| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / દીઘ નિકાય (અટ્ઠકથા) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā) |
૪. અગ્ગઞ્ઞસુત્તવણ્ણના
4. Aggaññasuttavaṇṇanā
વાસેટ્ઠભારદ્વાજવણ્ણના
Vāseṭṭhabhāradvājavaṇṇanā
૧૧૧. એવં મે સુતન્તિ અગ્ગઞ્ઞસુત્તં. તત્રાયમનુત્તાનપદવણ્ણના – પુબ્બારામે મિગારમાતુપાસાદેતિ એત્થ અયં અનુપુબ્બિકથા. અતીતે સતસહસ્સકપ્પમત્થકે એકા ઉપાસિકા પદુમુત્તરં ભગવન્તં નિમન્તેત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસતસહસ્સસ્સ દાનં દત્વા ભગવતો પાદમૂલે નિપજ્જિત્વા ‘‘અનાગતે તુમ્હાદિસસ્સ બુદ્ધસ્સ અગ્ગુપટ્ઠાયિકા હોમી’’તિ પત્થનં અકાસિ. સા કપ્પસતસહસ્સં દેવેસુ ચેવ મનુસ્સેસુ ચ સંસરિત્વા અમ્હાકં ભગવતો કાલે ભદ્દિયનગરે મેણ્ડકસેટ્ઠિપુત્તસ્સ ધનઞ્ચયસેટ્ઠિનો ગેહે સુમનદેવિયા કુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં ગણ્હિ. જાતકાલે તસ્સા વિસાખાતિ નામં અકંસુ. સા યદા ભગવા ભદ્દિયનગરં આગમાસિ, તદા પઞ્ચદાસિસતેહિ સદ્ધિં ભગવતો પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા પઠમદસ્સનમ્હિયેવ સોતાપન્ના અહોસિ.
111.Evaṃme sutanti aggaññasuttaṃ. Tatrāyamanuttānapadavaṇṇanā – pubbārāme migāramātupāsādeti ettha ayaṃ anupubbikathā. Atīte satasahassakappamatthake ekā upāsikā padumuttaraṃ bhagavantaṃ nimantetvā buddhappamukhassa bhikkhusatasahassassa dānaṃ datvā bhagavato pādamūle nipajjitvā ‘‘anāgate tumhādisassa buddhassa aggupaṭṭhāyikā homī’’ti patthanaṃ akāsi. Sā kappasatasahassaṃ devesu ceva manussesu ca saṃsaritvā amhākaṃ bhagavato kāle bhaddiyanagare meṇḍakaseṭṭhiputtassa dhanañcayaseṭṭhino gehe sumanadeviyā kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhi. Jātakāle tassā visākhāti nāmaṃ akaṃsu. Sā yadā bhagavā bhaddiyanagaraṃ āgamāsi, tadā pañcadāsisatehi saddhiṃ bhagavato paccuggamanaṃ katvā paṭhamadassanamhiyeva sotāpannā ahosi.
અપરભાગે સાવત્થિયં મિગારસેટ્ઠિપુત્તસ્સ પુણ્ણવડ્ઢનકુમારસ્સ ગેહં ગતા. તત્થ નં મિગારસેટ્ઠિ માતુટ્ઠાને ઠપેસિ. તસ્મા મિગારમાતાતિ વુચ્ચતિ. પતિકુલં ગચ્છન્તિયા ચસ્સા પિતા મહાલતાપિળન્ધનં નામ કારાપેસિ. તસ્મિં પિળન્ધને ચતસ્સો વજિરનાળિયો ઉપયોગં અગમંસુ, મુત્તાનં એકાદસ નાળિયો, પવાળસ્સ દ્વાવીસતિ નાળિયો, મણીનં તેત્તિંસ નાળિયો. ઇતિ એતેહિ ચ અઞ્ઞેહિ ચ સત્તહિ રતનેહિ નિટ્ઠાનં અગમાસિ. તં સીસે પટિમુક્કં યાવ પાદપિટ્ઠિયા ભસ્સતિ. પઞ્ચન્નં હત્થીનં બલં ધારયમાનાવ નં ઇત્થી ધારેતું સક્કોતિ. સા અપરભાગે દસબલસ્સ અગ્ગુપટ્ઠાયિકા હુત્વા તં પસાધનં વિસ્સજ્જેત્વા નવહિ કોટીહિ ભગવતો વિહારં કારયમાના કરીસમત્તે ભૂમિભાગે પાસાદં કારેસિ . તસ્સ ઉપરિભૂમિયં પઞ્ચ ગબ્ભસતાનિ હોન્તિ, હેટ્ઠિમભૂમિયં પઞ્ચાતિ ગબ્ભસહસ્સપ્પટિમણ્ડિતો અહોસિ. સા ‘‘સુદ્ધપાસાદોવ ન સોભતી’’તિ તં પરિવારેત્વા પઞ્ચ દુવડ્ઢગેહસતાનિ, પઞ્ચ ચૂળપાસાદસતાનિ , પઞ્ચ દીઘસાલસતાનિ ચ કારાપેસિ. વિહારમહો ચતૂહિ માસેહિ નિટ્ઠાનં અગમાસિ.
Aparabhāge sāvatthiyaṃ migāraseṭṭhiputtassa puṇṇavaḍḍhanakumārassa gehaṃ gatā. Tattha naṃ migāraseṭṭhi mātuṭṭhāne ṭhapesi. Tasmā migāramātāti vuccati. Patikulaṃ gacchantiyā cassā pitā mahālatāpiḷandhanaṃ nāma kārāpesi. Tasmiṃ piḷandhane catasso vajiranāḷiyo upayogaṃ agamaṃsu, muttānaṃ ekādasa nāḷiyo, pavāḷassa dvāvīsati nāḷiyo, maṇīnaṃ tettiṃsa nāḷiyo. Iti etehi ca aññehi ca sattahi ratanehi niṭṭhānaṃ agamāsi. Taṃ sīse paṭimukkaṃ yāva pādapiṭṭhiyā bhassati. Pañcannaṃ hatthīnaṃ balaṃ dhārayamānāva naṃ itthī dhāretuṃ sakkoti. Sā aparabhāge dasabalassa aggupaṭṭhāyikā hutvā taṃ pasādhanaṃ vissajjetvā navahi koṭīhi bhagavato vihāraṃ kārayamānā karīsamatte bhūmibhāge pāsādaṃ kāresi . Tassa uparibhūmiyaṃ pañca gabbhasatāni honti, heṭṭhimabhūmiyaṃ pañcāti gabbhasahassappaṭimaṇḍito ahosi. Sā ‘‘suddhapāsādova na sobhatī’’ti taṃ parivāretvā pañca duvaḍḍhagehasatāni, pañca cūḷapāsādasatāni , pañca dīghasālasatāni ca kārāpesi. Vihāramaho catūhi māsehi niṭṭhānaṃ agamāsi.
માતુગામત્તભાવે ઠિતાય વિસાખાય વિય અઞ્ઞિસ્સા બુદ્ધસાસને ધનપરિચ્ચાગો નામ નત્થિ, પુરિસત્તભાવે ઠિતસ્સ અનાથપિણ્ડિકસ્સ વિય અઞ્ઞસ્સાતિ. સો હિ ચતુપણ્ણાસકોટિયો વિસ્સજ્જેત્વા સાવત્થિયા દક્ખિણભાગે અનુરાધપુરસ્સ મહાવિહારસદિસે ઠાને જેતવનમહાવિહારં નામ કારેસિ. વિસાખા સાવત્થિયા પાચીનભાગે ઉત્તરદેવિયા વિહારસદિસે ઠાને પુબ્બારામં નામ કારેસિ. ભગવા ઇમેસં દ્વિન્નં કુલાનં અનુકમ્પાય સાવત્થિં નિસ્સાય વિહરન્તો ઇમેસુ દ્વીસુ વિહારેસુ નિબદ્ધવાસં વસિ. એકં અન્તોવસ્સં જેતવને વસતિ, એકં પુબ્બારામે. તસ્મિં સમયે પન ભગવા પુબ્બારામે વિહરતિ. તેન વુત્તં ‘‘પુબ્બારામે મિગારમાતુપાસાદે’’તિ.
Mātugāmattabhāve ṭhitāya visākhāya viya aññissā buddhasāsane dhanapariccāgo nāma natthi, purisattabhāve ṭhitassa anāthapiṇḍikassa viya aññassāti. So hi catupaṇṇāsakoṭiyo vissajjetvā sāvatthiyā dakkhiṇabhāge anurādhapurassa mahāvihārasadise ṭhāne jetavanamahāvihāraṃ nāma kāresi. Visākhā sāvatthiyā pācīnabhāge uttaradeviyā vihārasadise ṭhāne pubbārāmaṃ nāma kāresi. Bhagavā imesaṃ dvinnaṃ kulānaṃ anukampāya sāvatthiṃ nissāya viharanto imesu dvīsu vihāresu nibaddhavāsaṃ vasi. Ekaṃ antovassaṃ jetavane vasati, ekaṃ pubbārāme. Tasmiṃ samaye pana bhagavā pubbārāme viharati. Tena vuttaṃ ‘‘pubbārāme migāramātupāsāde’’ti.
વાસેટ્ઠભારદ્વાજાતિ વાસેટ્ઠો ચ સામણેરો ભારદ્વાજો ચ. ભિક્ખૂસુ પરિવસન્તીતિ તે નેવ તિત્થિયપરિવાસં વસન્તિ, ન આપત્તિપરિવાસં. અપરિપુણ્ણવસ્સત્તા પન ભિક્ખુભાવં પત્થયમાના વસન્તિ. તેનેવાહ ‘‘ભિક્ખુભાવં આકઙ્ખમાના’’તિ. ઉભોપિ હેતે ઉદિચ્ચબ્રાહ્મણમહાસાલકુલે નિબ્બત્તા, ચત્તાલીસ ચત્તાલીસ કોટિવિભવા તિણ્ણં વેદાનં પારગૂ મજ્ઝિમનિકાયે વાસેટ્ઠસુત્તં સુત્વા સરણં ગતા, તેવિજ્જસુત્તં સુત્વા પબ્બજિત્વા ઇમસ્મિં કાલે ભિક્ખુભાવં આકઙ્ખમાના પરિવસન્તિ. અબ્ભોકાસે ચઙ્કમતીતિ ઉત્તરદક્ખિણેન આયતસ્સ પાસાદસ્સ પુરત્થિમદિસાભાગે પાસાદચ્છાયાયં યન્તરજ્જૂહિ આકડ્ઢિયમાનં રતનસતુબ્બેધં સુવણ્ણઅગ્ઘિકં વિય અનિલપથે વિધાવન્તીહિ છબ્બણ્ણાહિ બુદ્ધરસ્મીહિ સોભમાનો અપરાપરં ચઙ્કમતિ.
Vāseṭṭhabhāradvājāti vāseṭṭho ca sāmaṇero bhāradvājo ca. Bhikkhūsu parivasantīti te neva titthiyaparivāsaṃ vasanti, na āpattiparivāsaṃ. Aparipuṇṇavassattā pana bhikkhubhāvaṃ patthayamānā vasanti. Tenevāha ‘‘bhikkhubhāvaṃ ākaṅkhamānā’’ti. Ubhopi hete udiccabrāhmaṇamahāsālakule nibbattā, cattālīsa cattālīsa koṭivibhavā tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū majjhimanikāye vāseṭṭhasuttaṃ sutvā saraṇaṃ gatā, tevijjasuttaṃ sutvā pabbajitvā imasmiṃ kāle bhikkhubhāvaṃ ākaṅkhamānā parivasanti. Abbhokāse caṅkamatīti uttaradakkhiṇena āyatassa pāsādassa puratthimadisābhāge pāsādacchāyāyaṃ yantarajjūhi ākaḍḍhiyamānaṃ ratanasatubbedhaṃ suvaṇṇaagghikaṃ viya anilapathe vidhāvantīhi chabbaṇṇāhi buddharasmīhi sobhamāno aparāparaṃ caṅkamati.
