| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चूळनिद्देस-अट्ठकथा • Cūḷaniddesa-aṭṭhakathā |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
खुद्दकनिकाये
Khuddakanikāye
चूळनिद्देस-अट्ठकथा
Cūḷaniddesa-aṭṭhakathā
पारायनवग्गनिद्देसो
Pārāyanavagganiddeso
१. अजितमाणवसुत्तनिद्देसवण्णना
1. Ajitamāṇavasuttaniddesavaṇṇanā
पारायनवग्गस्स पठमे अजितसुत्तनिद्देसे –
Pārāyanavaggassa paṭhame ajitasuttaniddese –
१.
1.
‘‘केनस्सु निवुतो लोको, (इच्चायस्मा अजितो,)
‘‘Kenassu nivuto loko, (iccāyasmā ajito,)
केनस्सु नप्पकासति।
Kenassu nappakāsati;
किस्साभिलेपनं ब्रूसि, किंसु तस्स महब्भय’’न्ति॥ –
Kissābhilepanaṃ brūsi, kiṃsu tassa mahabbhaya’’nti. –
अजितमाणवस्स पुच्छिते पठमपञ्हे च उपरूपरिपञ्हे च निद्देसेसु च वुत्तञ्च उत्तानञ्च वज्जेत्वा विसेसमेव वक्खाम। तत्थ निवुतोति पटिच्छादितो। किस्साभिलेपनं ब्रूसीति किं अस्स लोकस्स अभिलेपनं वदेसि?
Ajitamāṇavassa pucchite paṭhamapañhe ca uparūparipañhe ca niddesesu ca vuttañca uttānañca vajjetvā visesameva vakkhāma. Tattha nivutoti paṭicchādito. Kissābhilepanaṃ brūsīti kiṃ assa lokassa abhilepanaṃ vadesi?
आवुतोति आवरितो। निवुतोति पटिच्छादितो। ओवुतोति हेट्ठा पटिच्छादितो। पिहितोति उपरिभागेन छादितो। पटिच्छन्नोति अविवटो। पटिकुज्जितोति अधोमुखं छादितो।
Āvutoti āvarito. Nivutoti paṭicchādito. Ovutoti heṭṭhā paṭicchādito. Pihitoti uparibhāgena chādito. Paṭicchannoti avivaṭo. Paṭikujjitoti adhomukhaṃ chādito.
नप्पकासतीति नप्पकासो होति। नप्पभासतीति ञाणप्पभासं न करोति। न तपतीति ञाणतपं न करोति। न विरोचतीति ञाणविरोचनं न करोति। न ञायतीति न जानीयति। न पञ्ञायतीति नप्पञ्ञायते।
Nappakāsatīti nappakāso hoti. Nappabhāsatīti ñāṇappabhāsaṃ na karoti. Na tapatīti ñāṇatapaṃ na karoti. Na virocatīti ñāṇavirocanaṃ na karoti. Na ñāyatīti na jānīyati. Na paññāyatīti nappaññāyate.
केन लित्तोति केन लिम्पितो। संलित्तो उपलित्तोति उपसग्गेन पदं वड्ढितं। आचिक्खसि निद्देसवसेन। देसेसि पटिनिद्देसवसेन । पञ्ञपेसि तेन तेन पकारेन। अत्थं बोधेन्तो पट्ठपेसि। तस्सत्थस्स कारणं दस्सेन्तो विवरसि। ब्यञ्जनभावं दस्सेन्तो विभजसि। निकुज्जितभावं गम्भीरभावञ्च हरित्वा सोतूनं ञाणस्स पतिट्ठं जनयन्तो उत्तानीकरोसि। सब्बेहिपि इमेहि आकारेहि सोतूनं अञ्ञाणन्धकारं विधमेन्तो पकासेसीति एवं अत्थो दट्ठब्बो।
Kenalittoti kena limpito. Saṃlitto upalittoti upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ. Ācikkhasi niddesavasena. Desesi paṭiniddesavasena . Paññapesi tena tena pakārena. Atthaṃ bodhento paṭṭhapesi. Tassatthassa kāraṇaṃ dassento vivarasi. Byañjanabhāvaṃ dassento vibhajasi. Nikujjitabhāvaṃ gambhīrabhāvañca haritvā sotūnaṃ ñāṇassa patiṭṭhaṃ janayanto uttānīkarosi. Sabbehipi imehi ākārehi sotūnaṃ aññāṇandhakāraṃ vidhamento pakāsesīti evaṃ attho daṭṭhabbo.
२. वेविच्छा पमादा नप्पकासतीति मच्छरियहेतु च पमादहेतु च नप्पकासति। मच्छरियं हिस्स दानादीहि गुणेहि पकासितुं न देति, पमादो सीलादीहि। जप्पाभिलेपनन्ति तण्हा अस्स लोकस्स मक्कटलेपो विय मक्कटस्स अभिलेपनं। दुक्खन्ति जातिआदिकं दुक्खं।
2.Vevicchā pamādā nappakāsatīti macchariyahetu ca pamādahetu ca nappakāsati. Macchariyaṃ hissa dānādīhi guṇehi pakāsituṃ na deti, pamādo sīlādīhi. Jappābhilepananti taṇhā assa lokassa makkaṭalepo viya makkaṭassa abhilepanaṃ. Dukkhanti jātiādikaṃ dukkhaṃ.
