānupassanā nāma hoti. Adhipaññādhammavipassanāti evaṃ saṅkhārānaṃ bhaṅgaṃ passitvā passitvā aniccādito vipassantassa saṅkhārāva bhijjanti, saṅkhārānaṃ maraṇaṃ na añño koci atthīti bhaṅgavasena suññataṃ gahetvā pavattā vipassanā. Sā hi adhipaññā ca dhammesu ca vipassanāti katvā adhipaññādhammavipassanāti vuccati. Yathābhūtañāṇadassananti bhaṅgaṃ disvā disvā ‘‘sabhayā saṅkhārā’’ti pavattaṃ bhayatupaṭṭhānañāṇaṃ. Ādīnavānupassanāti bhayatupaṭṭhānavasena uppannaṃ sabbabhavādīsu ādīnavadassanañāṇaṃ. ‘‘Yā ca bhayatupaṭṭhāne paññā yañca ādīnave ñāṇaṃ yā ca nibbidā, ime dhammā ekatthā, byañjanameva nāna’’nti (paṭi. ma. 1.227) vacanato bhayatupaṭṭhānādīnavānupassanāsu vuttāsu nibbidānupassanā idhāpi vuttāva hoti. Ādito catutthaṃ katvā vuttattā panidha na vuttā. Paṭisaṅkhānupassanāti muñcitukamyatāñāṇavasena uppannaṃ muñcanassa upāyakaraṇaṃ paṭisaṅkhānupassanāsaññitaṃ aniccadukkhānattānupassanāñāṇaṃ. ‘‘Yā ca muñcitukamyatā yā ca paṭisaṅkhānupassanā yā ca saṅkhārupekkhā, ime dhammā ekatthā, byañjanameva nāna’’nti (paṭi. ma. 1.227) vacanato paṭisaṅkhānupassanāya vuttāya muñcitukamyatāsaṅkhārupekkhāñāṇāni vuttāneva honti. Vivaṭṭanānupassanāti anulomañāṇavasena uppannaṃ gotrabhuñāṇaṃ. Anulomañāṇena gotrabhuñāṇassa sijjhanato gotrabhuñāṇe vutte anulomañāṇaṃ vuttameva hoti. Evañhi aṭṭhārasannaṃ mahāvipassanānaṃ paṭipāṭi vuccamānā pāḷiyā sameti. Vuttañhi indriyakathāyaṃ –
‘‘પુબ્બભાગે પઞ્ચહિન્દ્રિયેહિ પઠમજ્ઝાનવસેન પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ નિસ્સટાનિ હોન્તિ, પઠમે ઝાને પઞ્ચહિન્દ્રિયેહિ દુતિયજ્ઝાનવસેન પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ નિસ્સટાનિ હોન્તી’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૧૯૨) –
‘‘Pubbabhāge pañcahindriyehi paṭhamajjhānavasena pañcindriyāni nissaṭāni honti, paṭhame jhāne pañcahindriyehi dutiyajjhānavasena pañcindriyāni nissaṭāni hontī’’ti (paṭi. ma. 1.192) –
આદિના નયેન યાવ અરહત્તફલા ઉત્તરુત્તરિપટિપાટિયા ઇન્દ્રિયાનિ વુત્તાનિ. તસ્મા અટ્ઠારસ મહાવિપસ્સના યથાવુત્તક્કમેન પાળિયા યુજ્જન્તિ. વિસુદ્ધિમગ્ગે પન –
Ādinā nayena yāva arahattaphalā uttaruttaripaṭipāṭiyā indriyāni vuttāni. Tasmā aṭṭhārasa mahāvipassanā yathāvuttakkamena pāḷiyā yujjanti. Visuddhimagge pana –