૧૧૩. અનુચઙ્કમિંસૂતિ અઞ્જલિં પગ્ગય્હ ઓનતસરીરા હુત્વા અનુવત્તમાના ચઙ્કમિંસુ. વાસેટ્ઠં આમન્તેસીતિ સો તેસં પણ્ડિતતરો ગહેતબ્બં વિસ્સજ્જેતબ્બઞ્ચ જાનાતિ, તસ્મા તં આમન્તેસિ. તુમ્હે ખ્વત્થાતિ તુમ્હે ખો અત્થ. બ્રાહ્મણજચ્ચાતિ, બ્રાહ્મણજાતિકા. બ્રાહ્મણકુલીનાતિ બ્રાહ્મણેસુ કુલીના કુલસમ્પન્ના. બ્રાહ્મણકુલાતિ બ્રાહ્મણકુલતો, ભોગાદિસમ્પન્નં બ્રાહ્મણકુલં પહાયાતિ અત્થો. ન અક્કોસન્તીતિ દસવિધેન અક્કોસવત્થુના ન અક્કોસન્તિ. ન પરિભાસન્તીતિ નાનાવિધાય પરિભવકથાય ન પરિભાસન્તીતિ અત્થો. ઇતિ ભગવા ‘‘બ્રાહ્મણા ઇમે સામણેરે અક્કોસન્તિ પરિભાસન્તી’’તિ જાનમાનોવ પુચ્છતિ. કસ્મા? ઇમે મયા અપુચ્છિતા પઠમતરં ન કથેસ્સન્તિ, અકથિતે કથા ન સમુટ્ઠાતીતિ કથાસમુટ્ઠાપનત્થાય. તગ્ઘાતિ એકંસવચને નિપાતો, એકંસેનેવ નો, ભન્તે, બ્રાહ્મણા અક્કોસન્તિ પરિભાસન્તીતિ વુત્તં હોતિ. અત્તરૂપાયાતિ અત્તનો અનુરૂપાય. પરિપુણ્ણાયાતિ યથારુચિ પદબ્યઞ્જનાનિ આરોપેત્વા આરોપેત્વા પરિપૂરિતાય. નો અપરિપુણ્ણાયાતિ અન્તરા અટ્ઠપિતાય નિરન્તરં પવત્તાય.
113.Anucaṅkamiṃsūti añjaliṃ paggayha onatasarīrā hutvā anuvattamānā caṅkamiṃsu. Vāseṭṭhaṃ āmantesīti so tesaṃ paṇḍitataro gahetabbaṃ vissajjetabbañca jānāti, tasmā taṃ āmantesi. Tumhe khvatthāti tumhe kho attha. Brāhmaṇajaccāti, brāhmaṇajātikā. Brāhmaṇakulīnāti brāhmaṇesu kulīnā kulasampannā. Brāhmaṇakulāti brāhmaṇakulato, bhogādisampannaṃ brāhmaṇakulaṃ pahāyāti attho. Na akkosantīti dasavidhena akkosavatthunā na akkosanti. Na paribhāsantīti nānāvidhāya paribhavakathāya na paribhāsantīti attho. Iti bhagavā ‘‘brāhmaṇā ime sāmaṇere akkosanti paribhāsantī’’ti jānamānova pucchati. Kasmā? Ime mayā apucchitā paṭhamataraṃ na kathessanti, akathite kathā na samuṭṭhātīti kathāsamuṭṭhāpanatthāya. Tagghāti ekaṃsavacane nipāto, ekaṃseneva no, bhante, brāhmaṇā akkosanti paribhāsantīti vuttaṃ hoti. Attarūpāyāti attano anurūpāya. Paripuṇṇāyāti yathāruci padabyañjanāni āropetvā āropetvā paripūritāya. No aparipuṇṇāyāti antarā aṭṭhapitāya nirantaraṃ pavattāya.
કસ્મા પન બ્રાહ્મણા ઇમે સામણેરે અક્કોસન્તીતિ? અપ્પતિટ્ઠતાય. ઇમે હિ સામણેરા અગ્ગબ્રાહ્મણાનં પુત્તા તિણ્ણં વેદાનં પારગૂ જમ્બુદીપે બ્રાહ્મણાનં અન્તરે પાકટા સમ્ભાવિતા તેસં પબ્બજિતત્તા અઞ્ઞે બ્રાહ્મણપુત્તા પબ્બજિંસુ. અથ ખો બ્રાહ્મણા ‘‘અપતિટ્ઠા મયં જાતા’’તિ ઇમાય અપ્પતિટ્ઠતાય ગામદ્વારેપિ અન્તોગામેપિ તે દિસ્વા ‘‘તુમ્હેહિ બ્રાહ્મણસમયો ભિન્નો, મુણ્ડસમણકસ્સ પચ્છતો પચ્છતો રસગિદ્ધા હુત્વા વિચરથા’’તિઆદીનિ ચેવ પાળિયં આગતાનિ ‘‘બ્રાહ્મણોવ સેટ્ઠો વણ્ણો’’તિઆદીનિ ચ વત્વા અક્કોસન્તિ. સામણેરા તેસુ અક્કોસન્તેસુપિ કોપં વા આઘાતં વા અકત્વા કેવલં ભગવતા પુટ્ઠા ‘‘તગ્ઘ નો, ભન્તે, બ્રાહ્મણા અક્કોસન્તિ પરિભાસન્તી’’તિ આરોચેસું. અથ ને ભગવા અક્કોસનાકારં પુચ્છન્તો યથા કથં પન વોતિ પુચ્છતિ. તે આચિક્ખન્તા બ્રાહ્મણા ભન્તેતિઆદિમાહંસુ.
Kasmā pana brāhmaṇā ime sāmaṇere akkosantīti? Appatiṭṭhatāya. Ime hi sāmaṇerā aggabrāhmaṇānaṃ puttā tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū jambudīpe brāhmaṇānaṃ antare pākaṭā sambhāvitā tesaṃ pabbajitattā aññe brāhmaṇaputtā pabbajiṃsu. Atha kho brāhmaṇā ‘‘apatiṭṭhā mayaṃ jātā’’ti imāya appatiṭṭhatāya gāmadvārepi antogāmepi te disvā ‘‘tumhehi brāhmaṇasamayo bhinno, muṇḍasamaṇakassa pacchato pacchato rasagiddhā hutvā vicarathā’’tiādīni ceva pāḷiyaṃ āgatāni ‘‘brāhmaṇova seṭṭho vaṇṇo’’tiādīni ca vatvā akkosanti. Sāmaṇerā tesu akkosantesupi kopaṃ vā āghātaṃ vā akatvā kevalaṃ bhagavatā puṭṭhā ‘‘taggha no, bhante, brāhmaṇā akkosanti paribhāsantī’’ti ārocesuṃ. Atha ne bhagavā akkosanākāraṃ pucchanto yathā kathaṃ pana voti pucchati. Te ācikkhantā brāhmaṇā bhantetiādimāhaṃsu.
તત્થ સેટ્ઠો વણ્ણોતિ જાતિગોત્તાદીનં પઞ્ઞાપનટ્ઠાને બ્રાહ્મણોવ સેટ્ઠોતિ દસ્સેન્તિ. હીના અઞ્ઞે વણ્ણાતિ ઇતરે તયો વણ્ણા હીના લામકાતિ વદન્તિ. સુક્કોતિ પણ્ડરો. કણ્હોતિ કાળકો. સુજ્ઝન્તીતિ જાતિગોત્તાદીનં પઞ્ઞાપનટ્ઠાને સુજ્ઝન્તિ. બ્રહ્મુનો પુત્તાતિ મહાબ્રહ્મુનો પુત્તા. ઓરસા મુખતો જાતાતિ ઉરે વસિત્વા મુખતો નિક્ખન્તા, ઉરે કત્વા સંવડ્ઢિતાતિ વા ઓરસા. બ્રહ્મજાતિ બ્રહ્મતો નિબ્બત્તા. બ્રહ્મનિમ્મિતાતિ બ્રહ્મુના નિમ્મિતા. બ્રહ્મદાયાદાતિ બ્રહ્મુનો દાયાદા. હીનમત્થ વણ્ણં અજ્ઝુપગતાતિ હીનં વણ્ણં અજ્ઝુપગતા અત્થ. મુણ્ડકે સમણકેતિ નિન્દન્તા જિગુચ્છન્તા વદન્તિ, ન મુણ્ડકમત્તઞ્ચેવ સમણમત્તઞ્ચ સન્ધાય. ઇબ્ભેતિ ગહપતિકે. કણ્હેતિ કાળકે. બન્ધૂતિ મારસ્સ બન્ધુભૂતે મારપક્ખિકે. પાદાપચ્ચેતિ મહાબ્રહ્મુનો પાદાનં અપચ્ચભૂતે પાદતો જાતેતિ અધિપ્પાયો.
Tattha seṭṭho vaṇṇoti jātigottādīnaṃ paññāpanaṭṭhāne brāhmaṇova seṭṭhoti dassenti. Hīnā aññe vaṇṇāti itare tayo vaṇṇā hīnā lāmakāti vadanti. Sukkoti paṇḍaro. Kaṇhoti kāḷako. Sujjhantīti jātigottādīnaṃ paññāpanaṭṭhāne sujjhanti. Brahmuno puttāti mahābrahmuno puttā. Orasā mukhato jātāti ure vasitvā mukhato nikkhantā, ure katvā saṃvaḍḍhitāti vā orasā. Brahmajāti brahmato nibbattā. Brahmanimmitāti brahmunā nimmitā. Brahmadāyādāti brahmuno dāyādā. Hīnamattha vaṇṇaṃ ajjhupagatāti hīnaṃ vaṇṇaṃ ajjhupagatā attha. Muṇḍakesamaṇaketi nindantā jigucchantā vadanti, na muṇḍakamattañceva samaṇamattañca sandhāya. Ibbheti gahapatike. Kaṇheti kāḷake. Bandhūti mārassa bandhubhūte mārapakkhike. Pādāpacceti mahābrahmuno pādānaṃ apaccabhūte pādato jāteti adhippāyo.
