Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चरियापिटक-अट्ठकथा • Cariyāpiṭaka-aṭṭhakathā

    ॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥

    Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

    खुद्दकनिकाये

    Khuddakanikāye

    चरियापिटक-अट्ठकथा

    Cariyāpiṭaka-aṭṭhakathā

    गन्थारम्भकथा

    Ganthārambhakathā

    चरिया सब्बलोकस्स, हिता यस्स महेसिनो।

    Cariyā sabbalokassa, hitā yassa mahesino;

    अचिन्तेय्यानुभावं तं, वन्दे लोकग्गनायकं॥

    Acinteyyānubhāvaṃ taṃ, vande lokagganāyakaṃ.

    विज्‍जाचरणसम्पन्‍ना, येन नीयन्ति लोकतो।

    Vijjācaraṇasampannā, yena nīyanti lokato;

    वन्दे तमुत्तमं धम्मं, सम्मासम्बुद्धपूजितं॥

    Vande tamuttamaṃ dhammaṃ, sammāsambuddhapūjitaṃ.

    सीलादिगुणसम्पन्‍नो, ठितो मग्गफलेसु यो।

    Sīlādiguṇasampanno, ṭhito maggaphalesu yo;

    वन्दे अरियसङ्घं तं, पुञ्‍ञक्खेत्तं अनुत्तरं॥

    Vande ariyasaṅghaṃ taṃ, puññakkhettaṃ anuttaraṃ.

    वन्दनाजनितं पुञ्‍ञं, इति यं रतनत्तये।

    Vandanājanitaṃ puññaṃ, iti yaṃ ratanattaye;

    हतन्तरायो सब्बत्थ, हुत्वाहं तस्स तेजसा॥

    Hatantarāyo sabbattha, hutvāhaṃ tassa tejasā.

    इमस्मिं भद्दकप्पस्मिं, सम्भता या सुदुक्‍करा।

    Imasmiṃ bhaddakappasmiṃ, sambhatā yā sudukkarā;

    उक्‍कंसपारमिप्पत्ता, दानपारमितादयो॥

    Ukkaṃsapāramippattā, dānapāramitādayo.

    तासं सम्बोधिचरियानं, आनुभावविभावनं।

    Tāsaṃ sambodhicariyānaṃ, ānubhāvavibhāvanaṃ;

    सक्‍केसु निग्रोधारामे, वसन्तेन महेसिना॥

    Sakkesu nigrodhārāme, vasantena mahesinā.

    यं धम्मसेनापतिनो, सब्बसावककेतुनो।

    Yaṃ dhammasenāpatino, sabbasāvakaketuno;

    लोकनाथेन चरिया-पिटकं नाम देसितं॥

    Lokanāthena cariyā-piṭakaṃ nāma desitaṃ.

    यं खुद्दकनिकायस्मिं, सङ्गायिंसु महेसयो।

    Yaṃ khuddakanikāyasmiṃ, saṅgāyiṃsu mahesayo;

    धम्मसङ्गाहका सत्थु, हेतुसम्पत्तिदीपनं॥

    Dhammasaṅgāhakā satthu, hetusampattidīpanaṃ.

    तस्स सम्बोधिसम्भार-विभागनययोगतो।

    Tassa sambodhisambhāra-vibhāganayayogato;

    किञ्‍चापि दुक्‍करा कातुं, अत्थसंवण्णना मया॥

    Kiñcāpi dukkarā kātuṃ, atthasaṃvaṇṇanā mayā.

    सह संवण्णनं यस्मा, धरते सत्थु सासनं।

    Saha saṃvaṇṇanaṃ yasmā, dharate satthu sāsanaṃ;

    पुब्बाचरियसीहानं, तिट्ठतेव विनिच्छयो॥

    Pubbācariyasīhānaṃ, tiṭṭhateva vinicchayo.

    तस्मा तं अवलम्बित्वा, ओगाहित्वा च सब्बसो।

    Tasmā taṃ avalambitvā, ogāhitvā ca sabbaso;

    जातकानुपनिस्साय, पोराणट्ठकथानयं॥

    Jātakānupanissāya, porāṇaṭṭhakathānayaṃ.

    निस्सितं वाचनामग्गं, सुविसुद्धमनाकुलं।

    Nissitaṃ vācanāmaggaṃ, suvisuddhamanākulaṃ;

    महाविहारवासीनं, निपुणत्थविनिच्छयं॥

    Mahāvihāravāsīnaṃ, nipuṇatthavinicchayaṃ.

    नीतनेय्यत्थभेदा च, पारमी परिदीपयं।

    Nītaneyyatthabhedā ca, pāramī paridīpayaṃ;

    करिस्सामि तं चरिया-पिटकस्सत्थवण्णनं॥

    Karissāmi taṃ cariyā-piṭakassatthavaṇṇanaṃ.

    इति आकङ्खमानस्स, सद्धम्मस्स चिरट्ठितिं।

    Iti ākaṅkhamānassa, saddhammassa ciraṭṭhitiṃ;

    विभजन्तस्स तस्सत्थं, निसामयथ साधवोति॥

    Vibhajantassa tassatthaṃ, nisāmayatha sādhavoti.

    तत्थ चरियापिटकन्ति केनट्ठेन चरियापिटकं? अतीतासु जातीसु सत्थु चरियानुभावप्पकासिनी परियत्तीति कत्वा, परियत्तिअत्थो हि अयं पिटकसद्दो, ‘‘मा पिटकसम्पदानेना’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ३.६६) विय। अथ वा यस्मा सा परियत्ति तस्सेव सत्थु पुरिमजातीसु चरियानं आनुभावप्पकासनेन भाजनभूता, तस्मापि ‘‘चरियापिटक’’न्ति वुच्‍चति, भाजनत्थोपि हि पिटकसद्दो निद्दिट्ठो ‘‘अथ पुरिसो आगच्छेय्य, कुदालपिटकं आदाया’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२२८; अ॰ नि॰ ३.७०) विय। तं पनेतं चरियापिटकं विनयपिटकं, सुत्तन्तपिटकं, अभिधम्मपिटकन्ति तीसु पिटकेसु सुत्तन्तपिटकपरियापन्‍नं। दीघनिकायो, मज्झिमनिकायो, संयुत्तनिकायो, अङ्गुत्तरनिकायो, खुद्दकनिकायोति पञ्‍चसु निकायेसु खुद्दकनिकायपरियापन्‍नं। सुत्तं, गेय्यं, वेय्याकरणं, गाथा, उदानं, इतिवुत्तकं, जातकं, अब्भुतधम्मं, वेदल्‍लन्ति नवसु सासनङ्गेसु गाथासङ्गहं।

    Tattha cariyāpiṭakanti kenaṭṭhena cariyāpiṭakaṃ? Atītāsu jātīsu satthu cariyānubhāvappakāsinī pariyattīti katvā, pariyattiattho hi ayaṃ piṭakasaddo, ‘‘mā piṭakasampadānenā’’tiādīsu (a. ni. 3.66) viya. Atha vā yasmā sā pariyatti tasseva satthu purimajātīsu cariyānaṃ ānubhāvappakāsanena bhājanabhūtā, tasmāpi ‘‘cariyāpiṭaka’’nti vuccati, bhājanatthopi hi piṭakasaddo niddiṭṭho ‘‘atha puriso āgaccheyya, kudālapiṭakaṃ ādāyā’’tiādīsu (ma. ni. 1.228; a. ni. 3.70) viya. Taṃ panetaṃ cariyāpiṭakaṃ vinayapiṭakaṃ, suttantapiṭakaṃ, abhidhammapiṭakanti tīsu piṭakesu suttantapiṭakapariyāpannaṃ. Dīghanikāyo, majjhimanikāyo, saṃyuttanikāyo, aṅguttaranikāyo, khuddakanikāyoti pañcasu nikāyesu khuddakanikāyapariyāpannaṃ. Suttaṃ, geyyaṃ, veyyākaraṇaṃ, gāthā, udānaṃ, itivuttakaṃ, jātakaṃ, abbhutadhammaṃ, vedallanti navasu sāsanaṅgesu gāthāsaṅgahaṃ.

    ‘‘द्वासीति बुद्धतो गण्हिं, द्वेसहस्सानि भिक्खुतो।

    ‘‘Dvāsīti buddhato gaṇhiṃ, dvesahassāni bhikkhuto;

    चतुरासीति सहस्सानि, ये मे धम्मा पवत्तिनो’’ति॥ (थेरगा॰ १०२७) –

    Caturāsīti sahassāni, ye me dhammā pavattino’’ti. (theragā. 1027) –

    एवं धम्मभण्डागारिकेन पटिञ्‍ञातेसु चतुरासीतिया धम्मक्खन्धसहस्सेसु कतिपयधम्मक्खन्धसङ्गहं। वग्गतो अकित्तिवग्गो, हत्थिनागवग्गो, युधञ्‍जयवग्गोति वग्गत्तयसङ्गहं। चरियतो अकित्तिवग्गे दस, हत्थिनागवग्गे दस, युधञ्‍जयवग्गे पञ्‍चदसाति पञ्‍चतिंसचरियासङ्गहं। तीसु वग्गेसु अकित्तिवग्गो आदि, चरियासु अकित्तिचरिया। तस्सापि –

    Evaṃ dhammabhaṇḍāgārikena paṭiññātesu caturāsītiyā dhammakkhandhasahassesu katipayadhammakkhandhasaṅgahaṃ. Vaggato akittivaggo, hatthināgavaggo, yudhañjayavaggoti vaggattayasaṅgahaṃ. Cariyato akittivagge dasa, hatthināgavagge dasa, yudhañjayavagge pañcadasāti pañcatiṃsacariyāsaṅgahaṃ. Tīsu vaggesu akittivaggo ādi, cariyāsu akitticariyā. Tassāpi –

    ‘‘कप्पे च सतसहस्से, चतुरो च असङ्खिये।

    ‘‘Kappe ca satasahasse, caturo ca asaṅkhiye;

    एत्थन्तरे यं चरितं, सब्बं तं बोधिपाचन’’न्ति॥ –

    Etthantare yaṃ caritaṃ, sabbaṃ taṃ bodhipācana’’nti. –

    अयं गाथा आदि। तस्स इतो पभुति अनुक्‍कमेन अत्थसंवण्णना होति।

    Ayaṃ gāthā ādi. Tassa ito pabhuti anukkamena atthasaṃvaṇṇanā hoti.

    गन्थारम्भकथा निट्ठिता।

    Ganthārambhakathā niṭṭhitā.

    निदानकथा

    Nidānakathā

    सा पनायं अत्थसंवण्णना यस्मा दूरेनिदानं, अविदूरेनिदानं, सन्तिकेनिदानन्ति इमानि तीणि निदानानि दस्सेत्वा वुच्‍चमाना सुणन्तेहि समुदागमतो पट्ठाय सुट्ठु विञ्‍ञाता नाम होति। तस्मा तेसं निदानानं अयं विभागो वेदितब्बो।

    Sā panāyaṃ atthasaṃvaṇṇanā yasmā dūrenidānaṃ, avidūrenidānaṃ, santikenidānanti imāni tīṇi nidānāni dassetvā vuccamānā suṇantehi samudāgamato paṭṭhāya suṭṭhu viññātā nāma hoti. Tasmā tesaṃ nidānānaṃ ayaṃ vibhāgo veditabbo.

    दीपङ्करदसबलस्स पादमूलस्मिञ्हि कताभिनीहारस्स महाबोधिसत्तस्स याव तुसितभवने निब्बत्ति, ताव पवत्तो कथामग्गो दूरेनिदानं नाम। तुसितभवनतो पट्ठाय याव बोधिमण्डे सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणप्पत्ति, ताव पवत्तो कथामग्गो अविदूरेनिदानं नाम। महाबोधिमण्डतो पन पट्ठाय याव पच्‍चुप्पन्‍नवत्थु, ताव पवत्तो कथामग्गो सन्तिकेनिदानं नाम। इमेसु तीसु निदानेसु यस्मा दूरेनिदानअविदूरेनिदानानि सब्बसाधारणानि, तस्मा तानि जातकट्ठकथायं (जा॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा) वित्थारितनयेनेव वित्थारतो वेदितब्बानि। सन्तिकेनिदाने पन अत्थि विसेसोति तिण्णम्पि निदानानं अयमादितो पट्ठाय सङ्खेपकथा।

    Dīpaṅkaradasabalassa pādamūlasmiñhi katābhinīhārassa mahābodhisattassa yāva tusitabhavane nibbatti, tāva pavatto kathāmaggo dūrenidānaṃ nāma. Tusitabhavanato paṭṭhāya yāva bodhimaṇḍe sabbaññutaññāṇappatti, tāva pavatto kathāmaggo avidūrenidānaṃ nāma. Mahābodhimaṇḍato pana paṭṭhāya yāva paccuppannavatthu, tāva pavatto kathāmaggo santikenidānaṃ nāma. Imesu tīsu nidānesu yasmā dūrenidānaavidūrenidānāni sabbasādhāraṇāni, tasmā tāni jātakaṭṭhakathāyaṃ (jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā) vitthāritanayeneva vitthārato veditabbāni. Santikenidāne pana atthi visesoti tiṇṇampi nidānānaṃ ayamādito paṭṭhāya saṅkhepakathā.

    दीपङ्करस्स भगवतो पादमूले कताभिनीहारो बोधिसत्तभूतो लोकनाथो अत्तनो अभिनीहारानुरूपं समत्तिंसपारमियो पूरेत्वा, सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणसम्भारं मत्थकं पापेत्वा, तुसितभवने निब्बत्तो बुद्धभावाय उप्पत्तिकालं आगमयमानो, तत्थ यावतायुकं ठत्वा ततो चुतो सक्यराजकुले पटिसन्धिं गहेत्वा अनन्तेन परिहारेन महन्तेन सिरिसोभग्गेन वड्ढमानो अनुक्‍कमेन योब्बनं पत्वा एकूनतिंसे वयस्मिं कतमहाभिनिक्खमनो, छब्बस्सानि महापधानं पदहित्वा, वेसाखपुण्णमायं बोधिरुक्खमूले निसिन्‍नो सूरिये अनत्थङ्गमितेयेव मारबलं विधमित्वा पुरिमयामे पुब्बेनिवासं अनुस्सरित्वा, मज्झिमयामे दिब्बचक्खुं विसोधेत्वा, पच्छिमयामे दियड्ढकिलेससहस्सं खेपेत्वा, अनुत्तरं सम्मासम्बोधिमभिसम्बुज्झि।

    Dīpaṅkarassa bhagavato pādamūle katābhinīhāro bodhisattabhūto lokanātho attano abhinīhārānurūpaṃ samattiṃsapāramiyo pūretvā, sabbaññutaññāṇasambhāraṃ matthakaṃ pāpetvā, tusitabhavane nibbatto buddhabhāvāya uppattikālaṃ āgamayamāno, tattha yāvatāyukaṃ ṭhatvā tato cuto sakyarājakule paṭisandhiṃ gahetvā anantena parihārena mahantena sirisobhaggena vaḍḍhamāno anukkamena yobbanaṃ patvā ekūnatiṃse vayasmiṃ katamahābhinikkhamano, chabbassāni mahāpadhānaṃ padahitvā, vesākhapuṇṇamāyaṃ bodhirukkhamūle nisinno sūriye anatthaṅgamiteyeva mārabalaṃ vidhamitvā purimayāme pubbenivāsaṃ anussaritvā, majjhimayāme dibbacakkhuṃ visodhetvā, pacchimayāme diyaḍḍhakilesasahassaṃ khepetvā, anuttaraṃ sammāsambodhimabhisambujjhi.

    ततो तत्थेव सत्तसत्ताहे वीतिनामेत्वा, आसाळ्हिपुण्णमायं बाराणसिं गन्त्वा इसिपतने मिगदाये अञ्‍ञासिकोण्डञ्‍ञप्पमुखा अट्ठारस ब्रह्मकोटियो धम्मामतं पायेन्तो, धम्मचक्‍कं (सं॰ नि॰ ५.१०८१; महाव॰ १३ आदयो; पटि॰ म॰ २.३०) पवत्तेत्वा, यसादिके वेनेय्ये अरहत्ते पतिट्ठापेत्वा, ते सब्बेव सट्ठि अरहन्ते लोकानुग्गहाय विस्सज्‍जेत्वा, उरुवेलं गच्छन्तो कप्पासिकवनसण्डे तिंस भद्दवग्गिये सोतापत्तिफलादीसु पतिट्ठापेत्वा, उरुवेलं गन्त्वा अड्ढुड्ढानि पाटिहारियसहस्सानि दस्सेत्वा उरुवेलकस्सपादयो सहस्सजटिलपरिवारे तेभातिकजटिले विनेत्वा, तेहि परिवुतो राजगहनगरूपचारे लट्ठिवनुय्याने निसिन्‍नो बिम्बिसारप्पमुखे द्वादसनहुते ब्राह्मणगहपतिके सासने ओतारेत्वा, मगधराजेन कारिते वेळुवनविहारे विहरति।

    Tato tattheva sattasattāhe vītināmetvā, āsāḷhipuṇṇamāyaṃ bārāṇasiṃ gantvā isipatane migadāye aññāsikoṇḍaññappamukhā aṭṭhārasa brahmakoṭiyo dhammāmataṃ pāyento, dhammacakkaṃ (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 13 ādayo; paṭi. ma. 2.30) pavattetvā, yasādike veneyye arahatte patiṭṭhāpetvā, te sabbeva saṭṭhi arahante lokānuggahāya vissajjetvā, uruvelaṃ gacchanto kappāsikavanasaṇḍe tiṃsa bhaddavaggiye sotāpattiphalādīsu patiṭṭhāpetvā, uruvelaṃ gantvā aḍḍhuḍḍhāni pāṭihāriyasahassāni dassetvā uruvelakassapādayo sahassajaṭilaparivāre tebhātikajaṭile vinetvā, tehi parivuto rājagahanagarūpacāre laṭṭhivanuyyāne nisinno bimbisārappamukhe dvādasanahute brāhmaṇagahapatike sāsane otāretvā, magadharājena kārite veḷuvanavihāre viharati.

    अथेवं भगवति वेळुवने विहरन्ते सारिपुत्तमोग्गल्‍लानेसु अग्गसावकट्ठाने ठपितेसु सावकसन्‍निपाते जाते, सुद्धोदनमहाराजा ‘‘पुत्तो किर मे छब्बस्सानि दुक्‍करकारिकं चरित्वा परमाभिसम्बोधिं पत्वा पवत्तितवरधम्मचक्‍को राजगहं निस्साय वेळुवने विहरती’’ति सुत्वा दसपुरिससहस्सपरिवारे, अनुक्‍कमेन दस अमच्‍चे पेसेसि ‘‘पुत्तं मे इधानेत्वा दस्सेथा’’ति। तेसु राजगहं गन्त्वा सत्थु धम्मदेसनाय अरहत्ते पतिट्ठितेसु काळुदायित्थेरेन रञ्‍ञो अधिप्पाये आरोचिते भगवा वीसतिसहस्सखीणासवपरिवुतो राजगहतो निक्खमित्वा सट्ठियोजनं कपिलवत्थुं द्वीहि मासेहि सम्पापुणि। सक्यराजानो ‘‘अम्हाकं ञातिसेट्ठं पस्सिस्सामा’’ति सन्‍निपतित्वा निग्रोधारामं भगवतो च भिक्खुसङ्घस्स च वसनयोग्गं कारेत्वा, गन्धपुप्फादिहत्था पच्‍चुग्गमनं कत्वा, सत्थारं निग्रोधारामं पवेसेसुं। तत्र भगवा वीसतिसहस्सखीणासवपरिवुतो पञ्‍ञत्तवरबुद्धासने निसीदि। साकिया मानत्थद्धा सत्थु पणिपातं नाकंसु। भगवा तेसं अज्झासयं ओलोकेत्वा मानं भञ्‍जित्वा ते धम्मदेसनाय भाजने कातुं अभिञ्‍ञापादकं चतुत्थज्झानं समापज्‍जित्वा वुट्ठाय आकासं अब्भुग्गन्त्वा तेसं सीसे पादपंसुं ओकिरमानो विय, कण्डम्बरुक्खमूले कतपाटिहारियसदिसं यमकपाटिहारियं अकासि। राजा तं अच्छरियं दिस्वा ‘‘अयं लोके अग्गपुग्गलो’’ति वन्दि। रञ्‍ञा पन वन्दिते ते ठातुं नाम न सक्‍कोन्ति, सब्बेपि साकिया वन्दिंसु।

    Athevaṃ bhagavati veḷuvane viharante sāriputtamoggallānesu aggasāvakaṭṭhāne ṭhapitesu sāvakasannipāte jāte, suddhodanamahārājā ‘‘putto kira me chabbassāni dukkarakārikaṃ caritvā paramābhisambodhiṃ patvā pavattitavaradhammacakko rājagahaṃ nissāya veḷuvane viharatī’’ti sutvā dasapurisasahassaparivāre, anukkamena dasa amacce pesesi ‘‘puttaṃ me idhānetvā dassethā’’ti. Tesu rājagahaṃ gantvā satthu dhammadesanāya arahatte patiṭṭhitesu kāḷudāyittherena rañño adhippāye ārocite bhagavā vīsatisahassakhīṇāsavaparivuto rājagahato nikkhamitvā saṭṭhiyojanaṃ kapilavatthuṃ dvīhi māsehi sampāpuṇi. Sakyarājāno ‘‘amhākaṃ ñātiseṭṭhaṃ passissāmā’’ti sannipatitvā nigrodhārāmaṃ bhagavato ca bhikkhusaṅghassa ca vasanayoggaṃ kāretvā, gandhapupphādihatthā paccuggamanaṃ katvā, satthāraṃ nigrodhārāmaṃ pavesesuṃ. Tatra bhagavā vīsatisahassakhīṇāsavaparivuto paññattavarabuddhāsane nisīdi. Sākiyā mānatthaddhā satthu paṇipātaṃ nākaṃsu. Bhagavā tesaṃ ajjhāsayaṃ oloketvā mānaṃ bhañjitvā te dhammadesanāya bhājane kātuṃ abhiññāpādakaṃ catutthajjhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya ākāsaṃ abbhuggantvā tesaṃ sīse pādapaṃsuṃ okiramāno viya, kaṇḍambarukkhamūle katapāṭihāriyasadisaṃ yamakapāṭihāriyaṃ akāsi. Rājā taṃ acchariyaṃ disvā ‘‘ayaṃ loke aggapuggalo’’ti vandi. Raññā pana vandite te ṭhātuṃ nāma na sakkonti, sabbepi sākiyā vandiṃsu.