‘‘ખયાનુપસ્સનાતિ ઘનવિનિબ્ભોગં કત્વા અનિચ્ચં ખયટ્ઠેનાતિ એવં ખયં પસ્સતો ઞાણં. વિપરિણામાનુપસ્સનાતિ રૂપસત્તકઅરૂપસત્તકાદિવસેન તં તં પરિચ્છેદં અતિક્કમ્મ અઞ્ઞથા પવત્તિદસ્સનં. ઉપ્પન્નસ્સ વા જરાય ચેવ મરણેન ચ દ્વીહાકારેહિ વિપરિણામદસ્સનં. યથાભૂતઞાણદસ્સનન્તિ સપચ્ચયનામરૂપપરિગ્ગહો’’તિ (વિસુદ્ધિ॰ ૨.૮૫૦) –
‘‘Khayānupassanāti ghanavinibbhogaṃ katvā aniccaṃ khayaṭṭhenāti evaṃ khayaṃ passato ñāṇaṃ. Vipariṇāmānupassanāti rūpasattakaarūpasattakādivasena taṃ taṃ paricchedaṃ atikkamma aññathā pavattidassanaṃ. Uppannassa vā jarāya ceva maraṇena ca dvīhākārehi vipariṇāmadassanaṃ. Yathābhūtañāṇadassananti sapaccayanāmarūpapariggaho’’ti (visuddhi. 2.850) –
વુત્તં. તં તાય પાળિયા વિરુદ્ધં વિય દિસ્સતિ. વિવટ્ટનાનુપસ્સનાતિ સઙ્ખારુપેક્ખા ચેવ અનુલોમઞ્ચાતિ વુત્તં. તઞ્ચ પાળિયા વિરુદ્ધં વિય દિસ્સતિ. ચરિયાકથાયઞ્હિ –
Vuttaṃ. Taṃ tāya pāḷiyā viruddhaṃ viya dissati. Vivaṭṭanānupassanāti saṅkhārupekkhā ceva anulomañcāti vuttaṃ. Tañca pāḷiyā viruddhaṃ viya dissati. Cariyākathāyañhi –
‘‘અનિચ્ચાનુપસ્સનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા. અનિચ્ચાનુપસ્સના ઞાણચરિયા…પે॰… પટિસઙ્ખાનુપસ્સનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા. પટિસઙ્ખાનુપસ્સના ઞાણચરિયા’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૭૧) –
‘‘Aniccānupassanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā. Aniccānupassanā ñāṇacariyā…pe… paṭisaṅkhānupassanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā. Paṭisaṅkhānupassanā ñāṇacariyā’’ti (paṭi. ma. 1.71) –
યસ્સ યસ્સ ઞાણસ્સ વિસું વિસું આવજ્જનં લબ્ભતિ, તસ્સ તસ્સ વિસું વિસું આવજ્જનં વુત્તં. વિવટ્ટનાનુપસ્સનાય પન આવજ્જનં અવત્વાવ ‘‘વિવટ્ટનાનુપસ્સના ઞાણચરિયા’’તિ વુત્તં. યદિ સઙ્ખારુપેક્ખાનુલોમઞાણાનિ વિવટ્ટનાનુપસ્સના નામ સિયું, તદાવજ્જનસમ્ભવા તદત્થાય ચ આવજ્જનં વદેય્ય, ન ચ તદત્થાય આવજ્જનં વુત્તં. ગોત્રભુઞાણસ્સ પન વિસું આવજ્જનં નત્થિ અનુલોમાવજ્જનવીથિયંયેવ ઉપ્પત્તિતો. તસ્મા વિવટ્ટનાનુપસ્સનત્થાય આવજ્જનસ્સ અવુત્તત્તા ગોત્રભુઞાણમેવ ‘‘વિવટ્ટનાનુપસ્સના’’તિ યુજ્જતિ.
Yassa yassa ñāṇassa visuṃ visuṃ āvajjanaṃ labbhati, tassa tassa visuṃ visuṃ āvajjanaṃ vuttaṃ. Vivaṭṭanānupassanāya pana āvajjanaṃ avatvāva ‘‘vivaṭṭanānupassanā ñāṇacariyā’’ti vuttaṃ. Yadi saṅkhārupekkhānulomañāṇāni vivaṭṭanānupassanā nāma siyuṃ, tadāvajjanasambhavā tadatthāya ca āvajjanaṃ vadeyya, na ca tadatthāya āvajjanaṃ vuttaṃ. Gotrabhuñāṇassa pana visuṃ āvajjanaṃ natthi anulomāvajjanavīthiyaṃyeva uppattito. Tasmā vivaṭṭanānupassanatthāya āvajjanassa avuttattā gotrabhuñāṇameva ‘‘vivaṭṭanānupassanā’’ti yujjati.