येसं धम्मानन्ति येसं रूपादिधम्मानं। आदितो समुदागमनं पञ्ञायतीति पठमतो उप्पादो पञ्ञायति। अत्थङ्गमतो निरोधो पञ्ञायतीति भङ्गतो निरुज्झनं पञ्ञायति। कम्मसन्निस्सितो विपाकोति कुसलाकुसलविपाको कम्मं अमुञ्चित्वा पवत्तनतो कम्मसन्निस्सितो विपाकोति वुच्चति। विपाकसन्निस्सितं कम्मन्ति कुसलाकुसलं कम्मं विपाकस्स ओकासं कत्वा ठितत्ता विपाकसन्निस्सितं कम्मन्ति वुच्चति। नामसन्निस्सितं रूपन्ति पञ्चवोकारे रूपं नामं अमुञ्चित्वा पवत्तनतो नामसन्निस्सितं रूपन्ति वुच्चति। रूपसन्निस्सितं नामन्ति पञ्चवोकारे नामं रूपं अमुञ्चित्वा पवत्तनतो रूपसन्निस्सितं नामन्ति वुच्चति।
Yesaṃ dhammānanti yesaṃ rūpādidhammānaṃ. Ādito samudāgamanaṃ paññāyatīti paṭhamato uppādo paññāyati. Atthaṅgamato nirodho paññāyatīti bhaṅgato nirujjhanaṃ paññāyati. Kammasannissito vipākoti kusalākusalavipāko kammaṃ amuñcitvā pavattanato kammasannissito vipākoti vuccati. Vipākasannissitaṃ kammanti kusalākusalaṃ kammaṃ vipākassa okāsaṃ katvā ṭhitattā vipākasannissitaṃ kammanti vuccati. Nāmasannissitaṃ rūpanti pañcavokāre rūpaṃ nāmaṃ amuñcitvā pavattanato nāmasannissitaṃ rūpanti vuccati. Rūpasannissitaṃ nāmanti pañcavokāre nāmaṃ rūpaṃ amuñcitvā pavattanato rūpasannissitaṃ nāmanti vuccati.
३. सवन्ति सब्बधि सोताति सब्बेसु रूपादिआयतनेसु तण्हादिका सोता सन्दन्ति। किं निवारणन्ति तेसं किं आवरणं का रक्खा। संवरं ब्रूहीति तं तेसं निवारणसङ्खातं संवरं ब्रूहि। एतेन सावसेसप्पहानं पुच्छति। केन सोता पिधीयरेति केन धम्मेन एते सोता पिधीयन्ति पच्छिज्जन्ति। एतेन अनवसेसप्पहानं पुच्छति।
3.Savanti sabbadhi sotāti sabbesu rūpādiāyatanesu taṇhādikā sotā sandanti. Kiṃ nivāraṇanti tesaṃ kiṃ āvaraṇaṃ kā rakkhā. Saṃvaraṃ brūhīti taṃ tesaṃ nivāraṇasaṅkhātaṃ saṃvaraṃ brūhi. Etena sāvasesappahānaṃ pucchati. Kena sotā pidhīyareti kena dhammena ete sotā pidhīyanti pacchijjanti. Etena anavasesappahānaṃ pucchati.
सवन्तीति उप्पज्जन्ति। आसवन्तीति अधोगामिनो हुत्वा सवन्ति। सन्दन्तीति निरन्तरगामिनो हुत्वा सन्दमाना पवत्तन्ति। पवत्तन्तीति पुनप्पुनं वत्तन्ति।
Savantīti uppajjanti. Āsavantīti adhogāmino hutvā savanti. Sandantīti nirantaragāmino hutvā sandamānā pavattanti. Pavattantīti punappunaṃ vattanti.
४. सति तेसं निवारणन्ति विपस्सनायुत्ता कुसलाकुसलधम्मानं गतियो समन्वेसमाना सति तेसं सोतानं निवारणं । सोतानं संवरं ब्रूमीति तमेवाहं सतिं सोतानं संवरं ब्रूमीति अधिप्पायो। पञ्ञायेते पिधीयरेति रूपादीसु पन अनिच्चतादिपटिवेधसाधिकाय मग्गपञ्ञाय एते सोता सब्बसो पिधीयन्ति।
4.Satitesaṃ nivāraṇanti vipassanāyuttā kusalākusaladhammānaṃ gatiyo samanvesamānā sati tesaṃ sotānaṃ nivāraṇaṃ . Sotānaṃ saṃvaraṃ brūmīti tamevāhaṃ satiṃ sotānaṃ saṃvaraṃ brūmīti adhippāyo. Paññāyete pidhīyareti rūpādīsu pana aniccatādipaṭivedhasādhikāya maggapaññāya ete sotā sabbaso pidhīyanti.
पच्छिज्जन्तीति उच्छिज्जन्ति। समुदयञ्चाति पच्चयञ्च। अत्थङ्गमञ्चाति उप्पन्नानं अभावगमनञ्च, अनुप्पन्नानं अनुप्पादं वा। अस्सादञ्चाति आनिसंसञ्च। आदीनवञ्चाति दोसञ्च। निस्सरणञ्चाति निक्खमनञ्च।
Pacchijjantīti ucchijjanti. Samudayañcāti paccayañca. Atthaṅgamañcāti uppannānaṃ abhāvagamanañca, anuppannānaṃ anuppādaṃ vā. Assādañcāti ānisaṃsañca. Ādīnavañcāti dosañca. Nissaraṇañcāti nikkhamanañca.
५. पञ्ञा चेवाति पञ्हागाथाय या चायं तया वुत्ता पञ्ञा, या च सति, यञ्च तदवसेसं नामरूपं, एतं सब्बम्पि कत्थ निरुज्झति। एतं मे पञ्हं पुट्ठो पब्रूहीति एवं सङ्खेपत्थो वेदितब्बो।
5.Paññā cevāti pañhāgāthāya yā cāyaṃ tayā vuttā paññā, yā ca sati, yañca tadavasesaṃ nāmarūpaṃ, etaṃ sabbampi kattha nirujjhati. Etaṃ me pañhaṃ puṭṭho pabrūhīti evaṃ saṅkhepattho veditabbo.
कत्थेतं उपरुज्झतीति एतं नामरूपं कत्थ न भवति। वूपसम्मतीति निब्बाति। अत्थं गच्छतीति अभावं गच्छति। पटिप्पस्सम्भतीति सन्निसीदति।
Katthetaṃ uparujjhatīti etaṃ nāmarūpaṃ kattha na bhavati. Vūpasammatīti nibbāti. Atthaṃ gacchatīti abhāvaṃ gacchati. Paṭippassambhatīti sannisīdati.