    तदा किर भगवा यमकपाटिहारियं करोन्तो लोकविवरणपाटिहारियम्पि अकासि – यस्मिं वत्तमाने मनुस्सा मनुस्सलोके यथाठिता यथानिसिन्‍नाव चातुमहाराजिकतो पट्ठाय याव अकनिट्ठभवना सब्बे देवे तत्थ तत्थ अत्तनो भवने कीळन्ते दिब्बानुभावेन जोतन्ते महतिं दिब्बसम्पत्तिं अनुभवन्ते सन्तानि समापत्तिसुखानि अनुभवन्ते अञ्‍ञमञ्‍ञं धम्मं साकच्छन्ते च बुद्धानुभावेन अत्तनो मंसचक्खुनाव पस्सन्ति। तथा हेट्ठापथवियं अट्ठसु महानिरयेसु, सोळससु च उस्सदनिरयेसु, लोकन्तरनिरये चाति तत्थ तत्थ महादुक्खं अनुभवमाने सत्ते पस्सन्ति। दससहस्सिलोकधातुयं देवा महच्‍चदेवानुभावेन तथागतं उपसङ्कमित्वा अच्छरियब्भुतचित्तजाता पञ्‍जलिका नमस्समाना पयिरुपासन्ति, बुद्धगुणपटिसंयुत्ता गाथायो उदाहरन्ता थोमेन्ति अप्फोटेन्ति हसन्ति पीतिसोमनस्सं पवेदेन्ति। यं सन्धाय वुत्तं –

    Tadā kira bhagavā yamakapāṭihāriyaṃ karonto lokavivaraṇapāṭihāriyampi akāsi – yasmiṃ vattamāne manussā manussaloke yathāṭhitā yathānisinnāva cātumahārājikato paṭṭhāya yāva akaniṭṭhabhavanā sabbe deve tattha tattha attano bhavane kīḷante dibbānubhāvena jotante mahatiṃ dibbasampattiṃ anubhavante santāni samāpattisukhāni anubhavante aññamaññaṃ dhammaṃ sākacchante ca buddhānubhāvena attano maṃsacakkhunāva passanti. Tathā heṭṭhāpathaviyaṃ aṭṭhasu mahānirayesu, soḷasasu ca ussadanirayesu, lokantaraniraye cāti tattha tattha mahādukkhaṃ anubhavamāne satte passanti. Dasasahassilokadhātuyaṃ devā mahaccadevānubhāvena tathāgataṃ upasaṅkamitvā acchariyabbhutacittajātā pañjalikā namassamānā payirupāsanti, buddhaguṇapaṭisaṃyuttā gāthāyo udāharantā thomenti apphoṭenti hasanti pītisomanassaṃ pavedenti. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –

    ‘‘भुम्मा महाराजिका तावतिंसा, यामा च देवा तुसिता च निम्मिता।

    ‘‘Bhummā mahārājikā tāvatiṃsā, yāmā ca devā tusitā ca nimmitā;

    परनिम्मिता येपि च ब्रह्मकायिका, आनन्दिता विपुलमकंसु घोस’’न्ति॥ (बु॰ वं॰ १.६)

    Paranimmitā yepi ca brahmakāyikā, ānanditā vipulamakaṃsu ghosa’’nti. (bu. vaṃ. 1.6)

    तदा हि दसबलो ‘‘अतुलं अत्तनो बुद्धबलं दस्सेस्सामी’’ति महाकरुणाय समुस्साहितो आकासे दससहस्सचक्‍कवाळसमागमे चङ्कमं मापेत्वा, द्वादसयोजनवित्थते सब्बरतनमये चङ्कमे ठितो यथावुत्तं देवमनुस्सनयनविहङ्गानं एकनिपातभूतमच्छरियं अनञ्‍ञसाधारणं बुद्धानं समाधिञाणानुभावदीपनं पाटिहारियं दस्सेत्वा, पुन तस्मिं चङ्कमे चङ्कमन्तो वेनेय्यानं अज्झासयानुरूपं अचिन्तेय्यानुभावाय अनोपमाय बुद्धलीळाय धम्मं देसेसि। तेन वुत्तं –

    Tadā hi dasabalo ‘‘atulaṃ attano buddhabalaṃ dassessāmī’’ti mahākaruṇāya samussāhito ākāse dasasahassacakkavāḷasamāgame caṅkamaṃ māpetvā, dvādasayojanavitthate sabbaratanamaye caṅkame ṭhito yathāvuttaṃ devamanussanayanavihaṅgānaṃ ekanipātabhūtamacchariyaṃ anaññasādhāraṇaṃ buddhānaṃ samādhiñāṇānubhāvadīpanaṃ pāṭihāriyaṃ dassetvā, puna tasmiṃ caṅkame caṅkamanto veneyyānaṃ ajjhāsayānurūpaṃ acinteyyānubhāvāya anopamāya buddhalīḷāya dhammaṃ desesi. Tena vuttaṃ –

    ‘‘न हेते जानन्ति सदेवमानुसा, बुद्धो अयं कीदिसको नरुत्तमो।

    ‘‘Na hete jānanti sadevamānusā, buddho ayaṃ kīdisako naruttamo;

    इद्धिबलं पञ्‍ञाबलञ्‍च कीदिसं, बुद्धबलं लोकहितस्स कीदिसं॥

    Iddhibalaṃ paññābalañca kīdisaṃ, buddhabalaṃ lokahitassa kīdisaṃ.

    ‘‘न हेते जानन्ति सदेवमानुसा, बुद्धो अयं एदिसको नरुत्तमो।

    ‘‘Na hete jānanti sadevamānusā, buddho ayaṃ edisako naruttamo;

    इद्धिबलं पञ्‍ञाबलञ्‍च एदिसं, बुद्धबलं लोकहितस्स एदिसं॥

    Iddhibalaṃ paññābalañca edisaṃ, buddhabalaṃ lokahitassa edisaṃ.

    ‘‘हन्दाहं दस्सयिस्सामि, बुद्धबलमनुत्तरं।

    ‘‘Handāhaṃ dassayissāmi, buddhabalamanuttaraṃ;

    चङ्कमं मापयिस्सामि, नभे रतनमण्डित’’न्ति॥ (बु॰ वं॰ १.३-५)।

    Caṅkamaṃ māpayissāmi, nabhe ratanamaṇḍita’’nti. (bu. vaṃ. 1.3-5);

    एवं तथागते अत्तनो बुद्धानुभावदीपनं पाटिहारियं दस्सेत्वा धम्मं देसेन्ते आयस्मा धम्मसेनापति सारिपुत्तो राजगहे गिज्झकूटपब्बते ठितो दिब्बचक्खुना पस्सित्वा, तेन बुद्धानुभावसन्दस्सनेन अच्छरियब्भुतचित्तजातो ‘‘हन्दाहं भिय्योसोमत्ताय बुद्धानुभावं लोकस्स पाकटं करिस्सामी’’ति सञ्‍जातपरिवितक्‍को अत्तनो परिवारभूतानं पञ्‍चन्‍नं भिक्खुसतानं तमत्थं आरोचेत्वा इद्धिया आकासेन तावदेव आगन्त्वा सपरिवारो भगवन्तं उपसङ्कमित्वा पञ्‍चपतिट्ठितेन वन्दित्वा दसनखसमोधानसमुज्‍जलमञ्‍जलिं सिरसि पग्गय्ह तथागतस्स महाभिनीहारं पारमिपरिपूरणञ्‍च पुच्छि। भगवा तं कायसक्खिं कत्वा तत्थ सन्‍निपतितमनुस्सानञ्‍चेव दससहस्सचक्‍कवाळदेवब्रह्मानञ्‍च अत्तनो बुद्धानुभावं परिदीपयन्तो बुद्धवंसं देसेसि। तेन वुत्तं –

    Evaṃ tathāgate attano buddhānubhāvadīpanaṃ pāṭihāriyaṃ dassetvā dhammaṃ desente āyasmā dhammasenāpati sāriputto rājagahe gijjhakūṭapabbate ṭhito dibbacakkhunā passitvā, tena buddhānubhāvasandassanena acchariyabbhutacittajāto ‘‘handāhaṃ bhiyyosomattāya buddhānubhāvaṃ lokassa pākaṭaṃ karissāmī’’ti sañjātaparivitakko attano parivārabhūtānaṃ pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ tamatthaṃ ārocetvā iddhiyā ākāsena tāvadeva āgantvā saparivāro bhagavantaṃ upasaṅkamitvā pañcapatiṭṭhitena vanditvā dasanakhasamodhānasamujjalamañjaliṃ sirasi paggayha tathāgatassa mahābhinīhāraṃ pāramiparipūraṇañca pucchi. Bhagavā taṃ kāyasakkhiṃ katvā tattha sannipatitamanussānañceva dasasahassacakkavāḷadevabrahmānañca attano buddhānubhāvaṃ paridīpayanto buddhavaṃsaṃ desesi. Tena vuttaṃ –

    ‘‘सारिपुत्तो महापञ्‍ञो, समाधिज्झानकोविदो।

    ‘‘Sāriputto mahāpañño, samādhijjhānakovido;

    पञ्‍ञाय पारमिप्पत्तो, पुच्छति लोकनायकं॥

    Paññāya pāramippatto, pucchati lokanāyakaṃ.

    ‘‘कीदिसो ते महावीर, अभिनीहारो नरुत्तम।

    ‘‘Kīdiso te mahāvīra, abhinīhāro naruttama;

    कम्हि काले तया धीर, पत्थिता बोधिमुत्तमा॥

    Kamhi kāle tayā dhīra, patthitā bodhimuttamā.

    ‘‘दानं सीलञ्‍च नेक्खम्मं, पञ्‍ञा वीरियञ्‍च कीदिसं।

    ‘‘Dānaṃ sīlañca nekkhammaṃ, paññā vīriyañca kīdisaṃ;

    खन्ति सच्‍चमधिट्ठानं, मेत्तुपेक्खा च कीदिसा॥

    Khanti saccamadhiṭṭhānaṃ, mettupekkhā ca kīdisā.

    ‘‘दस पारमी तया धीर, कीदिसी लोकनायक।

    ‘‘Dasa pāramī tayā dhīra, kīdisī lokanāyaka;

    कथं उपपारमी पुण्णा, परमत्थपारमी कथं॥

    Kathaṃ upapāramī puṇṇā, paramatthapāramī kathaṃ.

    ‘‘तस्स पुट्ठो वियाकासि, करवीकमधुरगिरो।

    ‘‘Tassa puṭṭho viyākāsi, karavīkamadhuragiro;

    निब्बापयन्तो हदयं, हासयन्तो सदेवक’’न्ति॥ (बु॰ वं॰ १.७४-७८)।

    Nibbāpayanto hadayaṃ, hāsayanto sadevaka’’nti. (bu. vaṃ. 1.74-78);

    एवं भगवता बुद्धवंसे देसिते आयस्मा धम्मसेनापति ‘‘अहो बुद्धानं हेतुसम्पदा, अहो समुदागमसम्पत्ति, अहो महाभिनीहारसमिज्झना, दुक्‍करं वत भगवता कतं एत्तकं कालं एवं पारमियो पूरेन्तेन, एवंविधस्स बोधिसम्भारसम्भरणस्स अनुच्छविकमेव चेतं फलं, यदिदं सब्बञ्‍ञुता बलेसु च वसीभावो एवंमहिद्धिकता एवंमहानुभावता’’ति बुद्धगुणारम्मणं ञाणं पेसेसि। सो अनञ्‍ञसाधारणं भगवतो सीलं समाधि पञ्‍ञा विमुत्ति विमुत्तिञाणदस्सनं हिरिओत्तप्पं सद्धावीरियं सतिसम्पजञ्‍ञं सीलविसुद्धि दिट्ठिविसुद्धि समथविपस्सना तीणि कुसलमूलानि तीणि सुचरितानि तयो सम्मावितक्‍का तिस्सो अनवज्‍जसञ्‍ञायो तिस्सो धातुयो चत्तारो सतिपट्ठाना चत्तारो सम्मप्पधाना चत्तारो इद्धिपादा चत्तारो अरियमग्गा चत्तारि अरियफलानि चतस्सो पटिसम्भिदा चतुयोनिपरिच्छेदकञाणानि चत्तारो अरियवंसा चत्तारि वेसारज्‍जञाणानि पञ्‍च पधानियङ्गानि पञ्‍चङ्गिको सम्मासमाधि पञ्‍चिन्द्रियानि पञ्‍च बलानि पञ्‍च निस्सरणिया धातुयो पञ्‍च विमुत्तायतनञाणानि पञ्‍च विमुत्तिपरिपाचनीया धम्मा छ सारणीया धम्मा छ अनुस्सतिट्ठानानि छ गारवा छ निस्सरणिया धातुयो छ सततविहारा छ अनुत्तरियानि छ निब्बेधभागिया सञ्‍ञा छ अभिञ्‍ञा छ असाधारणञाणानि सत्त अपरिहानिया धम्मा सत्त अरियधनानि सत्त बोज्झङ्गा सत्त सप्पुरिसधम्मा सत्त निद्दसवत्थूनि सत्त सञ्‍ञा सत्त दक्खिणेय्यपुग्गलदेसना सत्त खीणासवबलदेसना अट्ठ पञ्‍ञापटिलाभहेतुदेसना अट्ठ सम्मत्तानि अट्ठ लोकधम्मातिक्‍कमा अट्ठ आरम्भवत्थूनि अट्ठ अक्खणदेसना अट्ठ महापुरिसवितक्‍का अट्ठ अभिभायतनदेसना अट्ठ विमोक्खा नव योनिसोमनसिकारमूलका धम्मा नव पारिसुद्धिपधानियङ्गानि नव सत्तावासदेसना नव आघातप्पटिविनया नव पञ्‍ञा नव नानत्तदेसना नव अनुपुब्बविहारा दस नाथकरणा धम्मा दस कसिणायतनानि दस कुसलकम्मपथा दस सम्मत्तानि दस अरियवासा दस असेक्खा धम्मा दस रतनानि दस तथागतबलानि एकादस मेत्तानिसंसा द्वादस धम्मचक्‍काकारा तेरस धुतङ्गगुणा चुद्दस बुद्धञाणानि पञ्‍चदस विमुत्तिपरिपाचनीया धम्मा सोळसविधा आनापानस्सती सोळस अपरम्परिया धम्मा अट्ठारस बुद्धधम्मा एकूनवीसति पच्‍चवेक्खणञाणानि चतुचत्तालीस ञाणवत्थूनि पञ्‍ञास उदयब्बयञाणानि परोपण्णास कुसलधम्मा सत्तसत्तति ञाणवत्थूनि चतुवीसतिकोटिसतसहस्ससमापत्तिसञ्‍चारितमहावजिरञाणं अनन्तनयसमन्तपट्ठानपविचयपच्‍चवेक्खणदेसनाञाणानि तथा अनन्तासु लोकधातूसु अनन्तानं सत्तानं आसयादिविभावनञाणानि चाति एवमादिके अचिन्तेय्यानुभावे बुद्धगुणे धम्मन्वयतो अनुगच्छन्तो अनुस्सरन्तो नेव अन्तं, न पमाणं पस्सि। थेरो हि अत्तनोपि नाम गुणानं अन्तं वा पमाणं वा आवज्‍जेन्तो न पस्सति, सो भगवतो गुणानं पमाणं किं पस्सिस्सति? यस्स यस्स हि पञ्‍ञा महती ञाणं विसदं, सो सो बुद्धगुणे महन्ततो सद्दहति, इति थेरो भगवतो गुणानं पमाणं वा परिच्छेदं वा अपस्सन्तो ‘‘मादिसस्स नाम सावकपारमिञाणे ठितस्स बुद्धगुणा ञाणेन परिच्छिन्दितुं न सक्‍का, पगेव इतरेसं। अहो अचिन्तेय्या अपरिमेय्यभेदा महानुभावा सब्बञ्‍ञुगुणा, केवलं पनेते एकस्स बुद्धञाणस्सेव सब्बसो गोचरा, नाञ्‍ञेसं। कथेतुं पन सम्मासम्बुद्धेहिपि वित्थारतो न सक्‍कायेवा’’ति निट्ठमगमासि। वुत्तञ्हेतं –

    Evaṃ bhagavatā buddhavaṃse desite āyasmā dhammasenāpati ‘‘aho buddhānaṃ hetusampadā, aho samudāgamasampatti, aho mahābhinīhārasamijjhanā, dukkaraṃ vata bhagavatā kataṃ ettakaṃ kālaṃ evaṃ pāramiyo pūrentena, evaṃvidhassa bodhisambhārasambharaṇassa anucchavikameva cetaṃ phalaṃ, yadidaṃ sabbaññutā balesu ca vasībhāvo evaṃmahiddhikatā evaṃmahānubhāvatā’’ti buddhaguṇārammaṇaṃ ñāṇaṃ pesesi. So anaññasādhāraṇaṃ bhagavato sīlaṃ samādhi paññā vimutti vimuttiñāṇadassanaṃ hiriottappaṃ saddhāvīriyaṃ satisampajaññaṃ sīlavisuddhi diṭṭhivisuddhi samathavipassanā tīṇi kusalamūlāni tīṇi sucaritāni tayo sammāvitakkā tisso anavajjasaññāyo tisso dhātuyo cattāro satipaṭṭhānā cattāro sammappadhānā cattāro iddhipādā cattāro ariyamaggā cattāri ariyaphalāni catasso paṭisambhidā catuyoniparicchedakañāṇāni cattāro ariyavaṃsā cattāri vesārajjañāṇāni pañca padhāniyaṅgāni pañcaṅgiko sammāsamādhi pañcindriyāni pañca balāni pañca nissaraṇiyā dhātuyo pañca vimuttāyatanañāṇāni pañca vimuttiparipācanīyā dhammā cha sāraṇīyā dhammā cha anussatiṭṭhānāni cha gāravā cha nissaraṇiyā dhātuyo cha satatavihārā cha anuttariyāni cha nibbedhabhāgiyā saññā cha abhiññā cha asādhāraṇañāṇāni satta aparihāniyā dhammā satta ariyadhanāni satta bojjhaṅgā satta sappurisadhammā satta niddasavatthūni satta saññā satta dakkhiṇeyyapuggaladesanā satta khīṇāsavabaladesanā aṭṭha paññāpaṭilābhahetudesanā aṭṭha sammattāni aṭṭha lokadhammātikkamā aṭṭha ārambhavatthūni aṭṭha akkhaṇadesanā aṭṭha mahāpurisavitakkā aṭṭha abhibhāyatanadesanā aṭṭha vimokkhā nava yonisomanasikāramūlakā dhammā nava pārisuddhipadhāniyaṅgāni nava sattāvāsadesanā nava āghātappaṭivinayā nava paññā nava nānattadesanā nava anupubbavihārā dasa nāthakaraṇā dhammā dasa kasiṇāyatanāni dasa kusalakammapathā dasa sammattāni dasa ariyavāsā dasa asekkhā dhammā dasa ratanāni dasa tathāgatabalāni ekādasa mettānisaṃsā dvādasa dhammacakkākārā terasa dhutaṅgaguṇā cuddasa buddhañāṇāni pañcadasa vimuttiparipācanīyā dhammā soḷasavidhā ānāpānassatī soḷasa aparampariyā dhammā aṭṭhārasa buddhadhammā ekūnavīsati paccavekkhaṇañāṇāni catucattālīsa ñāṇavatthūni paññāsa udayabbayañāṇāni paropaṇṇāsa kusaladhammā sattasattati ñāṇavatthūni catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattisañcāritamahāvajirañāṇaṃ anantanayasamantapaṭṭhānapavicayapaccavekkhaṇadesanāñāṇāni tathā anantāsu lokadhātūsu anantānaṃ sattānaṃ āsayādivibhāvanañāṇāni cāti evamādike acinteyyānubhāve buddhaguṇe dhammanvayato anugacchanto anussaranto neva antaṃ, na pamāṇaṃ passi. Thero hi attanopi nāma guṇānaṃ antaṃ vā pamāṇaṃ vā āvajjento na passati, so bhagavato guṇānaṃ pamāṇaṃ kiṃ passissati? Yassa yassa hi paññā mahatī ñāṇaṃ visadaṃ, so so buddhaguṇe mahantato saddahati, iti thero bhagavato guṇānaṃ pamāṇaṃ vā paricchedaṃ vā apassanto ‘‘mādisassa nāma sāvakapāramiñāṇe ṭhitassa buddhaguṇā ñāṇena paricchindituṃ na sakkā, pageva itaresaṃ. Aho acinteyyā aparimeyyabhedā mahānubhāvā sabbaññuguṇā, kevalaṃ panete ekassa buddhañāṇasseva sabbaso gocarā, nāññesaṃ. Kathetuṃ pana sammāsambuddhehipi vitthārato na sakkāyevā’’ti niṭṭhamagamāsi. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘बुद्धोपि बुद्धस्स भणेय्य वण्णं, कप्पम्पि चे अञ्‍ञमभासमानो।