૧૧૪. ‘‘તગ્ઘ વો, વાસેટ્ઠ, બ્રાહ્મણા પોરાણં અસ્સરન્તા એવમાહંસૂ’’તિ એત્થ વોતિ નિપાતમત્તં, સામિવચનં વા, તુમ્હાકં બ્રાહ્મણાતિ અત્થો. પોરાણન્તિ પોરાણકં અગ્ગઞ્ઞં લોકુપ્પત્તિચરિયવંસં. અસ્સરન્તાતિ અસ્સરમાના. ઇદં વુત્તં હોતિ, એકંસેન વો, વાસેટ્ઠ, બ્રાહ્મણા પોરાણં લોકુપ્પત્તિં અનનુસ્સરન્તા અજાનન્તા એવં વદન્તીતિ. ‘‘દિસ્સન્તિ ખો પના’’તિ એવમાદિ તેસં લદ્ધિભિન્દનત્થાય વુત્તં. તત્થ બ્રાહ્મણિયોતિ બ્રાહ્મણાનં પુત્તપ્પટિલાભત્થાય આવાહવિવાહવસેન કુલં આનીતા બ્રાહ્મણિયો દિસ્સન્તિ. તા ખો પનેતા અપરેન સમયેન ઉતુનિયોપિ હોન્તિ, સઞ્જાતપુપ્ફાતિ અત્થો. ગબ્ભિનિયોતિ સઞ્જાતગબ્ભા. વિજાયમાનાતિ પુત્તધીતરો જનયમાના. પાયમાનાતિ દારકે થઞ્ઞં પાયન્તિયો. યોનિજાવ સમાનાતિ બ્રાહ્મણીનં પસ્સાવમગ્ગેન જાતા સમાના. એવમાહંસૂતિ એવં વદન્તિ. કથં? ‘‘બ્રાહ્મણોવ સેટ્ઠો વણ્ણો…પે॰… બ્રહ્મદાયાદા’’તિ. યદિ પન નેસં તં સચ્ચવચનં સિયા, બ્રાહ્મણીનં કુચ્છિ મહાબ્રહ્મસ્સ ઉરો ભવેય્ય, બ્રાહ્મણીનં પસ્સાવમગ્ગો મહાબ્રહ્મુનો મુખં ભવેય્ય, ન ખો પનેતં એવં દટ્ઠબ્બં. તેનાહ ‘‘તે ચ બ્રહ્મૂનઞ્ચેવ અબ્ભાચિક્ખન્તી’’તિઆદિ.
114. ‘‘Taggha vo, vāseṭṭha, brāhmaṇā porāṇaṃ assarantā evamāhaṃsū’’ti ettha voti nipātamattaṃ, sāmivacanaṃ vā, tumhākaṃ brāhmaṇāti attho. Porāṇanti porāṇakaṃ aggaññaṃ lokuppatticariyavaṃsaṃ. Assarantāti assaramānā. Idaṃ vuttaṃ hoti, ekaṃsena vo, vāseṭṭha, brāhmaṇā porāṇaṃ lokuppattiṃ ananussarantā ajānantā evaṃ vadantīti. ‘‘Dissanti kho panā’’ti evamādi tesaṃ laddhibhindanatthāya vuttaṃ. Tattha brāhmaṇiyoti brāhmaṇānaṃ puttappaṭilābhatthāya āvāhavivāhavasena kulaṃ ānītā brāhmaṇiyo dissanti. Tā kho panetā aparena samayena utuniyopi honti, sañjātapupphāti attho. Gabbhiniyoti sañjātagabbhā. Vijāyamānāti puttadhītaro janayamānā. Pāyamānāti dārake thaññaṃ pāyantiyo. Yonijāva samānāti brāhmaṇīnaṃ passāvamaggena jātā samānā. Evamāhaṃsūti evaṃ vadanti. Kathaṃ? ‘‘Brāhmaṇova seṭṭho vaṇṇo…pe… brahmadāyādā’’ti. Yadi pana nesaṃ taṃ saccavacanaṃ siyā, brāhmaṇīnaṃ kucchi mahābrahmassa uro bhaveyya, brāhmaṇīnaṃ passāvamaggo mahābrahmuno mukhaṃ bhaveyya, na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ. Tenāha ‘‘te ca brahmūnañceva abbhācikkhantī’’tiādi.
ચતુવણ્ણસુદ્ધિવણ્ણના
Catuvaṇṇasuddhivaṇṇanā
એત્તાવતા ‘‘મયં મહાબ્રહ્મુનો ઉરે વસિત્વા મુખતો નિક્ખન્તાતિ વત્તું મા લભન્તૂ’’તિ ઇમં મુખચ્છેદકવાદં વત્વા પુન ચત્તારોપિ વણ્ણા કુસલે ધમ્મે સમાદાય વત્તન્તાવ સુજ્ઝન્તીતિ દસ્સનત્થં ચત્તારોમે, વાસેટ્ઠ, વણ્ણાતિઆદિમાહ. અકુસલસઙ્ખાતાતિ અકુસલાતિ સઙ્ખાતા અકુસલકોટ્ઠાસભૂતા વા. એસ નયો સબ્બત્થ. ન અલમરિયાતિ અરિયભાવે અસમત્થા. કણ્હાતિ પકતિકાળકા. કણ્હવિપાકાતિ વિપાકોપિ નેસં કણ્હો દુક્ખોતિ અત્થો. ખત્તિયેપિ તેતિ ખત્તિયમ્હિપિ તે. એકચ્ચેતિ એકસ્મિં. એસ નયો સબ્બત્થ.
Ettāvatā ‘‘mayaṃ mahābrahmuno ure vasitvā mukhato nikkhantāti vattuṃ mā labhantū’’ti imaṃ mukhacchedakavādaṃ vatvā puna cattāropi vaṇṇā kusale dhamme samādāya vattantāva sujjhantīti dassanatthaṃ cattārome, vāseṭṭha, vaṇṇātiādimāha. Akusalasaṅkhātāti akusalāti saṅkhātā akusalakoṭṭhāsabhūtā vā. Esa nayo sabbattha. Na alamariyāti ariyabhāve asamatthā. Kaṇhāti pakatikāḷakā. Kaṇhavipākāti vipākopi nesaṃ kaṇho dukkhoti attho. Khattiyepi teti khattiyamhipi te. Ekacceti ekasmiṃ. Esa nayo sabbattha.
સુક્કાતિ નિક્કિલેસભાવેન પણ્ડરા. સુક્કવિપાકાતિ વિપાકોપિ નેસં સુક્કો સુખોતિ અત્થો.
Sukkāti nikkilesabhāvena paṇḍarā. Sukkavipākāti vipākopi nesaṃ sukko sukhoti attho.
૧૧૬. ઉભયવોકિણ્ણેસુ વત્તમાનેસૂતિ ઉભયેસુ વોકિણ્ણેસુ મિસ્સીભૂતેસુ હુત્વા વત્તમાનેસુ. કતમેસુ ઉભયેસૂતિ? કણ્હસુક્કેસુ ધમ્મેસુ વિઞ્ઞુગરહિતેસુ ચેવ વિઞ્ઞુપ્પસત્થેસુ ચ. યદેત્થ બ્રાહ્મણા એવમાહંસૂતિ એત્થ એતેસુ કણ્હસુક્કધમ્મેસુ વત્તમાનાપિ બ્રાહ્મણા યદેતં એવં વદન્તિ ‘‘બ્રાહ્મણોવ સેટ્ઠો વણ્ણો’’તિઆદિ. તં નેસં વિઞ્ઞૂ નાનુજાનન્તીતિ યે લોકે પણ્ડિતા, તે નાનુમોદન્તિ, ન પસંસન્તીતિ અત્થો. તં કિસ્સ હેતુ? ઇમેસઞ્હિ વાસેટ્ઠાતિઆદિમ્હિ અયં સઙ્ખેપત્થો. યં વુત્તં નાનુજાનન્તીતિ, તં કસ્માતિ ચે? યસ્મા ઇમેસં ચતુન્નં વણ્ણાનં યો ભિક્ખુ અરહં…પે॰… સમ્મદઞ્ઞા વિમુત્તો, સો તેસં અગ્ગમક્ખાયતિ, તે ચ ન એવરૂપા. તસ્મા નેસં વિઞ્ઞૂ નાનુજાનન્તિ.
116.Ubhayavokiṇṇesu vattamānesūti ubhayesu vokiṇṇesu missībhūtesu hutvā vattamānesu. Katamesu ubhayesūti? Kaṇhasukkesu dhammesu viññugarahitesu ceva viññuppasatthesu ca. Yadettha brāhmaṇā evamāhaṃsūti ettha etesu kaṇhasukkadhammesu vattamānāpi brāhmaṇā yadetaṃ evaṃ vadanti ‘‘brāhmaṇova seṭṭho vaṇṇo’’tiādi. Taṃ nesaṃ viññū nānujānantīti ye loke paṇḍitā, te nānumodanti, na pasaṃsantīti attho. Taṃ kissa hetu? Imesañhi vāseṭṭhātiādimhi ayaṃ saṅkhepattho. Yaṃ vuttaṃ nānujānantīti, taṃ kasmāti ce? Yasmā imesaṃ catunnaṃ vaṇṇānaṃ yo bhikkhu arahaṃ…pe… sammadaññā vimutto, so tesaṃ aggamakkhāyati, te ca na evarūpā. Tasmā nesaṃ viññū nānujānanti.
અરહન્તિઆદિપદેસુ ચેત્થ કિલેસાનં આરકત્તાદીહિ કારણેહિ અરહં. આસવાનં ખીણત્તા ખીણાસવો . સત્ત સેક્ખા પુથુજ્જનકલ્યાણકા ચ બ્રહ્મચરિયવાસં વસન્તિ નામ. અયં પન વુત્થવાસોતિ વુસિતવા. ચતૂહિ મગ્ગેહિ ચતૂસુ સચ્ચેસુ પરિજાનનાદિકરણીયં કતં અસ્સાતિ કતકરણીયો. કિલેસભારો ચ ખન્ધભારો ચ ઓહિતો અસ્સાતિ ઓહિતભારો. ઓહિતોતિ ઓહારિતો. સુન્દરો અત્થો, સકો વા અત્થો સદત્થો, અનુપ્પત્તો સદત્થો એતેનાતિ અનુપ્પત્તસદત્થો. ભવસંયોજનં વુચ્ચતિ તણ્હા, સા પરિક્ખીણા અસ્સાતિ પરિક્ખીણભવસંયોજનો. સમ્મદઞ્ઞા વિમુત્તોતિ સમ્મા હેતુના કારણેન જાનિત્વા વિમુત્તો. જનેતસ્મિન્તિ જને એતસ્મિં, ઇમસ્મિં લોકેતિ અત્થો. દિટ્ઠે ચેવ ધમ્મે અભિસમ્પરાયઞ્ચાતિ ઇધત્તભાવે ચ પરત્તભાવે.
Arahantiādipadesu cettha kilesānaṃ ārakattādīhi kāraṇehi arahaṃ. Āsavānaṃ khīṇattā khīṇāsavo. Satta sekkhā puthujjanakalyāṇakā ca brahmacariyavāsaṃ vasanti nāma. Ayaṃ pana vutthavāsoti vusitavā. Catūhi maggehi catūsu saccesu parijānanādikaraṇīyaṃ kataṃ assāti katakaraṇīyo. Kilesabhāro ca khandhabhāro ca ohito assāti ohitabhāro. Ohitoti ohārito. Sundaro attho, sako vā attho sadattho, anuppatto sadattho etenāti anuppattasadattho. Bhavasaṃyojanaṃ vuccati taṇhā, sā parikkhīṇā assāti parikkhīṇabhavasaṃyojano. Sammadaññā vimuttoti sammā hetunā kāraṇena jānitvā vimutto. Janetasminti jane etasmiṃ, imasmiṃ loketi attho. Diṭṭhe ceva dhamme abhisamparāyañcāti idhattabhāve ca parattabhāve.