६. विस्सज्जनगाथाय पनस्स यस्मा पञ्ञासतियो नामेनेव सङ्गहं गच्छन्ति, तस्मा ता विसुं न वुत्ता। अयमेत्थ सङ्खेपत्थो – यं मं त्वं, अजित, एतं पञ्हं अपुच्छि – ‘‘कत्थेतं उपरुज्झती’’ति, तदेतं यत्थ नामञ्च रूपञ्च असेसं उपरुज्झति, तं ते वदामि। तस्स तस्स हि विञ्ञाणस्स निरोधेन सहेव अपुब्बं अचरिमं एत्थेतं उपरुज्झति, एत्थेव विञ्ञाणनिरोधेन निरुज्झति एतं, विञ्ञाणनिरोधा तस्स तस्स निरोधो होति, तं नातिवत्ततीति वुत्तं होति।
6. Vissajjanagāthāya panassa yasmā paññāsatiyo nāmeneva saṅgahaṃ gacchanti, tasmā tā visuṃ na vuttā. Ayamettha saṅkhepattho – yaṃ maṃ tvaṃ, ajita, etaṃ pañhaṃ apucchi – ‘‘katthetaṃ uparujjhatī’’ti, tadetaṃ yattha nāmañca rūpañca asesaṃ uparujjhati, taṃ te vadāmi. Tassa tassa hi viññāṇassa nirodhena saheva apubbaṃ acarimaṃ etthetaṃ uparujjhati, ettheva viññāṇanirodhena nirujjhati etaṃ, viññāṇanirodhā tassa tassa nirodho hoti, taṃ nātivattatīti vuttaṃ hoti.
सोतापत्तिमग्गञाणेन अभिसङ्खारविञ्ञाणस्स निरोधेनाति सोतापत्तिमग्गसम्पयुत्तपञ्ञाय कुसलाकुसलचेतनासम्पयुत्तचित्तस्स अभब्बुप्पत्तिकवसेन निरुज्झनेन। तत्थ दुविधो निरोधो अनुपादिन्नकनिरोधो उपादिन्नकनिरोधोति। सोतापत्तिमग्गेन हि चत्तारि दिट्ठिसम्पयुत्तानि विचिकिच्छासहगतन्ति पञ्च चित्तानि निरुज्झन्ति, तानि रूपं समुट्ठापेन्ति । तं अनुपादिन्नकरूपक्खन्धो , तानि चित्तानि विञ्ञाणक्खन्धो, तंसम्पयुत्ता वेदना सञ्ञा सङ्खारा तयो अरूपक्खन्धा। तत्थ सचे सोतापन्नस्स सोतापत्तिमग्गो अभावितो अभविस्सा, तानि पञ्च चित्तानि छसु आरम्मणेसु परियुट्ठानं पापुणेय्युं। सोतापत्तिमग्गो पन नेसं परियुट्ठानुप्पत्तिं वारयमानो सेतुसमुग्घातं अभब्बुप्पत्तिकभावं कुरुमानो अनुपादिन्नकं निरोधेति नाम। सकदागामिमग्गेन चत्तारि दिट्ठिविप्पयुत्तानि द्वे दोमनस्ससहगतानीति ओळारिककामरागब्यापादवसेन छ चित्तानि निरुज्झन्ति। अनागामिमग्गेन अणुसहगतकामरागब्यापादवसेन तानि एव छ चित्तानि निरुज्झन्ति। अरहत्तमग्गेन चत्तारि दिट्ठिविप्पयुत्तानि उद्धच्चसहगतञ्चाति पञ्च अकुसलचित्तानि निरुज्झन्ति। तत्थ सचे तेसं अरियानं ते मग्गा अभाविता अस्सु, तानि चित्तानि छसु आरम्मणेसु परियुट्ठानं पापुणेय्युं। ते पन तेसं मग्गा परियुट्ठानुप्पत्तिं वारयमाना सेतुसमुग्घातं अभब्बुप्पत्तिकभावं कुरुमाना अनुपादिन्नकं निरोधेन्ति नाम। एवं अनुपादिन्नकनिरोधो वेदितब्बो।
Sotāpattimaggañāṇena abhisaṅkhāraviññāṇassa nirodhenāti sotāpattimaggasampayuttapaññāya kusalākusalacetanāsampayuttacittassa abhabbuppattikavasena nirujjhanena. Tattha duvidho nirodho anupādinnakanirodho upādinnakanirodhoti. Sotāpattimaggena hi cattāri diṭṭhisampayuttāni vicikicchāsahagatanti pañca cittāni nirujjhanti, tāni rūpaṃ samuṭṭhāpenti . Taṃ anupādinnakarūpakkhandho , tāni cittāni viññāṇakkhandho, taṃsampayuttā vedanā saññā saṅkhārā tayo arūpakkhandhā. Tattha sace sotāpannassa sotāpattimaggo abhāvito abhavissā, tāni pañca cittāni chasu ārammaṇesu pariyuṭṭhānaṃ pāpuṇeyyuṃ. Sotāpattimaggo pana nesaṃ pariyuṭṭhānuppattiṃ vārayamāno setusamugghātaṃ abhabbuppattikabhāvaṃ kurumāno anupādinnakaṃ nirodheti nāma. Sakadāgāmimaggena cattāri diṭṭhivippayuttāni dve domanassasahagatānīti oḷārikakāmarāgabyāpādavasena cha cittāni nirujjhanti. Anāgāmimaggena aṇusahagatakāmarāgabyāpādavasena tāni eva cha cittāni nirujjhanti. Arahattamaggena cattāri diṭṭhivippayuttāni uddhaccasahagatañcāti pañca akusalacittāni nirujjhanti. Tattha sace tesaṃ ariyānaṃ te maggā abhāvitā assu, tāni cittāni chasu ārammaṇesu pariyuṭṭhānaṃ pāpuṇeyyuṃ. Te pana tesaṃ maggā pariyuṭṭhānuppattiṃ vārayamānā setusamugghātaṃ abhabbuppattikabhāvaṃ kurumānā anupādinnakaṃ nirodhenti nāma. Evaṃ anupādinnakanirodho veditabbo.