    ‘‘Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ, kappampi ce aññamabhāsamāno;

    खीयेथ कप्पो चिरदीघमन्तरे, वण्णो न खीयेथ तथागतस्सा’’ति॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.३०४; ३.१४१; उदा॰ अट्ठ॰ ५३)।

    Khīyetha kappo ciradīghamantare, vaṇṇo na khīyetha tathāgatassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.304; 3.141; udā. aṭṭha. 53);

    एवं बुद्धानं गुणमहन्ततं निस्साय उप्पन्‍नबलवपीतिसोमनस्सो पुन चिन्तेसि – ‘‘एवरूपानं नाम बुद्धगुणानं हेतुभूता बुद्धकारका धम्मा पारमियो अहो महानुभावा। कतमासु नु खो जातीसु पारमिता परिपाचिता, कथं वा परिपाकं गता, हन्दाहं इममत्थं पुच्छन्तो एवम्पि समुदागमतो पट्ठाय बुद्धानुभावं इमस्स सदेवकस्स लोकस्स पाकटतरं करिस्सामी’’ति। सो एवं चिन्तेत्वा भगवन्तं इमं पञ्हं अपुच्छि – ‘‘कतमासु नु खो, भन्ते , जातीसु इमे बुद्धकारका धम्मा परिपाचिता, कथं वा परिपाकं गता’’ति? अथस्स भगवा तस्मिं रतनचङ्कमे तिसन्धिपल्‍लङ्कं आभुजित्वा युगन्धरपब्बते बालसूरियो विय विरोचमानो निसिन्‍नो ‘‘सारिपुत्त, मय्हं बुद्धकारका धम्मा समादानतो पट्ठाय निरन्तरं सक्‍कच्‍चकारिताय वीरियूपत्थम्भेन च सब्बेसु कप्पेसु भवतो भवं जातितो जातिं परिपच्‍चन्तायेव अहेसुं, इमस्मिं पन भद्दकप्पे इमासु जातीसु ते परिपक्‍का जाता’’ति दस्सेन्तो ‘‘कप्पे च सतसहस्से’’तिआदिना चरियापिटकं बुद्धापदानियन्ति दुतियाभिधानं धम्मपरियायं अभासि। अपरे पन ‘‘रतनचङ्कमे चङ्कमन्तो देवातिदेवो देवब्रह्मादीहि पूजियमानो निग्रोधारामे ओतरित्वा वीसतिसहस्सखीणासवपरिवुतो पञ्‍ञत्तवरबुद्धासने निसिन्‍नो भगवा वुत्तनयेनेव आयस्मता सारिपुत्तेन पुच्छितो चरियापिटकं देसेसी’’ति वदन्ति। एत्तावता दूरेनिदानअविदूरेनिदानानि सङ्खेपतो दस्सेत्वा चरियापिटकस्स सन्तिकेनिदानं वित्थारतो निद्दिट्ठन्ति वेदितब्बं। दूरेनिदानं पन असङ्ख्येय्यविभावनायं आवि भविस्सतीति।

    Evaṃ buddhānaṃ guṇamahantataṃ nissāya uppannabalavapītisomanasso puna cintesi – ‘‘evarūpānaṃ nāma buddhaguṇānaṃ hetubhūtā buddhakārakā dhammā pāramiyo aho mahānubhāvā. Katamāsu nu kho jātīsu pāramitā paripācitā, kathaṃ vā paripākaṃ gatā, handāhaṃ imamatthaṃ pucchanto evampi samudāgamato paṭṭhāya buddhānubhāvaṃ imassa sadevakassa lokassa pākaṭataraṃ karissāmī’’ti. So evaṃ cintetvā bhagavantaṃ imaṃ pañhaṃ apucchi – ‘‘katamāsu nu kho, bhante , jātīsu ime buddhakārakā dhammā paripācitā, kathaṃ vā paripākaṃ gatā’’ti? Athassa bhagavā tasmiṃ ratanacaṅkame tisandhipallaṅkaṃ ābhujitvā yugandharapabbate bālasūriyo viya virocamāno nisinno ‘‘sāriputta, mayhaṃ buddhakārakā dhammā samādānato paṭṭhāya nirantaraṃ sakkaccakāritāya vīriyūpatthambhena ca sabbesu kappesu bhavato bhavaṃ jātito jātiṃ paripaccantāyeva ahesuṃ, imasmiṃ pana bhaddakappe imāsu jātīsu te paripakkā jātā’’ti dassento ‘‘kappe ca satasahasse’’tiādinā cariyāpiṭakaṃ buddhāpadāniyanti dutiyābhidhānaṃ dhammapariyāyaṃ abhāsi. Apare pana ‘‘ratanacaṅkame caṅkamanto devātidevo devabrahmādīhi pūjiyamāno nigrodhārāme otaritvā vīsatisahassakhīṇāsavaparivuto paññattavarabuddhāsane nisinno bhagavā vuttanayeneva āyasmatā sāriputtena pucchito cariyāpiṭakaṃ desesī’’ti vadanti. Ettāvatā dūrenidānaavidūrenidānāni saṅkhepato dassetvā cariyāpiṭakassa santikenidānaṃ vitthārato niddiṭṭhanti veditabbaṃ. Dūrenidānaṃ pana asaṅkhyeyyavibhāvanāyaṃ āvi bhavissatīti.

    १. इदानि ‘‘कप्पे च सतसहस्से’’तिआदिनयप्पवत्ताय चरियापिटकपाळिया अत्थसंवण्णना होति। तत्रायं कप्प-सद्दो सउपसग्गो अनुपसग्गो च वितक्‍कविधानपटिभागपञ्‍ञत्तिकालपरमायुसमणवोहारसमन्तभावाभिसद्दहन- छेदनविनियोगविनयकिरियालेसन्तरकप्पतण्हादिट्ठिअसङ्ख्येय्यकप्पमहाकप्पादीसु दिस्सति। तथा हेस ‘‘नेक्खम्मसङ्कप्पो अब्यापादसङ्कप्पो’’तिआदीसु (म॰ नि॰ ३.१३७) वितक्‍के आगतो। ‘‘चीवरे विकप्पं आपज्‍जेय्या’’तिआदीसु (पारा॰ ६४२) विधाने, अधिकविधानं आपज्‍जेय्याति अत्थो। ‘‘सत्थुकप्पेन वत किर, भो, सावकेन सद्धिं मन्तयमाना न जानिम्हा’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२६०) पटिभागे। सत्थुसदिसेनाति अयञ्हि तत्थ अत्थो। ‘‘इधायस्मा, कप्पो’’तिआदीसु (सु॰ नि॰ १०९८) पञ्‍ञत्तियं। ‘‘येन सुदं निच्‍चकप्पं विहरामी’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३८७) काले। ‘‘आकङ्खमानो, आनन्द, तथागतो कप्पं वा तिट्ठेय्य कप्पावसेसं वा’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.१७८; उदा॰ ५१) परमायुम्हि। आयुकप्पो हि इध कप्पोति अधिप्पेतो। ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, पञ्‍चहि समणकप्पेहि फलं परिभुञ्‍जितु’’न्तिआदीसु (चूळव॰ २५०) समणवोहारे। ‘‘केवलकप्पं जेतवनं ओभासेत्वा’’तिआदीसु (खु॰ पा॰ ५.१; सु॰ नि॰ मङ्गलसुत्त) समन्तभावे। ‘‘सद्धा सद्दहना ओकप्पना अभिप्पसादो’’तिआदीसु (ध॰ स॰ १२) अभिसद्दहने, सद्धायन्ति अत्थो। ‘‘अलङ्कतो कप्पितकेसमस्सू’’तिआदीसु (वि॰ व॰ १०९४; जा॰ २.२२.१३६८) छेदने। ‘‘एवमेव इतो दिन्‍नं, पेतानं उपकप्पती’’तिआदीसु (खु॰ पा॰ ७.७; पे॰ व॰ २०) विनियोगे। ‘‘कप्पकतेन अकप्पकतं संसिब्बितं होती’’तिआदीसु (पाचि॰ ३७१) विनयकिरियायं। ‘‘अत्थि कप्पो निपज्‍जितुं, हन्दाहं निपज्‍जामी’’तिआदीसु लेसे। ‘‘आपायिको नेरयिको कप्पट्ठो सङ्घभेदको…पे॰… कप्पं निरयम्हि पच्‍चती’’ति (इतिवु॰ १८; चूळव॰ ३५४; कथा॰ ६५७, ८६२) च आदीसु अन्तरकप्पे।

    1. Idāni ‘‘kappe ca satasahasse’’tiādinayappavattāya cariyāpiṭakapāḷiyā atthasaṃvaṇṇanā hoti. Tatrāyaṃ kappa-saddo saupasaggo anupasaggo ca vitakkavidhānapaṭibhāgapaññattikālaparamāyusamaṇavohārasamantabhāvābhisaddahana- chedanaviniyogavinayakiriyālesantarakappataṇhādiṭṭhiasaṅkhyeyyakappamahākappādīsu dissati. Tathā hesa ‘‘nekkhammasaṅkappo abyāpādasaṅkappo’’tiādīsu (ma. ni. 3.137) vitakke āgato. ‘‘Cīvare vikappaṃ āpajjeyyā’’tiādīsu (pārā. 642) vidhāne, adhikavidhānaṃ āpajjeyyāti attho. ‘‘Satthukappena vata kira, bho, sāvakena saddhiṃ mantayamānā na jānimhā’’tiādīsu (ma. ni. 1.260) paṭibhāge. Satthusadisenāti ayañhi tattha attho. ‘‘Idhāyasmā, kappo’’tiādīsu (su. ni. 1098) paññattiyaṃ. ‘‘Yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’tiādīsu (ma. ni. 1.387) kāle. ‘‘Ākaṅkhamāno, ānanda, tathāgato kappaṃ vā tiṭṭheyya kappāvasesaṃ vā’’tiādīsu (dī. ni. 2.178; udā. 51) paramāyumhi. Āyukappo hi idha kappoti adhippeto. ‘‘Anujānāmi, bhikkhave, pañcahi samaṇakappehi phalaṃ paribhuñjitu’’ntiādīsu (cūḷava. 250) samaṇavohāre. ‘‘Kevalakappaṃ jetavanaṃ obhāsetvā’’tiādīsu (khu. pā. 5.1; su. ni. maṅgalasutta) samantabhāve. ‘‘Saddhā saddahanā okappanā abhippasādo’’tiādīsu (dha. sa. 12) abhisaddahane, saddhāyanti attho. ‘‘Alaṅkato kappitakesamassū’’tiādīsu (vi. va. 1094; jā. 2.22.1368) chedane. ‘‘Evameva ito dinnaṃ, petānaṃ upakappatī’’tiādīsu (khu. pā. 7.7; pe. va. 20) viniyoge. ‘‘Kappakatena akappakataṃ saṃsibbitaṃ hotī’’tiādīsu (pāci. 371) vinayakiriyāyaṃ. ‘‘Atthi kappo nipajjituṃ, handāhaṃ nipajjāmī’’tiādīsu lese. ‘‘Āpāyiko nerayiko kappaṭṭho saṅghabhedako…pe… kappaṃ nirayamhi paccatī’’ti (itivu. 18; cūḷava. 354; kathā. 657, 862) ca ādīsu antarakappe.

    ‘‘न कप्पयन्ति न पुरेक्खरोन्ति, धम्मापि तेसं न पटिच्छितासे।

    ‘‘Na kappayanti na purekkharonti, dhammāpi tesaṃ na paṭicchitāse;

    न ब्राह्मणो सीलवतेन नेय्यो, पारङ्गतो न पच्‍चेति तादी’’ति॥ –

    Na brāhmaṇo sīlavatena neyyo, pāraṅgato na pacceti tādī’’ti. –

    आदीसु (सु॰ नि॰ ८०९) तण्हादिट्ठीसु। तथा हि वुत्तं निद्देसे ‘‘कप्पाति उद्दानतो द्वे कप्पा तण्हाकप्पो दिट्ठिकप्पो’’ति (महानि॰ २८)। ‘‘अनेकेपि संवट्टकप्पे अनेकेपि विवट्टकप्पे’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.२४४; म॰ नि॰ १.६८) असङ्ख्येय्यकप्पे। ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, कप्पस्स असङ्ख्येय्यानी’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ४.१५६) महाकप्पे। इधापि महाकप्पेयेव दट्ठब्बो (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.२९; ३.२७५; सं॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.१; अ॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३.१२८; खु॰ पा॰ अट्ठ॰ ५.एवमिच्‍चादिपाठवण्णना)।

    Ādīsu (su. ni. 809) taṇhādiṭṭhīsu. Tathā hi vuttaṃ niddese ‘‘kappāti uddānato dve kappā taṇhākappo diṭṭhikappo’’ti (mahāni. 28). ‘‘Anekepi saṃvaṭṭakappe anekepi vivaṭṭakappe’’tiādīsu (dī. ni. 1.244; ma. ni. 1.68) asaṅkhyeyyakappe. ‘‘Cattārimāni, bhikkhave, kappassa asaṅkhyeyyānī’’tiādīsu (a. ni. 4.156) mahākappe. Idhāpi mahākappeyeva daṭṭhabbo (dī. ni. aṭṭha. 1.29; 3.275; saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.1; a. ni. aṭṭha. 2.3.128; khu. pā. aṭṭha. 5.evamiccādipāṭhavaṇṇanā).

    तत्रायं पदसिद्धि – कप्पीयतीति कप्पो, एत्तकानि वस्सानीति वा एत्तकानि वस्ससतानीति वा एत्तकानि वस्ससहस्सानीति वा एत्तकानि वस्ससतसहस्सानीति वा संवच्छरवसेन गणेतुं असक्‍कुणेय्यत्ता केवलं सासपरासिउपमादीहि कप्पेतब्बो परिकप्पेतब्बपरिमाणोति अत्थो। वुत्तञ्हेतं –

    Tatrāyaṃ padasiddhi – kappīyatīti kappo, ettakāni vassānīti vā ettakāni vassasatānīti vā ettakāni vassasahassānīti vā ettakāni vassasatasahassānīti vā saṃvaccharavasena gaṇetuṃ asakkuṇeyyattā kevalaṃ sāsaparāsiupamādīhi kappetabbo parikappetabbaparimāṇoti attho. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘कीव दीघो नु खो, भन्ते, कप्पोति? दीघो खो, भिक्खु, कप्पो, सो न सुकरो सङ्खातुं ‘एत्तकानि वस्सानी’ति वा ‘एत्तकानि वस्ससतानी’ति वा ‘एत्तकानि वस्ससहस्सानी’ति वा ‘एत्तकानि वस्ससतसहस्सानी’ति वा। सक्‍का पन, भन्ते, उपमं कातुन्ति? ‘सक्‍का, भिक्खू’ति भगवा अवोच। सेय्यथापि, भिक्खु, योजनं आयामेन योजनं वित्थारेन योजनं उब्बेधेन महासासपरासि। ततो वस्ससतस्स वस्ससहस्सस्स अच्‍चयेन एकमेकं सासपं उद्धरेय्य, खिप्पतरं खो सो, भिक्खु, महासासपरासि इमिना उपक्‍कमेन परिक्खयं परियादानं गच्छेय्य, न त्वेव कप्पो, एवं दीघो खो, भिक्खु, कप्पो’’ति (सं॰ नि॰ २.१२८)।

    ‘‘Kīva dīgho nu kho, bhante, kappoti? Dīgho kho, bhikkhu, kappo, so na sukaro saṅkhātuṃ ‘ettakāni vassānī’ti vā ‘ettakāni vassasatānī’ti vā ‘ettakāni vassasahassānī’ti vā ‘ettakāni vassasatasahassānī’ti vā. Sakkā pana, bhante, upamaṃ kātunti? ‘Sakkā, bhikkhū’ti bhagavā avoca. Seyyathāpi, bhikkhu, yojanaṃ āyāmena yojanaṃ vitthārena yojanaṃ ubbedhena mahāsāsaparāsi. Tato vassasatassa vassasahassassa accayena ekamekaṃ sāsapaṃ uddhareyya, khippataraṃ kho so, bhikkhu, mahāsāsaparāsi iminā upakkamena parikkhayaṃ pariyādānaṃ gaccheyya, na tveva kappo, evaṃ dīgho kho, bhikkhu, kappo’’ti (saṃ. ni. 2.128).

    स्वायं महाकप्पो संवट्टादिवसेन चतुअसङ्ख्येय्यकप्पसङ्गहो। वुत्तम्पि चेतं –

    Svāyaṃ mahākappo saṃvaṭṭādivasena catuasaṅkhyeyyakappasaṅgaho. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, कप्पस्स असङ्ख्येय्यानि। कतमानि चत्तारि? संवट्टो, संवट्टट्ठायी, विवट्टो, विवट्टट्ठायी’’ति (अ॰ नि॰ ४.१५६)।

    ‘‘Cattārimāni, bhikkhave, kappassa asaṅkhyeyyāni. Katamāni cattāri? Saṃvaṭṭo, saṃvaṭṭaṭṭhāyī, vivaṭṭo, vivaṭṭaṭṭhāyī’’ti (a. ni. 4.156).

    तत्थ तयो संवट्टा – तेजोसंवट्टो, आपोसंवट्टो, वायोसंवट्टोति। तिस्सो संवट्टसीमा – आभस्सरा, सुभकिण्हा, वेहप्फलाति। यदा हि कप्पो तेजेन संवट्टति, आभस्सरतो हेट्ठा अग्गिना डय्हति। यदा आपेन संवट्टति, सुभकिण्हतो हेट्ठा उदकेन विलीयति। यदा वायुना संवट्टति, वेहप्फलतो हेट्ठा वातेन विद्धंसति। वित्थारतो पन कोटिसतसहस्सचक्‍कवाळं विनस्सति, यं बुद्धानं आणाक्खेत्तन्ति वुच्‍चति। तेसु तीसु संवट्टेसु यथाक्‍कमं कप्पविनासकमहामेघतो याव जालाय वा उदकस्स वा वातस्स वा उपच्छेदो इदं एकं असङ्ख्येय्यं संवट्टो नाम। कप्पविनासकजालादिपच्छेदतो याव कोटिसतसहस्सचक्‍कवाळपरिपूरको सम्पत्तिमहामेघो उट्ठहति, इदं दुतियं असङ्ख्येय्यं संवट्टट्ठायी नाम।

    Tattha tayo saṃvaṭṭā – tejosaṃvaṭṭo, āposaṃvaṭṭo, vāyosaṃvaṭṭoti. Tisso saṃvaṭṭasīmā – ābhassarā, subhakiṇhā, vehapphalāti. Yadā hi kappo tejena saṃvaṭṭati, ābhassarato heṭṭhā agginā ḍayhati. Yadā āpena saṃvaṭṭati, subhakiṇhato heṭṭhā udakena vilīyati. Yadā vāyunā saṃvaṭṭati, vehapphalato heṭṭhā vātena viddhaṃsati. Vitthārato pana koṭisatasahassacakkavāḷaṃ vinassati, yaṃ buddhānaṃ āṇākkhettanti vuccati. Tesu tīsu saṃvaṭṭesu yathākkamaṃ kappavināsakamahāmeghato yāva jālāya vā udakassa vā vātassa vā upacchedo idaṃ ekaṃ asaṅkhyeyyaṃ saṃvaṭṭo nāma. Kappavināsakajālādipacchedato yāva koṭisatasahassacakkavāḷaparipūrako sampattimahāmegho uṭṭhahati, idaṃ dutiyaṃ asaṅkhyeyyaṃ saṃvaṭṭaṭṭhāyī nāma.