૧૧૭. અનન્તરાતિ અન્તરવિરહિતા, અત્તનો કુલેન સદિસાતિ અત્થો. અનુયુત્તાતિ વસવત્તિનો. નિપચ્ચકારન્તિ મહલ્લકતરા નિપચ્ચકારં દસ્સેન્તિ. દહરતરા અભિવાદનાદીનિ કરોન્તિ. તત્થ સામીચિકમ્મન્તિ તંતંવત્તકરણાદિ અનુચ્છવિકકમ્મં.
117.Anantarāti antaravirahitā, attano kulena sadisāti attho. Anuyuttāti vasavattino. Nipaccakāranti mahallakatarā nipaccakāraṃ dassenti. Daharatarā abhivādanādīni karonti. Tattha sāmīcikammanti taṃtaṃvattakaraṇādi anucchavikakammaṃ.
૧૧૮. નિવિટ્ઠાતિ અભિનિવિટ્ઠા અચલટ્ઠિતા. કસ્સ પન એવરૂપા સદ્ધા હોતીતિ? સોતાપન્નસ્સ. સો હિ નિવિટ્ઠસદ્ધો અસિના સીસે છેજ્જમાનેપિ બુદ્ધો અબુદ્ધોતિ વા, ધમ્મો અધમ્મોતિ વા, સઙ્ઘો અસઙ્ઘોતિ વા ન વદતિ. પતિટ્ઠિતસદ્ધો હોતિ સૂરમ્બટ્ઠો વિય.
118.Niviṭṭhāti abhiniviṭṭhā acalaṭṭhitā. Kassa pana evarūpā saddhā hotīti? Sotāpannassa. So hi niviṭṭhasaddho asinā sīse chejjamānepi buddho abuddhoti vā, dhammo adhammoti vā, saṅgho asaṅghoti vā na vadati. Patiṭṭhitasaddho hoti sūrambaṭṭho viya.
સો કિર સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા સોતાપન્નો હુત્વા ગેહં અગમાસિ. અથ મારો દ્વત્તિંસવરલક્ખણપ્પટિમણ્ડિતં બુદ્ધરૂપં માપેત્વા તસ્સ ઘરદ્વારે ઠત્વા ‘‘સત્થા આગતો’’તિ સાસનં પહિણિ. સૂરમ્બટ્ઠો ચિન્તેસિ ‘‘અહં ઇદાનેવ સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા આગતો, કિં નુ ખો ભવિસ્સતી’’તિ ઉપસઙ્કમિત્વા સત્થુસઞ્ઞાય વન્દિત્વા અટ્ઠાસિ. મારો આહ – ‘‘અમ્બટ્ઠ, યં તે મયા ‘રૂપં અનિચ્ચં…પે॰… વિઞ્ઞાણં અનિચ્ચન્તિ કથિતં, તં દુક્કથિતં. અનુપધારેત્વાવ હિ મયા એવં વુત્તં. તસ્મા ત્વં ‘રૂપં નિચ્ચં…પે॰… વિઞ્ઞાણં નિચ્ચ’ન્તિ ગણ્હાહી’’તિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘અટ્ઠાનમેતં યં બુદ્ધા અનુપધારેત્વા અપચ્ચક્ખં કત્વા કિઞ્ચિ કથેય્યું, અદ્ધા અયં મય્હં વિચ્છિન્દજનનત્થં મારો આગતો’’તિ. તતો નં ‘‘ત્વં મારોસી’’તિ આહ. સો મુસાવાદં કાતું નાસક્ખિ. ‘‘આમ મારોસ્મી’’તિ પટિજાનાતિ. ‘‘કસ્મા આગતોસી’’તિ? તવ સદ્ધાચાલનત્થન્તિ આહ. ‘‘કણ્હ પાપિમ, ત્વં તાવ એકો તિટ્ઠ, તાદિસાનં મારાનં સતમ્પિ સહસ્સમ્પિ સતસહસ્સમ્પિ મમ સદ્ધં ચાલેતું અસમત્થં, મગ્ગેન આગતસદ્ધા નામ થિરા સિલાપથવિયં પતિટ્ઠિતસિનેરુ વિય અચલા હોતિ, કિં ત્વં એત્થા’’તિ અચ્છરં પહરિ. સો ઠાતું અસક્કોન્તો તત્થેવ અન્તરધાયિ. એવરૂપં સદ્ધં સન્ધાયેતં વુત્તં ‘‘નિવિટ્ઠા’’તિ.
So kira satthu dhammadesanaṃ sutvā sotāpanno hutvā gehaṃ agamāsi. Atha māro dvattiṃsavaralakkhaṇappaṭimaṇḍitaṃ buddharūpaṃ māpetvā tassa gharadvāre ṭhatvā ‘‘satthā āgato’’ti sāsanaṃ pahiṇi. Sūrambaṭṭho cintesi ‘‘ahaṃ idāneva satthu santike dhammaṃ sutvā āgato, kiṃ nu kho bhavissatī’’ti upasaṅkamitvā satthusaññāya vanditvā aṭṭhāsi. Māro āha – ‘‘ambaṭṭha, yaṃ te mayā ‘rūpaṃ aniccaṃ…pe… viññāṇaṃ aniccanti kathitaṃ, taṃ dukkathitaṃ. Anupadhāretvāva hi mayā evaṃ vuttaṃ. Tasmā tvaṃ ‘rūpaṃ niccaṃ…pe… viññāṇaṃ nicca’nti gaṇhāhī’’ti. So cintesi – ‘‘aṭṭhānametaṃ yaṃ buddhā anupadhāretvā apaccakkhaṃ katvā kiñci katheyyuṃ, addhā ayaṃ mayhaṃ vicchindajananatthaṃ māro āgato’’ti. Tato naṃ ‘‘tvaṃ mārosī’’ti āha. So musāvādaṃ kātuṃ nāsakkhi. ‘‘Āma mārosmī’’ti paṭijānāti. ‘‘Kasmā āgatosī’’ti? Tava saddhācālanatthanti āha. ‘‘Kaṇha pāpima, tvaṃ tāva eko tiṭṭha, tādisānaṃ mārānaṃ satampi sahassampi satasahassampi mama saddhaṃ cāletuṃ asamatthaṃ, maggena āgatasaddhā nāma thirā silāpathaviyaṃ patiṭṭhitasineru viya acalā hoti, kiṃ tvaṃ etthā’’ti accharaṃ pahari. So ṭhātuṃ asakkonto tattheva antaradhāyi. Evarūpaṃ saddhaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ ‘‘niviṭṭhā’’ti.
મૂલજાતા પતિટ્ઠિતાતિ મગ્ગમૂલસ્સ સઞ્જાતત્તા તેન મગ્ગમૂલેન પતિટ્ઠિતા. દળ્હાતિ થિરા. અસંહારિયાતિ સુનિખાતઇન્દખીલો વિય કેનચિ ચાલેતું અસક્કુણેય્યા. તસ્સેતં કલ્લં વચનાયાતિ તસ્સ અરિયસાવકસ્સ યુત્તમેતં વત્તું. કિન્તિ? ‘‘ભગવતોમ્હિ પુત્તો ઓરસો’’તિ એવમાદિ. સો હિ ભગવન્તં નિસ્સાય અરિયભૂમિયં જાતોતિ ભગવતો પુત્તો. ઉરે વસિત્વા મુખતો નિક્ખન્તધમ્મઘોસવસેન મગ્ગફલેસુ પતિટ્ઠિતત્તા ઓરસો મુખતો જાતો. અરિયધમ્મતો જાતત્તા અરિયધમ્મેન ચ નિમ્મિતત્તા ધમ્મજો ધમ્મનિમ્મિતો. નવલોકુત્તરધમ્મદાયજ્જં અરહતીતિ ધમ્મદાયાદો. તં કિસ્સ હેતૂતિ યદેતં ‘‘ભગવતોમ્હિ પુત્તો’’તિ વત્વા ‘‘ધમ્મજો ધમ્મનિમ્મિતો’’તિ વુત્તં, તં કસ્માતિ ચે? ઇદાનિસ્સ અત્થં દસ્સેન્તો તથાગતસ્સ હેતન્તિઆદિમાહ. તત્થ ‘‘ધમ્મકાયો ઇતિપી’’તિ કસ્મા તથાગતો ‘‘ધમ્મકાયો’’તિ વુત્તો? તથાગતો હિ તેપિટકં બુદ્ધવચનં હદયેન ચિન્તેત્વા વાચાય અભિનીહરિ. તેનસ્સ કાયો ધમ્મમયત્તા ધમ્મોવ. ઇતિ ધમ્મો કાયો અસ્સાતિ ધમ્મકાયો. ધમ્મકાયત્તા એવ બ્રહ્મકાયો. ધમ્મો હિ સેટ્ઠત્થેન બ્રહ્માતિ વુચ્ચતિ. ધમ્મભૂતોતિ ધમ્મસભાવો. ધમ્મભૂતત્તા એવ બ્રહ્મભૂતો.
Mūlajātāpatiṭṭhitāti maggamūlassa sañjātattā tena maggamūlena patiṭṭhitā. Daḷhāti thirā. Asaṃhāriyāti sunikhātaindakhīlo viya kenaci cāletuṃ asakkuṇeyyā. Tassetaṃ kallaṃ vacanāyāti tassa ariyasāvakassa yuttametaṃ vattuṃ. Kinti? ‘‘Bhagavatomhi putto oraso’’ti evamādi. So hi bhagavantaṃ nissāya ariyabhūmiyaṃ jātoti bhagavato putto. Ure vasitvā mukhato nikkhantadhammaghosavasena maggaphalesu patiṭṭhitattā oraso mukhato jāto. Ariyadhammato jātattā ariyadhammena ca nimmitattā dhammajo dhammanimmito. Navalokuttaradhammadāyajjaṃ arahatīti dhammadāyādo. Taṃ kissa hetūti yadetaṃ ‘‘bhagavatomhi putto’’ti vatvā ‘‘dhammajo dhammanimmito’’ti vuttaṃ, taṃ kasmāti ce? Idānissa atthaṃ dassento tathāgatassa hetantiādimāha. Tattha ‘‘dhammakāyo itipī’’ti kasmā tathāgato ‘‘dhammakāyo’’ti vutto? Tathāgato hi tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ hadayena cintetvā vācāya abhinīhari. Tenassa kāyo dhammamayattā dhammova. Iti dhammo kāyo assāti dhammakāyo. Dhammakāyattā eva brahmakāyo. Dhammo hi seṭṭhatthena brahmāti vuccati. Dhammabhūtoti dhammasabhāvo. Dhammabhūtattā eva brahmabhūto.
૧૧૯. એત્તાવતા ભગવા સેટ્ઠચ્છેદકવાદં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અપરેનપિ નયેન સેટ્ઠચ્છેદકવાદમેવ દસ્સેતું હોતિ ખો સો, વાસેટ્ઠ, સમયોતિઆદિમાહ. તત્થ સંવટ્ટવિવટ્ટકથા બ્રહ્મજાલે વિત્થારિતાવ. ઇત્થત્તં આગચ્છન્તીતિ ઇત્થભાવં મનુસ્સત્તં આગચ્છન્તિ. તેધ હોન્તિ મનોમયાતિ તે ઇધ મનુસ્સલોકે નિબ્બત્તમાનાપિ ઓપપાતિકા હુત્વા મનેનેવ નિબ્બત્તાતિ મનોમયા. બ્રહ્મલોકે વિય ઇધાપિ નેસં પીતિયેવ આહારકિચ્ચં સાધેતીતિ પીતિભક્ખા. એતેનેવ નયેન સયંપભાદીનિપિ વેદિતબ્બાનીતિ.