सचे पन सोतापन्नस्स सोतापत्तिमग्गो अभावितो अभविस्सा, ठपेत्वा सत्त भवे अनमतग्गे संसारवट्टे उपादिन्नकक्खन्धप्पवत्तं पवत्तेय्य। कस्मा? तस्स पवत्तिया हेतूनं अत्थिताय। तीणि संयोजनानि दिट्ठानुसयो विचिकिच्छानुसयोति इमे पन पञ्च किलेसे सो मग्गो उप्पज्जमानोव समुग्घातेति। इदानि कुतो सोतापन्नस्स सत्त भवे ठपेत्वा अनमतग्गे संसारवट्टे उपादिन्नकप्पवत्तं पवत्तिस्सति। एवं सोतापत्तिमग्गो उपादिन्नकप्पवत्तं अप्पवत्तं कुरुमानो उपादिन्नकं निरोधेति नाम।
Sace pana sotāpannassa sotāpattimaggo abhāvito abhavissā, ṭhapetvā satta bhave anamatagge saṃsāravaṭṭe upādinnakakkhandhappavattaṃ pavatteyya. Kasmā? Tassa pavattiyā hetūnaṃ atthitāya. Tīṇi saṃyojanāni diṭṭhānusayo vicikicchānusayoti ime pana pañca kilese so maggo uppajjamānova samugghāteti. Idāni kuto sotāpannassa satta bhave ṭhapetvā anamatagge saṃsāravaṭṭe upādinnakappavattaṃ pavattissati. Evaṃ sotāpattimaggo upādinnakappavattaṃ appavattaṃ kurumāno upādinnakaṃ nirodheti nāma.
सचे सकदागामिस्स सकदागामिमग्गो अभावितो अभविस्सा, ठपेत्वा द्वे भवे पञ्चसु भवेसु उपादिन्नकप्पवत्तं पवत्तेय्य। कस्मा? तस्स पवत्तिया हेतूनं अत्थिताय। ओळारिकानि कामरागपटिघसंयोजनानि ओळारिको कामरागानुसयो पटिघानुसयोति इमे पन चत्तारो किलेसे सो मग्गो उप्पज्जमानोव समुग्घातेति। इदानि कुतो सकदागामिस्स द्वे भवे ठपेत्वा पञ्चसु भवेसु उपादिन्नकप्पवत्तं पवत्तिस्सति । एवं सकदागामिमग्गो उपादिन्नकप्पवत्तं अप्पवत्तं कुरुमानो उपादिन्नकं निरोधेति नाम।
Sace sakadāgāmissa sakadāgāmimaggo abhāvito abhavissā, ṭhapetvā dve bhave pañcasu bhavesu upādinnakappavattaṃ pavatteyya. Kasmā? Tassa pavattiyā hetūnaṃ atthitāya. Oḷārikāni kāmarāgapaṭighasaṃyojanāni oḷāriko kāmarāgānusayo paṭighānusayoti ime pana cattāro kilese so maggo uppajjamānova samugghāteti. Idāni kuto sakadāgāmissa dve bhave ṭhapetvā pañcasu bhavesu upādinnakappavattaṃ pavattissati . Evaṃ sakadāgāmimaggo upādinnakappavattaṃ appavattaṃ kurumāno upādinnakaṃ nirodheti nāma.
सचे अनागामिस्स अनागामिमग्गो अभावितो अभविस्सा, ठपेत्वा एकं भवं दुतियभवे उपादिन्नकप्पवत्तं पवत्तेय्य। कस्मा? तस्स पवत्तिया हेतूनं अत्थिताय। अणुसहगतानि कामरागपटिघसञ्ञोजनानि अणुसहगतो कामरागानुसयो पटिघानुसयोति इमे पन चत्तारो किलेसे सो मग्गो उप्पज्जमानोव समुग्घातेति। इदानि कुतो अनागामिस्स एकं भवं ठपेत्वा दुतियभवे उपादिन्नकप्पवत्तं पवत्तिस्सति। एवं अनागामिमग्गो उपादिन्नकप्पवत्तं अप्पवत्तं कुरुमानो उपादिन्नकं निरोधेति नाम।
Sace anāgāmissa anāgāmimaggo abhāvito abhavissā, ṭhapetvā ekaṃ bhavaṃ dutiyabhave upādinnakappavattaṃ pavatteyya. Kasmā? Tassa pavattiyā hetūnaṃ atthitāya. Aṇusahagatāni kāmarāgapaṭighasaññojanāni aṇusahagato kāmarāgānusayo paṭighānusayoti ime pana cattāro kilese so maggo uppajjamānova samugghāteti. Idāni kuto anāgāmissa ekaṃ bhavaṃ ṭhapetvā dutiyabhave upādinnakappavattaṃ pavattissati. Evaṃ anāgāmimaggo upādinnakappavattaṃ appavattaṃ kurumāno upādinnakaṃ nirodheti nāma.
सचे अरहतो अरहत्तमग्गो अभावितो अभविस्सा, रूपारूपभवेसु उपादिन्नकप्पवत्तं पवत्तेय्य। कस्मा? तस्स पवत्तिया हेतूनं अत्थिताय। रूपरागो अरूपरागो मानो उद्धच्चं अविज्जा मानानुसयो भवरागानुसयो अविज्जानुसयोति इमे पन अट्ठ किलेसे सो मग्गो उप्पज्जमानोव समुग्घातेति। इदानि कुतो खीणासवस्स पुनब्भवे उपादिन्नकप्पवत्तं पवत्तिस्सति? एवं अरहत्तमग्गो उपादिन्नकप्पवत्तं अप्पवत्तं कुरुमानो उपादिन्नकं निरोधेति नाम।
Sace arahato arahattamaggo abhāvito abhavissā, rūpārūpabhavesu upādinnakappavattaṃ pavatteyya. Kasmā? Tassa pavattiyā hetūnaṃ atthitāya. Rūparāgo arūparāgo māno uddhaccaṃ avijjā mānānusayo bhavarāgānusayo avijjānusayoti ime pana aṭṭha kilese so maggo uppajjamānova samugghāteti. Idāni kuto khīṇāsavassa punabbhave upādinnakappavattaṃ pavattissati? Evaṃ arahattamaggo upādinnakappavattaṃ appavattaṃ kurumāno upādinnakaṃ nirodheti nāma.