    सम्पत्तिमहामेघतो याव चन्दिमसूरियपातुभावो, इदं ततियं असङ्ख्येय्यं विवट्टो नाम। चन्दिमसूरियपातुभावतो याव पुन कप्पविनासकमहामेघो, इदं चतुत्थं असङ्ख्येय्यं विवट्टट्ठायी नाम। इमेसु चतुसट्ठिअन्तरकप्पसङ्गहं विवट्टट्ठायी। तेन समानकालपरिच्छेदा विवट्टादयो वेदितब्बा। ‘‘वीसतिअन्तरकप्पसङ्गह’’न्ति एके। इति इमानि चत्तारि असङ्ख्येय्यानि एको महाकप्पो होति। तेन वुत्तं ‘‘स्वायं महाकप्पो संवट्टादिवसेन चतुअसङ्ख्येय्यकप्पसङ्गहो’’ति।

    Sampattimahāmeghato yāva candimasūriyapātubhāvo, idaṃ tatiyaṃ asaṅkhyeyyaṃ vivaṭṭo nāma. Candimasūriyapātubhāvato yāva puna kappavināsakamahāmegho, idaṃ catutthaṃ asaṅkhyeyyaṃ vivaṭṭaṭṭhāyī nāma. Imesu catusaṭṭhiantarakappasaṅgahaṃ vivaṭṭaṭṭhāyī. Tena samānakālaparicchedā vivaṭṭādayo veditabbā. ‘‘Vīsatiantarakappasaṅgaha’’nti eke. Iti imāni cattāri asaṅkhyeyyāni eko mahākappo hoti. Tena vuttaṃ ‘‘svāyaṃ mahākappo saṃvaṭṭādivasena catuasaṅkhyeyyakappasaṅgaho’’ti.

    कप्पेति च अच्‍चन्तसंयोगवसेन उपयोगबहुवचनं। सतसहस्सेति कप्पसद्दसम्बन्धेन चायं पुल्‍लिङ्गनिद्देसो, इधापि अच्‍चन्तसंयोगवसेनेव बहुवचनं। समानाधिकरणञ्हेतं पदद्वयं। चतुरो च असङ्खियेति एत्थापि एसेव नयो। कस्स पन असङ्खियेति अञ्‍ञस्स अवुत्तत्ता कप्पस्स च वुत्तत्ता पकरणतो कप्पानन्ति अयमत्थो विञ्‍ञायतेव। न हि वुत्तं वज्‍जेत्वा अवुत्तस्स कस्सचि गहणं युत्तन्ति। च-सद्दो सम्पिण्डनत्थो, महाकप्पानं चतुरो असङ्ख्येय्ये सतसहस्से च महाकप्पेति अयञ्हेत्थ अत्थो। असङ्खियेति एत्थ सङ्खातुं न सक्‍काति असङ्खिया, गणनं अतिक्‍कन्ताति अत्थो। ‘‘असङ्ख्येय्यन्ति एको गणनविसेसो’’ति एके। ते हि एकतो पट्ठाय महाबलक्खपरियोसानानि एकूनसट्ठिट्ठानानि वज्‍जेत्वा दसमहाबलक्खानि असङ्ख्येय्यं नाम, सट्ठिमट्ठानन्तरन्ति वदन्ति। तं न युज्‍जति, सङ्ख्याठानन्तरं नाम गणनविसेसो, तस्स असङ्ख्येय्यभावाभावतो एकं ठानन्तरं असङ्ख्येय्यञ्‍चाति विरुद्धमेतं। ननु च असङ्ख्यभावेन असङ्ख्येय्यत्तेपि तस्स चतुब्बिधभावो न युज्‍जतीति? नो न युज्‍जति। चतूसु ठानेसु असङ्ख्येय्यभावस्स इच्छितत्ता। तत्रायमादितो पट्ठाय विभावना –

    Kappeti ca accantasaṃyogavasena upayogabahuvacanaṃ. Satasahasseti kappasaddasambandhena cāyaṃ pulliṅganiddeso, idhāpi accantasaṃyogavaseneva bahuvacanaṃ. Samānādhikaraṇañhetaṃ padadvayaṃ. Caturo ca asaṅkhiyeti etthāpi eseva nayo. Kassa pana asaṅkhiyeti aññassa avuttattā kappassa ca vuttattā pakaraṇato kappānanti ayamattho viññāyateva. Na hi vuttaṃ vajjetvā avuttassa kassaci gahaṇaṃ yuttanti. Ca-saddo sampiṇḍanattho, mahākappānaṃ caturo asaṅkhyeyye satasahasse ca mahākappeti ayañhettha attho. Asaṅkhiyeti ettha saṅkhātuṃ na sakkāti asaṅkhiyā, gaṇanaṃ atikkantāti attho. ‘‘Asaṅkhyeyyanti eko gaṇanaviseso’’ti eke. Te hi ekato paṭṭhāya mahābalakkhapariyosānāni ekūnasaṭṭhiṭṭhānāni vajjetvā dasamahābalakkhāni asaṅkhyeyyaṃ nāma, saṭṭhimaṭṭhānantaranti vadanti. Taṃ na yujjati, saṅkhyāṭhānantaraṃ nāma gaṇanaviseso, tassa asaṅkhyeyyabhāvābhāvato ekaṃ ṭhānantaraṃ asaṅkhyeyyañcāti viruddhametaṃ. Nanu ca asaṅkhyabhāvena asaṅkhyeyyattepi tassa catubbidhabhāvo na yujjatīti? No na yujjati. Catūsu ṭhānesu asaṅkhyeyyabhāvassa icchitattā. Tatrāyamādito paṭṭhāya vibhāvanā –

    अतीते किर एकस्मिं कप्पे तण्हङ्करो मेधङ्करो सरणङ्करो दीपङ्करोति चत्तारो सम्मासम्बुद्धा अनुक्‍कमेन लोके उप्पज्‍जिंसु। तेसु दीपङ्करस्स भगवतो काले अमरवती नाम नगरं अहोसि। तत्थ सुमेधो नाम ब्राह्मणो पटिवसति उभतो सुजातो मातितो च पितितो च, संसुद्धगहणिको याव सत्तमा कुलपरिवट्टा अक्खित्तो अनुपक्‍कुट्ठो जातिवादेन, अभिरूपो दस्सनीयो पासादिको परमाय वण्णपोक्खरताय समन्‍नागतो। सो अञ्‍ञं कम्मं अकत्वा ब्राह्मणसिप्पमेव उग्गण्हि। तस्स दहरकालेयेव मातापितरो कालमकंसु। अथस्स रासिवड्ढको अमच्‍चो आयपोत्थकं आहरित्वा सुवण्णरजतमणिमुत्तादिभरिते सारगब्भे विवरित्वा ‘‘एत्तकं ते, कुमार, मातुसन्तकं, एत्तकं ते पितुसन्तकं, एत्तकं ते अय्यकपय्यकान’’न्ति याव सत्तमा कुलपरिवट्टा धनं आचिक्खित्वा ‘‘एतं धनं पटिपज्‍जाही’’ति आह। सुमेधपण्डितो चिन्तेसि – ‘‘इमं एवं बहुं धनं संहरित्वा मय्हं मातापितादयो परलोकं गच्छन्ता एककहापणम्पि गहेत्वा न गता, मया पन गहेत्वा गमनकारणं कातुं वट्टती’’ति। सो रञ्‍ञो आरोचेत्वा नगरे भेरिं चरापेत्वा महाजनस्स दानं दत्वा हिमवन्तप्पदेसं गन्त्वा तापसपब्बज्‍जं पब्बजित्वा सत्ताहेनेव अट्ठ समापत्तियो पञ्‍च च अभिञ्‍ञायो निब्बत्तेत्वा समापत्तिविहारेहि विहरति।

    Atīte kira ekasmiṃ kappe taṇhaṅkaro medhaṅkaro saraṇaṅkaro dīpaṅkaroti cattāro sammāsambuddhā anukkamena loke uppajjiṃsu. Tesu dīpaṅkarassa bhagavato kāle amaravatī nāma nagaraṃ ahosi. Tattha sumedho nāma brāhmaṇo paṭivasati ubhato sujāto mātito ca pitito ca, saṃsuddhagahaṇiko yāva sattamā kulaparivaṭṭā akkhitto anupakkuṭṭho jātivādena, abhirūpo dassanīyo pāsādiko paramāya vaṇṇapokkharatāya samannāgato. So aññaṃ kammaṃ akatvā brāhmaṇasippameva uggaṇhi. Tassa daharakāleyeva mātāpitaro kālamakaṃsu. Athassa rāsivaḍḍhako amacco āyapotthakaṃ āharitvā suvaṇṇarajatamaṇimuttādibharite sāragabbhe vivaritvā ‘‘ettakaṃ te, kumāra, mātusantakaṃ, ettakaṃ te pitusantakaṃ, ettakaṃ te ayyakapayyakāna’’nti yāva sattamā kulaparivaṭṭā dhanaṃ ācikkhitvā ‘‘etaṃ dhanaṃ paṭipajjāhī’’ti āha. Sumedhapaṇḍito cintesi – ‘‘imaṃ evaṃ bahuṃ dhanaṃ saṃharitvā mayhaṃ mātāpitādayo paralokaṃ gacchantā ekakahāpaṇampi gahetvā na gatā, mayā pana gahetvā gamanakāraṇaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti. So rañño ārocetvā nagare bheriṃ carāpetvā mahājanassa dānaṃ datvā himavantappadesaṃ gantvā tāpasapabbajjaṃ pabbajitvā sattāheneva aṭṭha samāpattiyo pañca ca abhiññāyo nibbattetvā samāpattivihārehi viharati.

    तस्मिञ्‍च काले दीपङ्करदसबलो परमाभिसम्बोधिं पत्वा पवत्तितवरधम्मचक्‍को चतूहि खीणासवसतसहस्सेहि परिवुतो अनुपुब्बेन चारिकं चरमानो रम्मवतीनगरं नाम पत्वा तस्स अविदूरे सुदस्सनमहाविहारे पटिवसति। रम्मवतीनगरवासिनो ‘‘सत्था किर अम्हाकं नगरं पत्वा सुदस्सनमहाविहारे पटिवसती’’ति सुत्वा गन्धमालादिहत्था सत्थारं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा गन्धमालादीहि पूजेत्वा एकमन्तं निसिन्‍ना धम्मदेसनं सुत्वा स्वातनाय निमन्तेत्वा उट्ठायासना पक्‍कमिंसु। ते पुनदिवसे महादानं सज्‍जेत्वा नगरं अलङ्करित्वा दसबलस्स आगमनमग्गं हट्ठतुट्ठा सोधेन्ति।

    Tasmiñca kāle dīpaṅkaradasabalo paramābhisambodhiṃ patvā pavattitavaradhammacakko catūhi khīṇāsavasatasahassehi parivuto anupubbena cārikaṃ caramāno rammavatīnagaraṃ nāma patvā tassa avidūre sudassanamahāvihāre paṭivasati. Rammavatīnagaravāsino ‘‘satthā kira amhākaṃ nagaraṃ patvā sudassanamahāvihāre paṭivasatī’’ti sutvā gandhamālādihatthā satthāraṃ upasaṅkamitvā vanditvā gandhamālādīhi pūjetvā ekamantaṃ nisinnā dhammadesanaṃ sutvā svātanāya nimantetvā uṭṭhāyāsanā pakkamiṃsu. Te punadivase mahādānaṃ sajjetvā nagaraṃ alaṅkaritvā dasabalassa āgamanamaggaṃ haṭṭhatuṭṭhā sodhenti.

    तस्मिञ्‍च काले सुमेधतापसो आकासेन गच्छन्तो ते हट्ठतुट्ठे मनुस्से दिस्वा ‘‘अम्भो, कस्स तुम्हे इमं मग्गं सोधेथा’’ति पुच्छि? तेहि ‘‘सम्मासम्बुद्धस्स आगमनमग्गं सोधेमा’’ति वुत्ते अतीतेसु बुद्धेसु कताधिकारत्ता ‘‘बुद्धो’’ति वचनं सुत्वा उप्पन्‍नपीतिसोमनस्सो तावदेव आकासतो ओरुय्ह ‘‘मय्हम्पि ओकासं देथ, अहम्पि सोधेस्सामी’’ति तेहि दस्सितं ओकासं ‘‘किञ्‍चापि अहं इमं इद्धिया सत्तरतनविचित्तं कत्वा अलङ्करितुं पहोमि, अज्‍ज पन मया कायवेय्यावच्‍चं कातुं वट्टति, कायारहं पुञ्‍ञं गण्हिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा तिणकचवरादयो नीहरित्वा पंसुं आहरित्वा समं करोन्तो सोधेति। अनिट्ठितेयेव पन तस्स पदेसस्स सोधने दीपङ्करो भगवा महानुभावानं छळभिञ्‍ञानं खीणासवानं चतूहि सतसहस्सेहि परिवुतो तं मग्गं पटिपज्‍जि। सुमेधपण्डितो ‘‘सम्मासम्बुद्धो बुद्धसावका च मा चिक्खल्‍लं अक्‍कमन्तू’’ति अत्तनो वाकचीरञ्‍च चम्मखण्डञ्‍च जटाकलापञ्‍च पसारेत्वा सयञ्‍च येन भगवा तेन सीसं कत्वा अवकुज्‍जो निपज्‍जि। एवञ्‍च चिन्तेसि – ‘‘सचाहं इच्छिस्सामि, इमस्स भगवतो सावको हुत्वा अज्‍जेव किलेसे घातेस्सामि। किं मय्हं एककेनेव संसारमहोघतो नित्थरणेन? यंनूनाहम्पि एवरूपो सम्मासम्बुद्धो हुत्वा सदेवकं लोकं संसारमहण्णवतो तारेय्य’’न्ति। इति सो अट्ठङ्गसमन्‍नागतमहाभिनीहारवसेन चित्तं पणिधेसि। अथ भगवा आगन्त्वा तस्स उस्सीसके ठत्वा चित्ताचारं समिज्झनभावञ्‍चस्स ञत्वा ‘‘अयं इतो कप्पसतसहस्साधिकानं चतुन्‍नं असङ्ख्येय्यानं मत्थके गोतमो नाम सम्मासम्बुद्धो भविस्सती’’ति सब्बं इमं भगवतो पवत्तिं ब्याकरित्वा पक्‍कामि।

    Tasmiñca kāle sumedhatāpaso ākāsena gacchanto te haṭṭhatuṭṭhe manusse disvā ‘‘ambho, kassa tumhe imaṃ maggaṃ sodhethā’’ti pucchi? Tehi ‘‘sammāsambuddhassa āgamanamaggaṃ sodhemā’’ti vutte atītesu buddhesu katādhikārattā ‘‘buddho’’ti vacanaṃ sutvā uppannapītisomanasso tāvadeva ākāsato oruyha ‘‘mayhampi okāsaṃ detha, ahampi sodhessāmī’’ti tehi dassitaṃ okāsaṃ ‘‘kiñcāpi ahaṃ imaṃ iddhiyā sattaratanavicittaṃ katvā alaṅkarituṃ pahomi, ajja pana mayā kāyaveyyāvaccaṃ kātuṃ vaṭṭati, kāyārahaṃ puññaṃ gaṇhissāmī’’ti cintetvā tiṇakacavarādayo nīharitvā paṃsuṃ āharitvā samaṃ karonto sodheti. Aniṭṭhiteyeva pana tassa padesassa sodhane dīpaṅkaro bhagavā mahānubhāvānaṃ chaḷabhiññānaṃ khīṇāsavānaṃ catūhi satasahassehi parivuto taṃ maggaṃ paṭipajji. Sumedhapaṇḍito ‘‘sammāsambuddho buddhasāvakā ca mā cikkhallaṃ akkamantū’’ti attano vākacīrañca cammakhaṇḍañca jaṭākalāpañca pasāretvā sayañca yena bhagavā tena sīsaṃ katvā avakujjo nipajji. Evañca cintesi – ‘‘sacāhaṃ icchissāmi, imassa bhagavato sāvako hutvā ajjeva kilese ghātessāmi. Kiṃ mayhaṃ ekakeneva saṃsāramahoghato nittharaṇena? Yaṃnūnāhampi evarūpo sammāsambuddho hutvā sadevakaṃ lokaṃ saṃsāramahaṇṇavato tāreyya’’nti. Iti so aṭṭhaṅgasamannāgatamahābhinīhāravasena cittaṃ paṇidhesi. Atha bhagavā āgantvā tassa ussīsake ṭhatvā cittācāraṃ samijjhanabhāvañcassa ñatvā ‘‘ayaṃ ito kappasatasahassādhikānaṃ catunnaṃ asaṅkhyeyyānaṃ matthake gotamo nāma sammāsambuddho bhavissatī’’ti sabbaṃ imaṃ bhagavato pavattiṃ byākaritvā pakkāmi.

    ततो अपरेपि कोण्डञ्‍ञभगवन्तं आदिं कत्वा अनुक्‍कमेन उप्पन्‍ना याव कस्सपदसबलपरियोसाना सम्मासम्बुद्धा महासत्तं ‘‘बुद्धो भविस्सती’’ति ब्याकरिंसु। इति अम्हाकं बोधिसत्तस्स पारमियो पूरेन्तस्सेव चतुवीसति सम्मासम्बुद्धा उप्पन्‍ना। यस्मिं पन कप्पे दीपङ्करदसबलो उदपादि, तस्मिं अञ्‍ञेपि तयो बुद्धा अहेसुं। तेसं सन्तिके बोधिसत्तस्स ब्याकरणं नाहोसि, तस्मा ते इध न गहिता। पोराणट्ठकथायं पन तम्हा कप्पा पट्ठाय सब्बबुद्धे दस्सेतुं इदं वुत्तं –

    Tato aparepi koṇḍaññabhagavantaṃ ādiṃ katvā anukkamena uppannā yāva kassapadasabalapariyosānā sammāsambuddhā mahāsattaṃ ‘‘buddho bhavissatī’’ti byākariṃsu. Iti amhākaṃ bodhisattassa pāramiyo pūrentasseva catuvīsati sammāsambuddhā uppannā. Yasmiṃ pana kappe dīpaṅkaradasabalo udapādi, tasmiṃ aññepi tayo buddhā ahesuṃ. Tesaṃ santike bodhisattassa byākaraṇaṃ nāhosi, tasmā te idha na gahitā. Porāṇaṭṭhakathāyaṃ pana tamhā kappā paṭṭhāya sabbabuddhe dassetuṃ idaṃ vuttaṃ –

    ‘‘तण्हङ्करो मेधङ्करो, अथोपि सरणङ्करो।

    ‘‘Taṇhaṅkaro medhaṅkaro, athopi saraṇaṅkaro;

    दीपङ्करो च सम्बुद्धो, कोण्डञ्‍ञो द्विपदुत्तमो॥

    Dīpaṅkaro ca sambuddho, koṇḍañño dvipaduttamo.

    ‘‘मङ्गलो च सुमनो च, रेवतो सोभितो मुनि।

    ‘‘Maṅgalo ca sumano ca, revato sobhito muni;

    अनोमदस्सी पदुमो, नारदो पदुमुत्तरो॥

    Anomadassī padumo, nārado padumuttaro.

    ‘‘सुमेधो च सुजातो च, पियदस्सी महायसो।

    ‘‘Sumedho ca sujāto ca, piyadassī mahāyaso;

    अत्थदस्सी धम्मदस्सी, सिद्धत्थो लोकनायको॥

    Atthadassī dhammadassī, siddhattho lokanāyako.