119. Ettāvatā bhagavā seṭṭhacchedakavādaṃ dassetvā idāni aparenapi nayena seṭṭhacchedakavādameva dassetuṃ hoti kho so, vāseṭṭha, samayotiādimāha. Tattha saṃvaṭṭavivaṭṭakathā brahmajāle vitthāritāva. Itthattaṃ āgacchantīti itthabhāvaṃ manussattaṃ āgacchanti. Tedha honti manomayāti te idha manussaloke nibbattamānāpi opapātikā hutvā maneneva nibbattāti manomayā. Brahmaloke viya idhāpi nesaṃ pītiyeva āhārakiccaṃ sādhetīti pītibhakkhā. Eteneva nayena sayaṃpabhādīnipi veditabbānīti.
રસપથવિપાતુભાવવણ્ણના
Rasapathavipātubhāvavaṇṇanā
૧૨૦. એકોદકીભૂતન્તિ સબ્બં ચક્કવાળં એકોદકમેવ ભૂતં. અન્ધકારોતિ તમો. અન્ધકારતિમિસાતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણુપ્પત્તિનિવારણેન અન્ધભાવકરણં બહલતમં. સમતનીતિ પતિટ્ઠહિ સમન્તતો પત્થરિ. પયસો તત્તસ્સાતિ તત્તસ્સ ખીરસ્સ. વણ્ણસમ્પન્નાતિ વણ્ણેન સમ્પન્ના. કણિકારપુપ્ફસદિસો હિસ્સા વણ્ણો અહોસિ. ગન્ધસમ્પન્નાતિ ગન્ધેન સમ્પન્ના દિબ્બગન્ધં વાયતિ. રસસમ્પન્નાતિ રસેન સમ્પન્ના પક્ખિત્તદિબ્બોજા વિય હોતિ. ખુદ્દમધુન્તિ ખુદ્દકમક્ખિકાહિ કતમધું. અનેળકન્તિ નિદ્દોસં મક્ખિકણ્ડકવિરહિતં. લોલજાતિકોતિ લોલસભાવો. અતીતાનન્તરેપિ કપ્પે લોલોયેવ. અમ્ભોતિ અચ્છરિયજાતો આહ. કિમેવિદં ભવિસ્સતીતિ વણ્ણોપિસ્સા મનાપો ગન્ધોપિ, રસો પનસ્સા કીદિસો ભવિસ્સતીતિ અત્થો. યો તત્થ ઉપ્પન્નલોભો, સો રસપથવિં અઙ્ગુલિયા સાયિ, અઙ્ગુલિયા ગહેત્વા જિવ્હગ્ગે ઠપેસિ.
120.Ekodakībhūtanti sabbaṃ cakkavāḷaṃ ekodakameva bhūtaṃ. Andhakāroti tamo. Andhakāratimisāti cakkhuviññāṇuppattinivāraṇena andhabhāvakaraṇaṃ bahalatamaṃ. Samatanīti patiṭṭhahi samantato patthari. Payasotattassāti tattassa khīrassa. Vaṇṇasampannāti vaṇṇena sampannā. Kaṇikārapupphasadiso hissā vaṇṇo ahosi. Gandhasampannāti gandhena sampannā dibbagandhaṃ vāyati. Rasasampannāti rasena sampannā pakkhittadibbojā viya hoti. Khuddamadhunti khuddakamakkhikāhi katamadhuṃ. Aneḷakanti niddosaṃ makkhikaṇḍakavirahitaṃ. Lolajātikoti lolasabhāvo. Atītānantarepi kappe loloyeva. Ambhoti acchariyajāto āha. Kimevidaṃ bhavissatīti vaṇṇopissā manāpo gandhopi, raso panassā kīdiso bhavissatīti attho. Yo tattha uppannalobho, so rasapathaviṃ aṅguliyā sāyi, aṅguliyā gahetvā jivhagge ṭhapesi.
અચ્છાદેસીતિ જિવ્હગ્ગે ઠપિતમત્તા સત્ત રસહરણીસહસ્સાનિ ફરિત્વા મનાપા હુત્વા તિટ્ઠતિ. તણ્હા ચસ્સ ઓક્કમીતિ તત્થ ચસ્સ તણ્હા ઉપ્પજ્જિ.
Acchādesīti jivhagge ṭhapitamattā satta rasaharaṇīsahassāni pharitvā manāpā hutvā tiṭṭhati. Taṇhā cassa okkamīti tattha cassa taṇhā uppajji.
ચન્દિમસૂરિયાદિપાતુભાવવણ્ણના
Candimasūriyādipātubhāvavaṇṇanā
૧૨૧. આલુપ્પકારકં ઉપક્કમિંસુ પરિભુઞ્જિતુન્તિ આલોપં કત્વા પિણ્ડે પિણ્ડે છિન્દિત્વા પરિભુઞ્જિતું આરભિંસુ. ચન્દિમસૂરિયાતિ ચન્દિમા ચ સૂરિયો ચ. પાતુરહેસુન્તિ પાતુભવિંસુ.
121.Āluppakārakaṃ upakkamiṃsu paribhuñjitunti ālopaṃ katvā piṇḍe piṇḍe chinditvā paribhuñjituṃ ārabhiṃsu. Candimasūriyāti candimā ca sūriyo ca. Pāturahesunti pātubhaviṃsu.
કો પન તેસં પઠમં પાતુભવિ, કો કસ્મિં વસતિ, કસ્સ કિં પમાણં, કો ઉપરિ, કો સીઘં ગચ્છતિ, કતિ નેસં વીથિયો, કથં ચરન્તિ, કિત્તકે ઠાને આલોકં કરોન્તીતિ? ઉભો એકતો પાતુભવન્તિ. સૂરિયો પઠમતરં પઞ્ઞાયતિ. તેસઞ્હિ સત્તાનં સયંપભાય અન્તરહિતાય અન્ધકારો અહોસિ. તે ભીતતસિતા ‘‘ભદ્દકં વતસ્સ સચે આલોકો પાતુભવેય્યા’’તિ ચિન્તયિંસુ. તતો મહાજનસ્સ સૂરભાવં જનયમાનં સૂરિયમણ્ડલં ઉટ્ઠહિ. તેનેવસ્સ સૂરિયોતિ નામં અહોસિ. તસ્મિં દિવસં આલોકં કત્વા અત્થઙ્ગતે પુન અન્ધકારો અહોસિ. તે ‘‘ભદ્દકં વતસ્સ સચે અઞ્ઞો આલોકો ઉપ્પજ્જેય્યા’’તિ ચિન્તયિંસુ. અથ નેસં છન્દં ઞત્વાવ ચન્દમણ્ડલં ઉટ્ઠહિ. તેનેવસ્સ ચન્દોતિ નામં અહોસિ.
Ko pana tesaṃ paṭhamaṃ pātubhavi, ko kasmiṃ vasati, kassa kiṃ pamāṇaṃ, ko upari, ko sīghaṃ gacchati, kati nesaṃ vīthiyo, kathaṃ caranti, kittake ṭhāne ālokaṃ karontīti? Ubho ekato pātubhavanti. Sūriyo paṭhamataraṃ paññāyati. Tesañhi sattānaṃ sayaṃpabhāya antarahitāya andhakāro ahosi. Te bhītatasitā ‘‘bhaddakaṃ vatassa sace āloko pātubhaveyyā’’ti cintayiṃsu. Tato mahājanassa sūrabhāvaṃ janayamānaṃ sūriyamaṇḍalaṃ uṭṭhahi. Tenevassa sūriyoti nāmaṃ ahosi. Tasmiṃ divasaṃ ālokaṃ katvā atthaṅgate puna andhakāro ahosi. Te ‘‘bhaddakaṃ vatassa sace añño āloko uppajjeyyā’’ti cintayiṃsu. Atha nesaṃ chandaṃ ñatvāva candamaṇḍalaṃ uṭṭhahi. Tenevassa candoti nāmaṃ ahosi.
તેસુ ચન્દો અન્તોમણિવિમાને વસતિ. તં બહિ રજતેન પરિક્ખિત્તં . ઉભયમ્પિ સીતલમેવ અહોસિ. સૂરિયો અન્તોકનકવિમાને વસતિ. તં બાહિરં ફલિકપરિક્ખિત્તં હોતિ. ઉભયમ્પિ ઉણ્હમેવ.
Tesu cando antomaṇivimāne vasati. Taṃ bahi rajatena parikkhittaṃ . Ubhayampi sītalameva ahosi. Sūriyo antokanakavimāne vasati. Taṃ bāhiraṃ phalikaparikkhittaṃ hoti. Ubhayampi uṇhameva.
પમાણતો ચન્દો ઉજુકં એકૂનપઞ્ઞાસયોજનો. પરિમણ્ડલતો તીહિ યોજનેહિ ઊનદિયડ્ઢસતયોજનો. સૂરિયો ઉજુકં પઞ્ઞાસયોજનો, પરિમણ્ડલતો દિયડ્ઢસતયોજનો.
Pamāṇato cando ujukaṃ ekūnapaññāsayojano. Parimaṇḍalato tīhi yojanehi ūnadiyaḍḍhasatayojano. Sūriyo ujukaṃ paññāsayojano, parimaṇḍalato diyaḍḍhasatayojano.
ચન્દો હેટ્ઠા, સૂરિયો ઉપરિ, અન્તરા નેસં યોજનં હોતિ. ચન્દસ્સ હેટ્ઠિમન્તતો સૂરિયસ્સ ઉપરિમન્તતો યોજનસતં હોતિ.
Cando heṭṭhā, sūriyo upari, antarā nesaṃ yojanaṃ hoti. Candassa heṭṭhimantato sūriyassa uparimantato yojanasataṃ hoti.
ચન્દો ઉજુકં સણિકં ગચ્છતિ, તિરિયં સીઘં. દ્વીસુ પસ્સેસુ નક્ખત્તતારકા ગચ્છન્તિ. ચન્દો ધેનુ વિય વચ્છં તં તં નક્ખત્તં ઉપસઙ્કમતિ. નક્ખત્તાનિ પન અત્તનો ઠાનં ન વિજહન્તિ. સૂરિયસ્સ ઉજુકં ગમનં સીઘં, તિરિયં ગમનં દન્ધં. સો કાળપક્ખઉપોસથતો પાટિપદદિવસે યોજનાનં સતસહસ્સં ચન્દમણ્ડલં ઓહાય ગચ્છતિ. અથ ચન્દો લેખા વિય પઞ્ઞાયતિ. પક્ખસ્સ દુતિયાય સતસહસ્સન્તિ એવં યાવ ઉપોસથદિવસા સતસહસ્સં સતસહસ્સં ઓહાય ગચ્છતિ. અથ ચન્દો અનુક્કમેન વડ્ઢિત્વા ઉપોસથદિવસે પરિપુણ્ણો હોતિ. પુન પાટિપદદિવસે યોજનાનં સતસહસ્સં ધાવિત્વા ગણ્હાતિ. દુતિયાય સતસહસ્સન્તિ એવં યાવ ઉપોસથદિવસા સતસહસ્સં સતસહસ્સં ધાવિત્વા ગણ્હાતિ. અથ ચન્દો અનુક્કમેન હાયિત્વા ઉપોસથદિવસે સબ્બસો ન પઞ્ઞાયતિ. ચન્દં હેટ્ઠા કત્વા સૂરિયો ઉપરિ હોતિ. મહતિયા પાતિયા ખુદ્દકભાજનં વિય ચન્દમણ્ડલં પિધીયતિ. મજ્ઝન્હિકે ગેહચ્છાયા વિય ચન્દસ્સ છાયા ન પઞ્ઞાયતિ. સો છાયાય અપઞ્ઞાયમાનાય દૂરે ઠિતાનં દિવા પદીપો વિય સયમ્પિ ન પઞ્ઞાયતિ.