सोतापत्तिमग्गो चेत्थ अपायभवं निरोधेति। सकदागामिमग्गो सुगतिकामभवेकदेसं। अनागामिमग्गो कामभवं। अरहत्तमग्गो रूपारूपभवं, सब्बभवेपि निरोधेति एवाति वदन्ति। एवं उपादिन्नकनिरोधो वेदितब्बो।
Sotāpattimaggo cettha apāyabhavaṃ nirodheti. Sakadāgāmimaggo sugatikāmabhavekadesaṃ. Anāgāmimaggo kāmabhavaṃ. Arahattamaggo rūpārūpabhavaṃ, sabbabhavepi nirodheti evāti vadanti. Evaṃ upādinnakanirodho veditabbo.
तत्थ ‘‘अभिसङ्खारविञ्ञाणस्स निरोधेना’’ति एतेन अनुपादिन्नकनिरोधं दस्सेति। ‘‘ये उप्पज्जेय्युं नामञ्च रूपञ्च, एत्थेते निरुज्झन्ती’’ति इमिना पन उपादिन्नकनिरोधं दस्सेति।
Tattha ‘‘abhisaṅkhāraviññāṇassa nirodhenā’’ti etena anupādinnakanirodhaṃ dasseti. ‘‘Ye uppajjeyyuṃ nāmañca rūpañca, etthete nirujjhantī’’ti iminā pana upādinnakanirodhaṃ dasseti.
तत्थ सत्त भवे ठपेत्वाति कामभवतो कामभवं संसरन्तस्स सत्त भवे वज्जेत्वा। अनमतग्गे संसारेति –
Tattha satta bhave ṭhapetvāti kāmabhavato kāmabhavaṃ saṃsarantassa satta bhave vajjetvā. Anamatagge saṃsāreti –
‘‘खन्धानञ्च पटिपाटि, धातुआयतनान च।
‘‘Khandhānañca paṭipāṭi, dhātuāyatanāna ca;
अब्बोच्छिन्नं वत्तमाना, ‘संसारो’ति पवुच्चती’’ति॥ (विसुद्धि॰ २.६१९; ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा; अ॰ नि॰ अट्ठ॰ २.४.१९९; पटि॰ म॰ अट्ठ॰ २.१.११७; इतिवु॰ अट्ठ॰ १४, ५८; उदा॰ अट्ठ॰ ३९) –
Abbocchinnaṃ vattamānā, ‘saṃsāro’ti pavuccatī’’ti. (visuddhi. 2.619; dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; a. ni. aṭṭha. 2.4.199; paṭi. ma. aṭṭha. 2.1.117; itivu. aṭṭha. 14, 58; udā. aṭṭha. 39) –
एवं वण्णिते संसारवट्टे। ये उप्पज्जेय्युं नामञ्च रूपञ्चाति नमनलक्खणं चतुक्खन्धसङ्खातं नामञ्च रुप्पनलक्खणं भूतोपादायसङ्खातं रूपञ्च एते धम्मा उप्पज्जेय्युं। एत्थेते निरुज्झन्तीति एतस्मिं सोतापत्तिमग्गे एते नामरूपधम्मा अभब्बुप्पत्तिकवसेन निरोधं गच्छन्ति। सकदागामिमग्गञाणेनाति एत्थ पटिसन्धिवसेन सकिंयेव इमं लोकं आगच्छतीति सकदागामी , तस्स मग्गो सकदागामिमग्गो। तेन मग्गेन सम्पयुत्तञाणेन। द्वे भवे ठपेत्वाति कामधातुयायेव पटिसन्धिवसेन द्वे भवे वज्जेत्वा। पञ्चसु भवेसूति तदवसिट्ठेसु पञ्चसु भवेसु। एत्थेते निरुज्झन्तीति एत्थ सकदागामिमग्गे एते धम्मा वुत्तनयेन निरुज्झन्ति। एकं भवं ठपेत्वाति उक्कट्ठवसेन रूपधातुया वा अरूपधातुया वा एकं भवं वज्जेत्वा। रूपधातुया वा अरूपधातुया वाति दुतियकभवे रूपधातुया चेव अरूपधातुया च। नामञ्च रूपञ्चाति एत्थ रूपभवे नामरूपं, अरूपभवे नाममेव। एत्थेते निरुज्झन्तीति एत्थ अनागामिमग्गे एते नामरूपधम्मा वुत्तनयेन निरुज्झन्ति।
Evaṃ vaṇṇite saṃsāravaṭṭe. Ye uppajjeyyuṃ nāmañca rūpañcāti namanalakkhaṇaṃ catukkhandhasaṅkhātaṃ nāmañca ruppanalakkhaṇaṃ bhūtopādāyasaṅkhātaṃ rūpañca ete dhammā uppajjeyyuṃ. Etthete nirujjhantīti etasmiṃ sotāpattimagge ete nāmarūpadhammā abhabbuppattikavasena nirodhaṃ gacchanti. Sakadāgāmimaggañāṇenāti ettha paṭisandhivasena sakiṃyeva imaṃ lokaṃ āgacchatīti sakadāgāmī , tassa maggo sakadāgāmimaggo. Tena maggena sampayuttañāṇena. Dve bhave ṭhapetvāti kāmadhātuyāyeva paṭisandhivasena dve bhave vajjetvā. Pañcasu bhavesūti tadavasiṭṭhesu pañcasu bhavesu. Etthete nirujjhantīti ettha sakadāgāmimagge ete dhammā vuttanayena nirujjhanti. Ekaṃ bhavaṃ ṭhapetvāti ukkaṭṭhavasena rūpadhātuyā vā arūpadhātuyā vā ekaṃ bhavaṃ vajjetvā. Rūpadhātuyā vā arūpadhātuyā vāti dutiyakabhave rūpadhātuyā ceva arūpadhātuyā ca. Nāmañca rūpañcāti ettha rūpabhave nāmarūpaṃ, arūpabhave nāmameva. Etthete nirujjhantīti ettha anāgāmimagge ete nāmarūpadhammā vuttanayena nirujjhanti.