૧૯. સોતાપત્તિમગ્ગાદીનિ અટ્ઠ વિસ્સજ્જનાનિ લોકુત્તરમગ્ગફલવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. સોતસ્સ આપજ્જનં સોતાપત્તિ, સોતાપત્તિ એવ મગ્ગો સોતાપત્તિમગ્ગો. સોતાપત્તિયા ફલં સોતાપત્તિફલં, સમાપજ્જીયતીતિ સમાપત્તિ, સોતાપત્તિફલમેવ સમાપત્તિ સોતાપત્તિફલસમાપત્તિ. પટિસન્ધિવસેન સકિંયેવ ઇમં લોકં આગચ્છતીતિ સકદાગામી, તસ્સ મગ્ગો સકદાગામિમગ્ગો. સકદાગામિસ્સ ફલં સકદાગામિફલં. પટિસન્ધિવસેનેવ કામભવં ન આગચ્છતીતિ અનાગામી, તસ્સ મગ્ગો અનાગામિમગ્ગો. અનાગામિસ્સ ફલં અનાગામિફલં. કિલેસેહિ આરકત્તા, કિલેસારીનં હતત્તા, સંસારચક્કસ્સ અરાનં હતત્તા, પાપકરણે રહાભાવા, પચ્ચયાદીનં અરહત્તા અરહં, અરહતો ભાવો અરહત્તં. કિં તં? અરહત્તફલં. અરહત્તસ્સ મગ્ગો અરહત્તમગ્ગો. અરહત્તમેવ ફલં અરહત્તફલં.
19.Sotāpattimaggādīni aṭṭha vissajjanāni lokuttaramaggaphalavasena niddiṭṭhāni. Sotassa āpajjanaṃ sotāpatti, sotāpatti eva maggo sotāpattimaggo. Sotāpattiyā phalaṃ sotāpattiphalaṃ, samāpajjīyatīti samāpatti, sotāpattiphalameva samāpatti sotāpattiphalasamāpatti. Paṭisandhivasena sakiṃyeva imaṃ lokaṃ āgacchatīti sakadāgāmī, tassa maggo sakadāgāmimaggo. Sakadāgāmissa phalaṃ sakadāgāmiphalaṃ. Paṭisandhivaseneva kāmabhavaṃ na āgacchatīti anāgāmī, tassa maggo anāgāmimaggo. Anāgāmissa phalaṃ anāgāmiphalaṃ. Kilesehi ārakattā, kilesārīnaṃ hatattā, saṃsāracakkassa arānaṃ hatattā, pāpakaraṇe rahābhāvā, paccayādīnaṃ arahattā arahaṃ, arahato bhāvo arahattaṃ. Kiṃ taṃ? Arahattaphalaṃ. Arahattassa maggo arahattamaggo. Arahattameva phalaṃ arahattaphalaṃ.
‘‘અધિમોક્ખટ્ઠેન સદ્ધિન્દ્રિય’’ન્તિઆદીનિ ‘‘તથટ્ઠેન સચ્ચા’’તિપરિયન્તાનિ તેત્તિંસ વિસ્સજ્જનાનિ નિદ્દિટ્ઠાનિ. હેટ્ઠા ‘‘સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ અધિમોક્ખટ્ઠો’’તિઆદીહિ તેત્તિંસાય વિસ્સજ્જનેહિ સમાનાનિ. કેવલઞ્હિ તત્થ ધમ્મેહિ અત્થા નિદ્દિટ્ઠા, ઇધ અત્થેહિ ધમ્મા નિદ્દિટ્ઠાતિ અયં વિસેસો. ‘‘અવિક્ખેપટ્ઠેન સમથો’’તિઆદીનઞ્ચ ચતુન્નં વિસ્સજ્જનાનં હેટ્ઠા ‘‘સમથસ્સ અવિક્ખેપટ્ઠો’’તિઆદીનઞ્ચ ચતુન્નં વિસ્સજ્જનાનં વિસેસો વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.
‘‘Adhimokkhaṭṭhena saddhindriya’’ntiādīni ‘‘tathaṭṭhena saccā’’tipariyantāni tettiṃsa vissajjanāni niddiṭṭhāni. Heṭṭhā ‘‘saddhindriyassa adhimokkhaṭṭho’’tiādīhi tettiṃsāya vissajjanehi samānāni. Kevalañhi tattha dhammehi atthā niddiṭṭhā, idha atthehi dhammā niddiṭṭhāti ayaṃ viseso. ‘‘Avikkhepaṭṭhena samatho’’tiādīnañca catunnaṃ vissajjanānaṃ heṭṭhā ‘‘samathassa avikkhepaṭṭho’’tiādīnañca catunnaṃ vissajjanānaṃ viseso vuttanayeneva veditabbo.
સંવરટ્ઠેનાતિઆદીનિ અટ્ઠ વિસ્સજ્જનાનિ સીલાદિબલપરિયોસાનધમ્મવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. સીલવિસુદ્ધીતિ સુપરિસુદ્ધપાતિમોક્ખસંવરાદિચતુબ્બિધં સીલં દુસ્સીલ્યમલવિસોધનતો. ચિત્તવિસુદ્ધીતિ સઉપચારા અટ્ઠ સમાપત્તિયો. ચિત્તસીસેન હેત્થ સમાધિ વુત્તો. સો ચિત્તમલવિસોધનતો ચિત્તવિસુદ્ધિ. દિટ્ઠિવિસુદ્ધીતિ નામરૂપાનં યથાસભાવદસ્સનં સત્તદિટ્ઠિમલવિસોધનતો દિટ્ઠિવિસુદ્ધિ. મુત્તટ્ઠેનાતિ તદઙ્ગવસેન ઉપક્કિલેસતો વિમુત્તટ્ઠેન આરમ્મણે ચ અધિમુત્તટ્ઠેન. વિમોક્ખોતિ તદઙ્ગવિમોક્ખો. પટિવેધટ્ઠેન વિજ્જાતિ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણં પુરિમભવપટિવેધટ્ઠેન વિજ્જા, દિબ્બચક્ખુઞાણં સત્તાનં ચુતૂપપાતપટિવેધટ્ઠેન વિજ્જા, આસવાનં ખયે ઞાણં સચ્ચપટિવેધટ્ઠેન વિજ્જા. પટિવેધટ્ઠેનાતિ જાનનટ્ઠેન. પરિચ્ચાગટ્ઠેન વિમુત્તીતિ યં યં પરિચ્ચત્તં, તતો તતો વિમુત્તત્તા ફલવિમુત્તિ. સમુચ્છેદટ્ઠેન ખયે ઞાણન્તિ કિલેસસમુચ્છિન્દનત્થેન કિલેસક્ખયકરે અરિયમગ્ગે ઞાણં. પટિપ્પસ્સદ્ધટ્ઠેન અનુપ્પાદે ઞાણન્તિ મગ્ગકિચ્ચસઙ્ખાતપયોગપટિપ્પસ્સદ્ધત્તા પટિસન્ધિવસેન અનુપ્પાદભૂતે તંતંમગ્ગવજ્ઝકિલેસાનં અનુપ્પાદપરિયોસાને ઉપ્પન્ને અરિયફલે ઞાણં.
Saṃvaraṭṭhenātiādīni aṭṭha vissajjanāni sīlādibalapariyosānadhammavasena niddiṭṭhāni. Sīlavisuddhīti suparisuddhapātimokkhasaṃvarādicatubbidhaṃ sīlaṃ dussīlyamalavisodhanato. Cittavisuddhīti saupacārā aṭṭha samāpattiyo. Cittasīsena hettha samādhi vutto. So cittamalavisodhanato cittavisuddhi. Diṭṭhivisuddhīti nāmarūpānaṃ yathāsabhāvadassanaṃ sattadiṭṭhimalavisodhanato diṭṭhivisuddhi. Muttaṭṭhenāti tadaṅgavasena upakkilesato vimuttaṭṭhena ārammaṇe ca adhimuttaṭṭhena. Vimokkhoti tadaṅgavimokkho. Paṭivedhaṭṭhena vijjāti pubbenivāsānussatiñāṇaṃ purimabhavapaṭivedhaṭṭhena vijjā, dibbacakkhuñāṇaṃ sattānaṃ cutūpapātapaṭivedhaṭṭhena vijjā, āsavānaṃ khaye ñāṇaṃ saccapaṭivedhaṭṭhena vijjā. Paṭivedhaṭṭhenāti jānanaṭṭhena. Pariccāgaṭṭhena vimuttīti yaṃ yaṃ pariccattaṃ, tato tato vimuttattā phalavimutti. Samucchedaṭṭhena khaye ñāṇanti kilesasamucchindanatthena kilesakkhayakare ariyamagge ñāṇaṃ. Paṭippassaddhaṭṭhena anuppāde ñāṇanti maggakiccasaṅkhātapayogapaṭippassaddhattā paṭisandhivasena anuppādabhūte taṃtaṃmaggavajjhakilesānaṃ anuppādapariyosāne uppanne ariyaphale ñāṇaṃ.