Cando ujukaṃ saṇikaṃ gacchati, tiriyaṃ sīghaṃ. Dvīsu passesu nakkhattatārakā gacchanti. Cando dhenu viya vacchaṃ taṃ taṃ nakkhattaṃ upasaṅkamati. Nakkhattāni pana attano ṭhānaṃ na vijahanti. Sūriyassa ujukaṃ gamanaṃ sīghaṃ, tiriyaṃ gamanaṃ dandhaṃ. So kāḷapakkhauposathato pāṭipadadivase yojanānaṃ satasahassaṃ candamaṇḍalaṃ ohāya gacchati. Atha cando lekhā viya paññāyati. Pakkhassa dutiyāya satasahassanti evaṃ yāva uposathadivasā satasahassaṃ satasahassaṃ ohāya gacchati. Atha cando anukkamena vaḍḍhitvā uposathadivase paripuṇṇo hoti. Puna pāṭipadadivase yojanānaṃ satasahassaṃ dhāvitvā gaṇhāti. Dutiyāya satasahassanti evaṃ yāva uposathadivasā satasahassaṃ satasahassaṃ dhāvitvā gaṇhāti. Atha cando anukkamena hāyitvā uposathadivase sabbaso na paññāyati. Candaṃ heṭṭhā katvā sūriyo upari hoti. Mahatiyā pātiyā khuddakabhājanaṃ viya candamaṇḍalaṃ pidhīyati. Majjhanhike gehacchāyā viya candassa chāyā na paññāyati. So chāyāya apaññāyamānāya dūre ṭhitānaṃ divā padīpo viya sayampi na paññāyati.
કતિ નેસં વીથિયોતિ એત્થ પન અજવીથિ, નાગવીથિ, ગોવીથીતિ તિસ્સો વીથિયો હોન્તિ. તત્થ અજાનં ઉદકં પટિકૂલં હોતિ, હત્થિનાગાનં મનાપં. ગુન્નં સીતુણ્હસમતાય ફાસુ હોતિ. તસ્મા યં કાલં ચન્દિમસૂરિયા અજવીથિં આરુહન્તિ, તદા દેવો એકબિન્દુમ્પિ ન વસ્સતિ. યદા નાગવીથિં આરોહન્તિ, તદા ભિન્નં વિય નભં પગ્ઘરતિ. યદા ગોવીથિં આરોહન્તિ, તદા ઉતુસમતા સમ્પજ્જતિ. ચન્દિમસૂરિયા છમાસે સિનેરુતો બહિ નિક્ખમન્તિ, છમાસે અન્તો વિચરન્તિ. તે હિ આસાળ્હમાસે સિનેરુસમીપેન વિચરન્તિ. તતો પરે દ્વે માસે નિક્ખમિત્વા બહિ વિચરન્તા પઠમકત્તિકમાસે મજ્ઝેન ગચ્છન્તિ. તતો ચક્કવાળાભિમુખા ગન્ત્વા તયો માસે ચક્કવાળસમીપેન ચરિત્વા પુન નિક્ખમિત્વા ચિત્રમાસે મજ્ઝેન ગન્ત્વા તતો દ્વે માસે સિનેરુભિમુખા પક્ખન્દિત્વા પુન આસાળ્હે સિનેરુસમીપેન ચરન્તિ.
Kati nesaṃ vīthiyoti ettha pana ajavīthi, nāgavīthi, govīthīti tisso vīthiyo honti. Tattha ajānaṃ udakaṃ paṭikūlaṃ hoti, hatthināgānaṃ manāpaṃ. Gunnaṃ sītuṇhasamatāya phāsu hoti. Tasmā yaṃ kālaṃ candimasūriyā ajavīthiṃ āruhanti, tadā devo ekabindumpi na vassati. Yadā nāgavīthiṃ ārohanti, tadā bhinnaṃ viya nabhaṃ paggharati. Yadā govīthiṃ ārohanti, tadā utusamatā sampajjati. Candimasūriyā chamāse sineruto bahi nikkhamanti, chamāse anto vicaranti. Te hi āsāḷhamāse sinerusamīpena vicaranti. Tato pare dve māse nikkhamitvā bahi vicarantā paṭhamakattikamāse majjhena gacchanti. Tato cakkavāḷābhimukhā gantvā tayo māse cakkavāḷasamīpena caritvā puna nikkhamitvā citramāse majjhena gantvā tato dve māse sinerubhimukhā pakkhanditvā puna āsāḷhe sinerusamīpena caranti.
કિત્તકે ઠાને આલોકં કરોન્તીતિ? એકપ્પહારેન તીસુ દીપેસુ આલોકં કરોન્તિ. કથં? ઇમસ્મિઞ્હિ દીપે સૂરિયુગ્ગમનકાલો પુબ્બવિદેહે મજ્ઝન્હિકો હોતિ, ઉત્તરકુરૂસુ અત્થઙ્ગમનકાલો, અપરગોયાને મજ્ઝિમયામો. પુબ્બવિદેહમ્હિ ઉગ્ગમનકાલો ઉત્તરકુરૂસુ મજ્ઝન્હિકો, અપરગોયાને અત્થઙ્ગમનકાલો, ઇધ મજ્ઝિમયામો. ઉત્તરકુરૂસુ ઉગ્ગમનકાલો અપરગોયાને મજ્ઝન્હિકો, ઇધ અત્થઙ્ગમનકાલો, પુબ્બવિદેહે મજ્ઝિમયામો. અપરગોયાનદીપે ઉગ્ગમનકાલો ઇધ મજ્ઝન્હિકો, પુબ્બવિદેહે અત્થઙ્ગમનકાલો, ઉત્તરકુરૂસુ મજ્ઝિમયામોતિ.
Kittake ṭhāne ālokaṃ karontīti? Ekappahārena tīsu dīpesu ālokaṃ karonti. Kathaṃ? Imasmiñhi dīpe sūriyuggamanakālo pubbavidehe majjhanhiko hoti, uttarakurūsu atthaṅgamanakālo, aparagoyāne majjhimayāmo. Pubbavidehamhi uggamanakālo uttarakurūsu majjhanhiko, aparagoyāne atthaṅgamanakālo, idha majjhimayāmo. Uttarakurūsu uggamanakālo aparagoyāne majjhanhiko, idha atthaṅgamanakālo, pubbavidehe majjhimayāmo. Aparagoyānadīpe uggamanakālo idha majjhanhiko, pubbavidehe atthaṅgamanakālo, uttarakurūsu majjhimayāmoti.
નક્ખત્તાનિ તારકરૂપાનીતિ કત્તિકાદિનક્ખત્તાનિ ચેવ સેસતારકરૂપાનિ ચ ચન્દિમસૂરિયેહિ સદ્ધિંયેવ પાતુરહેસું. રત્તિન્દિવાતિ તતો સૂરિયત્થઙ્ગમનતો યાવ અરુણુગ્ગમના રત્તિ, અરુણુગ્ગમનતો યાવ સૂરિયત્થઙ્ગમના દિવાતિ એવં રત્તિન્દિવા પઞ્ઞાયિંસુ. અથ પઞ્ચદસ રત્તિયો અડ્ઢમાસો, દ્વે અડ્ઢમાસા માસોતિ એવં માસડ્ઢમાસા પઞ્ઞાયિંસુ. અથ ચત્તારો માસા ઉતુ, તયો ઉતૂ સંવચ્છરોતિ એવં ઉતુસંવચ્છરા પઞ્ઞાયિંસુ.
Nakkhattānitārakarūpānīti kattikādinakkhattāni ceva sesatārakarūpāni ca candimasūriyehi saddhiṃyeva pāturahesuṃ. Rattindivāti tato sūriyatthaṅgamanato yāva aruṇuggamanā ratti, aruṇuggamanato yāva sūriyatthaṅgamanā divāti evaṃ rattindivā paññāyiṃsu. Atha pañcadasa rattiyo aḍḍhamāso, dve aḍḍhamāsā māsoti evaṃ māsaḍḍhamāsā paññāyiṃsu. Atha cattāro māsā utu, tayo utū saṃvaccharoti evaṃ utusaṃvaccharā paññāyiṃsu.
૧૨૨. વણ્ણવેવણ્ણતા ચાતિ વણ્ણસ્સ વિવણ્ણભાવો. તેસં વણ્ણાતિમાનપચ્ચયાતિ તેસં વણ્ણં આરબ્ભ ઉપ્પન્નઅતિમાનપચ્ચયા. માનાતિમાનજાતિકાનન્તિ પુનપ્પુનં ઉપ્પજ્જમાનાતિમાનસભાવાનં. રસાય પથવિયાતિ સમ્પન્નરસત્તા રસાતિ લદ્ધનામાય પથવિયા. અનુત્થુનિંસૂતિ અનુભાસિંસુ. અહો રસન્તિ અહો અમ્હાકં મધુરરસં અન્તરહિતં. અગ્ગઞ્ઞં અક્ખરન્તિ લોકુપ્પત્તિવંસકથં. અનુસરન્તીતિ અનુગચ્છન્તિ.
122.Vaṇṇavevaṇṇatā cāti vaṇṇassa vivaṇṇabhāvo. Tesaṃ vaṇṇātimānapaccayāti tesaṃ vaṇṇaṃ ārabbha uppannaatimānapaccayā. Mānātimānajātikānanti punappunaṃ uppajjamānātimānasabhāvānaṃ. Rasāya pathaviyāti sampannarasattā rasāti laddhanāmāya pathaviyā. Anutthuniṃsūti anubhāsiṃsu. Aho rasanti aho amhākaṃ madhurarasaṃ antarahitaṃ. Aggaññaṃ akkharanti lokuppattivaṃsakathaṃ. Anusarantīti anugacchanti.
ભૂમિપપ્પટકપાતુભાવાદિવણ્ણના
Bhūmipappaṭakapātubhāvādivaṇṇanā
૧૨૩. એવમેવ પાતુરહોસીતિ એદિસો હુત્વા ઉટ્ઠહિ, અન્તોવાપિયં ઉદકે છિન્ને સુક્ખકલલપટલં વિય ચ ઉટ્ઠહિ.
123.Evameva pāturahosīti ediso hutvā uṭṭhahi, antovāpiyaṃ udake chinne sukkhakalalapaṭalaṃ viya ca uṭṭhahi.
૧૨૪. પદાલતાતિ એકા મધુરરસા ભદ્દાલતા. કલમ્બુકાતિ નાળિકા. અહુ વત નોતિ મધુરરસા વત નો પદાલતા અહોસિ. અહાયિ વત નોતિ સા નો એતરહિ અન્તરહિતાતિ.
124.Padālatāti ekā madhurarasā bhaddālatā. Kalambukāti nāḷikā. Ahu vata noti madhurarasā vata no padālatā ahosi. Ahāyi vata noti sā no etarahi antarahitāti.