अरहतोति किलेसेहि आरकत्ता ‘‘अरहा’’ति लद्धनामस्स खीणासवस्स। अनुपादिसेसाय निब्बानधातुयाति दुविधा हि निब्बानधातु सउपादिसेसा च अनुपादिसेसा च। तत्थ उपादीयति ‘‘अहं ममा’’ति भुसं गण्हीयतीति उपादि, खन्धपञ्चकस्सेतं अधिवचनं। उपादियेव सेसो अवसिट्ठो उपादिसेसो, सह उपादिसेसेन वत्ततीति सउपादिसेसा। नत्थेत्थ उपादिसेसोति अनुपादिसेसा। ताय अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया। परिनिब्बायन्तस्साति निरिन्धनस्स विय जातवेदस्स निब्बायन्तस्स अप्पवत्तं पविसन्तस्स। चरिमविञ्ञाणस्स निरोधेनाति एत्थ अस्सासपस्सासानं निरोधवसेन। तयो चरिमा भवचरिमो झानचरिमो चुतिचरिमोति। भवेसु हि कामभवे अस्सासपस्सासा पवत्तन्ति, रूपारूपभवेसु नप्पवत्तन्ति। तस्मा सो भवचरिमो। झानेसु पुरिमझानत्तयेव पवत्तन्ति, चतुत्थे नप्पवत्तन्ति। तस्मा सो झानचरिमो। ये पन चुतिचित्तस्स पुरतो सोळसमेन चित्तेन सहुप्पन्ना, ते चुतिचित्तेन सह निरुज्झन्ति। सो चुतिचरिमो नाम। अयं इध चरिमोति अधिप्पेतो। ये हि केचि बुद्धा वा पच्चेकबुद्धा वा अरियसावका वा अन्तमसो कुन्थकिपिल्लिकं उपादाय सब्बे भवङ्गचित्तेनेव अब्याकतेन दुक्खसच्चेन कालं करोन्ति। तस्मा चरिमविञ्ञाणस्स निरोधेनाति चुतिचित्तस्स निरोधेनाति अत्थो।
Arahatoti kilesehi ārakattā ‘‘arahā’’ti laddhanāmassa khīṇāsavassa. Anupādisesāya nibbānadhātuyāti duvidhā hi nibbānadhātu saupādisesā ca anupādisesā ca. Tattha upādīyati ‘‘ahaṃ mamā’’ti bhusaṃ gaṇhīyatīti upādi, khandhapañcakassetaṃ adhivacanaṃ. Upādiyeva seso avasiṭṭho upādiseso, saha upādisesena vattatīti saupādisesā. Natthettha upādisesoti anupādisesā. Tāya anupādisesāya nibbānadhātuyā. Parinibbāyantassāti nirindhanassa viya jātavedassa nibbāyantassa appavattaṃ pavisantassa. Carimaviññāṇassa nirodhenāti ettha assāsapassāsānaṃ nirodhavasena. Tayo carimā bhavacarimo jhānacarimo cuticarimoti. Bhavesu hi kāmabhave assāsapassāsā pavattanti, rūpārūpabhavesu nappavattanti. Tasmā so bhavacarimo. Jhānesu purimajhānattayeva pavattanti, catutthe nappavattanti. Tasmā so jhānacarimo. Ye pana cuticittassa purato soḷasamena cittena sahuppannā, te cuticittena saha nirujjhanti. So cuticarimo nāma. Ayaṃ idha carimoti adhippeto. Ye hi keci buddhā vā paccekabuddhā vā ariyasāvakā vā antamaso kunthakipillikaṃ upādāya sabbe bhavaṅgacitteneva abyākatena dukkhasaccena kālaṃ karonti. Tasmā carimaviññāṇassa nirodhenāti cuticittassa nirodhenāti attho.
पञ्ञा च सति च नामञ्चाति एतेहि चतुन्नं अरूपक्खन्धानं गहणं पच्चेतब्बं। रूपञ्चाति एतेन चतुन्नं महाभूतानं चतुवीसतिउपादारूपानञ्च गहणं पच्चेतब्बं। इदानि तस्स निरुज्झनूपायं दस्सेन्तो ‘‘विञ्ञाणस्स निरोधेन, एत्थेतं उपरुज्झती’’ति आह। तत्थ विञ्ञाणन्ति चरिमविञ्ञाणम्पि अभिसङ्खारविञ्ञाणम्पि। अभिसङ्खारविञ्ञाणस्स पहीननिरोधेन एत्थेतं उपरुज्झति निरुज्झति दीपसिखा विय अपण्णत्तिकभावं याति, चरिमविञ्ञाणस्स अनुप्पादपच्चयत्ता अनुप्पादनिरोधेन अनुप्पादवसेनेव उपरुज्झतीति (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.४९९)।
Paññāca sati ca nāmañcāti etehi catunnaṃ arūpakkhandhānaṃ gahaṇaṃ paccetabbaṃ. Rūpañcāti etena catunnaṃ mahābhūtānaṃ catuvīsatiupādārūpānañca gahaṇaṃ paccetabbaṃ. Idāni tassa nirujjhanūpāyaṃ dassento ‘‘viññāṇassa nirodhena, etthetaṃ uparujjhatī’’ti āha. Tattha viññāṇanti carimaviññāṇampi abhisaṅkhāraviññāṇampi. Abhisaṅkhāraviññāṇassa pahīnanirodhena etthetaṃ uparujjhati nirujjhati dīpasikhā viya apaṇṇattikabhāvaṃ yāti, carimaviññāṇassa anuppādapaccayattā anuppādanirodhena anuppādavaseneva uparujjhatīti (dī. ni. aṭṭha. 1.499).