    ‘‘तिस्सो फुस्सो च सम्बुद्धो, विपस्सी सिखि वेस्सभू।

    ‘‘Tisso phusso ca sambuddho, vipassī sikhi vessabhū;

    ककुसन्धो कोणागमनो, कस्सपो चापि नायको॥

    Kakusandho koṇāgamano, kassapo cāpi nāyako.

    ‘‘एते अहेसुं सम्बुद्धा, वीतरागा समाहिता।

    ‘‘Ete ahesuṃ sambuddhā, vītarāgā samāhitā;

    सतरंसीव उप्पन्‍ना, महातमविनोदना।

    Sataraṃsīva uppannā, mahātamavinodanā;

    जलित्वा अग्गिक्खन्धाव, निब्बुता ते ससावका’’ति॥ (जा॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा; अप॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा)।

    Jalitvā aggikkhandhāva, nibbutā te sasāvakā’’ti. (jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā);

    तत्थ दीपङ्करदसबलस्स च कोण्डञ्‍ञदसबलस्स च अन्तरे महाकप्पानं एकं असङ्ख्येय्यं बुद्धसुञ्‍ञो लोको अहोसि, तथा भगवतो कोण्डञ्‍ञस्स च भगवतो मङ्गलस्स च अन्तरे, तथा भगवतो सोभितस्स च भगवतो अनोमदस्सिस्स च अन्तरे, तथा भगवतो नारदस्स च भगवतो पदुमुत्तरस्स च अन्तरे। वुत्तञ्हेतं बुद्धवंसे (बु॰ वं॰ २८.३, ४, ६, ९) –

    Tattha dīpaṅkaradasabalassa ca koṇḍaññadasabalassa ca antare mahākappānaṃ ekaṃ asaṅkhyeyyaṃ buddhasuñño loko ahosi, tathā bhagavato koṇḍaññassa ca bhagavato maṅgalassa ca antare, tathā bhagavato sobhitassa ca bhagavato anomadassissa ca antare, tathā bhagavato nāradassa ca bhagavato padumuttarassa ca antare. Vuttañhetaṃ buddhavaṃse (bu. vaṃ. 28.3, 4, 6, 9) –

    ‘‘दीपङ्करस्स भगवतो, कोण्डञ्‍ञस्स च सत्थुनो।

    ‘‘Dīpaṅkarassa bhagavato, koṇḍaññassa ca satthuno;

    एतेसं अन्तरा कप्पा, गणनातो असङ्खिया॥

    Etesaṃ antarā kappā, gaṇanāto asaṅkhiyā.

    ‘‘कोण्डञ्‍ञस्स अपरेन, मङ्गलो नाम नायको।

    ‘‘Koṇḍaññassa aparena, maṅgalo nāma nāyako;

    तेसम्पि अन्तरा कप्पा, गणनातो असङ्खिया॥

    Tesampi antarā kappā, gaṇanāto asaṅkhiyā.

    ‘‘सोभितस्स अपरेन, अनोमदस्सी महायसो।

    ‘‘Sobhitassa aparena, anomadassī mahāyaso;

    तेसम्पि अन्तरा कप्पा, गणनातो असङ्खिया॥

    Tesampi antarā kappā, gaṇanāto asaṅkhiyā.

    ‘‘नारदस्स भगवतो, पदुमुत्तरस्स सत्थुनो।

    ‘‘Nāradassa bhagavato, padumuttarassa satthuno;

    तेसम्पि अन्तरा कप्पा, गणनातो असङ्खिया’’ति॥

    Tesampi antarā kappā, gaṇanāto asaṅkhiyā’’ti.

    एवं गणनातीतताय असङ्ख्येय्यत्तेपि चतूसु ठानेसु महाकप्पानं गणनातिक्‍कमेन ‘‘चतुरो च असङ्खिये’’ति वुत्तं, न सङ्ख्याविसेसेनाति वेदितब्बं। यस्मा पन पदुमुत्तरदसबलस्स च सुमेधदसबलस्स च अन्तरे तिंसकप्पसहस्सानि, सुजातदसबलस्स च पियदस्सीदसबलस्स च अन्तरे नवसहस्साधिकानं कप्पानं सट्ठिसहस्सानि द्वासीतुत्तरानि अट्ठ च सतानि, धम्मदस्सीदसबलस्स च सिद्धत्थदसबलस्स च अन्तरे वीसति कप्पा, सिद्धत्थदसबलस्स च तिस्सदसबलस्स च अन्तरे एको कप्पो , भगवतो विपस्सिस्स च भगवतो सिखिस्स च अन्तरे सट्ठि कप्पा, भगवतो च वेस्सभुस्स भगवतो च ककुसन्धस्स अन्तरे तिंस कप्पा, इति पदुमुत्तरदसबलस्स उप्पन्‍नकप्पतो पट्ठाय हेट्ठा तेसं तेसं बुद्धानं उप्पन्‍नकप्पेहि इमिना च भद्दकप्पेन सद्धिं सतसहस्समहाकप्पा। ते सन्धाय वुत्तं ‘‘कप्पे च सतसहस्से’’ति। इमस्मिं पनत्थे वित्थारियमाने सब्बं बुद्धवंसपाळिं आहरित्वा संवण्णेतब्बं होतीति अतिवित्थारभीरुकस्स महाजनस्स चित्तं अनुरक्खन्ता न वित्थारयिम्ह। अत्थिकेहि बुद्धवंसतो (बु॰ वं॰ १.१ आदयो) गहेतब्बो। योपि चेत्थ वत्तब्बो कथामग्गो, सोपि अट्ठसालिनिया (ध॰ स॰ अट्ठ॰ सुमेधकथा) धम्मसङ्गहवण्णनाय जातकट्ठकथाय (जा॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा) च वुत्तनयेनेव वेदितब्बो।

    Evaṃ gaṇanātītatāya asaṅkhyeyyattepi catūsu ṭhānesu mahākappānaṃ gaṇanātikkamena ‘‘caturo ca asaṅkhiye’’ti vuttaṃ, na saṅkhyāvisesenāti veditabbaṃ. Yasmā pana padumuttaradasabalassa ca sumedhadasabalassa ca antare tiṃsakappasahassāni, sujātadasabalassa ca piyadassīdasabalassa ca antare navasahassādhikānaṃ kappānaṃ saṭṭhisahassāni dvāsītuttarāni aṭṭha ca satāni, dhammadassīdasabalassa ca siddhatthadasabalassa ca antare vīsati kappā, siddhatthadasabalassa ca tissadasabalassa ca antare eko kappo , bhagavato vipassissa ca bhagavato sikhissa ca antare saṭṭhi kappā, bhagavato ca vessabhussa bhagavato ca kakusandhassa antare tiṃsa kappā, iti padumuttaradasabalassa uppannakappato paṭṭhāya heṭṭhā tesaṃ tesaṃ buddhānaṃ uppannakappehi iminā ca bhaddakappena saddhiṃ satasahassamahākappā. Te sandhāya vuttaṃ ‘‘kappe ca satasahasse’’ti. Imasmiṃ panatthe vitthāriyamāne sabbaṃ buddhavaṃsapāḷiṃ āharitvā saṃvaṇṇetabbaṃ hotīti ativitthārabhīrukassa mahājanassa cittaṃ anurakkhantā na vitthārayimha. Atthikehi buddhavaṃsato (bu. vaṃ. 1.1 ādayo) gahetabbo. Yopi cettha vattabbo kathāmaggo, sopi aṭṭhasāliniyā (dha. sa. aṭṭha. sumedhakathā) dhammasaṅgahavaṇṇanāya jātakaṭṭhakathāya (jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā) ca vuttanayeneva veditabbo.

    एत्थन्तरेति एत्थ अन्तरसद्दो –

    Etthantareti ettha antarasaddo –

    ‘‘नदीतीरेसु सण्ठाने, सभासु रथियासु च।

    ‘‘Nadītīresu saṇṭhāne, sabhāsu rathiyāsu ca;

    जना सङ्गम्म मन्तेन्ति, मञ्‍च तञ्‍च किमन्तर’’न्ति॥ (सं॰ नि॰ १.२२८) –

    Janā saṅgamma mantenti, mañca tañca kimantara’’nti. (saṃ. ni. 1.228) –

    आदीसु कारणे आगतो। ‘‘अद्दसा खो मं, भन्ते, अञ्‍ञतरा इत्थी विज्‍जन्तरिकाय भाजनं धोवन्ती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ २.१४९) खणे, विज्‍जुनिच्छरणक्खणेति अत्थो। ‘‘यस्सन्तरतो न सन्ति कोपा’’तिआदीसु (उदा॰ २०) चित्ते। ‘‘अन्तरा च गयं अन्तरा च बोधि’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२८५; महाव॰ ११) विवरे। ‘‘न उपज्झायस्स भणमानस्स अन्तरन्तरा कथा ओपातेतब्बा’’तिआदीसु (महाव॰ ६६) वेमज्झे। इधापि वेमज्झेयेव दट्ठब्बो (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१; अ॰ नि॰ अट्ठ॰ २.४.३६), तस्मा एतस्मिं अन्तरे वेमज्झेति अत्थो। इदं वुत्तं होति – यस्मिं महाकप्पे अम्हाकं भगवा सुमेधपण्डितो हुत्वा दीपङ्करस्स भगवतो पादमूले –

    Ādīsu kāraṇe āgato. ‘‘Addasā kho maṃ, bhante, aññatarā itthī vijjantarikāya bhājanaṃ dhovantī’’tiādīsu (ma. ni. 2.149) khaṇe, vijjuniccharaṇakkhaṇeti attho. ‘‘Yassantarato na santi kopā’’tiādīsu (udā. 20) citte. ‘‘Antarā ca gayaṃ antarā ca bodhi’’ntiādīsu (ma. ni. 1.285; mahāva. 11) vivare. ‘‘Na upajjhāyassa bhaṇamānassa antarantarā kathā opātetabbā’’tiādīsu (mahāva. 66) vemajjhe. Idhāpi vemajjheyeva daṭṭhabbo (dī. ni. aṭṭha. 1.1; a. ni. aṭṭha. 2.4.36), tasmā etasmiṃ antare vemajjheti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – yasmiṃ mahākappe amhākaṃ bhagavā sumedhapaṇḍito hutvā dīpaṅkarassa bhagavato pādamūle –

    ‘‘मनुस्सत्तं लिङ्गसम्पत्ति, हेतु सत्थारदस्सनं।

    ‘‘Manussattaṃ liṅgasampatti, hetu satthāradassanaṃ;

    पब्बज्‍जा गुणसम्पत्ति, अधिकारो च छन्दता’’ति॥ (बु॰ वं॰ २.५९) –

    Pabbajjā guṇasampatti, adhikāro ca chandatā’’ti. (bu. vaṃ. 2.59) –

    एवं वुत्तेहि अट्ठहि अङ्गेहि समन्‍नागतं महाभिनीहारं अकासि, समत्तिंस पारमियो पविचिनि समादियि, सब्बेपि बुद्धकारके धम्मे सम्पादेतुं आरभि, यम्हि चेतस्मिं भद्दकप्पे सब्बसो पूरितपारमी हुत्वा अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुज्झि। इमेसं द्विन्‍नं महाकप्पानं अन्तरे यथावुत्तपरिच्छेदे कालविसेसेति। कथं पनेतं विञ्‍ञायतीति? ‘‘कप्पे च सतसहस्से, चतुरो च असङ्खिये’’ति इदञ्हि महाकप्पानं परिच्छेदतो अपरिच्छेदतो च सङ्ख्यादस्सनं। सा खो पनायं सङ्ख्या सङ्ख्येय्यस्स आदिपरियोसानग्गहणं विना न सम्भवतीति यत्थ बोधिसम्भारानमारम्भो यत्थ च ते परियोसिता तदुभयम्पि अवधिभावेन ‘‘एत्थन्तरे’’ति एत्थ अत्थतो दस्सितन्ति विञ्‍ञायति। अवधि च पनायं अभिविधिवसेन वेदितब्बो, न मरियादावसेन, आरम्भोसानकप्पानं एकदेसेन अन्तोगधत्ता। ननु च निप्पदेसेन तेसं अपरियादानतो अभिविधि च इध न सम्भवतीति? न इदमेवं तदेकदेसेपि तब्बोहारतो। यो हि तदेकदेसभूतो कप्पो, सो निप्पदेसतो परियादिन्‍नोति।

    Evaṃ vuttehi aṭṭhahi aṅgehi samannāgataṃ mahābhinīhāraṃ akāsi, samattiṃsa pāramiyo pavicini samādiyi, sabbepi buddhakārake dhamme sampādetuṃ ārabhi, yamhi cetasmiṃ bhaddakappe sabbaso pūritapāramī hutvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhi. Imesaṃ dvinnaṃ mahākappānaṃ antare yathāvuttaparicchede kālaviseseti. Kathaṃ panetaṃ viññāyatīti? ‘‘Kappe ca satasahasse, caturo ca asaṅkhiye’’ti idañhi mahākappānaṃ paricchedato aparicchedato ca saṅkhyādassanaṃ. Sā kho panāyaṃ saṅkhyā saṅkhyeyyassa ādipariyosānaggahaṇaṃ vinā na sambhavatīti yattha bodhisambhārānamārambho yattha ca te pariyositā tadubhayampi avadhibhāvena ‘‘etthantare’’ti ettha atthato dassitanti viññāyati. Avadhi ca panāyaṃ abhividhivasena veditabbo, na mariyādāvasena, ārambhosānakappānaṃ ekadesena antogadhattā. Nanu ca nippadesena tesaṃ apariyādānato abhividhi ca idha na sambhavatīti? Na idamevaṃ tadekadesepi tabbohārato. Yo hi tadekadesabhūto kappo, so nippadesato pariyādinnoti.

    यं चरितं, सब्बं तं बोधिपाचनन्ति एत्थ चरितन्ति चरिया, समत्तिंसपारमिसङ्गहा दानसीलादिपटिपत्ति, ञातत्थचरियालोकत्थचरियाबुद्धत्थचरियानं तदन्तोगधत्ता। तथा या चिमा अट्ठ चरिया, सेय्यथिदं – पणिधिसम्पन्‍नानं चतूसु इरियापथेसु इरियापथचरिया, इन्द्रियेसु गुत्तद्वारानं अज्झत्तिकायतनेसु आयतनचरिया, अप्पमादविहारीनं चतूसु सतिपट्ठानेसु सतिचरिया, अधिचित्तमनुयुत्तानं चतूसु झानेसु समाधिचरिया, बुद्धिसम्पन्‍नानं चतूसु अरियसच्‍चेसु ञाणचरिया, सम्मा पटिपन्‍नानं चतूसु अरियमग्गेसु मग्गचरिया, अधिगतफलानं चतूसु सामञ्‍ञफलेसु पत्तिचरिया, तिण्णं बुद्धानं सब्बसत्तेसु लोकत्थचरियाति। तत्थ पदेसतो द्विन्‍नं बोधिसत्तानं पच्‍चेकबुद्धबुद्धसावकानञ्‍च लोकत्थचरिया, महाबोधिसत्तानं पन सम्मासम्बुद्धानञ्‍च निप्पदेसतो। वुत्तञ्हेतं निद्देसे (चूळनि॰ खग्गविसाणसुत्तनिद्देस १२१; पटि॰ म॰ १.१९७) ‘‘चरियाति अट्ठ चरियायो इरियापथचरिया आयतनचरिया’’ति वित्थारो। ‘‘अधिमुच्‍चन्तो सद्धाय चरति, पग्गण्हन्तो वीरियेन चरति, उपट्ठहन्तो सतिया चरति, अविक्खिपन्तो समाधिना चरति, पजानन्तो पञ्‍ञाय चरति, विजानन्तो विञ्‍ञाणेन चरति, एवम्पि पटिपन्‍नस्स कुसला धम्मा आयतन्तीति आयतनचरियाय चरति, एवम्पि पटिपन्‍नो विसेसमधिगच्छतीति विसेसचरियाय चरती’’ति या इमा अपरापि अट्ठ चरिया वुत्ता, तासं सब्बासं पारमितास्वेव समोरोधो वेदितब्बो। तेन वुत्तं ‘‘चरितन्ति चरिया, समत्तिंसपारमिसङ्गहा दानसीलादिपटिपत्ती’’ति। हेतुचरियाय एव पन इधाधिप्पेतत्ता मग्गचरियापत्तिचरियानं इध अनवरोधो वेदितब्बो। तेन वुत्तं ‘‘सब्बं तं बोधिपाचन’’न्ति।

    Yaṃ caritaṃ, sabbaṃ taṃ bodhipācananti ettha caritanti cariyā, samattiṃsapāramisaṅgahā dānasīlādipaṭipatti, ñātatthacariyālokatthacariyābuddhatthacariyānaṃ tadantogadhattā. Tathā yā cimā aṭṭha cariyā, seyyathidaṃ – paṇidhisampannānaṃ catūsu iriyāpathesu iriyāpathacariyā, indriyesu guttadvārānaṃ ajjhattikāyatanesu āyatanacariyā, appamādavihārīnaṃ catūsu satipaṭṭhānesu saticariyā, adhicittamanuyuttānaṃ catūsu jhānesu samādhicariyā, buddhisampannānaṃ catūsu ariyasaccesu ñāṇacariyā, sammā paṭipannānaṃ catūsu ariyamaggesu maggacariyā, adhigataphalānaṃ catūsu sāmaññaphalesu patticariyā, tiṇṇaṃ buddhānaṃ sabbasattesu lokatthacariyāti. Tattha padesato dvinnaṃ bodhisattānaṃ paccekabuddhabuddhasāvakānañca lokatthacariyā, mahābodhisattānaṃ pana sammāsambuddhānañca nippadesato. Vuttañhetaṃ niddese (cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 121; paṭi. ma. 1.197) ‘‘cariyāti aṭṭha cariyāyo iriyāpathacariyā āyatanacariyā’’ti vitthāro. ‘‘Adhimuccanto saddhāya carati, paggaṇhanto vīriyena carati, upaṭṭhahanto satiyā carati, avikkhipanto samādhinā carati, pajānanto paññāya carati, vijānanto viññāṇena carati, evampi paṭipannassa kusalā dhammā āyatantīti āyatanacariyāya carati, evampi paṭipanno visesamadhigacchatīti visesacariyāya caratī’’ti yā imā aparāpi aṭṭha cariyā vuttā, tāsaṃ sabbāsaṃ pāramitāsveva samorodho veditabbo. Tena vuttaṃ ‘‘caritanti cariyā, samattiṃsapāramisaṅgahā dānasīlādipaṭipattī’’ti. Hetucariyāya eva pana idhādhippetattā maggacariyāpatticariyānaṃ idha anavarodho veditabbo. Tena vuttaṃ ‘‘sabbaṃ taṃ bodhipācana’’nti.

    तत्थ सब्ब-सद्दो सब्बसब्बं आयतनसब्बं सक्‍कायसब्बं पदेससब्बन्ति चतूसु अत्थेसु दिस्सति। तथा हि ‘‘सब्बे धम्मा सब्बाकारेन बुद्धस्स भगवतो ञाणमुखे आपाथमागच्छन्ती’’तिआदीसु (महानि॰ १५६; चूळनि॰ मोघराजमाणवपुच्छानिद्देस ८५) सब्बसब्बस्मिं। ‘‘सब्बं वो, भिक्खवे, देसेस्सामि तं सुणाथ, किञ्‍च, भिक्खवे, सब्बं चक्खुञ्‍चेव रूपा च…पे॰… मनो चेव धम्मा चा’’ति (सं॰ नि॰ ४.२३) एत्थ आयतनसब्बस्मिं। ‘‘सब्बं सब्बतो सञ्‍जानाती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.६) सक्‍कायसब्बस्मिं। ‘‘सब्बेसम्पि वो, सारिपुत्त, सुभासितं परियायेना’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३४५) पदेससब्बस्मिं। इधापि पदेससब्बस्मिं एव वेदितब्बो, बोधिसम्भारभूतस्स चरितस्स अधिप्पेतत्ता।

    Tattha sabba-saddo sabbasabbaṃ āyatanasabbaṃ sakkāyasabbaṃ padesasabbanti catūsu atthesu dissati. Tathā hi ‘‘sabbe dhammā sabbākārena buddhassa bhagavato ñāṇamukhe āpāthamāgacchantī’’tiādīsu (mahāni. 156; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85) sabbasabbasmiṃ. ‘‘Sabbaṃ vo, bhikkhave, desessāmi taṃ suṇātha, kiñca, bhikkhave, sabbaṃ cakkhuñceva rūpā ca…pe… mano ceva dhammā cā’’ti (saṃ. ni. 4.23) ettha āyatanasabbasmiṃ. ‘‘Sabbaṃ sabbato sañjānātī’’tiādīsu (ma. ni. 1.6) sakkāyasabbasmiṃ. ‘‘Sabbesampi vo, sāriputta, subhāsitaṃ pariyāyenā’’tiādīsu (ma. ni. 1.345) padesasabbasmiṃ. Idhāpi padesasabbasmiṃ eva veditabbo, bodhisambhārabhūtassa caritassa adhippetattā.