૧૨૫. અકટ્ઠપાકોતિ અકટ્ઠેયેવ ભૂમિભાગે ઉપ્પન્નો. અકણોતિ નિક્કુણ્ડકો. અથુસોતિ નિત્થુસો. સુગન્ધોતિ દિબ્બગન્ધં વાયતિ. તણ્ડુલપ્ફલોતિ સુપરિસુદ્ધં પણ્ડરં તણ્ડુલમેવ ફલતિ. પક્કં પટિવિરૂળ્હન્તિ સાયં ગહિતટ્ઠાનં પાતો પક્કં હોતિ, પુન વિરૂળ્હં પટિપાકતિકમેવ ગહિતટ્ઠાનં ન પઞ્ઞાયતિ. નાપદાનં પઞ્ઞાયતીતિ અલાયિતં હુત્વા અનૂનમેવ પઞ્ઞાયતિ.
125.Akaṭṭhapākoti akaṭṭheyeva bhūmibhāge uppanno. Akaṇoti nikkuṇḍako. Athusoti nitthuso. Sugandhoti dibbagandhaṃ vāyati. Taṇḍulapphaloti suparisuddhaṃ paṇḍaraṃ taṇḍulameva phalati. Pakkaṃ paṭivirūḷhanti sāyaṃ gahitaṭṭhānaṃ pāto pakkaṃ hoti, puna virūḷhaṃ paṭipākatikameva gahitaṭṭhānaṃ na paññāyati. Nāpadānaṃ paññāyatīti alāyitaṃ hutvā anūnameva paññāyati.
ઇત્થિપુરિસલિઙ્ગાદિપાતુભાવવણ્ણના
Itthipurisaliṅgādipātubhāvavaṇṇanā
૧૨૬. ઇત્થિયા ચાતિ યા પુબ્બે મનુસ્સકાલે ઇત્થી, તસ્સ ઇત્થિલિઙ્ગં પાતુભવતિ, પુબ્બે પુરિસસ્સ પુરિસલિઙ્ગં. માતુગામો નામ હિ પુરિસત્તભાવં લભન્તો અનુપુબ્બેન પુરિસત્તપચ્ચયે ધમ્મે પૂરેત્વા લભતિ. પુરિસો ઇત્થત્તભાવં લભન્તો કામેસુમિચ્છાચારં નિસ્સાય લભતિ. તદા પન પકતિયા માતુગામસ્સ ઇત્થિલિઙ્ગં, પુરિસસ્સ પુરિસલિઙ્ગં પાતુરહોસિ. ઉપનિજ્ઝાયતન્તિ ઉપનિજ્ઝાયન્તાનં ઓલોકેન્તાનં. પરિળાહોતિ રાગપરિળાહો. સેટ્ઠિન્તિ છારિકં. નિબ્બુય્હમાનાયાતિ નિય્યમાનાય.
126.Itthiyā cāti yā pubbe manussakāle itthī, tassa itthiliṅgaṃ pātubhavati, pubbe purisassa purisaliṅgaṃ. Mātugāmo nāma hi purisattabhāvaṃ labhanto anupubbena purisattapaccaye dhamme pūretvā labhati. Puriso itthattabhāvaṃ labhanto kāmesumicchācāraṃ nissāya labhati. Tadā pana pakatiyā mātugāmassa itthiliṅgaṃ, purisassa purisaliṅgaṃ pāturahosi. Upanijjhāyatanti upanijjhāyantānaṃ olokentānaṃ. Pariḷāhoti rāgapariḷāho. Seṭṭhinti chārikaṃ. Nibbuyhamānāyāti niyyamānāya.
૧૨૭. અધમ્મસમ્મતન્તિ તં પંસુખિપનાદિ અધમ્મોતિ સમ્મતં. તદેતરહિ ધમ્મસમ્મતન્તિ તં ઇદાનિ ધમ્મોતિ સમ્મતં, ધમ્મોતિ તં ગહેત્વા વિચરન્તિ. તથા હિ એકચ્ચેસુ જાનપદેસુ કલહં કુરુમાના ઇત્થિયો ‘‘ત્વં કસ્મા કથેસિ? યા ગોમયપિણ્ડમત્તમ્પિ નાલત્થા’’તિ વદન્તિ. પાતબ્યતન્તિ સેવિતબ્બતં. સન્નિધિકારકન્તિ સન્નિધિં કત્વા. અપદાનં પઞ્ઞાયિત્થાતિ છિન્નટ્ઠાનં ઊનમેવ હુત્વા પઞ્ઞાયિત્થ. સણ્ડસણ્ડાતિ એકેકસ્મિં ઠાને કલાપબન્ધા વિય ગુમ્બગુમ્બા હુત્વા.
127.Adhammasammatanti taṃ paṃsukhipanādi adhammoti sammataṃ. Tadetarahi dhammasammatanti taṃ idāni dhammoti sammataṃ, dhammoti taṃ gahetvā vicaranti. Tathā hi ekaccesu jānapadesu kalahaṃ kurumānā itthiyo ‘‘tvaṃ kasmā kathesi? Yā gomayapiṇḍamattampi nālatthā’’ti vadanti. Pātabyatanti sevitabbataṃ. Sannidhikārakanti sannidhiṃ katvā. Apadānaṃ paññāyitthāti chinnaṭṭhānaṃ ūnameva hutvā paññāyittha. Saṇḍasaṇḍāti ekekasmiṃ ṭhāne kalāpabandhā viya gumbagumbā hutvā.
૧૨૮. મરિયાદં ઠપેય્યામાતિ સીમં ઠપેય્યામ. યત્ર હિ નામાતિ યો હિ નામ. પાણિના પહરિંસૂતિ તયો વારે વચનં અગણ્હન્તં પાણિના પહરિંસુ. તદગ્ગે ખોતિ તં અગ્ગં કત્વા.
128.Mariyādaṃṭhapeyyāmāti sīmaṃ ṭhapeyyāma. Yatra hi nāmāti yo hi nāma. Pāṇinā pahariṃsūti tayo vāre vacanaṃ agaṇhantaṃ pāṇinā pahariṃsu. Tadagge khoti taṃ aggaṃ katvā.
મહાસમ્મતરાજવણ્ણના
Mahāsammatarājavaṇṇanā
૧૩૦. ખીયિતબ્બં ખીયેય્યાતિ પકાસેતબ્બં પકાસેય્ય ખિપિતબ્બં ખિપેય્ય, હારેતબ્બં હારેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. યો નેસં સત્તોતિ યો તેસં સત્તો. કો પન સોતિ? અમ્હાકં બોધિસત્તો. સાલીનં ભાગં અનુપદસ્સામાતિ મયં એકેકસ્સ ખેત્તતો અમ્બણમ્બણં આહરિત્વા તુય્હં સાલિભાગં દસ્સામ, તયા કિઞ્ચિ કમ્મં ન કાતબ્બં, ત્વં અમ્હાકં જેટ્ઠકટ્ઠાને તિટ્ઠાતિ.
130.Khīyitabbaṃ khīyeyyāti pakāsetabbaṃ pakāseyya khipitabbaṃ khipeyya, hāretabbaṃ hāreyyāti vuttaṃ hoti. Yo nesaṃ sattoti yo tesaṃ satto. Ko pana soti? Amhākaṃ bodhisatto. Sālīnaṃ bhāgaṃ anupadassāmāti mayaṃ ekekassa khettato ambaṇambaṇaṃ āharitvā tuyhaṃ sālibhāgaṃ dassāma, tayā kiñci kammaṃ na kātabbaṃ, tvaṃ amhākaṃ jeṭṭhakaṭṭhāne tiṭṭhāti.
૧૩૧. અક્ખરં ઉપનિબ્બત્તન્તિ સઙ્ખા સમઞ્ઞા પઞ્ઞત્તિ વોહારો ઉપ્પન્નો. ખત્તિયો ખત્તિયોત્વેવ દુતિયં અક્ખરન્તિ ન કેવલં અક્ખરમેવ, તે પનસ્સ ખેત્તસામિનો તીહિ સઙ્ખેહિ અભિસેકમ્પિ અકંસુ. રઞ્જેતીતિ સુખેતિ પિનેતિ. અગ્ગઞ્ઞેનાતિ અગ્ગન્તિ ઞાતેન, અગ્ગે વા ઞાતેન લોકુપ્પત્તિસમયે ઉપ્પન્નેન અભિનિબ્બત્તિ અહોસીતિ.
131.Akkharaṃ upanibbattanti saṅkhā samaññā paññatti vohāro uppanno. Khattiyo khattiyotveva dutiyaṃ akkharanti na kevalaṃ akkharameva, te panassa khettasāmino tīhi saṅkhehi abhisekampi akaṃsu. Rañjetīti sukheti pineti. Aggaññenāti agganti ñātena, agge vā ñātena lokuppattisamaye uppannena abhinibbatti ahosīti.
બ્રાહ્મણમણ્ડલાદિવણ્ણના
Brāhmaṇamaṇḍalādivaṇṇanā
૧૩૨. વીતઙ્ગારા વીતધૂમાતિ પચિત્વા ખાદિતબ્બાભાવતો વિગતધૂમઙ્ગારા. પન્નમુસલાતિ કોટ્ટેત્વા પચિતબ્બાભાવતો પતિતમુસલા. ઘાસમેસમાનાતિ ભિક્ખાચરિયવસેન યાગુભત્તં પરિયેસન્તા. તમેનં મનુસ્સા દિસ્વાતિ તે એતે મનુસ્સા પસ્સિત્વા. અનભિસમ્ભુણમાનાતિ અસહમાના અસક્કોન્તા. ગન્થે કરોન્તાતિ તયો વેદે અભિસઙ્ખરોન્તા ચેવ વાચેન્તા ચ. અચ્છન્તીતિ વસન્તિ, ‘‘અચ્છેન્તી’’તિપિ પાઠો. એસેવત્થો. હીનસમ્મતન્તિ ‘‘મન્તે ધારેન્તિ મન્તે વાચેન્તી’’તિ ખો, વાસેટ્ઠ, ઇદં તેન સમયેન હીનસમ્મતં. તદેતરહિ સેટ્ઠસમ્મતન્તિ તં ઇદાનિ ‘‘એત્તકે મન્તે ધારેન્તિ એત્તકે મન્તે વાચેન્તી’’તિ સેટ્ઠસમ્મતં જાતં. બ્રાહ્મણમણ્ડલસ્સાતિ બ્રાહ્મણગણસ્સ.
132.Vītaṅgārāvītadhūmāti pacitvā khāditabbābhāvato vigatadhūmaṅgārā. Pannamusalāti koṭṭetvā pacitabbābhāvato patitamusalā. Ghāsamesamānāti bhikkhācariyavasena yāgubhattaṃ pariyesantā. Tamenaṃ manussā disvāti te ete manussā passitvā. Anabhisambhuṇamānāti asahamānā asakkontā. Ganthe karontāti tayo vede abhisaṅkharontā ceva vācentā ca. Acchantīti vasanti, ‘‘acchentī’’tipi pāṭho. Esevattho. Hīnasammatanti ‘‘mante dhārenti mante vācentī’’ti kho, vāseṭṭha, idaṃ tena samayena hīnasammataṃ. Tadetarahi seṭṭhasammatanti taṃ idāni ‘‘ettake mante dhārenti ettake mante vācentī’’ti seṭṭhasammataṃ jātaṃ. Brāhmaṇamaṇḍalassāti brāhmaṇagaṇassa.
૧૩૩. મેથુનં ધમ્મં સમાદાયાતિ મેથુનધમ્મં સમાદિયિત્વા. વિસુકમ્મન્તે પયોજેસુન્તિ ગોરક્ખ વાણિજકમ્માદિકે વિસ્સુતે ઉગ્ગતે કમ્મન્તે પયોજેસું.
133.Methunaṃ dhammaṃ samādāyāti methunadhammaṃ samādiyitvā. Visukammantepayojesunti gorakkha vāṇijakammādike vissute uggate kammante payojesuṃ.
૧૩૪. સુદ્દા સુદ્દાતિ તેન લુદ્દાચારકમ્મખુદ્દાચારકમ્મુના સુદ્દં સુદ્દં લહું લહું કુચ્છિતં ગચ્છન્તિ, વિનસ્સન્તીતિ અત્થો. અહુ ખોતિ હોતિ ખો.
134.Suddā suddāti tena luddācārakammakhuddācārakammunā suddaṃ suddaṃ lahuṃ lahuṃ kucchitaṃ gacchanti, vinassantīti attho. Ahu khoti hoti kho.
૧૩૫. સકં ધમ્મં ગરહમાનોતિ ન સેતચ્છત્તં ઉસ્સાપનમત્તેન સુજ્ઝિતું સક્કાતિ એવં અત્તનો ખત્તિયધમ્મં નિન્દમાનો. એસ નયો સબ્બત્થ. ‘‘ઇમેહિ ખો, વાસેટ્ઠ, ચતૂહિ મણ્ડલેહી’’તિ ઇમિના ઇમં દસ્સેતિ ‘‘સમણમણ્ડલં નામ વિસું નત્થિ, યસ્મા પન ન સક્કા જાતિયા સુજ્ઝિતું, અત્તનો અત્તનો સમ્માપટિપત્તિયા વિસુદ્ધિ હોતિ. તસ્મા ઇમેહિ ચતૂહિ મણ્ડલેહિ સમણમણ્ડલસ્સ અભિનિબ્બત્તિ હોતિ. ઇમાનિ મણ્ડલાનિ સમણમણ્ડલં અનુવત્તન્તિ, અનુવત્તન્તાનિ ચ ધમ્મેનેવ અનુવત્તન્તિ, નો અધમ્મેન. સમણમણ્ડલઞ્હિ આગમ્મ સમ્માપટિપત્તિં પૂરેત્વા સુદ્ધિં પાપુણન્તી’’તિ.
135.Sakaṃdhammaṃ garahamānoti na setacchattaṃ ussāpanamattena sujjhituṃ sakkāti evaṃ attano khattiyadhammaṃ nindamāno. Esa nayo sabbattha. ‘‘Imehi kho, vāseṭṭha, catūhi maṇḍalehī’’ti iminā imaṃ dasseti ‘‘samaṇamaṇḍalaṃ nāma visuṃ natthi, yasmā pana na sakkā jātiyā sujjhituṃ, attano attano sammāpaṭipattiyā visuddhi hoti. Tasmā imehi catūhi maṇḍalehi samaṇamaṇḍalassa abhinibbatti hoti. Imāni maṇḍalāni samaṇamaṇḍalaṃ anuvattanti, anuvattantāni ca dhammeneva anuvattanti, no adhammena. Samaṇamaṇḍalañhi āgamma sammāpaṭipattiṃ pūretvā suddhiṃ pāpuṇantī’’ti.
દુચ્ચરિતાદિકથાવણ્ણના
Duccaritādikathāvaṇṇanā
૧૩૬. ઇદાનિ યથાજાતિયા ન સક્કા સુજ્ઝિતું, સમ્માપટિપત્તિયાવ સુજ્ઝન્તિ, તમત્થં પાકટં કરોન્તો ખત્તિયોપિ ખો, વાસેટ્ઠાતિ દેસનં આરભિ. તત્થ મિચ્છાદિટ્ઠિકમ્મસમાદાનહેતૂતિ મિચ્છાદિટ્ઠિવસેન સમાદિન્નકમ્મહેતુ, મિચ્છાદિટ્ઠિકમ્મસ્સ વા સમાદાનહેતુ.
136. Idāni yathājātiyā na sakkā sujjhituṃ, sammāpaṭipattiyāva sujjhanti, tamatthaṃ pākaṭaṃ karonto khattiyopi kho, vāseṭṭhāti desanaṃ ārabhi. Tattha micchādiṭṭhikammasamādānahetūti micchādiṭṭhivasena samādinnakammahetu, micchādiṭṭhikammassa vā samādānahetu.
૧૩૭. દ્વયકારીતિ કાલેન કુસલં કરોતિ, કાલેન અકુસલન્તિ એવં ઉભયકારી. સુખદુક્ખપ્પટિસંવેદી હોતીતિ એકક્ખણે ઉભયવિપાકદાનટ્ઠાનં નામ નત્થિ. યેન પન અકુસલં બહું કતં હોતિ, કુસલં મન્દં, સો તં કુસલં નિસ્સાય ખત્તિયકુલે વા બ્રાહ્મણકુલે વા નિબ્બત્તતિ. અથ નં અકુસલકમ્મં કાણમ્પિ કરોતિ ખુજ્જમ્પિ પીઠસપ્પિમ્પિ. સો રજ્જસ્સ વા અનરહો હોતિ, અભિસિત્તકાલે વા એવંભૂતો ભોગે પરિભુઞ્જિતું ન સક્કોતિ. અપરસ્સ મરણકાલે દ્વે બલવમલ્લા વિય તે દ્વેપિ કુસલાકુસલકમ્માનિ ઉપટ્ઠહન્તિ. તેસુ અકુસલં બલવતરં હોતિ, તં કુસલં પટિબાહિત્વા તિરચ્છાનયોનિયં નિબ્બત્તાપેતિ. કુસલકમ્મમ્પિ પવત્તિવેદનીયં હોતિ. તમેનં મઙ્ગલહત્થિં વા કરોન્તિ મઙ્ગલઅસ્સં વા મઙ્ગલઉસભં વા. સો સમ્પત્તિં અનુભવતિ . ઇદં સન્ધાય વુત્તં ‘‘સુખદુક્ખપ્પટિસંવેદી હોતી’’તિ.
137.Dvayakārīti kālena kusalaṃ karoti, kālena akusalanti evaṃ ubhayakārī. Sukhadukkhappaṭisaṃvedī hotīti ekakkhaṇe ubhayavipākadānaṭṭhānaṃ nāma natthi. Yena pana akusalaṃ bahuṃ kataṃ hoti, kusalaṃ mandaṃ, so taṃ kusalaṃ nissāya khattiyakule vā brāhmaṇakule vā nibbattati. Atha naṃ akusalakammaṃ kāṇampi karoti khujjampi pīṭhasappimpi. So rajjassa vā anaraho hoti, abhisittakāle vā evaṃbhūto bhoge paribhuñjituṃ na sakkoti. Aparassa maraṇakāle dve balavamallā viya te dvepi kusalākusalakammāni upaṭṭhahanti. Tesu akusalaṃ balavataraṃ hoti, taṃ kusalaṃ paṭibāhitvā tiracchānayoniyaṃ nibbattāpeti. Kusalakammampi pavattivedanīyaṃ hoti. Tamenaṃ maṅgalahatthiṃ vā karonti maṅgalaassaṃ vā maṅgalausabhaṃ vā. So sampattiṃ anubhavati . Idaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘sukhadukkhappaṭisaṃvedī hotī’’ti.
બોધિપક્ખિયભાવનાવણ્ણના
Bodhipakkhiyabhāvanāvaṇṇanā
૧૩૮. સત્તન્નં બોધિપક્ખિયાનન્તિ ‘‘ચત્તારો સતિપટ્ઠાના’’તિ આદિકોટ્ઠાસવસેન સત્તન્નં, પટિપાટિયા પન સત્તતિંસાય બોધિપક્ખિયાનં ધમ્માનં . ભાવનમન્વાયાતિ ભાવનં અનુગન્ત્વા, પટિપજ્જિત્વાતિ અત્થો. પરિનિબ્બાયતીતિ કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બાયતિ. ઇતિ ભગવા ચત્તારો વણ્ણે દસ્સેત્વા વિનિવત્તેત્વા પટિવિદ્ધચતુસચ્ચં ખીણાસવમેવ દેવમનુસ્સેસુ સેટ્ઠં કત્વા દસ્સેસિ.
138.Sattannaṃ bodhipakkhiyānanti ‘‘cattāro satipaṭṭhānā’’ti ādikoṭṭhāsavasena sattannaṃ, paṭipāṭiyā pana sattatiṃsāya bodhipakkhiyānaṃ dhammānaṃ . Bhāvanamanvāyāti bhāvanaṃ anugantvā, paṭipajjitvāti attho. Parinibbāyatīti kilesaparinibbānena parinibbāyati. Iti bhagavā cattāro vaṇṇe dassetvā vinivattetvā paṭividdhacatusaccaṃ khīṇāsavameva devamanussesu seṭṭhaṃ katvā dassesi.
૧૪૦. ઇદાનિ તમેવત્થં લોકસમ્મતસ્સ બ્રહ્મુનોપિ વચનદસ્સનાનુસારેન દળ્હં કત્વા દસ્સેન્તો ઇમેસઞ્હિ વાસેટ્ઠ ચતુન્નં વણ્ણાનન્તિઆદિમાહ. ‘‘બ્રહ્મુનાપેસા’’તિઆદિ અમ્બટ્ઠસુત્તે વિત્થારિતં. ઇતિ ભગવા એત્તકેન ઇમિના કથામગ્ગેન સેટ્ઠચ્છેદકવાદમેવ દસ્સેત્વા સુત્તન્તં વિનિવત્તેત્વા અરહત્તનિકૂટેન દેસનં નિટ્ઠાપેસિ. અત્તમના વાસેટ્ઠભારદ્વાજાતિ વાસેટ્ઠભારદ્વાજ સામણેરાપિ હિ સકમના તુટ્ઠમના ‘‘સાધુ, સાધૂ’’તિ ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દિંસુ. ઇદમેવ સુત્તન્તં આવજ્જન્તા અનુમજ્જન્તા સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિંસૂતિ.
140. Idāni tamevatthaṃ lokasammatassa brahmunopi vacanadassanānusārena daḷhaṃ katvā dassento imesañhi vāseṭṭha catunnaṃ vaṇṇānantiādimāha. ‘‘Brahmunāpesā’’tiādi ambaṭṭhasutte vitthāritaṃ. Iti bhagavā ettakena iminā kathāmaggena seṭṭhacchedakavādameva dassetvā suttantaṃ vinivattetvā arahattanikūṭena desanaṃ niṭṭhāpesi. Attamanā vāseṭṭhabhāradvājāti vāseṭṭhabhāradvāja sāmaṇerāpi hi sakamanā tuṭṭhamanā ‘‘sādhu, sādhū’’ti bhagavato bhāsitaṃ abhinandiṃsu. Idameva suttantaṃ āvajjantā anumajjantā saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇiṃsūti.
સુમઙ્ગલવિલાસિનિયા દીઘનિકાયટ્ઠકથાય
Sumaṅgalavilāsiniyā dīghanikāyaṭṭhakathāya
અગ્ગઞ્ઞસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Aggaññasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / દીઘનિકાય • Dīghanikāya / ૪. અગ્ગઞ્ઞસુત્તં • 4. Aggaññasuttaṃ
ટીકા • Tīkā / સુત્તપિટક (ટીકા) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / દીઘનિકાય (ટીકા) • Dīghanikāya (ṭīkā) / ૪. અગ્ગઞ્ઞસુત્તવણ્ણના • 4. Aggaññasuttavaṇṇanā