७. एत्तावता च ‘‘दुक्खमस्स महब्भय’’न्ति इमिना पकासितं दुक्खसच्चं, ‘‘यानि सोतानी’’ति इमिना समुदयसच्चं, ‘‘पञ्ञायेते पिधीयरे’’ति इमिना मग्गसच्चं, ‘‘असेसं उपरुज्झती’’ति इमिना निरोधसच्चन्ति एवं चत्तारि सच्चानि सुत्वापि अरियभूमिं अनधिगतो पुन सेक्खासेक्खपटिपदं पुच्छन्तो ‘‘ये च सङ्खातधम्मासे’’ति गाथमाह। तत्थ सङ्खातधम्माति अनिच्चादिवसेन परिवीमंसितधम्मा, अरहन्तानमेतं अधिवचनं। सेक्खाति सीलादीनि सिक्खमाना अवसेसा अरियपुग्गला। पुथूति बहू सत्तजना। तेसं मे निपको इरियं पुट्ठो पब्रूहीति तेसं मे सेक्खासेक्खानं निपको पण्डितो त्वं पुट्ठो पटिपत्तिं ब्रूहीति।
7. Ettāvatā ca ‘‘dukkhamassa mahabbhaya’’nti iminā pakāsitaṃ dukkhasaccaṃ, ‘‘yāni sotānī’’ti iminā samudayasaccaṃ, ‘‘paññāyete pidhīyare’’ti iminā maggasaccaṃ, ‘‘asesaṃ uparujjhatī’’ti iminā nirodhasaccanti evaṃ cattāri saccāni sutvāpi ariyabhūmiṃ anadhigato puna sekkhāsekkhapaṭipadaṃ pucchanto ‘‘ye ca saṅkhātadhammāse’’ti gāthamāha. Tattha saṅkhātadhammāti aniccādivasena parivīmaṃsitadhammā, arahantānametaṃ adhivacanaṃ. Sekkhāti sīlādīni sikkhamānā avasesā ariyapuggalā. Puthūti bahū sattajanā. Tesaṃ me nipako iriyaṃ puṭṭho pabrūhīti tesaṃ me sekkhāsekkhānaṃ nipako paṇḍito tvaṃ puṭṭho paṭipattiṃ brūhīti.
तेसं खन्धा सङ्खाताति तेसं पञ्चक्खन्धा अप्पटिसन्धिकं कत्वा देसिता, सङ्खेपं कत्वा ठपिता वा। धातुआदीसुपि एसेव नयो। इरियन्ति पयोगं। चरियन्ति किरियं। वुत्तिन्ति पवत्तिं। आचरन्ति चरणं। गोचरन्ति पच्चयं। विहारन्ति इरियापथपवत्तनं। पटिपदन्ति विपस्सनं।
Tesaṃ khandhā saṅkhātāti tesaṃ pañcakkhandhā appaṭisandhikaṃ katvā desitā, saṅkhepaṃ katvā ṭhapitā vā. Dhātuādīsupi eseva nayo. Iriyanti payogaṃ. Cariyanti kiriyaṃ. Vuttinti pavattiṃ. Ācaranti caraṇaṃ. Gocaranti paccayaṃ. Vihāranti iriyāpathapavattanaṃ. Paṭipadanti vipassanaṃ.
८. अथस्स भगवा यस्मा सेक्खेन कामच्छन्दनीवरणं आदिं कत्वा सब्बकिलेसा पहातब्बा एव, तस्मा ‘‘कामेसूति उपड्ढगाथाय सेक्खपटिपदं दस्सेति। तस्सत्थो – वत्थुकामेसु किलेसकामेन नाभिगिज्झेय्य, कायदुच्चरितादयो च मनसो आविलभावकरे धम्मे पजहन्तो मनसानाविलो सियाति। यस्मा पन असेक्खो अनिच्चादिवसेन सब्बसङ्खारादीनं परितुलितत्ता कुसलो सब्बधम्मेसु कायानुपस्सनासतिआदीहि च सतो सक्कायदिट्ठिआदीनं भिन्नत्ता भिक्खुभावं पत्तो हुत्वा सब्बइरियापथेसु परिब्बजति, तस्मा ‘‘कुसलो’’ति उपड्ढगाथाय असेक्खपटिपदं दस्सेति।
8. Athassa bhagavā yasmā sekkhena kāmacchandanīvaraṇaṃ ādiṃ katvā sabbakilesā pahātabbā eva, tasmā ‘‘kāmesūti upaḍḍhagāthāya sekkhapaṭipadaṃ dasseti. Tassattho – vatthukāmesu kilesakāmena nābhigijjheyya, kāyaduccaritādayo ca manaso āvilabhāvakare dhamme pajahanto manasānāvilo siyāti. Yasmā pana asekkho aniccādivasena sabbasaṅkhārādīnaṃ paritulitattā kusalo sabbadhammesu kāyānupassanāsatiādīhi ca sato sakkāyadiṭṭhiādīnaṃ bhinnattā bhikkhubhāvaṃ patto hutvā sabbairiyāpathesu paribbajati, tasmā ‘‘kusalo’’ti upaḍḍhagāthāya asekkhapaṭipadaṃ dasseti.
नाभिगिज्झेय्याति गेधं नापज्जेय्य। न पलिगिज्झेय्याति लोभं नापज्जेय्य। न पलिबुन्धेय्याति लोभवसेन न अल्लीयेय्य।
Nābhigijjheyyāti gedhaṃ nāpajjeyya. Na paligijjheyyāti lobhaṃ nāpajjeyya. Na palibundheyyāti lobhavasena na allīyeyya.
आविलकरे किलेसे जहेय्याति चित्तालुळकरे उपतापसङ्खाते किलेसे जहेय्य।
Āvilakare kilese jaheyyāti cittāluḷakare upatāpasaṅkhāte kilese jaheyya.
सब्बे धम्मा अनत्ताति निब्बानं अन्तोकरित्वा वुत्तं। यं किञ्चि समुदयधम्मन्ति यं किञ्चि सप्पच्चयसभावं।
Sabbe dhammā anattāti nibbānaṃ antokaritvā vuttaṃ. Yaṃ kiñci samudayadhammanti yaṃ kiñci sappaccayasabhāvaṃ.
सह गाथापरियोसानाति गाथावसानेनेव सद्धिं। येते ब्राह्मणेन सद्धिं एकच्छन्दाति ये एते अजितमाणवेन कल्याणछन्देन एकज्झासया। एकप्पयोगाति कायवचीमनोपयोगेहि एकप्पयोगा। एकाधिप्पायाति एको अधिप्पायो रुचि एतेसन्ति एकाधिप्पाया, एकरुचिकाति अत्थो। एकवासनवासिताति अतीतबुद्धसासने तेन सद्धिं भावितभावना। अनेकपाणसहस्सानन्ति अनेकेसं देवमनुस्ससङ्खातानं पाणसहस्सानं। विरजं वीतमलन्ति रागादिरजविरहितं रागादिमलविरहितञ्च।
Saha gāthāpariyosānāti gāthāvasāneneva saddhiṃ. Yete brāhmaṇena saddhiṃ ekacchandāti ye ete ajitamāṇavena kalyāṇachandena ekajjhāsayā. Ekappayogāti kāyavacīmanopayogehi ekappayogā. Ekādhippāyāti eko adhippāyo ruci etesanti ekādhippāyā, ekarucikāti attho. Ekavāsanavāsitāti atītabuddhasāsane tena saddhiṃ bhāvitabhāvanā. Anekapāṇasahassānanti anekesaṃ devamanussasaṅkhātānaṃ pāṇasahassānaṃ. Virajaṃ vītamalanti rāgādirajavirahitaṃ rāgādimalavirahitañca.
धम्मचक्खुन्ति इध सोतापत्तिमग्गो अधिप्पेतो। अञ्ञत्थ हेट्ठामग्गत्तयं। तस्स उप्पत्तिकारणदस्सनत्थं ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं, सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति आह। तञ्हि निरोधं आरम्मणं कत्वा किच्चवसेन एवं सब्बसङ्खतं पटिविज्झन्तं उप्पज्जति। तस्स ब्राह्मणस्स अनुपादाय आसवेहि चित्तं विमुच्चीति तस्स च अजितब्राह्मणस्स अन्तेवासिकसहस्सानञ्च तण्हादीहि अग्गहेत्वा कामासवादीहि मग्गक्खणे चित्तं विमुच्चमानं फलक्खणे विमुच्चि। सह अरहत्तप्पत्ताति अरहत्तप्पत्तिया च सहेव आयस्मतो अजितस्स च अन्तेवासिकसहस्सस्स च अजिनजटावाकचीरतिदण्डकमण्डलुआदयो अन्तरधायिंसु। सब्बेव इद्धिमयपत्तचीवरधरा द्वङ्गुलकेसा एहिभिक्खू हुत्वा भगवन्तं नमस्समाना पञ्जलिका निसीदिंसु। पाळियं पन अजितत्थेरोव पञ्ञायति। तत्थ अन्वत्थपटिपत्तियाति सयं पच्चासीसितलद्धपटिपत्तिया, निब्बानलद्धभावेनाति अत्थो। सेसं सब्बत्थ पाकटमेव। एवं भगवा अरहत्तनिकूटेन देसनं निट्ठापेसीति।
Dhammacakkhunti idha sotāpattimaggo adhippeto. Aññattha heṭṭhāmaggattayaṃ. Tassa uppattikāraṇadassanatthaṃ ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ, sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti āha. Tañhi nirodhaṃ ārammaṇaṃ katvā kiccavasena evaṃ sabbasaṅkhataṃ paṭivijjhantaṃ uppajjati. Tassa brāhmaṇassa anupādāya āsavehi cittaṃ vimuccīti tassa ca ajitabrāhmaṇassa antevāsikasahassānañca taṇhādīhi aggahetvā kāmāsavādīhi maggakkhaṇe cittaṃ vimuccamānaṃ phalakkhaṇe vimucci. Saha arahattappattāti arahattappattiyā ca saheva āyasmato ajitassa ca antevāsikasahassassa ca ajinajaṭāvākacīratidaṇḍakamaṇḍaluādayo antaradhāyiṃsu. Sabbeva iddhimayapattacīvaradharā dvaṅgulakesā ehibhikkhū hutvā bhagavantaṃ namassamānā pañjalikā nisīdiṃsu. Pāḷiyaṃ pana ajitattherova paññāyati. Tattha anvatthapaṭipattiyāti sayaṃ paccāsīsitaladdhapaṭipattiyā, nibbānaladdhabhāvenāti attho. Sesaṃ sabbattha pākaṭameva. Evaṃ bhagavā arahattanikūṭena desanaṃ niṭṭhāpesīti.
सद्धम्मप्पज्जोतिकाय चूळनिद्देस-अट्ठकथाय
Saddhammappajjotikāya cūḷaniddesa-aṭṭhakathāya
अजितमाणवसुत्तनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Ajitamāṇavasuttaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / चूळनिद्देसपाळि • Cūḷaniddesapāḷi
१. अजितमाणवपुच्छा • 1. Ajitamāṇavapucchā
१. अजितमाणवपुच्छानिद्देसो • 1. Ajitamāṇavapucchāniddeso