    बोधीति रुक्खोपि अरियमग्गोपि निब्बानम्पि सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणम्पि। ‘‘बोधिरुक्खमूले पठमाभिसम्बुद्धो’’ति (महाव॰ १; उदा॰ १) च ‘‘अन्तरा च गयं अन्तरा च बोधि’’न्ति (म॰ नि॰ १.२८५; महाव॰ ११) च आगतट्ठाने बुज्झति एत्थाति रुक्खो बोधि। ‘‘बोधि वुच्‍चति चतूसु मग्गेसु ञाण’’न्ति (चूळनि॰ खग्गविसाणसुत्तनिद्देस १२१) आगतट्ठाने चत्तारि अरियसच्‍चानि बुज्झति एतेनाति अरियमग्गो बोधि। ‘‘पत्वान बोधिं अमतं असङ्खत’’न्ति आगतट्ठाने बुज्झति एतस्मिं निमित्तभूतेति निब्बानं बोधि। ‘‘पप्पोति बोधिं वरभूरिमेधसो’’ति (दी॰ नि॰ ३.२१७) आगतट्ठाने सब्बे धम्मे सब्बाकारेन बुज्झति एतेनाति सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणं बोधि। इधापि सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणं अधिप्पेतं। अरहत्तमग्गसब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणानि वा इध बोधीति वेदितब्बानि (पारा॰ अट्ठ॰ १.११), महाबोधिया अधिप्पेतत्ता भगवतो। आसवक्खयञाणपदट्ठानञ्हि सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणं सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणपदट्ठानञ्‍च आसवक्खयञाणं ‘‘महाबोधी’’ति वुच्‍चति। एत्थायं सङ्खेपत्थो – यथावुत्तकालपरिच्छेदे यं मम दानासीलादिपटिपत्तिसङ्खातं चरितं, तं सब्बं अनवसेसं महाबोधिया पाचनं साधकं निब्बत्तकन्ति। एतेन बोधिसम्भारानं निरन्तरभावनं दस्सेति। अथ वा सब्बन्ति एत्थन्तरे यथावुत्तकालपरिच्छेदे यं चरितं, तं सब्बं सकलमेव अनवसेसं बोधिसम्भारभूतमेव। एतेन सब्बसम्भारभावनं दस्सेति।

    Bodhīti rukkhopi ariyamaggopi nibbānampi sabbaññutaññāṇampi. ‘‘Bodhirukkhamūle paṭhamābhisambuddho’’ti (mahāva. 1; udā. 1) ca ‘‘antarā ca gayaṃ antarā ca bodhi’’nti (ma. ni. 1.285; mahāva. 11) ca āgataṭṭhāne bujjhati etthāti rukkho bodhi. ‘‘Bodhi vuccati catūsu maggesu ñāṇa’’nti (cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 121) āgataṭṭhāne cattāri ariyasaccāni bujjhati etenāti ariyamaggo bodhi. ‘‘Patvāna bodhiṃ amataṃ asaṅkhata’’nti āgataṭṭhāne bujjhati etasmiṃ nimittabhūteti nibbānaṃ bodhi. ‘‘Pappoti bodhiṃ varabhūrimedhaso’’ti (dī. ni. 3.217) āgataṭṭhāne sabbe dhamme sabbākārena bujjhati etenāti sabbaññutaññāṇaṃ bodhi. Idhāpi sabbaññutaññāṇaṃ adhippetaṃ. Arahattamaggasabbaññutaññāṇāni vā idha bodhīti veditabbāni (pārā. aṭṭha. 1.11), mahābodhiyā adhippetattā bhagavato. Āsavakkhayañāṇapadaṭṭhānañhi sabbaññutaññāṇaṃ sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānañca āsavakkhayañāṇaṃ ‘‘mahābodhī’’ti vuccati. Etthāyaṃ saṅkhepattho – yathāvuttakālaparicchede yaṃ mama dānāsīlādipaṭipattisaṅkhātaṃ caritaṃ, taṃ sabbaṃ anavasesaṃ mahābodhiyā pācanaṃ sādhakaṃ nibbattakanti. Etena bodhisambhārānaṃ nirantarabhāvanaṃ dasseti. Atha vā sabbanti etthantare yathāvuttakālaparicchede yaṃ caritaṃ, taṃ sabbaṃ sakalameva anavasesaṃ bodhisambhārabhūtameva. Etena sabbasambhārabhāvanaṃ dasseti.

    तस्सो हि बोधिसम्भारेसु भावना सब्बसम्भारभावना निरन्तरभावना चिरकालभावना सक्‍कच्‍चभावना चाति। तासु ‘‘कप्पे च सतसहस्से, चतुरो च असङ्खिये’’ति इमिना चिरकालभावना वुत्ता। यो चेत्थ अच्‍चन्तसंयोगो, तेन पठमे अत्थविकप्पे सब्बग्गहणेन च निरन्तरभावना, दुतिये अत्थविकप्पे सब्बं चरित’’न्ति इमिना सब्बसम्भारभावना, बोधिपाचन’’न्ति इमिना सक्‍कच्‍चभावना वुत्ता होति, यथा तं चरितं सम्मासम्बोधिं पाचेति एवंभूतभावदीपनतो। तथा हि तं ‘‘बोधिपाचन’’न्ति वत्तब्बतं अरहति, न अञ्‍ञथाति। कथं पनेत्थ बोधिचरियाय निरन्तरभावो वेदितब्बो? यदि चित्तनिरन्तरताय तं न युज्‍जति, न हि महाबोधिसत्तानं महाभिनीहारतो उद्धं बोधिसम्भारसम्भरणचित्ततो अञ्‍ञं चित्तं नप्पवत्ततीति सक्‍का वत्तुं। अथ किरियमयचित्तप्पवत्तिं सन्धाय वुच्‍चेय्य, एवम्पि न युज्‍जति, न हि सब्बानि तेसं किरियमयचित्तानि बोधिसम्भारसम्भरणवसेनेव पवत्तन्ति। एतेनेव पयोगनिरन्तरतापि पटिक्खित्ताति दट्ठब्बा। जातिनिरन्तरताय पन निरन्तरभावना वेदितब्बा। यस्सञ्हि जातियं महाबोधिसत्तेन महापणिधानं निब्बत्तितं, ततो पट्ठाय याव चरिमत्तभावा न सा नाम जाति उपलब्भति, या सब्बेन सब्बं बोधिसम्भारसम्भता न सिया अन्तमसो दानपारमिमत्तं उपादाय। अयञ्हि नियतिपत्थितानं बोधिसत्तानं धम्मता। याव च ते कम्मादीसु वसीभावं न पापुणन्ति, ताव सप्पदेसम्पि सम्भारेसु पयोगमापज्‍जन्ति। यदा पन सब्बसो कम्मादीसु वसीभावप्पत्ता होन्ति, अथ ततो पट्ठाय निप्पदेसतो एव बोधिसम्भारेसु समीहनं सातच्‍चकिरिया च सम्पज्‍जति। सक्‍कच्‍चकारिता पन सब्बकालं होति, एवं येन येन बोधिसत्तानं तत्थ तत्थ यथाधिप्पायं समिज्झनं सम्पज्‍जतीति। एवमेताय गाथाय बोधिसम्भारेसु सब्बसम्भारभावना चिरकालभावना निरन्तरभावना सक्‍कच्‍चभावना चाति चतस्सोपि भावना पकासिताति वेदितब्बा।

    Tasso hi bodhisambhāresubhāvanā sabbasambhārabhāvanā nirantarabhāvanā cirakālabhāvanā sakkaccabhāvanā cāti. Tāsu ‘‘kappe ca satasahasse, caturo ca asaṅkhiye’’ti iminā cirakālabhāvanā vuttā. Yo cettha accantasaṃyogo, tena paṭhame atthavikappe sabbaggahaṇena ca nirantarabhāvanā, dutiye atthavikappe sabbaṃ carita’’nti iminā sabbasambhārabhāvanā, bodhipācana’’nti iminā sakkaccabhāvanā vuttā hoti, yathā taṃ caritaṃ sammāsambodhiṃ pāceti evaṃbhūtabhāvadīpanato. Tathā hi taṃ ‘‘bodhipācana’’nti vattabbataṃ arahati, na aññathāti. Kathaṃ panettha bodhicariyāya nirantarabhāvo veditabbo? Yadi cittanirantaratāya taṃ na yujjati, na hi mahābodhisattānaṃ mahābhinīhārato uddhaṃ bodhisambhārasambharaṇacittato aññaṃ cittaṃ nappavattatīti sakkā vattuṃ. Atha kiriyamayacittappavattiṃ sandhāya vucceyya, evampi na yujjati, na hi sabbāni tesaṃ kiriyamayacittāni bodhisambhārasambharaṇavaseneva pavattanti. Eteneva payoganirantaratāpi paṭikkhittāti daṭṭhabbā. Jātinirantaratāya pana nirantarabhāvanā veditabbā. Yassañhi jātiyaṃ mahābodhisattena mahāpaṇidhānaṃ nibbattitaṃ, tato paṭṭhāya yāva carimattabhāvā na sā nāma jāti upalabbhati, yā sabbena sabbaṃ bodhisambhārasambhatā na siyā antamaso dānapāramimattaṃ upādāya. Ayañhi niyatipatthitānaṃ bodhisattānaṃ dhammatā. Yāva ca te kammādīsu vasībhāvaṃ na pāpuṇanti, tāva sappadesampi sambhāresu payogamāpajjanti. Yadā pana sabbaso kammādīsu vasībhāvappattā honti, atha tato paṭṭhāya nippadesato eva bodhisambhāresu samīhanaṃ sātaccakiriyā ca sampajjati. Sakkaccakāritā pana sabbakālaṃ hoti, evaṃ yena yena bodhisattānaṃ tattha tattha yathādhippāyaṃ samijjhanaṃ sampajjatīti. Evametāya gāthāya bodhisambhāresu sabbasambhārabhāvanā cirakālabhāvanā nirantarabhāvanā sakkaccabhāvanā cāti catassopi bhāvanā pakāsitāti veditabbā.

    तत्र यस्मा बोधिसत्तचरितं बोधिसम्भारा बोधिचरिया अग्गयानं पारमियोति अत्थतो एकं, ब्यञ्‍जनमेव नानं, यस्मा च परतो विभागेन वक्खमानानं दानपारमिआदीनं चरितन्ति इदं अविसेसवचनं, तस्मा सब्बबोधिसम्भारेसु कोसल्‍लजननत्थं पारमियो इध संवण्णेतब्बा। ता परतो पकिण्णककथायं सब्बाकारेन संवण्णयिस्साम।

    Tatra yasmā bodhisattacaritaṃ bodhisambhārā bodhicariyā aggayānaṃ pāramiyoti atthato ekaṃ, byañjanameva nānaṃ, yasmā ca parato vibhāgena vakkhamānānaṃ dānapāramiādīnaṃ caritanti idaṃ avisesavacanaṃ, tasmā sabbabodhisambhāresu kosallajananatthaṃ pāramiyo idha saṃvaṇṇetabbā. Tā parato pakiṇṇakakathāyaṃ sabbākārena saṃvaṇṇayissāma.

    २. इति भगवा अत्तनो बोधिसत्तभूमियं चरितं आरम्भतो पट्ठाय याव परियोसाना महाबोधिया परिपाचनमेवाति अविसेसतो दस्सेत्वा इदानि तस्स परमुक्‍कंसगमनेन अतिसयतो बोधिपरिपाचनभावं दस्सेतुं इमस्मिं भद्दकप्पे कतिपया पुब्बचरिया विभागतो विभावेन्तो ‘‘अतीतकप्पे’’तिआदिमाह।

    2. Iti bhagavā attano bodhisattabhūmiyaṃ caritaṃ ārambhato paṭṭhāya yāva pariyosānā mahābodhiyā paripācanamevāti avisesato dassetvā idāni tassa paramukkaṃsagamanena atisayato bodhiparipācanabhāvaṃ dassetuṃ imasmiṃ bhaddakappe katipayā pubbacariyā vibhāgato vibhāvento ‘‘atītakappe’’tiādimāha.

    तत्थ अतीतकप्पेति इतो पुरिमे पुरिमतरे वा सब्बस्मिं अतिक्‍कन्ते यथावुत्तपरिच्छेदे महाकप्पे, कप्पानं सतसहस्साधिकेसु चतूसु असङ्ख्येय्येसूति अत्थो। चरितन्ति चिण्णं दानादिपटिपत्तिं। ठपयित्वाति मुञ्‍चित्वा अग्गहेत्वा, अवत्वाति अत्थो। भवाभवेति भवे च अभवे च, ‘‘इतिभवाभवकथ’’न्ति (दी॰ नि॰ १.१७) एत्थ हि वुद्धिहानियो भवाभवाति वुत्ता। ‘‘इतिभवाभवतञ्‍च वीतिवत्तो’’ति (उदा॰ २०) एत्थ सम्पत्तिविपत्तिवुद्धिहानिसस्सतुच्छेदपुञ्‍ञपापानिभवाभवाति अधिप्पेतानि। ‘‘इतिभवाभवहेतु वा, भिक्खवे, भिक्खुनो तण्हा उप्पज्‍जमाना उप्पज्‍जती’’ति (अ॰ नि॰ ४.९; इतिवु॰ १०५) एत्थ पन पणीतपणीततरानि सप्पिनवनीतादिभेसज्‍जानि भवाभवाति अधिप्पेतानि। सम्पत्तिभवेसु पणीततरा पणीततमा भवाभवातिपि वदन्ति एव, तस्मा इधापि सो एव अत्थो वेदितब्बो, खुद्दके चेव महन्ते च भवस्मिन्ति वुत्तं होति। इमम्हि कप्पेति इमस्मिं भद्दकप्पे। पवक्खिस्सन्ति कथयिस्सं। सुणोहीति धम्मसेनापतिं सवने नियोजेति। मेति मम सन्तिके, मम भासतोति अत्थो।

    Tattha atītakappeti ito purime purimatare vā sabbasmiṃ atikkante yathāvuttaparicchede mahākappe, kappānaṃ satasahassādhikesu catūsu asaṅkhyeyyesūti attho. Caritanti ciṇṇaṃ dānādipaṭipattiṃ. Ṭhapayitvāti muñcitvā aggahetvā, avatvāti attho. Bhavābhaveti bhave ca abhave ca, ‘‘itibhavābhavakatha’’nti (dī. ni. 1.17) ettha hi vuddhihāniyo bhavābhavāti vuttā. ‘‘Itibhavābhavatañca vītivatto’’ti (udā. 20) ettha sampattivipattivuddhihānisassatucchedapuññapāpānibhavābhavāti adhippetāni. ‘‘Itibhavābhavahetu vā, bhikkhave, bhikkhuno taṇhā uppajjamānā uppajjatī’’ti (a. ni. 4.9; itivu. 105) ettha pana paṇītapaṇītatarāni sappinavanītādibhesajjāni bhavābhavāti adhippetāni. Sampattibhavesu paṇītatarā paṇītatamā bhavābhavātipi vadanti eva, tasmā idhāpi so eva attho veditabbo, khuddake ceva mahante ca bhavasminti vuttaṃ hoti. Imamhi kappeti imasmiṃ bhaddakappe. Pavakkhissanti kathayissaṃ. Suṇohīti dhammasenāpatiṃ savane niyojeti. Meti mama santike, mama bhāsatoti attho.

    निदानकथा निट्ठिता।

    Nidānakathā niṭṭhitā.

    १. अकित्तिवग्गो

    1. Akittivaggo

    १. अकित्तिचरियावण्णना

    1. Akitticariyāvaṇṇanā

    ३. एवं भगवा आयस्मतो सारिपुत्तत्थेरस्स सदेवमनुस्साय च परिसाय अत्तनो पुब्बचरियाय सवने उस्साहं जनेत्वा इदानि तं पुब्बचरितं भवन्तरपटिच्छन्‍नं हत्थतले आमलकं विय पच्‍चक्खं करोन्तो ‘‘यदा अहं ब्रहारञ्‍ञे’’तिआदिमाह।

    3. Evaṃ bhagavā āyasmato sāriputtattherassa sadevamanussāya ca parisāya attano pubbacariyāya savane ussāhaṃ janetvā idāni taṃ pubbacaritaṃ bhavantarapaṭicchannaṃ hatthatale āmalakaṃ viya paccakkhaṃ karonto ‘‘yadā ahaṃ brahāraññe’’tiādimāha.

    तत्थ यदाति यस्मिं काले। ब्रहारञ्‍ञेति महाअरञ्‍ञे, अरञ्‍ञानियं, महन्ते वनेति अत्थो। सुञ्‍ञेति जनविवित्ते। विपिनकाननेति विपिनभूते कानने, पदद्वयेनापि तस्स अरञ्‍ञस्स गहनभावमेव दीपेति, सब्बमेतं कारदीपं सन्धाय वुत्तं। अज्झोगाहेत्वाति अनुपविसित्वा। विहरामीति दिब्बब्रह्मअरियआनेञ्‍जविहारेहि समुप्पादितसुखविसेसेन इरियापथविहारेन सरीरदुक्खं विच्छिन्दित्वा हरामि अत्तभावं पवत्तेमि। अकित्ति नाम तापसोति एवंनामको तापसो हुत्वा यदा अहं तस्मिं अरञ्‍ञे विहरामीति अत्थो। सत्था तदा अत्तनो अकित्तितापसभावं धम्मसेनापतिस्स वदति। तत्रायं अनुपुब्बिकथा –

    Tattha yadāti yasmiṃ kāle. Brahāraññeti mahāaraññe, araññāniyaṃ, mahante vaneti attho. Suññeti janavivitte. Vipinakānaneti vipinabhūte kānane, padadvayenāpi tassa araññassa gahanabhāvameva dīpeti, sabbametaṃ kāradīpaṃ sandhāya vuttaṃ. Ajjhogāhetvāti anupavisitvā. Viharāmīti dibbabrahmaariyaāneñjavihārehi samuppāditasukhavisesena iriyāpathavihārena sarīradukkhaṃ vicchinditvā harāmi attabhāvaṃ pavattemi. Akitti nāma tāpasoti evaṃnāmako tāpaso hutvā yadā ahaṃ tasmiṃ araññe viharāmīti attho. Satthā tadā attano akittitāpasabhāvaṃ dhammasenāpatissa vadati. Tatrāyaṃ anupubbikathā –

    अतीते किर इमस्मिंयेव भद्दकप्पे बाराणसियं ब्रह्मदत्ते नाम राजिनि रज्‍जं कारेन्ते बोधिसत्तो असीतिकोटिविभवस्स ब्राह्मणमहासालस्स कुले निब्बत्ति, ‘‘अकित्ती’’तिस्स नामं करिंसु। तस्स पदसा गमनकाले भगिनीपि जायि। ‘‘यसवती’’तिस्सा नामं करिंसु। सो सोळसवस्सकाले तक्‍कसिलं गन्त्वा सब्बसिप्पानि उग्गहेत्वा पच्‍चागमासि। अथस्स मातापितरो कालमकंसु। सो तेसं पेतकिच्‍चानि कारेत्वा कतिपयदिवसातिक्‍कमेन रतनावलोकनं आयुत्तकपुरिसेहि कारयमानो ‘‘एत्तकं मत्तिकं, एत्तकं पेत्तिकं, एत्तकं पितामह’’न्ति सुत्वा संविग्गमानसो हुत्वा ‘‘इदं धनमेव पञ्‍ञायति, न धनस्स संहारका, सब्बे इमं धनं पहायेव गता, अहं पन नं आदाय गमिस्सामी’’ति राजानं आपुच्छित्वा भेरिं चरापेसि – ‘‘धनेन अत्थिका अकित्तिपण्डितस्स गेहं आगच्छन्तू’’ति।

    Atīte kira imasmiṃyeva bhaddakappe bārāṇasiyaṃ brahmadatte nāma rājini rajjaṃ kārente bodhisatto asītikoṭivibhavassa brāhmaṇamahāsālassa kule nibbatti, ‘‘akittī’’tissa nāmaṃ kariṃsu. Tassa padasā gamanakāle bhaginīpi jāyi. ‘‘Yasavatī’’tissā nāmaṃ kariṃsu. So soḷasavassakāle takkasilaṃ gantvā sabbasippāni uggahetvā paccāgamāsi. Athassa mātāpitaro kālamakaṃsu. So tesaṃ petakiccāni kāretvā katipayadivasātikkamena ratanāvalokanaṃ āyuttakapurisehi kārayamāno ‘‘ettakaṃ mattikaṃ, ettakaṃ pettikaṃ, ettakaṃ pitāmaha’’nti sutvā saṃviggamānaso hutvā ‘‘idaṃ dhanameva paññāyati, na dhanassa saṃhārakā, sabbe imaṃ dhanaṃ pahāyeva gatā, ahaṃ pana naṃ ādāya gamissāmī’’ti rājānaṃ āpucchitvā bheriṃ carāpesi – ‘‘dhanena atthikā akittipaṇḍitassa gehaṃ āgacchantū’’ti.