૨૦. છન્દો મૂલટ્ઠેનાતિઆદીનિ નવ વિસ્સજ્જનાનિ અરિયમગ્ગસ્સ આદિમજ્ઝપરિયોસાનવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. છન્દો મૂલટ્ઠેનાતિ કુસલાનં ધમ્માનં કત્તુકમ્યતાછન્દો પટિપત્તિયા ચ નિપ્ફત્તિયા ચ મૂલત્તા મૂલટ્ઠેન. મનસિકારો સમુટ્ઠાનટ્ઠેનાતિ યોનિસોમનસિકારો સબ્બકુસલધમ્મે સમુટ્ઠાપેતીતિ સમુટ્ઠાનટ્ઠેન. ફસ્સો સમોધાનટ્ઠેનાતિ યસ્મા તણ્હાય વિસેસેન વેદના પધાનકારણં, તણ્હા ચ પહીયમાના વિસેસેન વેદનાય પરિઞ્ઞાતાય પહીયતિ, તસ્સા ચ વેદનાય ફસ્સોવ પધાનકારણં, તસ્મિં પરિઞ્ઞાતે વેદના પરિઞ્ઞાતા હોતિ, તસ્મા સત્તસુ અભિઞ્ઞેય્યવત્થૂસુ ફસ્સો પઠમં વુત્તો. સો ચ તિકસન્નિપાતસઙ્ખાતસ્સ અત્તનો કારણસ્સ વસેન પવેદિતત્તા ‘‘તિકસન્નિપાતપચ્ચુપટ્ઠાનો’’તિ વુત્તત્તા સમોધાનટ્ઠેન અભિઞ્ઞેય્યો. કેચિ પન ‘‘ઞાણફસ્સો ફસ્સો’’તિ વદન્તિ.
20.Chando mūlaṭṭhenātiādīni nava vissajjanāni ariyamaggassa ādimajjhapariyosānavasena niddiṭṭhāni. Chando mūlaṭṭhenāti kusalānaṃ dhammānaṃ kattukamyatāchando paṭipattiyā ca nipphattiyā ca mūlattā mūlaṭṭhena. Manasikāro samuṭṭhānaṭṭhenāti yonisomanasikāro sabbakusaladhamme samuṭṭhāpetīti samuṭṭhānaṭṭhena. Phasso samodhānaṭṭhenāti yasmā taṇhāya visesena vedanā padhānakāraṇaṃ, taṇhā ca pahīyamānā visesena vedanāya pariññātāya pahīyati, tassā ca vedanāya phassova padhānakāraṇaṃ, tasmiṃ pariññāte vedanā pariññātā hoti, tasmā sattasu abhiññeyyavatthūsu phasso paṭhamaṃ vutto. So ca tikasannipātasaṅkhātassa attano kāraṇassa vasena paveditattā ‘‘tikasannipātapaccupaṭṭhāno’’ti vuttattā samodhānaṭṭhena abhiññeyyo. Keci pana ‘‘ñāṇaphasso phasso’’ti vadanti.
યસ્મા પન વેદના ચિત્તચેતસિકે અત્તનો વસે વત્તાપયમાના તત્થ સમોસરતિ પવિસતિ, ચિત્તસન્તાનમેવ વા પવિસતિ, તસ્મા સમોસરણટ્ઠેન અભિઞ્ઞેય્યાતિ વુત્તા. કેચિ પન ‘‘સબ્બાનિપિ પરિઞ્ઞેય્યાનિ વેદનાસુ સમોસરન્તિ, વેદનાસુ પરિઞ્ઞાતાસુ સબ્બં તણ્હાવત્થુ પરિઞ્ઞાતં હોતિ. તં કિસ્સ હેતુ? વેદનાપચ્ચયા હિ સબ્બાપિ તણ્હા. તસ્મા વેદના સમોસરણટ્ઠેન અભિઞ્ઞેય્યા’’તિ વદન્તિ. યસ્મા સબ્બગોપાનસીનં આબન્ધનતો કૂટાગારકણ્ણિકા વિય ચિત્તચેતસિકાનં સમ્પિણ્ડનતો સમાધિ કુસલાનં ધમ્માનં પમુખો હોતિ જેટ્ઠકો, તસ્મા સમાધિ પમુખટ્ઠેનાતિ વુત્તં. પામુખટ્ઠેનાતિપિ પાઠો. યસ્મા સમથવિપસ્સનં ભાવેન્તસ્સ આરમ્મણૂપટ્ઠાનાધિપતિ હોતિ સતિ, સતિયા ઉપટ્ઠિતે આરમ્મણે સબ્બેપિ કુસલા ધમ્મા સકં સકં કિચ્ચં સાધેન્તિ, તસ્મા સતિ આધિપતેય્યટ્ઠેનાતિ વુત્તં. પઞ્ઞા તદુત્તરટ્ઠેનાતિ અરિયમગ્ગપઞ્ઞા તેસં કુસલાનં ધમ્માનં ઉત્તરટ્ઠેન સેટ્ઠટ્ઠેન અભિઞ્ઞેય્યા. અથ વા તતો કિલેસેહિ, સંસારવટ્ટતો વા ઉત્તરતિ સમતિક્કમતીતિ તદુત્તરા, તસ્સા અત્થો તદુત્તરટ્ઠો. તેન તદુત્તરટ્ઠેન. તતુત્તરટ્ઠેનાતિપિ પાઠો, તતો ઉત્તરટ્ઠેનાતિ અત્થો. વિમુત્તિ સારટ્ઠેનાતિ ફલવિમુત્તિ અપરિહાનિવસેન થિરત્તા સારો, તં અતિક્કમિત્વા અઞ્ઞસ્સ પરિયેસિતબ્બસ્સ અભાવતોપિ સારો. સા વિમુત્તિ તેન સારટ્ઠેન અભિઞ્ઞેય્યા. અમતોગધં નિબ્બાનન્તિ નત્થિ એતસ્સ મરણસઙ્ખાતં મતન્તિ અમતં, કિલેસવિસપટિપક્ખત્તા અગદન્તિપિ અમતં , સચ્છિકિરિયાય સત્તાનં પતિટ્ઠાભૂતન્તિ ઓગધં, સંસારદુક્ખસન્તિભૂતત્તા નિબ્બુતન્તિ નિબ્બાનં, નત્થેત્થ તણ્હાસઙ્ખાતં વાનન્તિપિ નિબ્બાનં. તં સાસનસ્સ નિટ્ઠાભૂતત્તા પરિયોસાનટ્ઠેન અભિઞ્ઞેય્યં. એવં ઇમસ્મિં અભિઞ્ઞેય્યનિદ્દેસે સત્તસહસ્સાનિ સત્તસતાનિ ચત્તાલીસઞ્ચ વિસ્સજ્જનાનિ હોન્તિ.
Yasmā pana vedanā cittacetasike attano vase vattāpayamānā tattha samosarati pavisati, cittasantānameva vā pavisati, tasmā samosaraṇaṭṭhena abhiññeyyāti vuttā. Keci pana ‘‘sabbānipi pariññeyyāni vedanāsu samosaranti, vedanāsu pariññātāsu sabbaṃ taṇhāvatthu pariññātaṃ hoti. Taṃ kissa hetu? Vedanāpaccayā hi sabbāpi taṇhā. Tasmā vedanā samosaraṇaṭṭhena abhiññeyyā’’ti vadanti. Yasmā sabbagopānasīnaṃ ābandhanato kūṭāgārakaṇṇikā viya cittacetasikānaṃ sampiṇḍanato samādhi kusalānaṃ dhammānaṃ pamukho hoti jeṭṭhako, tasmā samādhi pamukhaṭṭhenāti vuttaṃ. Pāmukhaṭṭhenātipi pāṭho. Yasmā samathavipassanaṃ bhāventassa ārammaṇūpaṭṭhānādhipati hoti sati, satiyā upaṭṭhite ārammaṇe sabbepi kusalā dhammā sakaṃ sakaṃ kiccaṃ sādhenti, tasmā sati ādhipateyyaṭṭhenāti vuttaṃ. Paññā taduttaraṭṭhenāti ariyamaggapaññā tesaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ uttaraṭṭhena seṭṭhaṭṭhena abhiññeyyā. Atha vā tato kilesehi, saṃsāravaṭṭato vā uttarati samatikkamatīti taduttarā, tassā attho taduttaraṭṭho. Tena taduttaraṭṭhena. Tatuttaraṭṭhenātipi pāṭho, tato uttaraṭṭhenāti attho. Vimutti sāraṭṭhenāti phalavimutti aparihānivasena thirattā sāro, taṃ atikkamitvā aññassa pariyesitabbassa abhāvatopi sāro. Sā vimutti tena sāraṭṭhena abhiññeyyā. Amatogadhaṃ nibbānanti natthi etassa maraṇasaṅkhātaṃ matanti amataṃ, kilesavisapaṭipakkhattā agadantipi amataṃ , sacchikiriyāya sattānaṃ patiṭṭhābhūtanti ogadhaṃ, saṃsāradukkhasantibhūtattā nibbutanti nibbānaṃ, natthettha taṇhāsaṅkhātaṃ vānantipi nibbānaṃ. Taṃ sāsanassa niṭṭhābhūtattā pariyosānaṭṭhena abhiññeyyaṃ. Evaṃ imasmiṃ abhiññeyyaniddese sattasahassāni sattasatāni cattālīsañca vissajjanāni honti.
ઇદાનિ તેસં એવં નિદ્દિટ્ઠાનં ધમ્માનં ‘‘યે યે ધમ્મા અભિઞ્ઞાતા, તે તે ધમ્મા ઞાતા હોન્તી’’તિ નિગમનં કરોતિ, તસ્સ અભિમુખં કત્વા ઞાતા હોન્તીતિ અધિપ્પાયો. તંઞાતટ્ઠેન ઞાણન્તિ તેસં વુત્તપ્પકારાનં ધમ્માનં જાનનટ્ઠેન ઞાણં. પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞાતિ પકારતો જાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતીતિઆદિતો પુચ્છિતપુચ્છા નિગમેત્વા દસ્સિતા. તેન કારણેન ‘‘ઇમે ધમ્મા અભિઞ્ઞેય્યાતિ સોતાવધાનં, તંપજાનના પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણ’’ન્તિ વુચ્ચતીતિ અત્થોતિ.
Idāni tesaṃ evaṃ niddiṭṭhānaṃ dhammānaṃ ‘‘ye ye dhammā abhiññātā, te te dhammā ñātā hontī’’ti nigamanaṃ karoti, tassa abhimukhaṃ katvā ñātā hontīti adhippāyo. Taṃñātaṭṭhena ñāṇanti tesaṃ vuttappakārānaṃ dhammānaṃ jānanaṭṭhena ñāṇaṃ. Pajānanaṭṭhena paññāti pakārato jānanaṭṭhena paññā. Tena vuccatītiādito pucchitapucchā nigametvā dassitā. Tena kāraṇena ‘‘ime dhammā abhiññeyyāti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇa’’nti vuccatīti atthoti.
સદ્ધમ્મપ્પકાસિનિયા પટિસમ્ભિદામગ્ગટ્ઠકથાય
Saddhammappakāsiniyā paṭisambhidāmaggaṭṭhakathāya
અભિઞ્ઞેય્યનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Abhiññeyyaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / પટિસમ્ભિદામગ્ગપાળિ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ૧. સુતમયઞાણનિદ્દેસો • 1. Sutamayañāṇaniddeso