    सो सत्ताहं महादानं पवत्तेत्वा धने अखीयमाने ‘‘किं मे इमाय धनकीळाय, अत्थिका गण्हिस्सन्ती’’ति निवेसनद्वारं विवरित्वा हिरञ्‍ञसुवण्णादिभरिते सारगब्भे विवरापेत्वा ‘‘दिन्‍नंयेव हरन्तू’’ति गेहं पहाय ञातिपरिवट्टस्स परिदेवन्तस्स भगिनिं गहेत्वा बाराणसितो निक्खमित्वा नदिं उत्तरित्वा द्वे तीणि योजनानि गन्त्वा पब्बजित्वा रमणीये भूमिभागे पण्णसालं करित्वा वसति। येन पन द्वारेन तदा निक्खमि, तं अकित्तिद्वारं नाम जातं। येन तित्थेन नदिं ओतिण्णो, तं अकित्तितित्थं नाम जातं। तस्स पब्बजितभावं सुत्वा बहू मनुस्सा गामनिगमराजधानिवासिनो तस्स गुणेहि आकड्ढियमानहदया अनुपब्बजिंसु। महापरिवारो अहोसि, महालाभसक्‍कारो निब्बत्ति, बुद्धुप्पादो विय अहोसि। अथ महासत्तो ‘‘अयं लाभसक्‍कारो महा, परिवारोपि महन्तो, कायविवेकमत्तम्पि इध न लभति, मया एकाकिना विहरितुं वट्टती’’ति चिन्तेत्वा परमप्पिच्छभावतो विवेकनिन्‍नताय च कस्सचि अजानापेत्वा एककोव निक्खमित्वा अनुपुब्बेन दमिळरट्ठं पत्वा कावीरपट्टनसमीपे उय्याने विहरन्तो झानाभिञ्‍ञायो निब्बत्तेसि। तत्रापिस्स महालाभसक्‍कारो उप्पज्‍जि। सो तं जिगुच्छन्तो छड्डेत्वा आकासेन गन्त्वा कारदीपे ओतरि। तदा कारदीपो अहिदीपो नाम। सो तत्थ महन्तं काररुक्खं उपनिस्साय पण्णसालं मापेत्वा वासं कप्पेसि। अप्पिच्छताय पन कत्थचि अगन्त्वा तस्स रुक्खस्स फलकाले फलानि खादन्तो फले असति पत्तानि उदकसित्तानि खादन्तो झानसमापत्तीहि वीतिनामेसि।

    So sattāhaṃ mahādānaṃ pavattetvā dhane akhīyamāne ‘‘kiṃ me imāya dhanakīḷāya, atthikā gaṇhissantī’’ti nivesanadvāraṃ vivaritvā hiraññasuvaṇṇādibharite sāragabbhe vivarāpetvā ‘‘dinnaṃyeva harantū’’ti gehaṃ pahāya ñātiparivaṭṭassa paridevantassa bhaginiṃ gahetvā bārāṇasito nikkhamitvā nadiṃ uttaritvā dve tīṇi yojanāni gantvā pabbajitvā ramaṇīye bhūmibhāge paṇṇasālaṃ karitvā vasati. Yena pana dvārena tadā nikkhami, taṃ akittidvāraṃ nāma jātaṃ. Yena titthena nadiṃ otiṇṇo, taṃ akittititthaṃ nāma jātaṃ. Tassa pabbajitabhāvaṃ sutvā bahū manussā gāmanigamarājadhānivāsino tassa guṇehi ākaḍḍhiyamānahadayā anupabbajiṃsu. Mahāparivāro ahosi, mahālābhasakkāro nibbatti, buddhuppādo viya ahosi. Atha mahāsatto ‘‘ayaṃ lābhasakkāro mahā, parivāropi mahanto, kāyavivekamattampi idha na labhati, mayā ekākinā viharituṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā paramappicchabhāvato vivekaninnatāya ca kassaci ajānāpetvā ekakova nikkhamitvā anupubbena damiḷaraṭṭhaṃ patvā kāvīrapaṭṭanasamīpe uyyāne viharanto jhānābhiññāyo nibbattesi. Tatrāpissa mahālābhasakkāro uppajji. So taṃ jigucchanto chaḍḍetvā ākāsena gantvā kāradīpe otari. Tadā kāradīpo ahidīpo nāma. So tattha mahantaṃ kārarukkhaṃ upanissāya paṇṇasālaṃ māpetvā vāsaṃ kappesi. Appicchatāya pana katthaci agantvā tassa rukkhassa phalakāle phalāni khādanto phale asati pattāni udakasittāni khādanto jhānasamāpattīhi vītināmesi.

    तस्स सीलतेजेन सक्‍कस्स पण्डुकम्बलसिलासनं उण्हाकारं दस्सेसि। सक्‍को ‘‘को नु खो मं इमम्हा ठाना चावेतुकामो’’ति आवज्‍जेन्तो पण्डितं दिस्वा ‘‘किमत्थं नु खो अयं तापसो एवं दुक्‍करं तपं चरति, सक्‍कत्तं नु खो पत्थेति, उदाहु अञ्‍ञं, वीमंसिस्सामि नं। अयञ्हि सुविसुद्धकायवचीमनोसमाचारो जीविते निरपेक्खो उदकसित्तानि कारपत्तानि खादति, सचे सक्‍कत्तं पत्थेति अत्तनो सित्तानि कारपत्तानि मय्हं दस्सति, नो चे, न दस्सती’’ति ब्राह्मणवण्णेन तस्स सन्तिकं अगमासि । बोधिसत्तोपि कारपत्तानि सेदेत्वा ‘‘सीतलीभूतानि खादिस्सामी’’ति पण्णसालद्वारे निसीदि। अथस्स पुरतो सक्‍को ब्राह्मणरूपेन भिक्खाय अत्थिको हुत्वा अट्ठासि। महासत्तो तं दिस्वा ‘‘लाभा वत मे, सुलद्धं वत मे, चिरस्सं वत मे याचको दिट्ठो’’ति सोमनस्सप्पत्तो हुत्वा ‘‘अज्‍ज मम मनोरथं मत्थकं पापेत्वा दानं दस्सामी’’ति पक्‍कभाजनेनेव आदाय गन्त्वा दानपारमिं आवज्‍जेत्वा अत्तनो असेसेत्वाव तस्स भिक्खाभाजने पक्खिपि। सक्‍को तं गहेत्वा थोकं गन्त्वा अन्तरधायि। महासत्तोपि तस्स दत्वा पुन परियेट्ठिं अनापज्‍जित्वा तेनेव पीतिसुखेन वीतिनामेसि।

    Tassa sīlatejena sakkassa paṇḍukambalasilāsanaṃ uṇhākāraṃ dassesi. Sakko ‘‘ko nu kho maṃ imamhā ṭhānā cāvetukāmo’’ti āvajjento paṇḍitaṃ disvā ‘‘kimatthaṃ nu kho ayaṃ tāpaso evaṃ dukkaraṃ tapaṃ carati, sakkattaṃ nu kho pattheti, udāhu aññaṃ, vīmaṃsissāmi naṃ. Ayañhi suvisuddhakāyavacīmanosamācāro jīvite nirapekkho udakasittāni kārapattāni khādati, sace sakkattaṃ pattheti attano sittāni kārapattāni mayhaṃ dassati, no ce, na dassatī’’ti brāhmaṇavaṇṇena tassa santikaṃ agamāsi . Bodhisattopi kārapattāni sedetvā ‘‘sītalībhūtāni khādissāmī’’ti paṇṇasāladvāre nisīdi. Athassa purato sakko brāhmaṇarūpena bhikkhāya atthiko hutvā aṭṭhāsi. Mahāsatto taṃ disvā ‘‘lābhā vata me, suladdhaṃ vata me, cirassaṃ vata me yācako diṭṭho’’ti somanassappatto hutvā ‘‘ajja mama manorathaṃ matthakaṃ pāpetvā dānaṃ dassāmī’’ti pakkabhājaneneva ādāya gantvā dānapāramiṃ āvajjetvā attano asesetvāva tassa bhikkhābhājane pakkhipi. Sakko taṃ gahetvā thokaṃ gantvā antaradhāyi. Mahāsattopi tassa datvā puna pariyeṭṭhiṃ anāpajjitvā teneva pītisukhena vītināmesi.

    दुतियदिवसे पन कारपत्तानि पचित्वा ‘‘हिय्यो दक्खिणेय्यं अलभिं, अज्‍ज नु खो कथ’’न्ति पण्णसालद्वारे निसीदि। सक्‍कोपि तथेव आगमि। महासत्तो पुनपि तथेव दत्वा वीतिनामेसि। ततियदिवसे च तथेव दत्वा ‘‘अहो वत मे लाभा, बहुं वत पुञ्‍ञं पसवामि, सचाहं दक्खिणेय्यं लभेय्यं, एवमेव मासम्पि द्वेमासम्पि दानं ददेय्य’’न्ति चिन्तेसि। तीसुपि दिवसेसु ‘‘तेन दानेन न लाभसक्‍कारसिलोकं न चक्‍कवत्तिसम्पत्तिं न सक्‍कसम्पत्तिं न ब्रह्मसम्पत्तिं न सावकबोधिं न पच्‍चेकबोधिं पत्थेमि, अपि च इदं मे दानं सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणस्स पच्‍चयो होतू’’ति यथाधिकारं चित्तं ठपेसि। तेन वुत्तं –

    Dutiyadivase pana kārapattāni pacitvā ‘‘hiyyo dakkhiṇeyyaṃ alabhiṃ, ajja nu kho katha’’nti paṇṇasāladvāre nisīdi. Sakkopi tatheva āgami. Mahāsatto punapi tatheva datvā vītināmesi. Tatiyadivase ca tatheva datvā ‘‘aho vata me lābhā, bahuṃ vata puññaṃ pasavāmi, sacāhaṃ dakkhiṇeyyaṃ labheyyaṃ, evameva māsampi dvemāsampi dānaṃ dadeyya’’nti cintesi. Tīsupi divasesu ‘‘tena dānena na lābhasakkārasilokaṃ na cakkavattisampattiṃ na sakkasampattiṃ na brahmasampattiṃ na sāvakabodhiṃ na paccekabodhiṃ patthemi, api ca idaṃ me dānaṃ sabbaññutaññāṇassa paccayo hotū’’ti yathādhikāraṃ cittaṃ ṭhapesi. Tena vuttaṃ –

    ४.

    4.

    ‘‘तदा मं तपतेजेन, सन्तत्तो तिदिवाभिभू।

    ‘‘Tadā maṃ tapatejena, santatto tidivābhibhū;

    धारेन्तो ब्राह्मणवण्णं, भिक्खाय मं उपागमि॥

    Dhārento brāhmaṇavaṇṇaṃ, bhikkhāya maṃ upāgami.

    ५.

    5.

    ‘‘पवना आभतं पण्णं, अतेलञ्‍च अलोणिकं।

    ‘‘Pavanā ābhataṃ paṇṇaṃ, atelañca aloṇikaṃ;

    मम द्वारे ठितं दिस्वा, सकटाहेन आकिरिं॥

    Mama dvāre ṭhitaṃ disvā, sakaṭāhena ākiriṃ.

    ६.

    6.

    ‘‘तस्स दत्वानहं पण्णं, निकुज्‍जित्वान भाजनं।

    ‘‘Tassa datvānahaṃ paṇṇaṃ, nikujjitvāna bhājanaṃ;

    पुनेसनं जहित्वान, पाविसिं पण्णसालकं॥

    Punesanaṃ jahitvāna, pāvisiṃ paṇṇasālakaṃ.

    ७.

    7.

    ‘‘दुतियम्पि ततियम्पि, उपगञ्छि ममन्तिकं।

    ‘‘Dutiyampi tatiyampi, upagañchi mamantikaṃ;

    अकम्पितो अनोलग्गो, एवमेवमदासहं॥

    Akampito anolaggo, evamevamadāsahaṃ.

    ८.

    8.

    ‘‘न मे तप्पच्‍चया अत्थि, सरीरस्मिं विवण्णियं।

    ‘‘Na me tappaccayā atthi, sarīrasmiṃ vivaṇṇiyaṃ;

    पीतिसुखेन रतिया, वीतिनामेमि तं दिवं॥

    Pītisukhena ratiyā, vītināmemi taṃ divaṃ.

    ९.

    9.

    ‘‘यदि मासम्पि द्वेमासं, दक्खिणेय्यं वरं लभे।

    ‘‘Yadi māsampi dvemāsaṃ, dakkhiṇeyyaṃ varaṃ labhe;

    अकम्पितो अनोलीनो, ददेय्यं दानमुत्तमं॥

    Akampito anolīno, dadeyyaṃ dānamuttamaṃ.

    १०.

    10.

    ‘‘न तस्स दानं ददमानो, यसं लाभञ्‍च पत्थयिं।

    ‘‘Na tassa dānaṃ dadamāno, yasaṃ lābhañca patthayiṃ;

    सब्बञ्‍ञुतं पत्थयानो, तानि कम्मानि आचरि’’न्ति॥

    Sabbaññutaṃ patthayāno, tāni kammāni ācari’’nti.

    तत्थ तदाति यदा अहं अकित्तिनामको तापसो हुत्वा तस्मिं दीपे कारारञ्‍ञे विहरामि, तदा । मन्ति मम। तपतेजेनाति सीलपारमितानुभावेन। सीलञ्हि दुच्‍चरितसंकिलेसस्स तपनतो ‘‘तपो’’ति वुच्‍चति, नेक्खम्मवीरियपारमितानुभावेन वा। तापि हि तण्हासंकिलेसस्स कोसज्‍जस्स च तपनतो ‘‘तपो’’ति वुच्‍चति, उक्‍कंसगता च ता बोधिसत्तस्स इमस्मिं अत्तभावेति। खन्तिसंवरस्स चापि परमुक्‍कंसगमनतो ‘‘खन्तिपारमितानुभावेना’’तिपि वत्तुं वट्टतेव। ‘‘खन्ती परमं तपो’’ति (दी॰ नि॰ २.९०; ध॰ प॰ १८४) हि वुत्तं। सन्तत्तोति यथावुत्तगुणानुभावजनितेन धम्मतासिद्धेन पण्डुकम्बलसिलासनस्स उण्हाकारेन सन्तापितो। तिदिवाभिभूति देवलोकाधिपति, सक्‍कोति अत्थो। पण्णसालाय समीपे गहितम्पि कारपण्णं पण्णसालाय अरञ्‍ञमज्झगतत्ता ‘‘पवना आभत’’न्ति वुत्तं।

    Tattha tadāti yadā ahaṃ akittināmako tāpaso hutvā tasmiṃ dīpe kārāraññe viharāmi, tadā . Manti mama. Tapatejenāti sīlapāramitānubhāvena. Sīlañhi duccaritasaṃkilesassa tapanato ‘‘tapo’’ti vuccati, nekkhammavīriyapāramitānubhāvena vā. Tāpi hi taṇhāsaṃkilesassa kosajjassa ca tapanato ‘‘tapo’’ti vuccati, ukkaṃsagatā ca tā bodhisattassa imasmiṃ attabhāveti. Khantisaṃvarassa cāpi paramukkaṃsagamanato ‘‘khantipāramitānubhāvenā’’tipi vattuṃ vaṭṭateva. ‘‘Khantī paramaṃ tapo’’ti (dī. ni. 2.90; dha. pa. 184) hi vuttaṃ. Santattoti yathāvuttaguṇānubhāvajanitena dhammatāsiddhena paṇḍukambalasilāsanassa uṇhākārena santāpito. Tidivābhibhūti devalokādhipati, sakkoti attho. Paṇṇasālāya samīpe gahitampi kārapaṇṇaṃ paṇṇasālāya araññamajjhagatattā ‘‘pavanā ābhata’’nti vuttaṃ.

    अतेलञ्‍च अलोणिकन्ति देय्यधम्मस्स अनुळारभावेपि अज्झासयसम्पत्तिया दानधम्मस्स महाजुतिकभावं दस्सेतुं वुत्तं। मम द्वारेति मय्हं पण्णसालाय द्वारे। सकटाहेन आकिरिन्ति इमिना अत्तनो किञ्‍चिपि असेसेत्वा दिन्‍नभावं दस्सेति।

    Atelañca aloṇikanti deyyadhammassa anuḷārabhāvepi ajjhāsayasampattiyā dānadhammassa mahājutikabhāvaṃ dassetuṃ vuttaṃ. Mama dvāreti mayhaṃ paṇṇasālāya dvāre. Sakaṭāhena ākirinti iminā attano kiñcipi asesetvā dinnabhāvaṃ dasseti.

    पुनेसनं जहित्वानाति ‘‘एकदिवसं द्विक्खत्तुं घासेसनं न सल्‍लेख’’न्ति चिन्तेत्वा दानपीतिया तित्तो विय हुत्वा तस्मिं दिवसे पुन आहारपरियेट्ठिं अकत्वा।

    Punesanaṃ jahitvānāti ‘‘ekadivasaṃ dvikkhattuṃ ghāsesanaṃ na sallekha’’nti cintetvā dānapītiyā titto viya hutvā tasmiṃ divase puna āhārapariyeṭṭhiṃ akatvā.

    अकम्पितोति सुदूरविक्खम्भितत्ता मच्छरियेन अचलितो दानज्झासयतो चलनमत्तम्पि अकारितो। अनोलग्गोति लोभवसेन ईसकम्पि अलग्गो। ततियम्पीति पि-सद्देन दुतियम्पीति इमं सम्पिण्डेति। एवमेवमदासहन्ति यथा पठमं, एवमेवं दुतियम्पि, ततियम्पि अदासिं अहं।

    Akampitoti sudūravikkhambhitattā macchariyena acalito dānajjhāsayato calanamattampi akārito. Anolaggoti lobhavasena īsakampi alaggo. Tatiyampīti pi-saddena dutiyampīti imaṃ sampiṇḍeti. Evamevamadāsahanti yathā paṭhamaṃ, evamevaṃ dutiyampi, tatiyampi adāsiṃ ahaṃ.

    न मे तप्पच्‍चयाति गाथाय वुत्तमेवत्थं पाकटं करोति। तत्थ तप्पच्‍चयाति दानपच्‍चया तीसु दिवसेसु छिन्‍नाहारताय सरीरस्मिं येन वेवण्णियेन भवितब्बं, तम्पि मे सरीरस्मिं विवण्णियं दानपच्‍चयायेव नत्थि । कस्मा? दानविसयेन पीतिसुखेन दानविसयाय एव च रतिया। वीतिनामेमि तं दिवन्ति तं सकलं तिमत्तदिवसं वीतिनामेमि, न केवलञ्‍च तीणि एव दिवसानि, अथ खो मासद्विमासमत्तम्पि कालं, एवमेव दातुं पहोमीति दस्सेतुं ‘‘यदि मासम्पी’’तिआदि वुत्तं। अनोलीनोति अलीनचित्तो, दाने असङ्कुचितचित्तोति अत्थो।

    Na me tappaccayāti gāthāya vuttamevatthaṃ pākaṭaṃ karoti. Tattha tappaccayāti dānapaccayā tīsu divasesu chinnāhāratāya sarīrasmiṃ yena vevaṇṇiyena bhavitabbaṃ, tampi me sarīrasmiṃ vivaṇṇiyaṃ dānapaccayāyeva natthi . Kasmā? Dānavisayena pītisukhena dānavisayāya eva ca ratiyā. Vītināmemi taṃ divanti taṃ sakalaṃ timattadivasaṃ vītināmemi, na kevalañca tīṇi eva divasāni, atha kho māsadvimāsamattampi kālaṃ, evameva dātuṃ pahomīti dassetuṃ ‘‘yadi māsampī’’tiādi vuttaṃ. Anolīnoti alīnacitto, dāne asaṅkucitacittoti attho.

    तस्साति ब्राह्मणरूपेन आगतस्स सक्‍कस्स। यसन्ति कित्तिं, परिवारसम्पत्तिं वा। लाभञ्‍चाति देवमनुस्सेसु चक्‍कवत्तिआदिभावेन लद्धब्बं लाभं वा न पत्थयिं। अथ खो सब्बञ्‍ञुतं सम्मासम्बोधिं पत्थयानो आकङ्खमानो तानि तीसु दिवसेसु अनेकवारं उप्पन्‍नानि दानमयानि पुञ्‍ञकम्मानि दानस्स वा परिवारभूतानि कायसुचरितादीनि पुञ्‍ञकम्मानि आचरिं अकासिन्ति।

    Tassāti brāhmaṇarūpena āgatassa sakkassa. Yasanti kittiṃ, parivārasampattiṃ vā. Lābhañcāti devamanussesu cakkavattiādibhāvena laddhabbaṃ lābhaṃ vā na patthayiṃ. Atha kho sabbaññutaṃ sammāsambodhiṃ patthayāno ākaṅkhamāno tāni tīsu divasesu anekavāraṃ uppannāni dānamayāni puññakammāni dānassa vā parivārabhūtāni kāyasucaritādīni puññakammāni ācariṃ akāsinti.

    इति भगवा तस्मिं अत्तभावे अत्तनो सुदुक्‍करं पुञ्‍ञचरितमत्तमेव इध महाथेरस्स पकासेसि। जातकदेसनायं पन चतुत्थदिवसे सक्‍कस्स उपसङ्कमित्वा बोधिसत्तस्स अज्झासयजाननं वरेन उपनिमन्तना बोधिसत्तस्स वरसम्पटिच्छनसीसेन धम्मदेसना देय्यधम्मदक्खिणेय्यानं पुन सक्‍कस्स अनागमनस्स च आकङ्खमानता च पकासिता। वुत्तञ्हेतं –

    Iti bhagavā tasmiṃ attabhāve attano sudukkaraṃ puññacaritamattameva idha mahātherassa pakāsesi. Jātakadesanāyaṃ pana catutthadivase sakkassa upasaṅkamitvā bodhisattassa ajjhāsayajānanaṃ varena upanimantanā bodhisattassa varasampaṭicchanasīsena dhammadesanā deyyadhammadakkhiṇeyyānaṃ puna sakkassa anāgamanassa ca ākaṅkhamānatā ca pakāsitā. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘अकित्तिं दिस्वान सम्मन्तं, सक्‍को भूतपती ब्रवि।

    ‘‘Akittiṃ disvāna sammantaṃ, sakko bhūtapatī bravi;

    किं पत्थयं महाब्रह्मे, एको सम्मसि घम्मनि॥

    Kiṃ patthayaṃ mahābrahme, eko sammasi ghammani.

    ‘‘दुक्खो पुनब्भवो सक्‍क, सरीरस्स च भेदनं।

    ‘‘Dukkho punabbhavo sakka, sarīrassa ca bhedanaṃ;

    सम्मोहमरणं दुक्खं, तस्मा सम्मामि, वासव॥

    Sammohamaraṇaṃ dukkhaṃ, tasmā sammāmi, vāsava.

    ‘‘एतस्मिं ते सुलपिते, पतिरूपे सुभासिते।

    ‘‘Etasmiṃ te sulapite, patirūpe subhāsite;

    वरं कस्सप ते दम्मि, यं किञ्‍चि मनसिच्छसि॥

    Varaṃ kassapa te dammi, yaṃ kiñci manasicchasi.

    ‘‘वरञ्‍चे मे अदो सक्‍क, सब्बभूतानमिस्सर।

    ‘‘Varañce me ado sakka, sabbabhūtānamissara;

    येन पुत्ते च दारे च, धनधञ्‍ञं पियानि च।

    Yena putte ca dāre ca, dhanadhaññaṃ piyāni ca;

    लद्धा नरा न तप्पन्ति, सो लोभो न मयी वसे॥

    Laddhā narā na tappanti, so lobho na mayī vase.

    एतस्मिं ते सुलपिते…पे॰… मनसिच्छसि॥

    Etasmiṃ te sulapite…pe… manasicchasi.

    ‘‘वरञ्‍चे मे अदो सक्‍क, सब्बभूतानमिस्सर।

    ‘‘Varañce me ado sakka, sabbabhūtānamissara;

    खेत्तं वत्थुं हिरञ्‍ञञ्‍च, गवास्सं दासपोरिसं।

    Khettaṃ vatthuṃ hiraññañca, gavāssaṃ dāsaporisaṃ;

    येन जातेन जीयन्ति, सो दोसो न मयी वसे॥

    Yena jātena jīyanti, so doso na mayī vase.

    ‘‘एतस्मिं ते सुलपिते…पे॰… मनसिच्छसि॥

    ‘‘Etasmiṃ te sulapite…pe… manasicchasi.

    ‘‘वरञ्‍चे मे अदो सक्‍क, सब्बभूतानमिस्सर।

    ‘‘Varañce me ado sakka, sabbabhūtānamissara;

    बालं न पस्से न सुणे, न च बालेन संवसे।

    Bālaṃ na passe na suṇe, na ca bālena saṃvase;

    बालेनल्‍लापसल्‍लापं, न करे न च रोचये॥

    Bālenallāpasallāpaṃ, na kare na ca rocaye.

    ‘‘किं नु ते अकरं बालो, वद कस्सप कारणं।

    ‘‘Kiṃ nu te akaraṃ bālo, vada kassapa kāraṇaṃ;

    केन कस्सप बालस्स, दस्सनं नाभिकङ्खसि॥

    Kena kassapa bālassa, dassanaṃ nābhikaṅkhasi.

    ‘‘अनयं नयति दुम्मेधो, अधुरायं नियुञ्‍जति।

    ‘‘Anayaṃ nayati dummedho, adhurāyaṃ niyuñjati;

    दुन्‍नयो सेय्यसो होति, सम्मा वुत्तो पकुप्पति।

    Dunnayo seyyaso hoti, sammā vutto pakuppati;

    विनयं सो न जानाति, साधु तस्स अदस्सनं॥

    Vinayaṃ so na jānāti, sādhu tassa adassanaṃ.

    ‘‘एतस्मिं ते सुलपिते…पे॰… मनसिच्छसि॥

    ‘‘Etasmiṃ te sulapite…pe… manasicchasi.

    ‘‘वरञ्‍चे मे अदो सक्‍क, सब्बभूतानमिस्सर।

    ‘‘Varañce me ado sakka, sabbabhūtānamissara;

    धीरं पस्से सुणे धीरं, धीरेन सह संवसे।

    Dhīraṃ passe suṇe dhīraṃ, dhīrena saha saṃvase;

    धीरेनल्‍लापसल्‍लापं, तं करे तञ्‍च रोचये॥

    Dhīrenallāpasallāpaṃ, taṃ kare tañca rocaye.

    ‘‘किं नु ते अकरं धीरो, वद कस्सप कारणं।

    ‘‘Kiṃ nu te akaraṃ dhīro, vada kassapa kāraṇaṃ;

    केन कस्सप धीरस्स, दस्सनं अभिकङ्खसि॥

    Kena kassapa dhīrassa, dassanaṃ abhikaṅkhasi.

    ‘‘नयं नयति मेधावी, अधुरायं न युञ्‍जति।

    ‘‘Nayaṃ nayati medhāvī, adhurāyaṃ na yuñjati;

    सुनयो सेय्यसो होति, सम्मा वुत्तो न कुप्पति।

    Sunayo seyyaso hoti, sammā vutto na kuppati;

    विनयं सो पजानाति, साधु तेन समागमो॥

    Vinayaṃ so pajānāti, sādhu tena samāgamo.

    ‘‘एतस्मिं ते सुलपिते…पे॰… मनसिच्छसि॥

    ‘‘Etasmiṃ te sulapite…pe… manasicchasi.

    ‘‘वरञ्‍चे मे अदो सक्‍क, सब्बभूतानमिस्सर।

    ‘‘Varañce me ado sakka, sabbabhūtānamissara;

    ततो रत्या विवसाने, सूरियुग्गमनं पति।

    Tato ratyā vivasāne, sūriyuggamanaṃ pati;

    दिब्बा भक्खा पातुभवेय्युं, सीलवन्तो च याचका॥

    Dibbā bhakkhā pātubhaveyyuṃ, sīlavanto ca yācakā.

    ‘‘ददतो मे न खीयेथ, दत्वा नानुतपेय्यहं।

    ‘‘Dadato me na khīyetha, datvā nānutapeyyahaṃ;

    ददं चित्तं पसादेय्यं, एतं सक्‍क वरं वरे॥

    Dadaṃ cittaṃ pasādeyyaṃ, etaṃ sakka varaṃ vare.

    ‘‘एतस्मिं ते सुलपिते…पे॰… मनसिच्छसि॥

    ‘‘Etasmiṃ te sulapite…pe… manasicchasi.

    ‘‘वरञ्‍चे मे अदो सक्‍क, सब्बभूतानमिस्सर।

    ‘‘Varañce me ado sakka, sabbabhūtānamissara;

    न मं पुन उपेय्यासि, एतं सक्‍क वरं वरे॥

    Na maṃ puna upeyyāsi, etaṃ sakka varaṃ vare.

    ‘‘बहूहि वतचरियाहि, नरा च अथ नारियो।

    ‘‘Bahūhi vatacariyāhi, narā ca atha nāriyo;

    दस्सनं अभिकङ्खन्ति, किं नु मे दस्सने भयं॥

    Dassanaṃ abhikaṅkhanti, kiṃ nu me dassane bhayaṃ.

    ‘‘तं तादिसं देववण्णं, सब्बकामसमिद्धिनं।

    ‘‘Taṃ tādisaṃ devavaṇṇaṃ, sabbakāmasamiddhinaṃ;

    दिस्वा तपो पमज्‍जेय्यं, एतं ते दस्सने भय’’न्ति॥ (जा॰ १.१३.८३-१०३)।

    Disvā tapo pamajjeyyaṃ, etaṃ te dassane bhaya’’nti. (jā. 1.13.83-103);

    अथ सक्‍को ‘‘साधु, भन्ते, न ते इतो पट्ठाय सन्तिकं आगमिस्सामी’’ति तं अभिवादेत्वा पक्‍कामि। महासत्तो यावजीवं तत्थेव वसन्तो आयुपरियोसाने ब्रह्मलोके निब्बत्ति।

    Atha sakko ‘‘sādhu, bhante, na te ito paṭṭhāya santikaṃ āgamissāmī’’ti taṃ abhivādetvā pakkāmi. Mahāsatto yāvajīvaṃ tattheva vasanto āyupariyosāne brahmaloke nibbatti.

    अनुरुद्धत्थेरो तदा सक्‍को अहोसि, लोकनाथो अकित्तिपण्डितो।

    Anuruddhatthero tadā sakko ahosi, lokanātho akittipaṇḍito.

    तस्स महाभिनिक्खमनसदिसं निक्खन्तत्ता नेक्खम्मपारमी। सुविसुद्धसीलाचारताय सीलपारमी। कामवितक्‍कादीनं सुट्ठु विक्खम्भितत्ता वीरियपारमी। खन्तिसंवरस्स परमुक्‍कंसगमनतो खन्तिपारमी। पटिञ्‍ञानुरूपं पटिपत्तिया सच्‍चपारमी। सब्बत्थ अचलसमादानाधिट्ठानेन अधिट्ठानपारमी। सब्बसत्तेसु हितज्झासयेन मेत्तापारमी। सत्तसङ्खारकतविप्पकारेसु मज्झत्तभावप्पत्तिया उपेक्खापारमी। तासं उपकारानुपकारे धम्मे जानित्वा अनुपकारे धम्मे पहाय उपकारधम्मेसु पवत्तापनपुरेचरा सहजाता च उपायकोसल्‍लभूता अतिसल्‍लेखवुत्तिसाधनी च पञ्‍ञा पञ्‍ञापारमीति इमापि दस पारमियो लब्भन्ति।

    Tassa mahābhinikkhamanasadisaṃ nikkhantattā nekkhammapāramī. Suvisuddhasīlācāratāya sīlapāramī. Kāmavitakkādīnaṃ suṭṭhu vikkhambhitattā vīriyapāramī. Khantisaṃvarassa paramukkaṃsagamanato khantipāramī. Paṭiññānurūpaṃ paṭipattiyā saccapāramī. Sabbattha acalasamādānādhiṭṭhānena adhiṭṭhānapāramī. Sabbasattesu hitajjhāsayena mettāpāramī. Sattasaṅkhārakatavippakāresu majjhattabhāvappattiyā upekkhāpāramī. Tāsaṃ upakārānupakāre dhamme jānitvā anupakāre dhamme pahāya upakāradhammesu pavattāpanapurecarā sahajātā ca upāyakosallabhūtā atisallekhavuttisādhanī ca paññā paññāpāramīti imāpi dasa pāramiyo labbhanti.

    दानज्झासयस्स पन अतिउळारभावेन दानमुखेन देसना पवत्ता। तस्मा सब्बत्थ समका महाकरुणा, द्वेपि पुञ्‍ञञाणसम्भारा, कायसुचरितादीनि तीणि बोधिसत्तसुचरितानि, सच्‍चाधिट्ठानादीनि चत्तारि अधिट्ठानानि, उस्साहादयो चतस्सो बुद्धभूमियो, सद्धादयो पञ्‍च महाबोधिपरिपाचनीया धम्मा, अलोभज्झासयादयो छ बोधिसत्तानं अज्झासया, तिण्णो तारेस्सामीतिआदयो सत्त पटिञ्‍ञा धम्मा, अप्पिच्छस्सायं धम्मो, नायं धम्मो महिच्छस्सातिआदयो (दी॰ नि॰ ३.३५८; अ॰ नि॰ ८.३०) अट्ठ महापुरिसवितक्‍का (दी॰ नि॰ ३.३५८), नव योनिसोमनसिकारमूलका धम्मा, दानज्झासयादयो दस महापुरिसज्झासया, दानसीलादयो दस पुञ्‍ञकिरियवत्थूनीति एवमादयो ये अनेकसतअनेकसहस्सप्पभेदा बोधिसम्भारभूता महाबोधिसत्तगुणा। ते सब्बेपि यथारहं इध निद्धारेत्वा वत्तब्बा।

    Dānajjhāsayassa pana atiuḷārabhāvena dānamukhena desanā pavattā. Tasmā sabbattha samakā mahākaruṇā, dvepi puññañāṇasambhārā, kāyasucaritādīni tīṇi bodhisattasucaritāni, saccādhiṭṭhānādīni cattāri adhiṭṭhānāni, ussāhādayo catasso buddhabhūmiyo, saddhādayo pañca mahābodhiparipācanīyā dhammā, alobhajjhāsayādayo cha bodhisattānaṃ ajjhāsayā, tiṇṇo tāressāmītiādayo satta paṭiññā dhammā, appicchassāyaṃ dhammo, nāyaṃ dhammo mahicchassātiādayo (dī. ni. 3.358; a. ni. 8.30) aṭṭha mahāpurisavitakkā (dī. ni. 3.358), nava yonisomanasikāramūlakā dhammā, dānajjhāsayādayo dasa mahāpurisajjhāsayā, dānasīlādayo dasa puññakiriyavatthūnīti evamādayo ye anekasataanekasahassappabhedā bodhisambhārabhūtā mahābodhisattaguṇā. Te sabbepi yathārahaṃ idha niddhāretvā vattabbā.

    अपि चेत्थ महन्तं भोगक्खन्धं महन्तञ्‍च ञातिपरिवट्टं पहाय महाभिनिक्खमनसदिसं गेहतो निक्खमनं, निक्खमित्वा पब्बजितस्स बहुजनसम्मतस्स सतो परमप्पिच्छभावेन कुलेसु गणेसु च अलग्गता, अच्‍चन्तमेव लाभसक्‍कारसिलोकजिगुच्छा, पविवेकाभिरति, कायजीवितनिरपेक्खो परिच्‍चागो, अनाहारस्सेव सतो दिवसत्तयम्पि दानपीतिया परितुट्ठस्स निब्बिकारसरीरयापनं, मासद्विमासमत्तम्पि कालं याचके सति आहारं तथेव दत्वा ‘‘दानगतेनेव पीतिसुखेन सरीरं यापेस्सामी’’ति परिच्‍चागे अनोलीनवुत्तिसाधको उळारो दानज्झासयो, दानं दत्वा पुन आहारपरियेट्ठिया अकरणहेतुभूता परमसल्‍लेखवुत्तीति एवमादयो महासत्तस्स गुणानुभावा वेदितब्बा। तेनेतं वुच्‍चति –

    Api cettha mahantaṃ bhogakkhandhaṃ mahantañca ñātiparivaṭṭaṃ pahāya mahābhinikkhamanasadisaṃ gehato nikkhamanaṃ, nikkhamitvā pabbajitassa bahujanasammatassa sato paramappicchabhāvena kulesu gaṇesu ca alaggatā, accantameva lābhasakkārasilokajigucchā, pavivekābhirati, kāyajīvitanirapekkho pariccāgo, anāhārasseva sato divasattayampi dānapītiyā parituṭṭhassa nibbikārasarīrayāpanaṃ, māsadvimāsamattampi kālaṃ yācake sati āhāraṃ tatheva datvā ‘‘dānagateneva pītisukhena sarīraṃ yāpessāmī’’ti pariccāge anolīnavuttisādhako uḷāro dānajjhāsayo, dānaṃ datvā puna āhārapariyeṭṭhiyā akaraṇahetubhūtā paramasallekhavuttīti evamādayo mahāsattassa guṇānubhāvā veditabbā. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘एवं अच्छरिया हेते, अब्भुता च महेसिनो।

    ‘‘Evaṃ acchariyā hete, abbhutā ca mahesino;

    महाकारुणिका धीरा, सब्बलोकेकबन्धवा॥

    Mahākāruṇikā dhīrā, sabbalokekabandhavā.

    ‘‘अचिन्तेय्यानुभावा च, सदा सद्धम्मगोचरा।

    ‘‘Acinteyyānubhāvā ca, sadā saddhammagocarā;

    बोधिसत्ता महासत्ता, सुचिसल्‍लेखवुत्तिनो॥

    Bodhisattā mahāsattā, sucisallekhavuttino.

    ‘‘महावातसमुद्धत-वीचिमालो महोदधि।

    ‘‘Mahāvātasamuddhata-vīcimālo mahodadhi;

    अपि लङ्घेय्य वेलन्तं, बोधिसत्ता न धम्मतं॥

    Api laṅgheyya velantaṃ, bodhisattā na dhammataṃ.

    ‘‘लोके सञ्‍जातवद्धापि, न ते भावितभाविनो।

    ‘‘Loke sañjātavaddhāpi, na te bhāvitabhāvino;

    लिम्पन्ति लोकधम्मेहि, तोयेन पदुमं यथा॥

    Limpanti lokadhammehi, toyena padumaṃ yathā.

    ‘‘येसं वे अत्तनि स्नेहो, निहीयति यथा यथा।

    ‘‘Yesaṃ ve attani sneho, nihīyati yathā yathā;

    सत्तेसु करुणास्नेहो, वड्ढतेव तथा तथा॥

    Sattesu karuṇāsneho, vaḍḍhateva tathā tathā.

    ‘‘यथा चित्तं वसे होति, न च चित्तवसानुगा।

    ‘‘Yathā cittaṃ vase hoti, na ca cittavasānugā;

    तथा कम्मं वसे होति, न च कम्मवसानुगा॥

    Tathā kammaṃ vase hoti, na ca kammavasānugā.

    ‘‘दोसेहि नाभिभूयन्ति, समुग्घातेन्ति वा न ते।

    ‘‘Dosehi nābhibhūyanti, samugghātenti vā na te;

    चरन्ता बोधिपरियेट्ठिं, पुरिसाजानिया बुधा॥

    Carantā bodhipariyeṭṭhiṃ, purisājāniyā budhā.

    ‘‘तेसु चित्तप्पसादोपि, दुक्खतो परिमोचये।

    ‘‘Tesu cittappasādopi, dukkhato parimocaye;

    पगेवानुकिरिया तेसं, धम्मस्स अनुधम्मतो’’ति॥

    Pagevānukiriyā tesaṃ, dhammassa anudhammato’’ti.

    परमत्थदीपनिया चरियापिटकसंवण्णनाय

    Paramatthadīpaniyā cariyāpiṭakasaṃvaṇṇanāya

    अकित्तिचरियावण्णना निट्ठिता।

    Akitticariyāvaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: २. सङ्खब्राह्मणचरियावण्णना • 2. Saṅkhabrāhmaṇacariyāvaṇṇanā




    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / चरियापिटकपाळि • Cariyāpiṭakapāḷi / १. अकित्तिचरिया • 1. Akitticariyā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact