Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ચરિયાપિટક-અટ્ઠકથા • Cariyāpiṭaka-aṭṭhakathā

    નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

    Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

    ખુદ્દકનિકાયે

    Khuddakanikāye

    ચરિયાપિટક-અટ્ઠકથા

    Cariyāpiṭaka-aṭṭhakathā

    ગન્થારમ્ભકથા

    Ganthārambhakathā

    ચરિયા સબ્બલોકસ્સ, હિતા યસ્સ મહેસિનો;

    Cariyā sabbalokassa, hitā yassa mahesino;

    અચિન્તેય્યાનુભાવં તં, વન્દે લોકગ્ગનાયકં.

    Acinteyyānubhāvaṃ taṃ, vande lokagganāyakaṃ.

    વિજ્જાચરણસમ્પન્ના, યેન નીયન્તિ લોકતો;

    Vijjācaraṇasampannā, yena nīyanti lokato;

    વન્દે તમુત્તમં ધમ્મં, સમ્માસમ્બુદ્ધપૂજિતં.

    Vande tamuttamaṃ dhammaṃ, sammāsambuddhapūjitaṃ.

    સીલાદિગુણસમ્પન્નો, ઠિતો મગ્ગફલેસુ યો;

    Sīlādiguṇasampanno, ṭhito maggaphalesu yo;

    વન્દે અરિયસઙ્ઘં તં, પુઞ્ઞક્ખેત્તં અનુત્તરં.

    Vande ariyasaṅghaṃ taṃ, puññakkhettaṃ anuttaraṃ.

    વન્દનાજનિતં પુઞ્ઞં, ઇતિ યં રતનત્તયે;

    Vandanājanitaṃ puññaṃ, iti yaṃ ratanattaye;

    હતન્તરાયો સબ્બત્થ, હુત્વાહં તસ્સ તેજસા.

    Hatantarāyo sabbattha, hutvāhaṃ tassa tejasā.

    ઇમસ્મિં ભદ્દકપ્પસ્મિં, સમ્ભતા યા સુદુક્કરા;

    Imasmiṃ bhaddakappasmiṃ, sambhatā yā sudukkarā;

    ઉક્કંસપારમિપ્પત્તા, દાનપારમિતાદયો.

    Ukkaṃsapāramippattā, dānapāramitādayo.

    તાસં સમ્બોધિચરિયાનં, આનુભાવવિભાવનં;

    Tāsaṃ sambodhicariyānaṃ, ānubhāvavibhāvanaṃ;

    સક્કેસુ નિગ્રોધારામે, વસન્તેન મહેસિના.

    Sakkesu nigrodhārāme, vasantena mahesinā.

    યં ધમ્મસેનાપતિનો, સબ્બસાવકકેતુનો;

    Yaṃ dhammasenāpatino, sabbasāvakaketuno;

    લોકનાથેન ચરિયા-પિટકં નામ દેસિતં.

    Lokanāthena cariyā-piṭakaṃ nāma desitaṃ.

    યં ખુદ્દકનિકાયસ્મિં, સઙ્ગાયિંસુ મહેસયો;

    Yaṃ khuddakanikāyasmiṃ, saṅgāyiṃsu mahesayo;

    ધમ્મસઙ્ગાહકા સત્થુ, હેતુસમ્પત્તિદીપનં.

    Dhammasaṅgāhakā satthu, hetusampattidīpanaṃ.

    તસ્સ સમ્બોધિસમ્ભાર-વિભાગનયયોગતો;

    Tassa sambodhisambhāra-vibhāganayayogato;

    કિઞ્ચાપિ દુક્કરા કાતું, અત્થસંવણ્ણના મયા.

    Kiñcāpi dukkarā kātuṃ, atthasaṃvaṇṇanā mayā.

    સહ સંવણ્ણનં યસ્મા, ધરતે સત્થુ સાસનં;

    Saha saṃvaṇṇanaṃ yasmā, dharate satthu sāsanaṃ;

    પુબ્બાચરિયસીહાનં, તિટ્ઠતેવ વિનિચ્છયો.

    Pubbācariyasīhānaṃ, tiṭṭhateva vinicchayo.

    તસ્મા તં અવલમ્બિત્વા, ઓગાહિત્વા ચ સબ્બસો;

    Tasmā taṃ avalambitvā, ogāhitvā ca sabbaso;

    જાતકાનુપનિસ્સાય, પોરાણટ્ઠકથાનયં.

    Jātakānupanissāya, porāṇaṭṭhakathānayaṃ.

    નિસ્સિતં વાચનામગ્ગં, સુવિસુદ્ધમનાકુલં;

    Nissitaṃ vācanāmaggaṃ, suvisuddhamanākulaṃ;

    મહાવિહારવાસીનં, નિપુણત્થવિનિચ્છયં.

    Mahāvihāravāsīnaṃ, nipuṇatthavinicchayaṃ.

    નીતનેય્યત્થભેદા ચ, પારમી પરિદીપયં;

    Nītaneyyatthabhedā ca, pāramī paridīpayaṃ;

    કરિસ્સામિ તં ચરિયા-પિટકસ્સત્થવણ્ણનં.

    Karissāmi taṃ cariyā-piṭakassatthavaṇṇanaṃ.

    ઇતિ આકઙ્ખમાનસ્સ, સદ્ધમ્મસ્સ ચિરટ્ઠિતિં;

    Iti ākaṅkhamānassa, saddhammassa ciraṭṭhitiṃ;

    વિભજન્તસ્સ તસ્સત્થં, નિસામયથ સાધવોતિ.

    Vibhajantassa tassatthaṃ, nisāmayatha sādhavoti.

    તત્થ ચરિયાપિટકન્તિ કેનટ્ઠેન ચરિયાપિટકં? અતીતાસુ જાતીસુ સત્થુ ચરિયાનુભાવપ્પકાસિની પરિયત્તીતિ કત્વા, પરિયત્તિઅત્થો હિ અયં પિટકસદ્દો, ‘‘મા પિટકસમ્પદાનેના’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૩.૬૬) વિય. અથ વા યસ્મા સા પરિયત્તિ તસ્સેવ સત્થુ પુરિમજાતીસુ ચરિયાનં આનુભાવપ્પકાસનેન ભાજનભૂતા, તસ્માપિ ‘‘ચરિયાપિટક’’ન્તિ વુચ્ચતિ, ભાજનત્થોપિ હિ પિટકસદ્દો નિદ્દિટ્ઠો ‘‘અથ પુરિસો આગચ્છેય્ય, કુદાલપિટકં આદાયા’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૨૮; અ॰ નિ॰ ૩.૭૦) વિય. તં પનેતં ચરિયાપિટકં વિનયપિટકં, સુત્તન્તપિટકં, અભિધમ્મપિટકન્તિ તીસુ પિટકેસુ સુત્તન્તપિટકપરિયાપન્નં. દીઘનિકાયો, મજ્ઝિમનિકાયો, સંયુત્તનિકાયો, અઙ્ગુત્તરનિકાયો, ખુદ્દકનિકાયોતિ પઞ્ચસુ નિકાયેસુ ખુદ્દકનિકાયપરિયાપન્નં. સુત્તં, ગેય્યં, વેય્યાકરણં, ગાથા, ઉદાનં, ઇતિવુત્તકં, જાતકં, અબ્ભુતધમ્મં, વેદલ્લન્તિ નવસુ સાસનઙ્ગેસુ ગાથાસઙ્ગહં.

    Tattha cariyāpiṭakanti kenaṭṭhena cariyāpiṭakaṃ? Atītāsu jātīsu satthu cariyānubhāvappakāsinī pariyattīti katvā, pariyattiattho hi ayaṃ piṭakasaddo, ‘‘mā piṭakasampadānenā’’tiādīsu (a. ni. 3.66) viya. Atha vā yasmā sā pariyatti tasseva satthu purimajātīsu cariyānaṃ ānubhāvappakāsanena bhājanabhūtā, tasmāpi ‘‘cariyāpiṭaka’’nti vuccati, bhājanatthopi hi piṭakasaddo niddiṭṭho ‘‘atha puriso āgaccheyya, kudālapiṭakaṃ ādāyā’’tiādīsu (ma. ni. 1.228; a. ni. 3.70) viya. Taṃ panetaṃ cariyāpiṭakaṃ vinayapiṭakaṃ, suttantapiṭakaṃ, abhidhammapiṭakanti tīsu piṭakesu suttantapiṭakapariyāpannaṃ. Dīghanikāyo, majjhimanikāyo, saṃyuttanikāyo, aṅguttaranikāyo, khuddakanikāyoti pañcasu nikāyesu khuddakanikāyapariyāpannaṃ. Suttaṃ, geyyaṃ, veyyākaraṇaṃ, gāthā, udānaṃ, itivuttakaṃ, jātakaṃ, abbhutadhammaṃ, vedallanti navasu sāsanaṅgesu gāthāsaṅgahaṃ.

    ‘‘દ્વાસીતિ બુદ્ધતો ગણ્હિં, દ્વેસહસ્સાનિ ભિક્ખુતો;

    ‘‘Dvāsīti buddhato gaṇhiṃ, dvesahassāni bhikkhuto;

    ચતુરાસીતિ સહસ્સાનિ, યે મે ધમ્મા પવત્તિનો’’તિ. (થેરગા॰ ૧૦૨૭) –

    Caturāsīti sahassāni, ye me dhammā pavattino’’ti. (theragā. 1027) –

    એવં ધમ્મભણ્ડાગારિકેન પટિઞ્ઞાતેસુ ચતુરાસીતિયા ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સેસુ કતિપયધમ્મક્ખન્ધસઙ્ગહં. વગ્ગતો અકિત્તિવગ્ગો, હત્થિનાગવગ્ગો, યુધઞ્જયવગ્ગોતિ વગ્ગત્તયસઙ્ગહં. ચરિયતો અકિત્તિવગ્ગે દસ, હત્થિનાગવગ્ગે દસ, યુધઞ્જયવગ્ગે પઞ્ચદસાતિ પઞ્ચતિંસચરિયાસઙ્ગહં. તીસુ વગ્ગેસુ અકિત્તિવગ્ગો આદિ, ચરિયાસુ અકિત્તિચરિયા. તસ્સાપિ –

    Evaṃ dhammabhaṇḍāgārikena paṭiññātesu caturāsītiyā dhammakkhandhasahassesu katipayadhammakkhandhasaṅgahaṃ. Vaggato akittivaggo, hatthināgavaggo, yudhañjayavaggoti vaggattayasaṅgahaṃ. Cariyato akittivagge dasa, hatthināgavagge dasa, yudhañjayavagge pañcadasāti pañcatiṃsacariyāsaṅgahaṃ. Tīsu vaggesu akittivaggo ādi, cariyāsu akitticariyā. Tassāpi –

    ‘‘કપ્પે ચ સતસહસ્સે, ચતુરો ચ અસઙ્ખિયે;

    ‘‘Kappe ca satasahasse, caturo ca asaṅkhiye;

    એત્થન્તરે યં ચરિતં, સબ્બં તં બોધિપાચન’’ન્તિ. –

    Etthantare yaṃ caritaṃ, sabbaṃ taṃ bodhipācana’’nti. –

    અયં ગાથા આદિ. તસ્સ ઇતો પભુતિ અનુક્કમેન અત્થસંવણ્ણના હોતિ.

    Ayaṃ gāthā ādi. Tassa ito pabhuti anukkamena atthasaṃvaṇṇanā hoti.

    ગન્થારમ્ભકથા નિટ્ઠિતા.

    Ganthārambhakathā niṭṭhitā.

    નિદાનકથા

    Nidānakathā

    સા પનાયં અત્થસંવણ્ણના યસ્મા દૂરેનિદાનં, અવિદૂરેનિદાનં, સન્તિકેનિદાનન્તિ ઇમાનિ તીણિ નિદાનાનિ દસ્સેત્વા વુચ્ચમાના સુણન્તેહિ સમુદાગમતો પટ્ઠાય સુટ્ઠુ વિઞ્ઞાતા નામ હોતિ. તસ્મા તેસં નિદાનાનં અયં વિભાગો વેદિતબ્બો.

    Sā panāyaṃ atthasaṃvaṇṇanā yasmā dūrenidānaṃ, avidūrenidānaṃ, santikenidānanti imāni tīṇi nidānāni dassetvā vuccamānā suṇantehi samudāgamato paṭṭhāya suṭṭhu viññātā nāma hoti. Tasmā tesaṃ nidānānaṃ ayaṃ vibhāgo veditabbo.

    દીપઙ્કરદસબલસ્સ પાદમૂલસ્મિઞ્હિ કતાભિનીહારસ્સ મહાબોધિસત્તસ્સ યાવ તુસિતભવને નિબ્બત્તિ, તાવ પવત્તો કથામગ્ગો દૂરેનિદાનં નામ. તુસિતભવનતો પટ્ઠાય યાવ બોધિમણ્ડે સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપ્પત્તિ, તાવ પવત્તો કથામગ્ગો અવિદૂરેનિદાનં નામ. મહાબોધિમણ્ડતો પન પટ્ઠાય યાવ પચ્ચુપ્પન્નવત્થુ, તાવ પવત્તો કથામગ્ગો સન્તિકેનિદાનં નામ. ઇમેસુ તીસુ નિદાનેસુ યસ્મા દૂરેનિદાનઅવિદૂરેનિદાનાનિ સબ્બસાધારણાનિ, તસ્મા તાનિ જાતકટ્ઠકથાયં (જા॰ અટ્ઠ॰ ૧.દૂરેનિદાનકથા) વિત્થારિતનયેનેવ વિત્થારતો વેદિતબ્બાનિ. સન્તિકેનિદાને પન અત્થિ વિસેસોતિ તિણ્ણમ્પિ નિદાનાનં અયમાદિતો પટ્ઠાય સઙ્ખેપકથા.

    Dīpaṅkaradasabalassa pādamūlasmiñhi katābhinīhārassa mahābodhisattassa yāva tusitabhavane nibbatti, tāva pavatto kathāmaggo dūrenidānaṃ nāma. Tusitabhavanato paṭṭhāya yāva bodhimaṇḍe sabbaññutaññāṇappatti, tāva pavatto kathāmaggo avidūrenidānaṃ nāma. Mahābodhimaṇḍato pana paṭṭhāya yāva paccuppannavatthu, tāva pavatto kathāmaggo santikenidānaṃ nāma. Imesu tīsu nidānesu yasmā dūrenidānaavidūrenidānāni sabbasādhāraṇāni, tasmā tāni jātakaṭṭhakathāyaṃ (jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā) vitthāritanayeneva vitthārato veditabbāni. Santikenidāne pana atthi visesoti tiṇṇampi nidānānaṃ ayamādito paṭṭhāya saṅkhepakathā.

    દીપઙ્કરસ્સ ભગવતો પાદમૂલે કતાભિનીહારો બોધિસત્તભૂતો લોકનાથો અત્તનો અભિનીહારાનુરૂપં સમત્તિંસપારમિયો પૂરેત્વા, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસમ્ભારં મત્થકં પાપેત્વા, તુસિતભવને નિબ્બત્તો બુદ્ધભાવાય ઉપ્પત્તિકાલં આગમયમાનો, તત્થ યાવતાયુકં ઠત્વા તતો ચુતો સક્યરાજકુલે પટિસન્ધિં ગહેત્વા અનન્તેન પરિહારેન મહન્તેન સિરિસોભગ્ગેન વડ્ઢમાનો અનુક્કમેન યોબ્બનં પત્વા એકૂનતિંસે વયસ્મિં કતમહાભિનિક્ખમનો, છબ્બસ્સાનિ મહાપધાનં પદહિત્વા, વેસાખપુણ્ણમાયં બોધિરુક્ખમૂલે નિસિન્નો સૂરિયે અનત્થઙ્ગમિતેયેવ મારબલં વિધમિત્વા પુરિમયામે પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરિત્વા, મજ્ઝિમયામે દિબ્બચક્ખું વિસોધેત્વા, પચ્છિમયામે દિયડ્ઢકિલેસસહસ્સં ખેપેત્વા, અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિમભિસમ્બુજ્ઝિ.

    Dīpaṅkarassa bhagavato pādamūle katābhinīhāro bodhisattabhūto lokanātho attano abhinīhārānurūpaṃ samattiṃsapāramiyo pūretvā, sabbaññutaññāṇasambhāraṃ matthakaṃ pāpetvā, tusitabhavane nibbatto buddhabhāvāya uppattikālaṃ āgamayamāno, tattha yāvatāyukaṃ ṭhatvā tato cuto sakyarājakule paṭisandhiṃ gahetvā anantena parihārena mahantena sirisobhaggena vaḍḍhamāno anukkamena yobbanaṃ patvā ekūnatiṃse vayasmiṃ katamahābhinikkhamano, chabbassāni mahāpadhānaṃ padahitvā, vesākhapuṇṇamāyaṃ bodhirukkhamūle nisinno sūriye anatthaṅgamiteyeva mārabalaṃ vidhamitvā purimayāme pubbenivāsaṃ anussaritvā, majjhimayāme dibbacakkhuṃ visodhetvā, pacchimayāme diyaḍḍhakilesasahassaṃ khepetvā, anuttaraṃ sammāsambodhimabhisambujjhi.

    તતો તત્થેવ સત્તસત્તાહે વીતિનામેત્વા, આસાળ્હિપુણ્ણમાયં બારાણસિં ગન્ત્વા ઇસિપતને મિગદાયે અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞપ્પમુખા અટ્ઠારસ બ્રહ્મકોટિયો ધમ્મામતં પાયેન્તો, ધમ્મચક્કં (સં॰ નિ॰ ૫.૧૦૮૧; મહાવ॰ ૧૩ આદયો; પટિ॰ મ॰ ૨.૩૦) પવત્તેત્વા, યસાદિકે વેનેય્યે અરહત્તે પતિટ્ઠાપેત્વા, તે સબ્બેવ સટ્ઠિ અરહન્તે લોકાનુગ્ગહાય વિસ્સજ્જેત્વા, ઉરુવેલં ગચ્છન્તો કપ્પાસિકવનસણ્ડે તિંસ ભદ્દવગ્ગિયે સોતાપત્તિફલાદીસુ પતિટ્ઠાપેત્વા, ઉરુવેલં ગન્ત્વા અડ્ઢુડ્ઢાનિ પાટિહારિયસહસ્સાનિ દસ્સેત્વા ઉરુવેલકસ્સપાદયો સહસ્સજટિલપરિવારે તેભાતિકજટિલે વિનેત્વા, તેહિ પરિવુતો રાજગહનગરૂપચારે લટ્ઠિવનુય્યાને નિસિન્નો બિમ્બિસારપ્પમુખે દ્વાદસનહુતે બ્રાહ્મણગહપતિકે સાસને ઓતારેત્વા, મગધરાજેન કારિતે વેળુવનવિહારે વિહરતિ.

    Tato tattheva sattasattāhe vītināmetvā, āsāḷhipuṇṇamāyaṃ bārāṇasiṃ gantvā isipatane migadāye aññāsikoṇḍaññappamukhā aṭṭhārasa brahmakoṭiyo dhammāmataṃ pāyento, dhammacakkaṃ (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 13 ādayo; paṭi. ma. 2.30) pavattetvā, yasādike veneyye arahatte patiṭṭhāpetvā, te sabbeva saṭṭhi arahante lokānuggahāya vissajjetvā, uruvelaṃ gacchanto kappāsikavanasaṇḍe tiṃsa bhaddavaggiye sotāpattiphalādīsu patiṭṭhāpetvā, uruvelaṃ gantvā aḍḍhuḍḍhāni pāṭihāriyasahassāni dassetvā uruvelakassapādayo sahassajaṭilaparivāre tebhātikajaṭile vinetvā, tehi parivuto rājagahanagarūpacāre laṭṭhivanuyyāne nisinno bimbisārappamukhe dvādasanahute brāhmaṇagahapatike sāsane otāretvā, magadharājena kārite veḷuvanavihāre viharati.

    અથેવં ભગવતિ વેળુવને વિહરન્તે સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાનેસુ અગ્ગસાવકટ્ઠાને ઠપિતેસુ સાવકસન્નિપાતે જાતે, સુદ્ધોદનમહારાજા ‘‘પુત્તો કિર મે છબ્બસ્સાનિ દુક્કરકારિકં ચરિત્વા પરમાભિસમ્બોધિં પત્વા પવત્તિતવરધમ્મચક્કો રાજગહં નિસ્સાય વેળુવને વિહરતી’’તિ સુત્વા દસપુરિસસહસ્સપરિવારે, અનુક્કમેન દસ અમચ્ચે પેસેસિ ‘‘પુત્તં મે ઇધાનેત્વા દસ્સેથા’’તિ. તેસુ રાજગહં ગન્ત્વા સત્થુ ધમ્મદેસનાય અરહત્તે પતિટ્ઠિતેસુ કાળુદાયિત્થેરેન રઞ્ઞો અધિપ્પાયે આરોચિતે ભગવા વીસતિસહસ્સખીણાસવપરિવુતો રાજગહતો નિક્ખમિત્વા સટ્ઠિયોજનં કપિલવત્થું દ્વીહિ માસેહિ સમ્પાપુણિ. સક્યરાજાનો ‘‘અમ્હાકં ઞાતિસેટ્ઠં પસ્સિસ્સામા’’તિ સન્નિપતિત્વા નિગ્રોધારામં ભગવતો ચ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ વસનયોગ્ગં કારેત્વા, ગન્ધપુપ્ફાદિહત્થા પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા, સત્થારં નિગ્રોધારામં પવેસેસું. તત્ર ભગવા વીસતિસહસ્સખીણાસવપરિવુતો પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસીદિ. સાકિયા માનત્થદ્ધા સત્થુ પણિપાતં નાકંસુ. ભગવા તેસં અજ્ઝાસયં ઓલોકેત્વા માનં ભઞ્જિત્વા તે ધમ્મદેસનાય ભાજને કાતું અભિઞ્ઞાપાદકં ચતુત્થજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય આકાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા તેસં સીસે પાદપંસું ઓકિરમાનો વિય, કણ્ડમ્બરુક્ખમૂલે કતપાટિહારિયસદિસં યમકપાટિહારિયં અકાસિ. રાજા તં અચ્છરિયં દિસ્વા ‘‘અયં લોકે અગ્ગપુગ્ગલો’’તિ વન્દિ. રઞ્ઞા પન વન્દિતે તે ઠાતું નામ ન સક્કોન્તિ, સબ્બેપિ સાકિયા વન્દિંસુ.

    Athevaṃ bhagavati veḷuvane viharante sāriputtamoggallānesu aggasāvakaṭṭhāne ṭhapitesu sāvakasannipāte jāte, suddhodanamahārājā ‘‘putto kira me chabbassāni dukkarakārikaṃ caritvā paramābhisambodhiṃ patvā pavattitavaradhammacakko rājagahaṃ nissāya veḷuvane viharatī’’ti sutvā dasapurisasahassaparivāre, anukkamena dasa amacce pesesi ‘‘puttaṃ me idhānetvā dassethā’’ti. Tesu rājagahaṃ gantvā satthu dhammadesanāya arahatte patiṭṭhitesu kāḷudāyittherena rañño adhippāye ārocite bhagavā vīsatisahassakhīṇāsavaparivuto rājagahato nikkhamitvā saṭṭhiyojanaṃ kapilavatthuṃ dvīhi māsehi sampāpuṇi. Sakyarājāno ‘‘amhākaṃ ñātiseṭṭhaṃ passissāmā’’ti sannipatitvā nigrodhārāmaṃ bhagavato ca bhikkhusaṅghassa ca vasanayoggaṃ kāretvā, gandhapupphādihatthā paccuggamanaṃ katvā, satthāraṃ nigrodhārāmaṃ pavesesuṃ. Tatra bhagavā vīsatisahassakhīṇāsavaparivuto paññattavarabuddhāsane nisīdi. Sākiyā mānatthaddhā satthu paṇipātaṃ nākaṃsu. Bhagavā tesaṃ ajjhāsayaṃ oloketvā mānaṃ bhañjitvā te dhammadesanāya bhājane kātuṃ abhiññāpādakaṃ catutthajjhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya ākāsaṃ abbhuggantvā tesaṃ sīse pādapaṃsuṃ okiramāno viya, kaṇḍambarukkhamūle katapāṭihāriyasadisaṃ yamakapāṭihāriyaṃ akāsi. Rājā taṃ acchariyaṃ disvā ‘‘ayaṃ loke aggapuggalo’’ti vandi. Raññā pana vandite te ṭhātuṃ nāma na sakkonti, sabbepi sākiyā vandiṃsu.

    તદા કિર ભગવા યમકપાટિહારિયં કરોન્તો લોકવિવરણપાટિહારિયમ્પિ અકાસિ – યસ્મિં વત્તમાને મનુસ્સા મનુસ્સલોકે યથાઠિતા યથાનિસિન્નાવ ચાતુમહારાજિકતો પટ્ઠાય યાવ અકનિટ્ઠભવના સબ્બે દેવે તત્થ તત્થ અત્તનો ભવને કીળન્તે દિબ્બાનુભાવેન જોતન્તે મહતિં દિબ્બસમ્પત્તિં અનુભવન્તે સન્તાનિ સમાપત્તિસુખાનિ અનુભવન્તે અઞ્ઞમઞ્ઞં ધમ્મં સાકચ્છન્તે ચ બુદ્ધાનુભાવેન અત્તનો મંસચક્ખુનાવ પસ્સન્તિ. તથા હેટ્ઠાપથવિયં અટ્ઠસુ મહાનિરયેસુ, સોળસસુ ચ ઉસ્સદનિરયેસુ, લોકન્તરનિરયે ચાતિ તત્થ તત્થ મહાદુક્ખં અનુભવમાને સત્તે પસ્સન્તિ. દસસહસ્સિલોકધાતુયં દેવા મહચ્ચદેવાનુભાવેન તથાગતં ઉપસઙ્કમિત્વા અચ્છરિયબ્ભુતચિત્તજાતા પઞ્જલિકા નમસ્સમાના પયિરુપાસન્તિ, બુદ્ધગુણપટિસંયુત્તા ગાથાયો ઉદાહરન્તા થોમેન્તિ અપ્ફોટેન્તિ હસન્તિ પીતિસોમનસ્સં પવેદેન્તિ. યં સન્ધાય વુત્તં –

    Tadā kira bhagavā yamakapāṭihāriyaṃ karonto lokavivaraṇapāṭihāriyampi akāsi – yasmiṃ vattamāne manussā manussaloke yathāṭhitā yathānisinnāva cātumahārājikato paṭṭhāya yāva akaniṭṭhabhavanā sabbe deve tattha tattha attano bhavane kīḷante dibbānubhāvena jotante mahatiṃ dibbasampattiṃ anubhavante santāni samāpattisukhāni anubhavante aññamaññaṃ dhammaṃ sākacchante ca buddhānubhāvena attano maṃsacakkhunāva passanti. Tathā heṭṭhāpathaviyaṃ aṭṭhasu mahānirayesu, soḷasasu ca ussadanirayesu, lokantaraniraye cāti tattha tattha mahādukkhaṃ anubhavamāne satte passanti. Dasasahassilokadhātuyaṃ devā mahaccadevānubhāvena tathāgataṃ upasaṅkamitvā acchariyabbhutacittajātā pañjalikā namassamānā payirupāsanti, buddhaguṇapaṭisaṃyuttā gāthāyo udāharantā thomenti apphoṭenti hasanti pītisomanassaṃ pavedenti. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –

    ‘‘ભુમ્મા મહારાજિકા તાવતિંસા, યામા ચ દેવા તુસિતા ચ નિમ્મિતા;

    ‘‘Bhummā mahārājikā tāvatiṃsā, yāmā ca devā tusitā ca nimmitā;

    પરનિમ્મિતા યેપિ ચ બ્રહ્મકાયિકા, આનન્દિતા વિપુલમકંસુ ઘોસ’’ન્તિ. (બુ॰ વં॰ ૧.૬)

    Paranimmitā yepi ca brahmakāyikā, ānanditā vipulamakaṃsu ghosa’’nti. (bu. vaṃ. 1.6)

    તદા હિ દસબલો ‘‘અતુલં અત્તનો બુદ્ધબલં દસ્સેસ્સામી’’તિ મહાકરુણાય સમુસ્સાહિતો આકાસે દસસહસ્સચક્કવાળસમાગમે ચઙ્કમં માપેત્વા, દ્વાદસયોજનવિત્થતે સબ્બરતનમયે ચઙ્કમે ઠિતો યથાવુત્તં દેવમનુસ્સનયનવિહઙ્ગાનં એકનિપાતભૂતમચ્છરિયં અનઞ્ઞસાધારણં બુદ્ધાનં સમાધિઞાણાનુભાવદીપનં પાટિહારિયં દસ્સેત્વા, પુન તસ્મિં ચઙ્કમે ચઙ્કમન્તો વેનેય્યાનં અજ્ઝાસયાનુરૂપં અચિન્તેય્યાનુભાવાય અનોપમાય બુદ્ધલીળાય ધમ્મં દેસેસિ. તેન વુત્તં –

    Tadā hi dasabalo ‘‘atulaṃ attano buddhabalaṃ dassessāmī’’ti mahākaruṇāya samussāhito ākāse dasasahassacakkavāḷasamāgame caṅkamaṃ māpetvā, dvādasayojanavitthate sabbaratanamaye caṅkame ṭhito yathāvuttaṃ devamanussanayanavihaṅgānaṃ ekanipātabhūtamacchariyaṃ anaññasādhāraṇaṃ buddhānaṃ samādhiñāṇānubhāvadīpanaṃ pāṭihāriyaṃ dassetvā, puna tasmiṃ caṅkame caṅkamanto veneyyānaṃ ajjhāsayānurūpaṃ acinteyyānubhāvāya anopamāya buddhalīḷāya dhammaṃ desesi. Tena vuttaṃ –

    ‘‘ન હેતે જાનન્તિ સદેવમાનુસા, બુદ્ધો અયં કીદિસકો નરુત્તમો;

    ‘‘Na hete jānanti sadevamānusā, buddho ayaṃ kīdisako naruttamo;

    ઇદ્ધિબલં પઞ્ઞાબલઞ્ચ કીદિસં, બુદ્ધબલં લોકહિતસ્સ કીદિસં.

    Iddhibalaṃ paññābalañca kīdisaṃ, buddhabalaṃ lokahitassa kīdisaṃ.

    ‘‘ન હેતે જાનન્તિ સદેવમાનુસા, બુદ્ધો અયં એદિસકો નરુત્તમો;

    ‘‘Na hete jānanti sadevamānusā, buddho ayaṃ edisako naruttamo;

    ઇદ્ધિબલં પઞ્ઞાબલઞ્ચ એદિસં, બુદ્ધબલં લોકહિતસ્સ એદિસં.

    Iddhibalaṃ paññābalañca edisaṃ, buddhabalaṃ lokahitassa edisaṃ.

    ‘‘હન્દાહં દસ્સયિસ્સામિ, બુદ્ધબલમનુત્તરં;

    ‘‘Handāhaṃ dassayissāmi, buddhabalamanuttaraṃ;

    ચઙ્કમં માપયિસ્સામિ, નભે રતનમણ્ડિત’’ન્તિ. (બુ॰ વં॰ ૧.૩-૫);

    Caṅkamaṃ māpayissāmi, nabhe ratanamaṇḍita’’nti. (bu. vaṃ. 1.3-5);

    એવં તથાગતે અત્તનો બુદ્ધાનુભાવદીપનં પાટિહારિયં દસ્સેત્વા ધમ્મં દેસેન્તે આયસ્મા ધમ્મસેનાપતિ સારિપુત્તો રાજગહે ગિજ્ઝકૂટપબ્બતે ઠિતો દિબ્બચક્ખુના પસ્સિત્વા, તેન બુદ્ધાનુભાવસન્દસ્સનેન અચ્છરિયબ્ભુતચિત્તજાતો ‘‘હન્દાહં ભિય્યોસોમત્તાય બુદ્ધાનુભાવં લોકસ્સ પાકટં કરિસ્સામી’’તિ સઞ્જાતપરિવિતક્કો અત્તનો પરિવારભૂતાનં પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં તમત્થં આરોચેત્વા ઇદ્ધિયા આકાસેન તાવદેવ આગન્ત્વા સપરિવારો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા દસનખસમોધાનસમુજ્જલમઞ્જલિં સિરસિ પગ્ગય્હ તથાગતસ્સ મહાભિનીહારં પારમિપરિપૂરણઞ્ચ પુચ્છિ. ભગવા તં કાયસક્ખિં કત્વા તત્થ સન્નિપતિતમનુસ્સાનઞ્ચેવ દસસહસ્સચક્કવાળદેવબ્રહ્માનઞ્ચ અત્તનો બુદ્ધાનુભાવં પરિદીપયન્તો બુદ્ધવંસં દેસેસિ. તેન વુત્તં –

    Evaṃ tathāgate attano buddhānubhāvadīpanaṃ pāṭihāriyaṃ dassetvā dhammaṃ desente āyasmā dhammasenāpati sāriputto rājagahe gijjhakūṭapabbate ṭhito dibbacakkhunā passitvā, tena buddhānubhāvasandassanena acchariyabbhutacittajāto ‘‘handāhaṃ bhiyyosomattāya buddhānubhāvaṃ lokassa pākaṭaṃ karissāmī’’ti sañjātaparivitakko attano parivārabhūtānaṃ pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ tamatthaṃ ārocetvā iddhiyā ākāsena tāvadeva āgantvā saparivāro bhagavantaṃ upasaṅkamitvā pañcapatiṭṭhitena vanditvā dasanakhasamodhānasamujjalamañjaliṃ sirasi paggayha tathāgatassa mahābhinīhāraṃ pāramiparipūraṇañca pucchi. Bhagavā taṃ kāyasakkhiṃ katvā tattha sannipatitamanussānañceva dasasahassacakkavāḷadevabrahmānañca attano buddhānubhāvaṃ paridīpayanto buddhavaṃsaṃ desesi. Tena vuttaṃ –

    ‘‘સારિપુત્તો મહાપઞ્ઞો, સમાધિજ્ઝાનકોવિદો;

    ‘‘Sāriputto mahāpañño, samādhijjhānakovido;

    પઞ્ઞાય પારમિપ્પત્તો, પુચ્છતિ લોકનાયકં.

    Paññāya pāramippatto, pucchati lokanāyakaṃ.

    ‘‘કીદિસો તે મહાવીર, અભિનીહારો નરુત્તમ;

    ‘‘Kīdiso te mahāvīra, abhinīhāro naruttama;

    કમ્હિ કાલે તયા ધીર, પત્થિતા બોધિમુત્તમા.

    Kamhi kāle tayā dhīra, patthitā bodhimuttamā.

    ‘‘દાનં સીલઞ્ચ નેક્ખમ્મં, પઞ્ઞા વીરિયઞ્ચ કીદિસં;

    ‘‘Dānaṃ sīlañca nekkhammaṃ, paññā vīriyañca kīdisaṃ;

    ખન્તિ સચ્ચમધિટ્ઠાનં, મેત્તુપેક્ખા ચ કીદિસા.

    Khanti saccamadhiṭṭhānaṃ, mettupekkhā ca kīdisā.

    ‘‘દસ પારમી તયા ધીર, કીદિસી લોકનાયક;

    ‘‘Dasa pāramī tayā dhīra, kīdisī lokanāyaka;

    કથં ઉપપારમી પુણ્ણા, પરમત્થપારમી કથં.

    Kathaṃ upapāramī puṇṇā, paramatthapāramī kathaṃ.

    ‘‘તસ્સ પુટ્ઠો વિયાકાસિ, કરવીકમધુરગિરો;

    ‘‘Tassa puṭṭho viyākāsi, karavīkamadhuragiro;

    નિબ્બાપયન્તો હદયં, હાસયન્તો સદેવક’’ન્તિ. (બુ॰ વં॰ ૧.૭૪-૭૮);

    Nibbāpayanto hadayaṃ, hāsayanto sadevaka’’nti. (bu. vaṃ. 1.74-78);

    એવં ભગવતા બુદ્ધવંસે દેસિતે આયસ્મા ધમ્મસેનાપતિ ‘‘અહો બુદ્ધાનં હેતુસમ્પદા, અહો સમુદાગમસમ્પત્તિ, અહો મહાભિનીહારસમિજ્ઝના, દુક્કરં વત ભગવતા કતં એત્તકં કાલં એવં પારમિયો પૂરેન્તેન, એવંવિધસ્સ બોધિસમ્ભારસમ્ભરણસ્સ અનુચ્છવિકમેવ ચેતં ફલં, યદિદં સબ્બઞ્ઞુતા બલેસુ ચ વસીભાવો એવંમહિદ્ધિકતા એવંમહાનુભાવતા’’તિ બુદ્ધગુણારમ્મણં ઞાણં પેસેસિ. સો અનઞ્ઞસાધારણં ભગવતો સીલં સમાધિ પઞ્ઞા વિમુત્તિ વિમુત્તિઞાણદસ્સનં હિરિઓત્તપ્પં સદ્ધાવીરિયં સતિસમ્પજઞ્ઞં સીલવિસુદ્ધિ દિટ્ઠિવિસુદ્ધિ સમથવિપસ્સના તીણિ કુસલમૂલાનિ તીણિ સુચરિતાનિ તયો સમ્માવિતક્કા તિસ્સો અનવજ્જસઞ્ઞાયો તિસ્સો ધાતુયો ચત્તારો સતિપટ્ઠાના ચત્તારો સમ્મપ્પધાના ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા ચત્તારો અરિયમગ્ગા ચત્તારિ અરિયફલાનિ ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા ચતુયોનિપરિચ્છેદકઞાણાનિ ચત્તારો અરિયવંસા ચત્તારિ વેસારજ્જઞાણાનિ પઞ્ચ પધાનિયઙ્ગાનિ પઞ્ચઙ્ગિકો સમ્માસમાધિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ પઞ્ચ બલાનિ પઞ્ચ નિસ્સરણિયા ધાતુયો પઞ્ચ વિમુત્તાયતનઞાણાનિ પઞ્ચ વિમુત્તિપરિપાચનીયા ધમ્મા છ સારણીયા ધમ્મા છ અનુસ્સતિટ્ઠાનાનિ છ ગારવા છ નિસ્સરણિયા ધાતુયો છ સતતવિહારા છ અનુત્તરિયાનિ છ નિબ્બેધભાગિયા સઞ્ઞા છ અભિઞ્ઞા છ અસાધારણઞાણાનિ સત્ત અપરિહાનિયા ધમ્મા સત્ત અરિયધનાનિ સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા સત્ત સપ્પુરિસધમ્મા સત્ત નિદ્દસવત્થૂનિ સત્ત સઞ્ઞા સત્ત દક્ખિણેય્યપુગ્ગલદેસના સત્ત ખીણાસવબલદેસના અટ્ઠ પઞ્ઞાપટિલાભહેતુદેસના અટ્ઠ સમ્મત્તાનિ અટ્ઠ લોકધમ્માતિક્કમા અટ્ઠ આરમ્ભવત્થૂનિ અટ્ઠ અક્ખણદેસના અટ્ઠ મહાપુરિસવિતક્કા અટ્ઠ અભિભાયતનદેસના અટ્ઠ વિમોક્ખા નવ યોનિસોમનસિકારમૂલકા ધમ્મા નવ પારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગાનિ નવ સત્તાવાસદેસના નવ આઘાતપ્પટિવિનયા નવ પઞ્ઞા નવ નાનત્તદેસના નવ અનુપુબ્બવિહારા દસ નાથકરણા ધમ્મા દસ કસિણાયતનાનિ દસ કુસલકમ્મપથા દસ સમ્મત્તાનિ દસ અરિયવાસા દસ અસેક્ખા ધમ્મા દસ રતનાનિ દસ તથાગતબલાનિ એકાદસ મેત્તાનિસંસા દ્વાદસ ધમ્મચક્કાકારા તેરસ ધુતઙ્ગગુણા ચુદ્દસ બુદ્ધઞાણાનિ પઞ્ચદસ વિમુત્તિપરિપાચનીયા ધમ્મા સોળસવિધા આનાપાનસ્સતી સોળસ અપરમ્પરિયા ધમ્મા અટ્ઠારસ બુદ્ધધમ્મા એકૂનવીસતિ પચ્ચવેક્ખણઞાણાનિ ચતુચત્તાલીસ ઞાણવત્થૂનિ પઞ્ઞાસ ઉદયબ્બયઞાણાનિ પરોપણ્ણાસ કુસલધમ્મા સત્તસત્તતિ ઞાણવત્થૂનિ ચતુવીસતિકોટિસતસહસ્સસમાપત્તિસઞ્ચારિતમહાવજિરઞાણં અનન્તનયસમન્તપટ્ઠાનપવિચયપચ્ચવેક્ખણદેસનાઞાણાનિ તથા અનન્તાસુ લોકધાતૂસુ અનન્તાનં સત્તાનં આસયાદિવિભાવનઞાણાનિ ચાતિ એવમાદિકે અચિન્તેય્યાનુભાવે બુદ્ધગુણે ધમ્મન્વયતો અનુગચ્છન્તો અનુસ્સરન્તો નેવ અન્તં, ન પમાણં પસ્સિ. થેરો હિ અત્તનોપિ નામ ગુણાનં અન્તં વા પમાણં વા આવજ્જેન્તો ન પસ્સતિ, સો ભગવતો ગુણાનં પમાણં કિં પસ્સિસ્સતિ? યસ્સ યસ્સ હિ પઞ્ઞા મહતી ઞાણં વિસદં, સો સો બુદ્ધગુણે મહન્તતો સદ્દહતિ, ઇતિ થેરો ભગવતો ગુણાનં પમાણં વા પરિચ્છેદં વા અપસ્સન્તો ‘‘માદિસસ્સ નામ સાવકપારમિઞાણે ઠિતસ્સ બુદ્ધગુણા ઞાણેન પરિચ્છિન્દિતું ન સક્કા, પગેવ ઇતરેસં. અહો અચિન્તેય્યા અપરિમેય્યભેદા મહાનુભાવા સબ્બઞ્ઞુગુણા, કેવલં પનેતે એકસ્સ બુદ્ધઞાણસ્સેવ સબ્બસો ગોચરા, નાઞ્ઞેસં. કથેતું પન સમ્માસમ્બુદ્ધેહિપિ વિત્થારતો ન સક્કાયેવા’’તિ નિટ્ઠમગમાસિ. વુત્તઞ્હેતં –

    Evaṃ bhagavatā buddhavaṃse desite āyasmā dhammasenāpati ‘‘aho buddhānaṃ hetusampadā, aho samudāgamasampatti, aho mahābhinīhārasamijjhanā, dukkaraṃ vata bhagavatā kataṃ ettakaṃ kālaṃ evaṃ pāramiyo pūrentena, evaṃvidhassa bodhisambhārasambharaṇassa anucchavikameva cetaṃ phalaṃ, yadidaṃ sabbaññutā balesu ca vasībhāvo evaṃmahiddhikatā evaṃmahānubhāvatā’’ti buddhaguṇārammaṇaṃ ñāṇaṃ pesesi. So anaññasādhāraṇaṃ bhagavato sīlaṃ samādhi paññā vimutti vimuttiñāṇadassanaṃ hiriottappaṃ saddhāvīriyaṃ satisampajaññaṃ sīlavisuddhi diṭṭhivisuddhi samathavipassanā tīṇi kusalamūlāni tīṇi sucaritāni tayo sammāvitakkā tisso anavajjasaññāyo tisso dhātuyo cattāro satipaṭṭhānā cattāro sammappadhānā cattāro iddhipādā cattāro ariyamaggā cattāri ariyaphalāni catasso paṭisambhidā catuyoniparicchedakañāṇāni cattāro ariyavaṃsā cattāri vesārajjañāṇāni pañca padhāniyaṅgāni pañcaṅgiko sammāsamādhi pañcindriyāni pañca balāni pañca nissaraṇiyā dhātuyo pañca vimuttāyatanañāṇāni pañca vimuttiparipācanīyā dhammā cha sāraṇīyā dhammā cha anussatiṭṭhānāni cha gāravā cha nissaraṇiyā dhātuyo cha satatavihārā cha anuttariyāni cha nibbedhabhāgiyā saññā cha abhiññā cha asādhāraṇañāṇāni satta aparihāniyā dhammā satta ariyadhanāni satta bojjhaṅgā satta sappurisadhammā satta niddasavatthūni satta saññā satta dakkhiṇeyyapuggaladesanā satta khīṇāsavabaladesanā aṭṭha paññāpaṭilābhahetudesanā aṭṭha sammattāni aṭṭha lokadhammātikkamā aṭṭha ārambhavatthūni aṭṭha akkhaṇadesanā aṭṭha mahāpurisavitakkā aṭṭha abhibhāyatanadesanā aṭṭha vimokkhā nava yonisomanasikāramūlakā dhammā nava pārisuddhipadhāniyaṅgāni nava sattāvāsadesanā nava āghātappaṭivinayā nava paññā nava nānattadesanā nava anupubbavihārā dasa nāthakaraṇā dhammā dasa kasiṇāyatanāni dasa kusalakammapathā dasa sammattāni dasa ariyavāsā dasa asekkhā dhammā dasa ratanāni dasa tathāgatabalāni ekādasa mettānisaṃsā dvādasa dhammacakkākārā terasa dhutaṅgaguṇā cuddasa buddhañāṇāni pañcadasa vimuttiparipācanīyā dhammā soḷasavidhā ānāpānassatī soḷasa aparampariyā dhammā aṭṭhārasa buddhadhammā ekūnavīsati paccavekkhaṇañāṇāni catucattālīsa ñāṇavatthūni paññāsa udayabbayañāṇāni paropaṇṇāsa kusaladhammā sattasattati ñāṇavatthūni catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattisañcāritamahāvajirañāṇaṃ anantanayasamantapaṭṭhānapavicayapaccavekkhaṇadesanāñāṇāni tathā anantāsu lokadhātūsu anantānaṃ sattānaṃ āsayādivibhāvanañāṇāni cāti evamādike acinteyyānubhāve buddhaguṇe dhammanvayato anugacchanto anussaranto neva antaṃ, na pamāṇaṃ passi. Thero hi attanopi nāma guṇānaṃ antaṃ vā pamāṇaṃ vā āvajjento na passati, so bhagavato guṇānaṃ pamāṇaṃ kiṃ passissati? Yassa yassa hi paññā mahatī ñāṇaṃ visadaṃ, so so buddhaguṇe mahantato saddahati, iti thero bhagavato guṇānaṃ pamāṇaṃ vā paricchedaṃ vā apassanto ‘‘mādisassa nāma sāvakapāramiñāṇe ṭhitassa buddhaguṇā ñāṇena paricchindituṃ na sakkā, pageva itaresaṃ. Aho acinteyyā aparimeyyabhedā mahānubhāvā sabbaññuguṇā, kevalaṃ panete ekassa buddhañāṇasseva sabbaso gocarā, nāññesaṃ. Kathetuṃ pana sammāsambuddhehipi vitthārato na sakkāyevā’’ti niṭṭhamagamāsi. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘બુદ્ધોપિ બુદ્ધસ્સ ભણેય્ય વણ્ણં, કપ્પમ્પિ ચે અઞ્ઞમભાસમાનો;

    ‘‘Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ, kappampi ce aññamabhāsamāno;

    ખીયેથ કપ્પો ચિરદીઘમન્તરે, વણ્ણો ન ખીયેથ તથાગતસ્સા’’તિ. (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૩૦૪; ૩.૧૪૧; ઉદા॰ અટ્ઠ॰ ૫૩);

    Khīyetha kappo ciradīghamantare, vaṇṇo na khīyetha tathāgatassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.304; 3.141; udā. aṭṭha. 53);

    એવં બુદ્ધાનં ગુણમહન્તતં નિસ્સાય ઉપ્પન્નબલવપીતિસોમનસ્સો પુન ચિન્તેસિ – ‘‘એવરૂપાનં નામ બુદ્ધગુણાનં હેતુભૂતા બુદ્ધકારકા ધમ્મા પારમિયો અહો મહાનુભાવા. કતમાસુ નુ ખો જાતીસુ પારમિતા પરિપાચિતા, કથં વા પરિપાકં ગતા, હન્દાહં ઇમમત્થં પુચ્છન્તો એવમ્પિ સમુદાગમતો પટ્ઠાય બુદ્ધાનુભાવં ઇમસ્સ સદેવકસ્સ લોકસ્સ પાકટતરં કરિસ્સામી’’તિ. સો એવં ચિન્તેત્વા ભગવન્તં ઇમં પઞ્હં અપુચ્છિ – ‘‘કતમાસુ નુ ખો, ભન્તે , જાતીસુ ઇમે બુદ્ધકારકા ધમ્મા પરિપાચિતા, કથં વા પરિપાકં ગતા’’તિ? અથસ્સ ભગવા તસ્મિં રતનચઙ્કમે તિસન્ધિપલ્લઙ્કં આભુજિત્વા યુગન્ધરપબ્બતે બાલસૂરિયો વિય વિરોચમાનો નિસિન્નો ‘‘સારિપુત્ત, મય્હં બુદ્ધકારકા ધમ્મા સમાદાનતો પટ્ઠાય નિરન્તરં સક્કચ્ચકારિતાય વીરિયૂપત્થમ્ભેન ચ સબ્બેસુ કપ્પેસુ ભવતો ભવં જાતિતો જાતિં પરિપચ્ચન્તાયેવ અહેસું, ઇમસ્મિં પન ભદ્દકપ્પે ઇમાસુ જાતીસુ તે પરિપક્કા જાતા’’તિ દસ્સેન્તો ‘‘કપ્પે ચ સતસહસ્સે’’તિઆદિના ચરિયાપિટકં બુદ્ધાપદાનિયન્તિ દુતિયાભિધાનં ધમ્મપરિયાયં અભાસિ. અપરે પન ‘‘રતનચઙ્કમે ચઙ્કમન્તો દેવાતિદેવો દેવબ્રહ્માદીહિ પૂજિયમાનો નિગ્રોધારામે ઓતરિત્વા વીસતિસહસ્સખીણાસવપરિવુતો પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસિન્નો ભગવા વુત્તનયેનેવ આયસ્મતા સારિપુત્તેન પુચ્છિતો ચરિયાપિટકં દેસેસી’’તિ વદન્તિ. એત્તાવતા દૂરેનિદાનઅવિદૂરેનિદાનાનિ સઙ્ખેપતો દસ્સેત્વા ચરિયાપિટકસ્સ સન્તિકેનિદાનં વિત્થારતો નિદ્દિટ્ઠન્તિ વેદિતબ્બં. દૂરેનિદાનં પન અસઙ્ખ્યેય્યવિભાવનાયં આવિ ભવિસ્સતીતિ.

    Evaṃ buddhānaṃ guṇamahantataṃ nissāya uppannabalavapītisomanasso puna cintesi – ‘‘evarūpānaṃ nāma buddhaguṇānaṃ hetubhūtā buddhakārakā dhammā pāramiyo aho mahānubhāvā. Katamāsu nu kho jātīsu pāramitā paripācitā, kathaṃ vā paripākaṃ gatā, handāhaṃ imamatthaṃ pucchanto evampi samudāgamato paṭṭhāya buddhānubhāvaṃ imassa sadevakassa lokassa pākaṭataraṃ karissāmī’’ti. So evaṃ cintetvā bhagavantaṃ imaṃ pañhaṃ apucchi – ‘‘katamāsu nu kho, bhante , jātīsu ime buddhakārakā dhammā paripācitā, kathaṃ vā paripākaṃ gatā’’ti? Athassa bhagavā tasmiṃ ratanacaṅkame tisandhipallaṅkaṃ ābhujitvā yugandharapabbate bālasūriyo viya virocamāno nisinno ‘‘sāriputta, mayhaṃ buddhakārakā dhammā samādānato paṭṭhāya nirantaraṃ sakkaccakāritāya vīriyūpatthambhena ca sabbesu kappesu bhavato bhavaṃ jātito jātiṃ paripaccantāyeva ahesuṃ, imasmiṃ pana bhaddakappe imāsu jātīsu te paripakkā jātā’’ti dassento ‘‘kappe ca satasahasse’’tiādinā cariyāpiṭakaṃ buddhāpadāniyanti dutiyābhidhānaṃ dhammapariyāyaṃ abhāsi. Apare pana ‘‘ratanacaṅkame caṅkamanto devātidevo devabrahmādīhi pūjiyamāno nigrodhārāme otaritvā vīsatisahassakhīṇāsavaparivuto paññattavarabuddhāsane nisinno bhagavā vuttanayeneva āyasmatā sāriputtena pucchito cariyāpiṭakaṃ desesī’’ti vadanti. Ettāvatā dūrenidānaavidūrenidānāni saṅkhepato dassetvā cariyāpiṭakassa santikenidānaṃ vitthārato niddiṭṭhanti veditabbaṃ. Dūrenidānaṃ pana asaṅkhyeyyavibhāvanāyaṃ āvi bhavissatīti.

    . ઇદાનિ ‘‘કપ્પે ચ સતસહસ્સે’’તિઆદિનયપ્પવત્તાય ચરિયાપિટકપાળિયા અત્થસંવણ્ણના હોતિ. તત્રાયં કપ્પ-સદ્દો સઉપસગ્ગો અનુપસગ્ગો ચ વિતક્કવિધાનપટિભાગપઞ્ઞત્તિકાલપરમાયુસમણવોહારસમન્તભાવાભિસદ્દહન- છેદનવિનિયોગવિનયકિરિયાલેસન્તરકપ્પતણ્હાદિટ્ઠિઅસઙ્ખ્યેય્યકપ્પમહાકપ્પાદીસુ દિસ્સતિ. તથા હેસ ‘‘નેક્ખમ્મસઙ્કપ્પો અબ્યાપાદસઙ્કપ્પો’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૩.૧૩૭) વિતક્કે આગતો. ‘‘ચીવરે વિકપ્પં આપજ્જેય્યા’’તિઆદીસુ (પારા॰ ૬૪૨) વિધાને, અધિકવિધાનં આપજ્જેય્યાતિ અત્થો. ‘‘સત્થુકપ્પેન વત કિર, ભો, સાવકેન સદ્ધિં મન્તયમાના ન જાનિમ્હા’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૬૦) પટિભાગે. સત્થુસદિસેનાતિ અયઞ્હિ તત્થ અત્થો. ‘‘ઇધાયસ્મા, કપ્પો’’તિઆદીસુ (સુ॰ નિ॰ ૧૦૯૮) પઞ્ઞત્તિયં. ‘‘યેન સુદં નિચ્ચકપ્પં વિહરામી’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૩૮૭) કાલે. ‘‘આકઙ્ખમાનો, આનન્દ, તથાગતો કપ્પં વા તિટ્ઠેય્ય કપ્પાવસેસં વા’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૨.૧૭૮; ઉદા॰ ૫૧) પરમાયુમ્હિ. આયુકપ્પો હિ ઇધ કપ્પોતિ અધિપ્પેતો. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પઞ્ચહિ સમણકપ્પેહિ ફલં પરિભુઞ્જિતુ’’ન્તિઆદીસુ (ચૂળવ॰ ૨૫૦) સમણવોહારે. ‘‘કેવલકપ્પં જેતવનં ઓભાસેત્વા’’તિઆદીસુ (ખુ॰ પા॰ ૫.૧; સુ॰ નિ॰ મઙ્ગલસુત્ત) સમન્તભાવે. ‘‘સદ્ધા સદ્દહના ઓકપ્પના અભિપ્પસાદો’’તિઆદીસુ (ધ॰ સ॰ ૧૨) અભિસદ્દહને, સદ્ધાયન્તિ અત્થો. ‘‘અલઙ્કતો કપ્પિતકેસમસ્સૂ’’તિઆદીસુ (વિ॰ વ॰ ૧૦૯૪; જા॰ ૨.૨૨.૧૩૬૮) છેદને. ‘‘એવમેવ ઇતો દિન્નં, પેતાનં ઉપકપ્પતી’’તિઆદીસુ (ખુ॰ પા॰ ૭.૭; પે॰ વ॰ ૨૦) વિનિયોગે. ‘‘કપ્પકતેન અકપ્પકતં સંસિબ્બિતં હોતી’’તિઆદીસુ (પાચિ॰ ૩૭૧) વિનયકિરિયાયં. ‘‘અત્થિ કપ્પો નિપજ્જિતું, હન્દાહં નિપજ્જામી’’તિઆદીસુ લેસે. ‘‘આપાયિકો નેરયિકો કપ્પટ્ઠો સઙ્ઘભેદકો…પે॰… કપ્પં નિરયમ્હિ પચ્ચતી’’તિ (ઇતિવુ॰ ૧૮; ચૂળવ॰ ૩૫૪; કથા॰ ૬૫૭, ૮૬૨) ચ આદીસુ અન્તરકપ્પે.

    1. Idāni ‘‘kappe ca satasahasse’’tiādinayappavattāya cariyāpiṭakapāḷiyā atthasaṃvaṇṇanā hoti. Tatrāyaṃ kappa-saddo saupasaggo anupasaggo ca vitakkavidhānapaṭibhāgapaññattikālaparamāyusamaṇavohārasamantabhāvābhisaddahana- chedanaviniyogavinayakiriyālesantarakappataṇhādiṭṭhiasaṅkhyeyyakappamahākappādīsu dissati. Tathā hesa ‘‘nekkhammasaṅkappo abyāpādasaṅkappo’’tiādīsu (ma. ni. 3.137) vitakke āgato. ‘‘Cīvare vikappaṃ āpajjeyyā’’tiādīsu (pārā. 642) vidhāne, adhikavidhānaṃ āpajjeyyāti attho. ‘‘Satthukappena vata kira, bho, sāvakena saddhiṃ mantayamānā na jānimhā’’tiādīsu (ma. ni. 1.260) paṭibhāge. Satthusadisenāti ayañhi tattha attho. ‘‘Idhāyasmā, kappo’’tiādīsu (su. ni. 1098) paññattiyaṃ. ‘‘Yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’tiādīsu (ma. ni. 1.387) kāle. ‘‘Ākaṅkhamāno, ānanda, tathāgato kappaṃ vā tiṭṭheyya kappāvasesaṃ vā’’tiādīsu (dī. ni. 2.178; udā. 51) paramāyumhi. Āyukappo hi idha kappoti adhippeto. ‘‘Anujānāmi, bhikkhave, pañcahi samaṇakappehi phalaṃ paribhuñjitu’’ntiādīsu (cūḷava. 250) samaṇavohāre. ‘‘Kevalakappaṃ jetavanaṃ obhāsetvā’’tiādīsu (khu. pā. 5.1; su. ni. maṅgalasutta) samantabhāve. ‘‘Saddhā saddahanā okappanā abhippasādo’’tiādīsu (dha. sa. 12) abhisaddahane, saddhāyanti attho. ‘‘Alaṅkato kappitakesamassū’’tiādīsu (vi. va. 1094; jā. 2.22.1368) chedane. ‘‘Evameva ito dinnaṃ, petānaṃ upakappatī’’tiādīsu (khu. pā. 7.7; pe. va. 20) viniyoge. ‘‘Kappakatena akappakataṃ saṃsibbitaṃ hotī’’tiādīsu (pāci. 371) vinayakiriyāyaṃ. ‘‘Atthi kappo nipajjituṃ, handāhaṃ nipajjāmī’’tiādīsu lese. ‘‘Āpāyiko nerayiko kappaṭṭho saṅghabhedako…pe… kappaṃ nirayamhi paccatī’’ti (itivu. 18; cūḷava. 354; kathā. 657, 862) ca ādīsu antarakappe.

    ‘‘ન કપ્પયન્તિ ન પુરેક્ખરોન્તિ, ધમ્માપિ તેસં ન પટિચ્છિતાસે;

    ‘‘Na kappayanti na purekkharonti, dhammāpi tesaṃ na paṭicchitāse;

    ન બ્રાહ્મણો સીલવતેન નેય્યો, પારઙ્ગતો ન પચ્ચેતિ તાદી’’તિ. –

    Na brāhmaṇo sīlavatena neyyo, pāraṅgato na pacceti tādī’’ti. –

    આદીસુ (સુ॰ નિ॰ ૮૦૯) તણ્હાદિટ્ઠીસુ. તથા હિ વુત્તં નિદ્દેસે ‘‘કપ્પાતિ ઉદ્દાનતો દ્વે કપ્પા તણ્હાકપ્પો દિટ્ઠિકપ્પો’’તિ (મહાનિ॰ ૨૮). ‘‘અનેકેપિ સંવટ્ટકપ્પે અનેકેપિ વિવટ્ટકપ્પે’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૧.૨૪૪; મ॰ નિ॰ ૧.૬૮) અસઙ્ખ્યેય્યકપ્પે. ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, કપ્પસ્સ અસઙ્ખ્યેય્યાની’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૪.૧૫૬) મહાકપ્પે. ઇધાપિ મહાકપ્પેયેવ દટ્ઠબ્બો (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૨૯; ૩.૨૭૫; સં॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧.૧; અ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૩.૧૨૮; ખુ॰ પા॰ અટ્ઠ॰ ૫.એવમિચ્ચાદિપાઠવણ્ણના).

    Ādīsu (su. ni. 809) taṇhādiṭṭhīsu. Tathā hi vuttaṃ niddese ‘‘kappāti uddānato dve kappā taṇhākappo diṭṭhikappo’’ti (mahāni. 28). ‘‘Anekepi saṃvaṭṭakappe anekepi vivaṭṭakappe’’tiādīsu (dī. ni. 1.244; ma. ni. 1.68) asaṅkhyeyyakappe. ‘‘Cattārimāni, bhikkhave, kappassa asaṅkhyeyyānī’’tiādīsu (a. ni. 4.156) mahākappe. Idhāpi mahākappeyeva daṭṭhabbo (dī. ni. aṭṭha. 1.29; 3.275; saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.1; a. ni. aṭṭha. 2.3.128; khu. pā. aṭṭha. 5.evamiccādipāṭhavaṇṇanā).

    તત્રાયં પદસિદ્ધિ – કપ્પીયતીતિ કપ્પો, એત્તકાનિ વસ્સાનીતિ વા એત્તકાનિ વસ્સસતાનીતિ વા એત્તકાનિ વસ્સસહસ્સાનીતિ વા એત્તકાનિ વસ્સસતસહસ્સાનીતિ વા સંવચ્છરવસેન ગણેતું અસક્કુણેય્યત્તા કેવલં સાસપરાસિઉપમાદીહિ કપ્પેતબ્બો પરિકપ્પેતબ્બપરિમાણોતિ અત્થો. વુત્તઞ્હેતં –

    Tatrāyaṃ padasiddhi – kappīyatīti kappo, ettakāni vassānīti vā ettakāni vassasatānīti vā ettakāni vassasahassānīti vā ettakāni vassasatasahassānīti vā saṃvaccharavasena gaṇetuṃ asakkuṇeyyattā kevalaṃ sāsaparāsiupamādīhi kappetabbo parikappetabbaparimāṇoti attho. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘કીવ દીઘો નુ ખો, ભન્તે, કપ્પોતિ? દીઘો ખો, ભિક્ખુ, કપ્પો, સો ન સુકરો સઙ્ખાતું ‘એત્તકાનિ વસ્સાની’તિ વા ‘એત્તકાનિ વસ્સસતાની’તિ વા ‘એત્તકાનિ વસ્સસહસ્સાની’તિ વા ‘એત્તકાનિ વસ્સસતસહસ્સાની’તિ વા. સક્કા પન, ભન્તે, ઉપમં કાતુન્તિ? ‘સક્કા, ભિક્ખૂ’તિ ભગવા અવોચ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખુ, યોજનં આયામેન યોજનં વિત્થારેન યોજનં ઉબ્બેધેન મહાસાસપરાસિ. તતો વસ્સસતસ્સ વસ્સસહસ્સસ્સ અચ્ચયેન એકમેકં સાસપં ઉદ્ધરેય્ય, ખિપ્પતરં ખો સો, ભિક્ખુ, મહાસાસપરાસિ ઇમિના ઉપક્કમેન પરિક્ખયં પરિયાદાનં ગચ્છેય્ય, ન ત્વેવ કપ્પો, એવં દીઘો ખો, ભિક્ખુ, કપ્પો’’તિ (સં॰ નિ॰ ૨.૧૨૮).

    ‘‘Kīva dīgho nu kho, bhante, kappoti? Dīgho kho, bhikkhu, kappo, so na sukaro saṅkhātuṃ ‘ettakāni vassānī’ti vā ‘ettakāni vassasatānī’ti vā ‘ettakāni vassasahassānī’ti vā ‘ettakāni vassasatasahassānī’ti vā. Sakkā pana, bhante, upamaṃ kātunti? ‘Sakkā, bhikkhū’ti bhagavā avoca. Seyyathāpi, bhikkhu, yojanaṃ āyāmena yojanaṃ vitthārena yojanaṃ ubbedhena mahāsāsaparāsi. Tato vassasatassa vassasahassassa accayena ekamekaṃ sāsapaṃ uddhareyya, khippataraṃ kho so, bhikkhu, mahāsāsaparāsi iminā upakkamena parikkhayaṃ pariyādānaṃ gaccheyya, na tveva kappo, evaṃ dīgho kho, bhikkhu, kappo’’ti (saṃ. ni. 2.128).

    સ્વાયં મહાકપ્પો સંવટ્ટાદિવસેન ચતુઅસઙ્ખ્યેય્યકપ્પસઙ્ગહો. વુત્તમ્પિ ચેતં –

    Svāyaṃ mahākappo saṃvaṭṭādivasena catuasaṅkhyeyyakappasaṅgaho. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, કપ્પસ્સ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ. કતમાનિ ચત્તારિ? સંવટ્ટો, સંવટ્ટટ્ઠાયી, વિવટ્ટો, વિવટ્ટટ્ઠાયી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૧૫૬).

    ‘‘Cattārimāni, bhikkhave, kappassa asaṅkhyeyyāni. Katamāni cattāri? Saṃvaṭṭo, saṃvaṭṭaṭṭhāyī, vivaṭṭo, vivaṭṭaṭṭhāyī’’ti (a. ni. 4.156).

    તત્થ તયો સંવટ્ટા – તેજોસંવટ્ટો, આપોસંવટ્ટો, વાયોસંવટ્ટોતિ. તિસ્સો સંવટ્ટસીમા – આભસ્સરા, સુભકિણ્હા, વેહપ્ફલાતિ. યદા હિ કપ્પો તેજેન સંવટ્ટતિ, આભસ્સરતો હેટ્ઠા અગ્ગિના ડય્હતિ. યદા આપેન સંવટ્ટતિ, સુભકિણ્હતો હેટ્ઠા ઉદકેન વિલીયતિ. યદા વાયુના સંવટ્ટતિ, વેહપ્ફલતો હેટ્ઠા વાતેન વિદ્ધંસતિ. વિત્થારતો પન કોટિસતસહસ્સચક્કવાળં વિનસ્સતિ, યં બુદ્ધાનં આણાક્ખેત્તન્તિ વુચ્ચતિ. તેસુ તીસુ સંવટ્ટેસુ યથાક્કમં કપ્પવિનાસકમહામેઘતો યાવ જાલાય વા ઉદકસ્સ વા વાતસ્સ વા ઉપચ્છેદો ઇદં એકં અસઙ્ખ્યેય્યં સંવટ્ટો નામ. કપ્પવિનાસકજાલાદિપચ્છેદતો યાવ કોટિસતસહસ્સચક્કવાળપરિપૂરકો સમ્પત્તિમહામેઘો ઉટ્ઠહતિ, ઇદં દુતિયં અસઙ્ખ્યેય્યં સંવટ્ટટ્ઠાયી નામ.

    Tattha tayo saṃvaṭṭā – tejosaṃvaṭṭo, āposaṃvaṭṭo, vāyosaṃvaṭṭoti. Tisso saṃvaṭṭasīmā – ābhassarā, subhakiṇhā, vehapphalāti. Yadā hi kappo tejena saṃvaṭṭati, ābhassarato heṭṭhā agginā ḍayhati. Yadā āpena saṃvaṭṭati, subhakiṇhato heṭṭhā udakena vilīyati. Yadā vāyunā saṃvaṭṭati, vehapphalato heṭṭhā vātena viddhaṃsati. Vitthārato pana koṭisatasahassacakkavāḷaṃ vinassati, yaṃ buddhānaṃ āṇākkhettanti vuccati. Tesu tīsu saṃvaṭṭesu yathākkamaṃ kappavināsakamahāmeghato yāva jālāya vā udakassa vā vātassa vā upacchedo idaṃ ekaṃ asaṅkhyeyyaṃ saṃvaṭṭo nāma. Kappavināsakajālādipacchedato yāva koṭisatasahassacakkavāḷaparipūrako sampattimahāmegho uṭṭhahati, idaṃ dutiyaṃ asaṅkhyeyyaṃ saṃvaṭṭaṭṭhāyī nāma.

    સમ્પત્તિમહામેઘતો યાવ ચન્દિમસૂરિયપાતુભાવો, ઇદં તતિયં અસઙ્ખ્યેય્યં વિવટ્ટો નામ. ચન્દિમસૂરિયપાતુભાવતો યાવ પુન કપ્પવિનાસકમહામેઘો, ઇદં ચતુત્થં અસઙ્ખ્યેય્યં વિવટ્ટટ્ઠાયી નામ. ઇમેસુ ચતુસટ્ઠિઅન્તરકપ્પસઙ્ગહં વિવટ્ટટ્ઠાયી. તેન સમાનકાલપરિચ્છેદા વિવટ્ટાદયો વેદિતબ્બા. ‘‘વીસતિઅન્તરકપ્પસઙ્ગહ’’ન્તિ એકે. ઇતિ ઇમાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ એકો મહાકપ્પો હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘સ્વાયં મહાકપ્પો સંવટ્ટાદિવસેન ચતુઅસઙ્ખ્યેય્યકપ્પસઙ્ગહો’’તિ.

    Sampattimahāmeghato yāva candimasūriyapātubhāvo, idaṃ tatiyaṃ asaṅkhyeyyaṃ vivaṭṭo nāma. Candimasūriyapātubhāvato yāva puna kappavināsakamahāmegho, idaṃ catutthaṃ asaṅkhyeyyaṃ vivaṭṭaṭṭhāyī nāma. Imesu catusaṭṭhiantarakappasaṅgahaṃ vivaṭṭaṭṭhāyī. Tena samānakālaparicchedā vivaṭṭādayo veditabbā. ‘‘Vīsatiantarakappasaṅgaha’’nti eke. Iti imāni cattāri asaṅkhyeyyāni eko mahākappo hoti. Tena vuttaṃ ‘‘svāyaṃ mahākappo saṃvaṭṭādivasena catuasaṅkhyeyyakappasaṅgaho’’ti.

    કપ્પેતિ ચ અચ્ચન્તસંયોગવસેન ઉપયોગબહુવચનં. સતસહસ્સેતિ કપ્પસદ્દસમ્બન્ધેન ચાયં પુલ્લિઙ્ગનિદ્દેસો, ઇધાપિ અચ્ચન્તસંયોગવસેનેવ બહુવચનં. સમાનાધિકરણઞ્હેતં પદદ્વયં. ચતુરો ચ અસઙ્ખિયેતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. કસ્સ પન અસઙ્ખિયેતિ અઞ્ઞસ્સ અવુત્તત્તા કપ્પસ્સ ચ વુત્તત્તા પકરણતો કપ્પાનન્તિ અયમત્થો વિઞ્ઞાયતેવ. ન હિ વુત્તં વજ્જેત્વા અવુત્તસ્સ કસ્સચિ ગહણં યુત્તન્તિ. -સદ્દો સમ્પિણ્ડનત્થો, મહાકપ્પાનં ચતુરો અસઙ્ખ્યેય્યે સતસહસ્સે ચ મહાકપ્પેતિ અયઞ્હેત્થ અત્થો. અસઙ્ખિયેતિ એત્થ સઙ્ખાતું ન સક્કાતિ અસઙ્ખિયા, ગણનં અતિક્કન્તાતિ અત્થો. ‘‘અસઙ્ખ્યેય્યન્તિ એકો ગણનવિસેસો’’તિ એકે. તે હિ એકતો પટ્ઠાય મહાબલક્ખપરિયોસાનાનિ એકૂનસટ્ઠિટ્ઠાનાનિ વજ્જેત્વા દસમહાબલક્ખાનિ અસઙ્ખ્યેય્યં નામ, સટ્ઠિમટ્ઠાનન્તરન્તિ વદન્તિ. તં ન યુજ્જતિ, સઙ્ખ્યાઠાનન્તરં નામ ગણનવિસેસો, તસ્સ અસઙ્ખ્યેય્યભાવાભાવતો એકં ઠાનન્તરં અસઙ્ખ્યેય્યઞ્ચાતિ વિરુદ્ધમેતં. નનુ ચ અસઙ્ખ્યભાવેન અસઙ્ખ્યેય્યત્તેપિ તસ્સ ચતુબ્બિધભાવો ન યુજ્જતીતિ? નો ન યુજ્જતિ. ચતૂસુ ઠાનેસુ અસઙ્ખ્યેય્યભાવસ્સ ઇચ્છિતત્તા. તત્રાયમાદિતો પટ્ઠાય વિભાવના –

    Kappeti ca accantasaṃyogavasena upayogabahuvacanaṃ. Satasahasseti kappasaddasambandhena cāyaṃ pulliṅganiddeso, idhāpi accantasaṃyogavaseneva bahuvacanaṃ. Samānādhikaraṇañhetaṃ padadvayaṃ. Caturo ca asaṅkhiyeti etthāpi eseva nayo. Kassa pana asaṅkhiyeti aññassa avuttattā kappassa ca vuttattā pakaraṇato kappānanti ayamattho viññāyateva. Na hi vuttaṃ vajjetvā avuttassa kassaci gahaṇaṃ yuttanti. Ca-saddo sampiṇḍanattho, mahākappānaṃ caturo asaṅkhyeyye satasahasse ca mahākappeti ayañhettha attho. Asaṅkhiyeti ettha saṅkhātuṃ na sakkāti asaṅkhiyā, gaṇanaṃ atikkantāti attho. ‘‘Asaṅkhyeyyanti eko gaṇanaviseso’’ti eke. Te hi ekato paṭṭhāya mahābalakkhapariyosānāni ekūnasaṭṭhiṭṭhānāni vajjetvā dasamahābalakkhāni asaṅkhyeyyaṃ nāma, saṭṭhimaṭṭhānantaranti vadanti. Taṃ na yujjati, saṅkhyāṭhānantaraṃ nāma gaṇanaviseso, tassa asaṅkhyeyyabhāvābhāvato ekaṃ ṭhānantaraṃ asaṅkhyeyyañcāti viruddhametaṃ. Nanu ca asaṅkhyabhāvena asaṅkhyeyyattepi tassa catubbidhabhāvo na yujjatīti? No na yujjati. Catūsu ṭhānesu asaṅkhyeyyabhāvassa icchitattā. Tatrāyamādito paṭṭhāya vibhāvanā –

    અતીતે કિર એકસ્મિં કપ્પે તણ્હઙ્કરો મેધઙ્કરો સરણઙ્કરો દીપઙ્કરોતિ ચત્તારો સમ્માસમ્બુદ્ધા અનુક્કમેન લોકે ઉપ્પજ્જિંસુ. તેસુ દીપઙ્કરસ્સ ભગવતો કાલે અમરવતી નામ નગરં અહોસિ. તત્થ સુમેધો નામ બ્રાહ્મણો પટિવસતિ ઉભતો સુજાતો માતિતો ચ પિતિતો ચ, સંસુદ્ધગહણિકો યાવ સત્તમા કુલપરિવટ્ટા અક્ખિત્તો અનુપક્કુટ્ઠો જાતિવાદેન, અભિરૂપો દસ્સનીયો પાસાદિકો પરમાય વણ્ણપોક્ખરતાય સમન્નાગતો. સો અઞ્ઞં કમ્મં અકત્વા બ્રાહ્મણસિપ્પમેવ ઉગ્ગણ્હિ. તસ્સ દહરકાલેયેવ માતાપિતરો કાલમકંસુ. અથસ્સ રાસિવડ્ઢકો અમચ્ચો આયપોત્થકં આહરિત્વા સુવણ્ણરજતમણિમુત્તાદિભરિતે સારગબ્ભે વિવરિત્વા ‘‘એત્તકં તે, કુમાર, માતુસન્તકં, એત્તકં તે પિતુસન્તકં, એત્તકં તે અય્યકપય્યકાન’’ન્તિ યાવ સત્તમા કુલપરિવટ્ટા ધનં આચિક્ખિત્વા ‘‘એતં ધનં પટિપજ્જાહી’’તિ આહ. સુમેધપણ્ડિતો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમં એવં બહું ધનં સંહરિત્વા મય્હં માતાપિતાદયો પરલોકં ગચ્છન્તા એકકહાપણમ્પિ ગહેત્વા ન ગતા, મયા પન ગહેત્વા ગમનકારણં કાતું વટ્ટતી’’તિ. સો રઞ્ઞો આરોચેત્વા નગરે ભેરિં ચરાપેત્વા મહાજનસ્સ દાનં દત્વા હિમવન્તપ્પદેસં ગન્ત્વા તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા સત્તાહેનેવ અટ્ઠ સમાપત્તિયો પઞ્ચ ચ અભિઞ્ઞાયો નિબ્બત્તેત્વા સમાપત્તિવિહારેહિ વિહરતિ.

    Atīte kira ekasmiṃ kappe taṇhaṅkaro medhaṅkaro saraṇaṅkaro dīpaṅkaroti cattāro sammāsambuddhā anukkamena loke uppajjiṃsu. Tesu dīpaṅkarassa bhagavato kāle amaravatī nāma nagaraṃ ahosi. Tattha sumedho nāma brāhmaṇo paṭivasati ubhato sujāto mātito ca pitito ca, saṃsuddhagahaṇiko yāva sattamā kulaparivaṭṭā akkhitto anupakkuṭṭho jātivādena, abhirūpo dassanīyo pāsādiko paramāya vaṇṇapokkharatāya samannāgato. So aññaṃ kammaṃ akatvā brāhmaṇasippameva uggaṇhi. Tassa daharakāleyeva mātāpitaro kālamakaṃsu. Athassa rāsivaḍḍhako amacco āyapotthakaṃ āharitvā suvaṇṇarajatamaṇimuttādibharite sāragabbhe vivaritvā ‘‘ettakaṃ te, kumāra, mātusantakaṃ, ettakaṃ te pitusantakaṃ, ettakaṃ te ayyakapayyakāna’’nti yāva sattamā kulaparivaṭṭā dhanaṃ ācikkhitvā ‘‘etaṃ dhanaṃ paṭipajjāhī’’ti āha. Sumedhapaṇḍito cintesi – ‘‘imaṃ evaṃ bahuṃ dhanaṃ saṃharitvā mayhaṃ mātāpitādayo paralokaṃ gacchantā ekakahāpaṇampi gahetvā na gatā, mayā pana gahetvā gamanakāraṇaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti. So rañño ārocetvā nagare bheriṃ carāpetvā mahājanassa dānaṃ datvā himavantappadesaṃ gantvā tāpasapabbajjaṃ pabbajitvā sattāheneva aṭṭha samāpattiyo pañca ca abhiññāyo nibbattetvā samāpattivihārehi viharati.

    તસ્મિઞ્ચ કાલે દીપઙ્કરદસબલો પરમાભિસમ્બોધિં પત્વા પવત્તિતવરધમ્મચક્કો ચતૂહિ ખીણાસવસતસહસ્સેહિ પરિવુતો અનુપુબ્બેન ચારિકં ચરમાનો રમ્મવતીનગરં નામ પત્વા તસ્સ અવિદૂરે સુદસ્સનમહાવિહારે પટિવસતિ. રમ્મવતીનગરવાસિનો ‘‘સત્થા કિર અમ્હાકં નગરં પત્વા સુદસ્સનમહાવિહારે પટિવસતી’’તિ સુત્વા ગન્ધમાલાદિહત્થા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા ગન્ધમાલાદીહિ પૂજેત્વા એકમન્તં નિસિન્ના ધમ્મદેસનં સુત્વા સ્વાતનાય નિમન્તેત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કમિંસુ. તે પુનદિવસે મહાદાનં સજ્જેત્વા નગરં અલઙ્કરિત્વા દસબલસ્સ આગમનમગ્ગં હટ્ઠતુટ્ઠા સોધેન્તિ.

    Tasmiñca kāle dīpaṅkaradasabalo paramābhisambodhiṃ patvā pavattitavaradhammacakko catūhi khīṇāsavasatasahassehi parivuto anupubbena cārikaṃ caramāno rammavatīnagaraṃ nāma patvā tassa avidūre sudassanamahāvihāre paṭivasati. Rammavatīnagaravāsino ‘‘satthā kira amhākaṃ nagaraṃ patvā sudassanamahāvihāre paṭivasatī’’ti sutvā gandhamālādihatthā satthāraṃ upasaṅkamitvā vanditvā gandhamālādīhi pūjetvā ekamantaṃ nisinnā dhammadesanaṃ sutvā svātanāya nimantetvā uṭṭhāyāsanā pakkamiṃsu. Te punadivase mahādānaṃ sajjetvā nagaraṃ alaṅkaritvā dasabalassa āgamanamaggaṃ haṭṭhatuṭṭhā sodhenti.

    તસ્મિઞ્ચ કાલે સુમેધતાપસો આકાસેન ગચ્છન્તો તે હટ્ઠતુટ્ઠે મનુસ્સે દિસ્વા ‘‘અમ્ભો, કસ્સ તુમ્હે ઇમં મગ્ગં સોધેથા’’તિ પુચ્છિ? તેહિ ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ આગમનમગ્ગં સોધેમા’’તિ વુત્તે અતીતેસુ બુદ્ધેસુ કતાધિકારત્તા ‘‘બુદ્ધો’’તિ વચનં સુત્વા ઉપ્પન્નપીતિસોમનસ્સો તાવદેવ આકાસતો ઓરુય્હ ‘‘મય્હમ્પિ ઓકાસં દેથ, અહમ્પિ સોધેસ્સામી’’તિ તેહિ દસ્સિતં ઓકાસં ‘‘કિઞ્ચાપિ અહં ઇમં ઇદ્ધિયા સત્તરતનવિચિત્તં કત્વા અલઙ્કરિતું પહોમિ, અજ્જ પન મયા કાયવેય્યાવચ્ચં કાતું વટ્ટતિ, કાયારહં પુઞ્ઞં ગણ્હિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા તિણકચવરાદયો નીહરિત્વા પંસું આહરિત્વા સમં કરોન્તો સોધેતિ. અનિટ્ઠિતેયેવ પન તસ્સ પદેસસ્સ સોધને દીપઙ્કરો ભગવા મહાનુભાવાનં છળભિઞ્ઞાનં ખીણાસવાનં ચતૂહિ સતસહસ્સેહિ પરિવુતો તં મગ્ગં પટિપજ્જિ. સુમેધપણ્ડિતો ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો બુદ્ધસાવકા ચ મા ચિક્ખલ્લં અક્કમન્તૂ’’તિ અત્તનો વાકચીરઞ્ચ ચમ્મખણ્ડઞ્ચ જટાકલાપઞ્ચ પસારેત્વા સયઞ્ચ યેન ભગવા તેન સીસં કત્વા અવકુજ્જો નિપજ્જિ. એવઞ્ચ ચિન્તેસિ – ‘‘સચાહં ઇચ્છિસ્સામિ, ઇમસ્સ ભગવતો સાવકો હુત્વા અજ્જેવ કિલેસે ઘાતેસ્સામિ. કિં મય્હં એકકેનેવ સંસારમહોઘતો નિત્થરણેન? યંનૂનાહમ્પિ એવરૂપો સમ્માસમ્બુદ્ધો હુત્વા સદેવકં લોકં સંસારમહણ્ણવતો તારેય્ય’’ન્તિ. ઇતિ સો અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતમહાભિનીહારવસેન ચિત્તં પણિધેસિ. અથ ભગવા આગન્ત્વા તસ્સ ઉસ્સીસકે ઠત્વા ચિત્તાચારં સમિજ્ઝનભાવઞ્ચસ્સ ઞત્વા ‘‘અયં ઇતો કપ્પસતસહસ્સાધિકાનં ચતુન્નં અસઙ્ખ્યેય્યાનં મત્થકે ગોતમો નામ સમ્માસમ્બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ સબ્બં ઇમં ભગવતો પવત્તિં બ્યાકરિત્વા પક્કામિ.

    Tasmiñca kāle sumedhatāpaso ākāsena gacchanto te haṭṭhatuṭṭhe manusse disvā ‘‘ambho, kassa tumhe imaṃ maggaṃ sodhethā’’ti pucchi? Tehi ‘‘sammāsambuddhassa āgamanamaggaṃ sodhemā’’ti vutte atītesu buddhesu katādhikārattā ‘‘buddho’’ti vacanaṃ sutvā uppannapītisomanasso tāvadeva ākāsato oruyha ‘‘mayhampi okāsaṃ detha, ahampi sodhessāmī’’ti tehi dassitaṃ okāsaṃ ‘‘kiñcāpi ahaṃ imaṃ iddhiyā sattaratanavicittaṃ katvā alaṅkarituṃ pahomi, ajja pana mayā kāyaveyyāvaccaṃ kātuṃ vaṭṭati, kāyārahaṃ puññaṃ gaṇhissāmī’’ti cintetvā tiṇakacavarādayo nīharitvā paṃsuṃ āharitvā samaṃ karonto sodheti. Aniṭṭhiteyeva pana tassa padesassa sodhane dīpaṅkaro bhagavā mahānubhāvānaṃ chaḷabhiññānaṃ khīṇāsavānaṃ catūhi satasahassehi parivuto taṃ maggaṃ paṭipajji. Sumedhapaṇḍito ‘‘sammāsambuddho buddhasāvakā ca mā cikkhallaṃ akkamantū’’ti attano vākacīrañca cammakhaṇḍañca jaṭākalāpañca pasāretvā sayañca yena bhagavā tena sīsaṃ katvā avakujjo nipajji. Evañca cintesi – ‘‘sacāhaṃ icchissāmi, imassa bhagavato sāvako hutvā ajjeva kilese ghātessāmi. Kiṃ mayhaṃ ekakeneva saṃsāramahoghato nittharaṇena? Yaṃnūnāhampi evarūpo sammāsambuddho hutvā sadevakaṃ lokaṃ saṃsāramahaṇṇavato tāreyya’’nti. Iti so aṭṭhaṅgasamannāgatamahābhinīhāravasena cittaṃ paṇidhesi. Atha bhagavā āgantvā tassa ussīsake ṭhatvā cittācāraṃ samijjhanabhāvañcassa ñatvā ‘‘ayaṃ ito kappasatasahassādhikānaṃ catunnaṃ asaṅkhyeyyānaṃ matthake gotamo nāma sammāsambuddho bhavissatī’’ti sabbaṃ imaṃ bhagavato pavattiṃ byākaritvā pakkāmi.

    તતો અપરેપિ કોણ્ડઞ્ઞભગવન્તં આદિં કત્વા અનુક્કમેન ઉપ્પન્ના યાવ કસ્સપદસબલપરિયોસાના સમ્માસમ્બુદ્ધા મહાસત્તં ‘‘બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકરિંસુ. ઇતિ અમ્હાકં બોધિસત્તસ્સ પારમિયો પૂરેન્તસ્સેવ ચતુવીસતિ સમ્માસમ્બુદ્ધા ઉપ્પન્ના. યસ્મિં પન કપ્પે દીપઙ્કરદસબલો ઉદપાદિ, તસ્મિં અઞ્ઞેપિ તયો બુદ્ધા અહેસું. તેસં સન્તિકે બોધિસત્તસ્સ બ્યાકરણં નાહોસિ, તસ્મા તે ઇધ ન ગહિતા. પોરાણટ્ઠકથાયં પન તમ્હા કપ્પા પટ્ઠાય સબ્બબુદ્ધે દસ્સેતું ઇદં વુત્તં –

    Tato aparepi koṇḍaññabhagavantaṃ ādiṃ katvā anukkamena uppannā yāva kassapadasabalapariyosānā sammāsambuddhā mahāsattaṃ ‘‘buddho bhavissatī’’ti byākariṃsu. Iti amhākaṃ bodhisattassa pāramiyo pūrentasseva catuvīsati sammāsambuddhā uppannā. Yasmiṃ pana kappe dīpaṅkaradasabalo udapādi, tasmiṃ aññepi tayo buddhā ahesuṃ. Tesaṃ santike bodhisattassa byākaraṇaṃ nāhosi, tasmā te idha na gahitā. Porāṇaṭṭhakathāyaṃ pana tamhā kappā paṭṭhāya sabbabuddhe dassetuṃ idaṃ vuttaṃ –

    ‘‘તણ્હઙ્કરો મેધઙ્કરો, અથોપિ સરણઙ્કરો;

    ‘‘Taṇhaṅkaro medhaṅkaro, athopi saraṇaṅkaro;

    દીપઙ્કરો ચ સમ્બુદ્ધો, કોણ્ડઞ્ઞો દ્વિપદુત્તમો.

    Dīpaṅkaro ca sambuddho, koṇḍañño dvipaduttamo.

    ‘‘મઙ્ગલો ચ સુમનો ચ, રેવતો સોભિતો મુનિ;

    ‘‘Maṅgalo ca sumano ca, revato sobhito muni;

    અનોમદસ્સી પદુમો, નારદો પદુમુત્તરો.

    Anomadassī padumo, nārado padumuttaro.

    ‘‘સુમેધો ચ સુજાતો ચ, પિયદસ્સી મહાયસો;

    ‘‘Sumedho ca sujāto ca, piyadassī mahāyaso;

    અત્થદસ્સી ધમ્મદસ્સી, સિદ્ધત્થો લોકનાયકો.

    Atthadassī dhammadassī, siddhattho lokanāyako.

    ‘‘તિસ્સો ફુસ્સો ચ સમ્બુદ્ધો, વિપસ્સી સિખિ વેસ્સભૂ;

    ‘‘Tisso phusso ca sambuddho, vipassī sikhi vessabhū;

    કકુસન્ધો કોણાગમનો, કસ્સપો ચાપિ નાયકો.

    Kakusandho koṇāgamano, kassapo cāpi nāyako.

    ‘‘એતે અહેસું સમ્બુદ્ધા, વીતરાગા સમાહિતા;

    ‘‘Ete ahesuṃ sambuddhā, vītarāgā samāhitā;

    સતરંસીવ ઉપ્પન્ના, મહાતમવિનોદના;

    Sataraṃsīva uppannā, mahātamavinodanā;

    જલિત્વા અગ્ગિક્ખન્ધાવ, નિબ્બુતા તે સસાવકા’’તિ. (જા॰ અટ્ઠ॰ ૧.દૂરેનિદાનકથા; અપ॰ અટ્ઠ॰ ૧.દૂરેનિદાનકથા);

    Jalitvā aggikkhandhāva, nibbutā te sasāvakā’’ti. (jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā);

    તત્થ દીપઙ્કરદસબલસ્સ ચ કોણ્ડઞ્ઞદસબલસ્સ ચ અન્તરે મહાકપ્પાનં એકં અસઙ્ખ્યેય્યં બુદ્ધસુઞ્ઞો લોકો અહોસિ, તથા ભગવતો કોણ્ડઞ્ઞસ્સ ચ ભગવતો મઙ્ગલસ્સ ચ અન્તરે, તથા ભગવતો સોભિતસ્સ ચ ભગવતો અનોમદસ્સિસ્સ ચ અન્તરે, તથા ભગવતો નારદસ્સ ચ ભગવતો પદુમુત્તરસ્સ ચ અન્તરે. વુત્તઞ્હેતં બુદ્ધવંસે (બુ॰ વં॰ ૨૮.૩, ૪, ૬, ૯) –

    Tattha dīpaṅkaradasabalassa ca koṇḍaññadasabalassa ca antare mahākappānaṃ ekaṃ asaṅkhyeyyaṃ buddhasuñño loko ahosi, tathā bhagavato koṇḍaññassa ca bhagavato maṅgalassa ca antare, tathā bhagavato sobhitassa ca bhagavato anomadassissa ca antare, tathā bhagavato nāradassa ca bhagavato padumuttarassa ca antare. Vuttañhetaṃ buddhavaṃse (bu. vaṃ. 28.3, 4, 6, 9) –

    ‘‘દીપઙ્કરસ્સ ભગવતો, કોણ્ડઞ્ઞસ્સ ચ સત્થુનો;

    ‘‘Dīpaṅkarassa bhagavato, koṇḍaññassa ca satthuno;

    એતેસં અન્તરા કપ્પા, ગણનાતો અસઙ્ખિયા.

    Etesaṃ antarā kappā, gaṇanāto asaṅkhiyā.

    ‘‘કોણ્ડઞ્ઞસ્સ અપરેન, મઙ્ગલો નામ નાયકો;

    ‘‘Koṇḍaññassa aparena, maṅgalo nāma nāyako;

    તેસમ્પિ અન્તરા કપ્પા, ગણનાતો અસઙ્ખિયા.

    Tesampi antarā kappā, gaṇanāto asaṅkhiyā.

    ‘‘સોભિતસ્સ અપરેન, અનોમદસ્સી મહાયસો;

    ‘‘Sobhitassa aparena, anomadassī mahāyaso;

    તેસમ્પિ અન્તરા કપ્પા, ગણનાતો અસઙ્ખિયા.

    Tesampi antarā kappā, gaṇanāto asaṅkhiyā.

    ‘‘નારદસ્સ ભગવતો, પદુમુત્તરસ્સ સત્થુનો;

    ‘‘Nāradassa bhagavato, padumuttarassa satthuno;

    તેસમ્પિ અન્તરા કપ્પા, ગણનાતો અસઙ્ખિયા’’તિ.

    Tesampi antarā kappā, gaṇanāto asaṅkhiyā’’ti.

    એવં ગણનાતીતતાય અસઙ્ખ્યેય્યત્તેપિ ચતૂસુ ઠાનેસુ મહાકપ્પાનં ગણનાતિક્કમેન ‘‘ચતુરો ચ અસઙ્ખિયે’’તિ વુત્તં, ન સઙ્ખ્યાવિસેસેનાતિ વેદિતબ્બં. યસ્મા પન પદુમુત્તરદસબલસ્સ ચ સુમેધદસબલસ્સ ચ અન્તરે તિંસકપ્પસહસ્સાનિ, સુજાતદસબલસ્સ ચ પિયદસ્સીદસબલસ્સ ચ અન્તરે નવસહસ્સાધિકાનં કપ્પાનં સટ્ઠિસહસ્સાનિ દ્વાસીતુત્તરાનિ અટ્ઠ ચ સતાનિ, ધમ્મદસ્સીદસબલસ્સ ચ સિદ્ધત્થદસબલસ્સ ચ અન્તરે વીસતિ કપ્પા, સિદ્ધત્થદસબલસ્સ ચ તિસ્સદસબલસ્સ ચ અન્તરે એકો કપ્પો , ભગવતો વિપસ્સિસ્સ ચ ભગવતો સિખિસ્સ ચ અન્તરે સટ્ઠિ કપ્પા, ભગવતો ચ વેસ્સભુસ્સ ભગવતો ચ કકુસન્ધસ્સ અન્તરે તિંસ કપ્પા, ઇતિ પદુમુત્તરદસબલસ્સ ઉપ્પન્નકપ્પતો પટ્ઠાય હેટ્ઠા તેસં તેસં બુદ્ધાનં ઉપ્પન્નકપ્પેહિ ઇમિના ચ ભદ્દકપ્પેન સદ્ધિં સતસહસ્સમહાકપ્પા. તે સન્ધાય વુત્તં ‘‘કપ્પે ચ સતસહસ્સે’’તિ. ઇમસ્મિં પનત્થે વિત્થારિયમાને સબ્બં બુદ્ધવંસપાળિં આહરિત્વા સંવણ્ણેતબ્બં હોતીતિ અતિવિત્થારભીરુકસ્સ મહાજનસ્સ ચિત્તં અનુરક્ખન્તા ન વિત્થારયિમ્હ. અત્થિકેહિ બુદ્ધવંસતો (બુ॰ વં॰ ૧.૧ આદયો) ગહેતબ્બો. યોપિ ચેત્થ વત્તબ્બો કથામગ્ગો, સોપિ અટ્ઠસાલિનિયા (ધ॰ સ॰ અટ્ઠ॰ સુમેધકથા) ધમ્મસઙ્ગહવણ્ણનાય જાતકટ્ઠકથાય (જા॰ અટ્ઠ॰ ૧.દૂરેનિદાનકથા) ચ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

    Evaṃ gaṇanātītatāya asaṅkhyeyyattepi catūsu ṭhānesu mahākappānaṃ gaṇanātikkamena ‘‘caturo ca asaṅkhiye’’ti vuttaṃ, na saṅkhyāvisesenāti veditabbaṃ. Yasmā pana padumuttaradasabalassa ca sumedhadasabalassa ca antare tiṃsakappasahassāni, sujātadasabalassa ca piyadassīdasabalassa ca antare navasahassādhikānaṃ kappānaṃ saṭṭhisahassāni dvāsītuttarāni aṭṭha ca satāni, dhammadassīdasabalassa ca siddhatthadasabalassa ca antare vīsati kappā, siddhatthadasabalassa ca tissadasabalassa ca antare eko kappo , bhagavato vipassissa ca bhagavato sikhissa ca antare saṭṭhi kappā, bhagavato ca vessabhussa bhagavato ca kakusandhassa antare tiṃsa kappā, iti padumuttaradasabalassa uppannakappato paṭṭhāya heṭṭhā tesaṃ tesaṃ buddhānaṃ uppannakappehi iminā ca bhaddakappena saddhiṃ satasahassamahākappā. Te sandhāya vuttaṃ ‘‘kappe ca satasahasse’’ti. Imasmiṃ panatthe vitthāriyamāne sabbaṃ buddhavaṃsapāḷiṃ āharitvā saṃvaṇṇetabbaṃ hotīti ativitthārabhīrukassa mahājanassa cittaṃ anurakkhantā na vitthārayimha. Atthikehi buddhavaṃsato (bu. vaṃ. 1.1 ādayo) gahetabbo. Yopi cettha vattabbo kathāmaggo, sopi aṭṭhasāliniyā (dha. sa. aṭṭha. sumedhakathā) dhammasaṅgahavaṇṇanāya jātakaṭṭhakathāya (jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā) ca vuttanayeneva veditabbo.

    એત્થન્તરેતિ એત્થ અન્તરસદ્દો –

    Etthantareti ettha antarasaddo –

    ‘‘નદીતીરેસુ સણ્ઠાને, સભાસુ રથિયાસુ ચ;

    ‘‘Nadītīresu saṇṭhāne, sabhāsu rathiyāsu ca;

    જના સઙ્ગમ્મ મન્તેન્તિ, મઞ્ચ તઞ્ચ કિમન્તર’’ન્તિ. (સં॰ નિ॰ ૧.૨૨૮) –

    Janā saṅgamma mantenti, mañca tañca kimantara’’nti. (saṃ. ni. 1.228) –

    આદીસુ કારણે આગતો. ‘‘અદ્દસા ખો મં, ભન્તે, અઞ્ઞતરા ઇત્થી વિજ્જન્તરિકાય ભાજનં ધોવન્તી’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૨.૧૪૯) ખણે, વિજ્જુનિચ્છરણક્ખણેતિ અત્થો. ‘‘યસ્સન્તરતો ન સન્તિ કોપા’’તિઆદીસુ (ઉદા॰ ૨૦) ચિત્તે. ‘‘અન્તરા ચ ગયં અન્તરા ચ બોધિ’’ન્તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૮૫; મહાવ॰ ૧૧) વિવરે. ‘‘ન ઉપજ્ઝાયસ્સ ભણમાનસ્સ અન્તરન્તરા કથા ઓપાતેતબ્બા’’તિઆદીસુ (મહાવ॰ ૬૬) વેમજ્ઝે. ઇધાપિ વેમજ્ઝેયેવ દટ્ઠબ્બો (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧; અ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪.૩૬), તસ્મા એતસ્મિં અન્તરે વેમજ્ઝેતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યસ્મિં મહાકપ્પે અમ્હાકં ભગવા સુમેધપણ્ડિતો હુત્વા દીપઙ્કરસ્સ ભગવતો પાદમૂલે –

    Ādīsu kāraṇe āgato. ‘‘Addasā kho maṃ, bhante, aññatarā itthī vijjantarikāya bhājanaṃ dhovantī’’tiādīsu (ma. ni. 2.149) khaṇe, vijjuniccharaṇakkhaṇeti attho. ‘‘Yassantarato na santi kopā’’tiādīsu (udā. 20) citte. ‘‘Antarā ca gayaṃ antarā ca bodhi’’ntiādīsu (ma. ni. 1.285; mahāva. 11) vivare. ‘‘Na upajjhāyassa bhaṇamānassa antarantarā kathā opātetabbā’’tiādīsu (mahāva. 66) vemajjhe. Idhāpi vemajjheyeva daṭṭhabbo (dī. ni. aṭṭha. 1.1; a. ni. aṭṭha. 2.4.36), tasmā etasmiṃ antare vemajjheti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – yasmiṃ mahākappe amhākaṃ bhagavā sumedhapaṇḍito hutvā dīpaṅkarassa bhagavato pādamūle –

    ‘‘મનુસ્સત્તં લિઙ્ગસમ્પત્તિ, હેતુ સત્થારદસ્સનં;

    ‘‘Manussattaṃ liṅgasampatti, hetu satthāradassanaṃ;

    પબ્બજ્જા ગુણસમ્પત્તિ, અધિકારો ચ છન્દતા’’તિ. (બુ॰ વં॰ ૨.૫૯) –

    Pabbajjā guṇasampatti, adhikāro ca chandatā’’ti. (bu. vaṃ. 2.59) –

    એવં વુત્તેહિ અટ્ઠહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતં મહાભિનીહારં અકાસિ, સમત્તિંસ પારમિયો પવિચિનિ સમાદિયિ, સબ્બેપિ બુદ્ધકારકે ધમ્મે સમ્પાદેતું આરભિ, યમ્હિ ચેતસ્મિં ભદ્દકપ્પે સબ્બસો પૂરિતપારમી હુત્વા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝિ. ઇમેસં દ્વિન્નં મહાકપ્પાનં અન્તરે યથાવુત્તપરિચ્છેદે કાલવિસેસેતિ. કથં પનેતં વિઞ્ઞાયતીતિ? ‘‘કપ્પે ચ સતસહસ્સે, ચતુરો ચ અસઙ્ખિયે’’તિ ઇદઞ્હિ મહાકપ્પાનં પરિચ્છેદતો અપરિચ્છેદતો ચ સઙ્ખ્યાદસ્સનં. સા ખો પનાયં સઙ્ખ્યા સઙ્ખ્યેય્યસ્સ આદિપરિયોસાનગ્ગહણં વિના ન સમ્ભવતીતિ યત્થ બોધિસમ્ભારાનમારમ્ભો યત્થ ચ તે પરિયોસિતા તદુભયમ્પિ અવધિભાવેન ‘‘એત્થન્તરે’’તિ એત્થ અત્થતો દસ્સિતન્તિ વિઞ્ઞાયતિ. અવધિ ચ પનાયં અભિવિધિવસેન વેદિતબ્બો, ન મરિયાદાવસેન, આરમ્ભોસાનકપ્પાનં એકદેસેન અન્તોગધત્તા. નનુ ચ નિપ્પદેસેન તેસં અપરિયાદાનતો અભિવિધિ ચ ઇધ ન સમ્ભવતીતિ? ન ઇદમેવં તદેકદેસેપિ તબ્બોહારતો. યો હિ તદેકદેસભૂતો કપ્પો, સો નિપ્પદેસતો પરિયાદિન્નોતિ.

    Evaṃ vuttehi aṭṭhahi aṅgehi samannāgataṃ mahābhinīhāraṃ akāsi, samattiṃsa pāramiyo pavicini samādiyi, sabbepi buddhakārake dhamme sampādetuṃ ārabhi, yamhi cetasmiṃ bhaddakappe sabbaso pūritapāramī hutvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhi. Imesaṃ dvinnaṃ mahākappānaṃ antare yathāvuttaparicchede kālaviseseti. Kathaṃ panetaṃ viññāyatīti? ‘‘Kappe ca satasahasse, caturo ca asaṅkhiye’’ti idañhi mahākappānaṃ paricchedato aparicchedato ca saṅkhyādassanaṃ. Sā kho panāyaṃ saṅkhyā saṅkhyeyyassa ādipariyosānaggahaṇaṃ vinā na sambhavatīti yattha bodhisambhārānamārambho yattha ca te pariyositā tadubhayampi avadhibhāvena ‘‘etthantare’’ti ettha atthato dassitanti viññāyati. Avadhi ca panāyaṃ abhividhivasena veditabbo, na mariyādāvasena, ārambhosānakappānaṃ ekadesena antogadhattā. Nanu ca nippadesena tesaṃ apariyādānato abhividhi ca idha na sambhavatīti? Na idamevaṃ tadekadesepi tabbohārato. Yo hi tadekadesabhūto kappo, so nippadesato pariyādinnoti.

    યં ચરિતં, સબ્બં તં બોધિપાચનન્તિ એત્થ ચરિતન્તિ ચરિયા, સમત્તિંસપારમિસઙ્ગહા દાનસીલાદિપટિપત્તિ, ઞાતત્થચરિયાલોકત્થચરિયાબુદ્ધત્થચરિયાનં તદન્તોગધત્તા. તથા યા ચિમા અટ્ઠ ચરિયા, સેય્યથિદં – પણિધિસમ્પન્નાનં ચતૂસુ ઇરિયાપથેસુ ઇરિયાપથચરિયા, ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારાનં અજ્ઝત્તિકાયતનેસુ આયતનચરિયા, અપ્પમાદવિહારીનં ચતૂસુ સતિપટ્ઠાનેસુ સતિચરિયા, અધિચિત્તમનુયુત્તાનં ચતૂસુ ઝાનેસુ સમાધિચરિયા, બુદ્ધિસમ્પન્નાનં ચતૂસુ અરિયસચ્ચેસુ ઞાણચરિયા, સમ્મા પટિપન્નાનં ચતૂસુ અરિયમગ્ગેસુ મગ્ગચરિયા, અધિગતફલાનં ચતૂસુ સામઞ્ઞફલેસુ પત્તિચરિયા, તિણ્ણં બુદ્ધાનં સબ્બસત્તેસુ લોકત્થચરિયાતિ. તત્થ પદેસતો દ્વિન્નં બોધિસત્તાનં પચ્ચેકબુદ્ધબુદ્ધસાવકાનઞ્ચ લોકત્થચરિયા, મહાબોધિસત્તાનં પન સમ્માસમ્બુદ્ધાનઞ્ચ નિપ્પદેસતો. વુત્તઞ્હેતં નિદ્દેસે (ચૂળનિ॰ ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૨૧; પટિ॰ મ॰ ૧.૧૯૭) ‘‘ચરિયાતિ અટ્ઠ ચરિયાયો ઇરિયાપથચરિયા આયતનચરિયા’’તિ વિત્થારો. ‘‘અધિમુચ્ચન્તો સદ્ધાય ચરતિ, પગ્ગણ્હન્તો વીરિયેન ચરતિ, ઉપટ્ઠહન્તો સતિયા ચરતિ, અવિક્ખિપન્તો સમાધિના ચરતિ, પજાનન્તો પઞ્ઞાય ચરતિ, વિજાનન્તો વિઞ્ઞાણેન ચરતિ, એવમ્પિ પટિપન્નસ્સ કુસલા ધમ્મા આયતન્તીતિ આયતનચરિયાય ચરતિ, એવમ્પિ પટિપન્નો વિસેસમધિગચ્છતીતિ વિસેસચરિયાય ચરતી’’તિ યા ઇમા અપરાપિ અટ્ઠ ચરિયા વુત્તા, તાસં સબ્બાસં પારમિતાસ્વેવ સમોરોધો વેદિતબ્બો. તેન વુત્તં ‘‘ચરિતન્તિ ચરિયા, સમત્તિંસપારમિસઙ્ગહા દાનસીલાદિપટિપત્તી’’તિ. હેતુચરિયાય એવ પન ઇધાધિપ્પેતત્તા મગ્ગચરિયાપત્તિચરિયાનં ઇધ અનવરોધો વેદિતબ્બો. તેન વુત્તં ‘‘સબ્બં તં બોધિપાચન’’ન્તિ.

    Yaṃ caritaṃ, sabbaṃ taṃ bodhipācananti ettha caritanti cariyā, samattiṃsapāramisaṅgahā dānasīlādipaṭipatti, ñātatthacariyālokatthacariyābuddhatthacariyānaṃ tadantogadhattā. Tathā yā cimā aṭṭha cariyā, seyyathidaṃ – paṇidhisampannānaṃ catūsu iriyāpathesu iriyāpathacariyā, indriyesu guttadvārānaṃ ajjhattikāyatanesu āyatanacariyā, appamādavihārīnaṃ catūsu satipaṭṭhānesu saticariyā, adhicittamanuyuttānaṃ catūsu jhānesu samādhicariyā, buddhisampannānaṃ catūsu ariyasaccesu ñāṇacariyā, sammā paṭipannānaṃ catūsu ariyamaggesu maggacariyā, adhigataphalānaṃ catūsu sāmaññaphalesu patticariyā, tiṇṇaṃ buddhānaṃ sabbasattesu lokatthacariyāti. Tattha padesato dvinnaṃ bodhisattānaṃ paccekabuddhabuddhasāvakānañca lokatthacariyā, mahābodhisattānaṃ pana sammāsambuddhānañca nippadesato. Vuttañhetaṃ niddese (cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 121; paṭi. ma. 1.197) ‘‘cariyāti aṭṭha cariyāyo iriyāpathacariyā āyatanacariyā’’ti vitthāro. ‘‘Adhimuccanto saddhāya carati, paggaṇhanto vīriyena carati, upaṭṭhahanto satiyā carati, avikkhipanto samādhinā carati, pajānanto paññāya carati, vijānanto viññāṇena carati, evampi paṭipannassa kusalā dhammā āyatantīti āyatanacariyāya carati, evampi paṭipanno visesamadhigacchatīti visesacariyāya caratī’’ti yā imā aparāpi aṭṭha cariyā vuttā, tāsaṃ sabbāsaṃ pāramitāsveva samorodho veditabbo. Tena vuttaṃ ‘‘caritanti cariyā, samattiṃsapāramisaṅgahā dānasīlādipaṭipattī’’ti. Hetucariyāya eva pana idhādhippetattā maggacariyāpatticariyānaṃ idha anavarodho veditabbo. Tena vuttaṃ ‘‘sabbaṃ taṃ bodhipācana’’nti.

    તત્થ સબ્બ-સદ્દો સબ્બસબ્બં આયતનસબ્બં સક્કાયસબ્બં પદેસસબ્બન્તિ ચતૂસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ. તથા હિ ‘‘સબ્બે ધમ્મા સબ્બાકારેન બુદ્ધસ્સ ભગવતો ઞાણમુખે આપાથમાગચ્છન્તી’’તિઆદીસુ (મહાનિ॰ ૧૫૬; ચૂળનિ॰ મોઘરાજમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૮૫) સબ્બસબ્બસ્મિં. ‘‘સબ્બં વો, ભિક્ખવે, દેસેસ્સામિ તં સુણાથ, કિઞ્ચ, ભિક્ખવે, સબ્બં ચક્ખુઞ્ચેવ રૂપા ચ…પે॰… મનો ચેવ ધમ્મા ચા’’તિ (સં॰ નિ॰ ૪.૨૩) એત્થ આયતનસબ્બસ્મિં. ‘‘સબ્બં સબ્બતો સઞ્જાનાતી’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૬) સક્કાયસબ્બસ્મિં. ‘‘સબ્બેસમ્પિ વો, સારિપુત્ત, સુભાસિતં પરિયાયેના’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૩૪૫) પદેસસબ્બસ્મિં. ઇધાપિ પદેસસબ્બસ્મિં એવ વેદિતબ્બો, બોધિસમ્ભારભૂતસ્સ ચરિતસ્સ અધિપ્પેતત્તા.

    Tattha sabba-saddo sabbasabbaṃ āyatanasabbaṃ sakkāyasabbaṃ padesasabbanti catūsu atthesu dissati. Tathā hi ‘‘sabbe dhammā sabbākārena buddhassa bhagavato ñāṇamukhe āpāthamāgacchantī’’tiādīsu (mahāni. 156; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85) sabbasabbasmiṃ. ‘‘Sabbaṃ vo, bhikkhave, desessāmi taṃ suṇātha, kiñca, bhikkhave, sabbaṃ cakkhuñceva rūpā ca…pe… mano ceva dhammā cā’’ti (saṃ. ni. 4.23) ettha āyatanasabbasmiṃ. ‘‘Sabbaṃ sabbato sañjānātī’’tiādīsu (ma. ni. 1.6) sakkāyasabbasmiṃ. ‘‘Sabbesampi vo, sāriputta, subhāsitaṃ pariyāyenā’’tiādīsu (ma. ni. 1.345) padesasabbasmiṃ. Idhāpi padesasabbasmiṃ eva veditabbo, bodhisambhārabhūtassa caritassa adhippetattā.

    બોધીતિ રુક્ખોપિ અરિયમગ્ગોપિ નિબ્બાનમ્પિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમ્પિ. ‘‘બોધિરુક્ખમૂલે પઠમાભિસમ્બુદ્ધો’’તિ (મહાવ॰ ૧; ઉદા॰ ૧) ચ ‘‘અન્તરા ચ ગયં અન્તરા ચ બોધિ’’ન્તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૮૫; મહાવ॰ ૧૧) ચ આગતટ્ઠાને બુજ્ઝતિ એત્થાતિ રુક્ખો બોધિ. ‘‘બોધિ વુચ્ચતિ ચતૂસુ મગ્ગેસુ ઞાણ’’ન્તિ (ચૂળનિ॰ ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૨૧) આગતટ્ઠાને ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ બુજ્ઝતિ એતેનાતિ અરિયમગ્ગો બોધિ. ‘‘પત્વાન બોધિં અમતં અસઙ્ખત’’ન્તિ આગતટ્ઠાને બુજ્ઝતિ એતસ્મિં નિમિત્તભૂતેતિ નિબ્બાનં બોધિ. ‘‘પપ્પોતિ બોધિં વરભૂરિમેધસો’’તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૨૧૭) આગતટ્ઠાને સબ્બે ધમ્મે સબ્બાકારેન બુજ્ઝતિ એતેનાતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં બોધિ. ઇધાપિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં અધિપ્પેતં. અરહત્તમગ્ગસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાનિ વા ઇધ બોધીતિ વેદિતબ્બાનિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૧), મહાબોધિયા અધિપ્પેતત્તા ભગવતો. આસવક્ખયઞાણપદટ્ઠાનઞ્હિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપદટ્ઠાનઞ્ચ આસવક્ખયઞાણં ‘‘મહાબોધી’’તિ વુચ્ચતિ. એત્થાયં સઙ્ખેપત્થો – યથાવુત્તકાલપરિચ્છેદે યં મમ દાનાસીલાદિપટિપત્તિસઙ્ખાતં ચરિતં, તં સબ્બં અનવસેસં મહાબોધિયા પાચનં સાધકં નિબ્બત્તકન્તિ. એતેન બોધિસમ્ભારાનં નિરન્તરભાવનં દસ્સેતિ. અથ વા સબ્બન્તિ એત્થન્તરે યથાવુત્તકાલપરિચ્છેદે યં ચરિતં, તં સબ્બં સકલમેવ અનવસેસં બોધિસમ્ભારભૂતમેવ. એતેન સબ્બસમ્ભારભાવનં દસ્સેતિ.

    Bodhīti rukkhopi ariyamaggopi nibbānampi sabbaññutaññāṇampi. ‘‘Bodhirukkhamūle paṭhamābhisambuddho’’ti (mahāva. 1; udā. 1) ca ‘‘antarā ca gayaṃ antarā ca bodhi’’nti (ma. ni. 1.285; mahāva. 11) ca āgataṭṭhāne bujjhati etthāti rukkho bodhi. ‘‘Bodhi vuccati catūsu maggesu ñāṇa’’nti (cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 121) āgataṭṭhāne cattāri ariyasaccāni bujjhati etenāti ariyamaggo bodhi. ‘‘Patvāna bodhiṃ amataṃ asaṅkhata’’nti āgataṭṭhāne bujjhati etasmiṃ nimittabhūteti nibbānaṃ bodhi. ‘‘Pappoti bodhiṃ varabhūrimedhaso’’ti (dī. ni. 3.217) āgataṭṭhāne sabbe dhamme sabbākārena bujjhati etenāti sabbaññutaññāṇaṃ bodhi. Idhāpi sabbaññutaññāṇaṃ adhippetaṃ. Arahattamaggasabbaññutaññāṇāni vā idha bodhīti veditabbāni (pārā. aṭṭha. 1.11), mahābodhiyā adhippetattā bhagavato. Āsavakkhayañāṇapadaṭṭhānañhi sabbaññutaññāṇaṃ sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānañca āsavakkhayañāṇaṃ ‘‘mahābodhī’’ti vuccati. Etthāyaṃ saṅkhepattho – yathāvuttakālaparicchede yaṃ mama dānāsīlādipaṭipattisaṅkhātaṃ caritaṃ, taṃ sabbaṃ anavasesaṃ mahābodhiyā pācanaṃ sādhakaṃ nibbattakanti. Etena bodhisambhārānaṃ nirantarabhāvanaṃ dasseti. Atha vā sabbanti etthantare yathāvuttakālaparicchede yaṃ caritaṃ, taṃ sabbaṃ sakalameva anavasesaṃ bodhisambhārabhūtameva. Etena sabbasambhārabhāvanaṃ dasseti.

    તસ્સો હિ બોધિસમ્ભારેસુ ભાવના સબ્બસમ્ભારભાવના નિરન્તરભાવના ચિરકાલભાવના સક્કચ્ચભાવના ચાતિ. તાસુ ‘‘કપ્પે ચ સતસહસ્સે, ચતુરો ચ અસઙ્ખિયે’’તિ ઇમિના ચિરકાલભાવના વુત્તા. યો ચેત્થ અચ્ચન્તસંયોગો, તેન પઠમે અત્થવિકપ્પે સબ્બગ્ગહણેન ચ નિરન્તરભાવના, દુતિયે અત્થવિકપ્પે સબ્બં ચરિત’’ન્તિ ઇમિના સબ્બસમ્ભારભાવના, બોધિપાચન’’ન્તિ ઇમિના સક્કચ્ચભાવના વુત્તા હોતિ, યથા તં ચરિતં સમ્માસમ્બોધિં પાચેતિ એવંભૂતભાવદીપનતો. તથા હિ તં ‘‘બોધિપાચન’’ન્તિ વત્તબ્બતં અરહતિ, ન અઞ્ઞથાતિ. કથં પનેત્થ બોધિચરિયાય નિરન્તરભાવો વેદિતબ્બો? યદિ ચિત્તનિરન્તરતાય તં ન યુજ્જતિ, ન હિ મહાબોધિસત્તાનં મહાભિનીહારતો ઉદ્ધં બોધિસમ્ભારસમ્ભરણચિત્તતો અઞ્ઞં ચિત્તં નપ્પવત્તતીતિ સક્કા વત્તું. અથ કિરિયમયચિત્તપ્પવત્તિં સન્ધાય વુચ્ચેય્ય, એવમ્પિ ન યુજ્જતિ, ન હિ સબ્બાનિ તેસં કિરિયમયચિત્તાનિ બોધિસમ્ભારસમ્ભરણવસેનેવ પવત્તન્તિ. એતેનેવ પયોગનિરન્તરતાપિ પટિક્ખિત્તાતિ દટ્ઠબ્બા. જાતિનિરન્તરતાય પન નિરન્તરભાવના વેદિતબ્બા. યસ્સઞ્હિ જાતિયં મહાબોધિસત્તેન મહાપણિધાનં નિબ્બત્તિતં, તતો પટ્ઠાય યાવ ચરિમત્તભાવા ન સા નામ જાતિ ઉપલબ્ભતિ, યા સબ્બેન સબ્બં બોધિસમ્ભારસમ્ભતા ન સિયા અન્તમસો દાનપારમિમત્તં ઉપાદાય. અયઞ્હિ નિયતિપત્થિતાનં બોધિસત્તાનં ધમ્મતા. યાવ ચ તે કમ્માદીસુ વસીભાવં ન પાપુણન્તિ, તાવ સપ્પદેસમ્પિ સમ્ભારેસુ પયોગમાપજ્જન્તિ. યદા પન સબ્બસો કમ્માદીસુ વસીભાવપ્પત્તા હોન્તિ, અથ તતો પટ્ઠાય નિપ્પદેસતો એવ બોધિસમ્ભારેસુ સમીહનં સાતચ્ચકિરિયા ચ સમ્પજ્જતિ. સક્કચ્ચકારિતા પન સબ્બકાલં હોતિ, એવં યેન યેન બોધિસત્તાનં તત્થ તત્થ યથાધિપ્પાયં સમિજ્ઝનં સમ્પજ્જતીતિ. એવમેતાય ગાથાય બોધિસમ્ભારેસુ સબ્બસમ્ભારભાવના ચિરકાલભાવના નિરન્તરભાવના સક્કચ્ચભાવના ચાતિ ચતસ્સોપિ ભાવના પકાસિતાતિ વેદિતબ્બા.

    Tasso hi bodhisambhāresubhāvanā sabbasambhārabhāvanā nirantarabhāvanā cirakālabhāvanā sakkaccabhāvanā cāti. Tāsu ‘‘kappe ca satasahasse, caturo ca asaṅkhiye’’ti iminā cirakālabhāvanā vuttā. Yo cettha accantasaṃyogo, tena paṭhame atthavikappe sabbaggahaṇena ca nirantarabhāvanā, dutiye atthavikappe sabbaṃ carita’’nti iminā sabbasambhārabhāvanā, bodhipācana’’nti iminā sakkaccabhāvanā vuttā hoti, yathā taṃ caritaṃ sammāsambodhiṃ pāceti evaṃbhūtabhāvadīpanato. Tathā hi taṃ ‘‘bodhipācana’’nti vattabbataṃ arahati, na aññathāti. Kathaṃ panettha bodhicariyāya nirantarabhāvo veditabbo? Yadi cittanirantaratāya taṃ na yujjati, na hi mahābodhisattānaṃ mahābhinīhārato uddhaṃ bodhisambhārasambharaṇacittato aññaṃ cittaṃ nappavattatīti sakkā vattuṃ. Atha kiriyamayacittappavattiṃ sandhāya vucceyya, evampi na yujjati, na hi sabbāni tesaṃ kiriyamayacittāni bodhisambhārasambharaṇavaseneva pavattanti. Eteneva payoganirantaratāpi paṭikkhittāti daṭṭhabbā. Jātinirantaratāya pana nirantarabhāvanā veditabbā. Yassañhi jātiyaṃ mahābodhisattena mahāpaṇidhānaṃ nibbattitaṃ, tato paṭṭhāya yāva carimattabhāvā na sā nāma jāti upalabbhati, yā sabbena sabbaṃ bodhisambhārasambhatā na siyā antamaso dānapāramimattaṃ upādāya. Ayañhi niyatipatthitānaṃ bodhisattānaṃ dhammatā. Yāva ca te kammādīsu vasībhāvaṃ na pāpuṇanti, tāva sappadesampi sambhāresu payogamāpajjanti. Yadā pana sabbaso kammādīsu vasībhāvappattā honti, atha tato paṭṭhāya nippadesato eva bodhisambhāresu samīhanaṃ sātaccakiriyā ca sampajjati. Sakkaccakāritā pana sabbakālaṃ hoti, evaṃ yena yena bodhisattānaṃ tattha tattha yathādhippāyaṃ samijjhanaṃ sampajjatīti. Evametāya gāthāya bodhisambhāresu sabbasambhārabhāvanā cirakālabhāvanā nirantarabhāvanā sakkaccabhāvanā cāti catassopi bhāvanā pakāsitāti veditabbā.

    તત્ર યસ્મા બોધિસત્તચરિતં બોધિસમ્ભારા બોધિચરિયા અગ્ગયાનં પારમિયોતિ અત્થતો એકં, બ્યઞ્જનમેવ નાનં, યસ્મા ચ પરતો વિભાગેન વક્ખમાનાનં દાનપારમિઆદીનં ચરિતન્તિ ઇદં અવિસેસવચનં, તસ્મા સબ્બબોધિસમ્ભારેસુ કોસલ્લજનનત્થં પારમિયો ઇધ સંવણ્ણેતબ્બા. તા પરતો પકિણ્ણકકથાયં સબ્બાકારેન સંવણ્ણયિસ્સામ.

    Tatra yasmā bodhisattacaritaṃ bodhisambhārā bodhicariyā aggayānaṃ pāramiyoti atthato ekaṃ, byañjanameva nānaṃ, yasmā ca parato vibhāgena vakkhamānānaṃ dānapāramiādīnaṃ caritanti idaṃ avisesavacanaṃ, tasmā sabbabodhisambhāresu kosallajananatthaṃ pāramiyo idha saṃvaṇṇetabbā. Tā parato pakiṇṇakakathāyaṃ sabbākārena saṃvaṇṇayissāma.

    . ઇતિ ભગવા અત્તનો બોધિસત્તભૂમિયં ચરિતં આરમ્ભતો પટ્ઠાય યાવ પરિયોસાના મહાબોધિયા પરિપાચનમેવાતિ અવિસેસતો દસ્સેત્વા ઇદાનિ તસ્સ પરમુક્કંસગમનેન અતિસયતો બોધિપરિપાચનભાવં દસ્સેતું ઇમસ્મિં ભદ્દકપ્પે કતિપયા પુબ્બચરિયા વિભાગતો વિભાવેન્તો ‘‘અતીતકપ્પે’’તિઆદિમાહ.

    2. Iti bhagavā attano bodhisattabhūmiyaṃ caritaṃ ārambhato paṭṭhāya yāva pariyosānā mahābodhiyā paripācanamevāti avisesato dassetvā idāni tassa paramukkaṃsagamanena atisayato bodhiparipācanabhāvaṃ dassetuṃ imasmiṃ bhaddakappe katipayā pubbacariyā vibhāgato vibhāvento ‘‘atītakappe’’tiādimāha.

    તત્થ અતીતકપ્પેતિ ઇતો પુરિમે પુરિમતરે વા સબ્બસ્મિં અતિક્કન્તે યથાવુત્તપરિચ્છેદે મહાકપ્પે, કપ્પાનં સતસહસ્સાધિકેસુ ચતૂસુ અસઙ્ખ્યેય્યેસૂતિ અત્થો. ચરિતન્તિ ચિણ્ણં દાનાદિપટિપત્તિં. ઠપયિત્વાતિ મુઞ્ચિત્વા અગ્ગહેત્વા, અવત્વાતિ અત્થો. ભવાભવેતિ ભવે ચ અભવે ચ, ‘‘ઇતિભવાભવકથ’’ન્તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૧૭) એત્થ હિ વુદ્ધિહાનિયો ભવાભવાતિ વુત્તા. ‘‘ઇતિભવાભવતઞ્ચ વીતિવત્તો’’તિ (ઉદા॰ ૨૦) એત્થ સમ્પત્તિવિપત્તિવુદ્ધિહાનિસસ્સતુચ્છેદપુઞ્ઞપાપાનિભવાભવાતિ અધિપ્પેતાનિ. ‘‘ઇતિભવાભવહેતુ વા, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો તણ્હા ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પજ્જતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૯; ઇતિવુ॰ ૧૦૫) એત્થ પન પણીતપણીતતરાનિ સપ્પિનવનીતાદિભેસજ્જાનિ ભવાભવાતિ અધિપ્પેતાનિ. સમ્પત્તિભવેસુ પણીતતરા પણીતતમા ભવાભવાતિપિ વદન્તિ એવ, તસ્મા ઇધાપિ સો એવ અત્થો વેદિતબ્બો, ખુદ્દકે ચેવ મહન્તે ચ ભવસ્મિન્તિ વુત્તં હોતિ. ઇમમ્હિ કપ્પેતિ ઇમસ્મિં ભદ્દકપ્પે. પવક્ખિસ્સન્તિ કથયિસ્સં. સુણોહીતિ ધમ્મસેનાપતિં સવને નિયોજેતિ. મેતિ મમ સન્તિકે, મમ ભાસતોતિ અત્થો.

    Tattha atītakappeti ito purime purimatare vā sabbasmiṃ atikkante yathāvuttaparicchede mahākappe, kappānaṃ satasahassādhikesu catūsu asaṅkhyeyyesūti attho. Caritanti ciṇṇaṃ dānādipaṭipattiṃ. Ṭhapayitvāti muñcitvā aggahetvā, avatvāti attho. Bhavābhaveti bhave ca abhave ca, ‘‘itibhavābhavakatha’’nti (dī. ni. 1.17) ettha hi vuddhihāniyo bhavābhavāti vuttā. ‘‘Itibhavābhavatañca vītivatto’’ti (udā. 20) ettha sampattivipattivuddhihānisassatucchedapuññapāpānibhavābhavāti adhippetāni. ‘‘Itibhavābhavahetu vā, bhikkhave, bhikkhuno taṇhā uppajjamānā uppajjatī’’ti (a. ni. 4.9; itivu. 105) ettha pana paṇītapaṇītatarāni sappinavanītādibhesajjāni bhavābhavāti adhippetāni. Sampattibhavesu paṇītatarā paṇītatamā bhavābhavātipi vadanti eva, tasmā idhāpi so eva attho veditabbo, khuddake ceva mahante ca bhavasminti vuttaṃ hoti. Imamhi kappeti imasmiṃ bhaddakappe. Pavakkhissanti kathayissaṃ. Suṇohīti dhammasenāpatiṃ savane niyojeti. Meti mama santike, mama bhāsatoti attho.

    નિદાનકથા નિટ્ઠિતા.

    Nidānakathā niṭṭhitā.

    ૧. અકિત્તિવગ્ગો

    1. Akittivaggo

    ૧. અકિત્તિચરિયાવણ્ણના

    1. Akitticariyāvaṇṇanā

    . એવં ભગવા આયસ્મતો સારિપુત્તત્થેરસ્સ સદેવમનુસ્સાય ચ પરિસાય અત્તનો પુબ્બચરિયાય સવને ઉસ્સાહં જનેત્વા ઇદાનિ તં પુબ્બચરિતં ભવન્તરપટિચ્છન્નં હત્થતલે આમલકં વિય પચ્ચક્ખં કરોન્તો ‘‘યદા અહં બ્રહારઞ્ઞે’’તિઆદિમાહ.

    3. Evaṃ bhagavā āyasmato sāriputtattherassa sadevamanussāya ca parisāya attano pubbacariyāya savane ussāhaṃ janetvā idāni taṃ pubbacaritaṃ bhavantarapaṭicchannaṃ hatthatale āmalakaṃ viya paccakkhaṃ karonto ‘‘yadā ahaṃ brahāraññe’’tiādimāha.

    તત્થ યદાતિ યસ્મિં કાલે. બ્રહારઞ્ઞેતિ મહાઅરઞ્ઞે, અરઞ્ઞાનિયં, મહન્તે વનેતિ અત્થો. સુઞ્ઞેતિ જનવિવિત્તે. વિપિનકાનનેતિ વિપિનભૂતે કાનને, પદદ્વયેનાપિ તસ્સ અરઞ્ઞસ્સ ગહનભાવમેવ દીપેતિ, સબ્બમેતં કારદીપં સન્ધાય વુત્તં. અજ્ઝોગાહેત્વાતિ અનુપવિસિત્વા. વિહરામીતિ દિબ્બબ્રહ્મઅરિયઆનેઞ્જવિહારેહિ સમુપ્પાદિતસુખવિસેસેન ઇરિયાપથવિહારેન સરીરદુક્ખં વિચ્છિન્દિત્વા હરામિ અત્તભાવં પવત્તેમિ. અકિત્તિ નામ તાપસોતિ એવંનામકો તાપસો હુત્વા યદા અહં તસ્મિં અરઞ્ઞે વિહરામીતિ અત્થો. સત્થા તદા અત્તનો અકિત્તિતાપસભાવં ધમ્મસેનાપતિસ્સ વદતિ. તત્રાયં અનુપુબ્બિકથા –

    Tattha yadāti yasmiṃ kāle. Brahāraññeti mahāaraññe, araññāniyaṃ, mahante vaneti attho. Suññeti janavivitte. Vipinakānaneti vipinabhūte kānane, padadvayenāpi tassa araññassa gahanabhāvameva dīpeti, sabbametaṃ kāradīpaṃ sandhāya vuttaṃ. Ajjhogāhetvāti anupavisitvā. Viharāmīti dibbabrahmaariyaāneñjavihārehi samuppāditasukhavisesena iriyāpathavihārena sarīradukkhaṃ vicchinditvā harāmi attabhāvaṃ pavattemi. Akitti nāma tāpasoti evaṃnāmako tāpaso hutvā yadā ahaṃ tasmiṃ araññe viharāmīti attho. Satthā tadā attano akittitāpasabhāvaṃ dhammasenāpatissa vadati. Tatrāyaṃ anupubbikathā –

    અતીતે કિર ઇમસ્મિંયેવ ભદ્દકપ્પે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે નામ રાજિનિ રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો અસીતિકોટિવિભવસ્સ બ્રાહ્મણમહાસાલસ્સ કુલે નિબ્બત્તિ, ‘‘અકિત્તી’’તિસ્સ નામં કરિંસુ. તસ્સ પદસા ગમનકાલે ભગિનીપિ જાયિ. ‘‘યસવતી’’તિસ્સા નામં કરિંસુ. સો સોળસવસ્સકાલે તક્કસિલં ગન્ત્વા સબ્બસિપ્પાનિ ઉગ્ગહેત્વા પચ્ચાગમાસિ. અથસ્સ માતાપિતરો કાલમકંસુ. સો તેસં પેતકિચ્ચાનિ કારેત્વા કતિપયદિવસાતિક્કમેન રતનાવલોકનં આયુત્તકપુરિસેહિ કારયમાનો ‘‘એત્તકં મત્તિકં, એત્તકં પેત્તિકં, એત્તકં પિતામહ’’ન્તિ સુત્વા સંવિગ્ગમાનસો હુત્વા ‘‘ઇદં ધનમેવ પઞ્ઞાયતિ, ન ધનસ્સ સંહારકા, સબ્બે ઇમં ધનં પહાયેવ ગતા, અહં પન નં આદાય ગમિસ્સામી’’તિ રાજાનં આપુચ્છિત્વા ભેરિં ચરાપેસિ – ‘‘ધનેન અત્થિકા અકિત્તિપણ્ડિતસ્સ ગેહં આગચ્છન્તૂ’’તિ.

    Atīte kira imasmiṃyeva bhaddakappe bārāṇasiyaṃ brahmadatte nāma rājini rajjaṃ kārente bodhisatto asītikoṭivibhavassa brāhmaṇamahāsālassa kule nibbatti, ‘‘akittī’’tissa nāmaṃ kariṃsu. Tassa padasā gamanakāle bhaginīpi jāyi. ‘‘Yasavatī’’tissā nāmaṃ kariṃsu. So soḷasavassakāle takkasilaṃ gantvā sabbasippāni uggahetvā paccāgamāsi. Athassa mātāpitaro kālamakaṃsu. So tesaṃ petakiccāni kāretvā katipayadivasātikkamena ratanāvalokanaṃ āyuttakapurisehi kārayamāno ‘‘ettakaṃ mattikaṃ, ettakaṃ pettikaṃ, ettakaṃ pitāmaha’’nti sutvā saṃviggamānaso hutvā ‘‘idaṃ dhanameva paññāyati, na dhanassa saṃhārakā, sabbe imaṃ dhanaṃ pahāyeva gatā, ahaṃ pana naṃ ādāya gamissāmī’’ti rājānaṃ āpucchitvā bheriṃ carāpesi – ‘‘dhanena atthikā akittipaṇḍitassa gehaṃ āgacchantū’’ti.

    સો સત્તાહં મહાદાનં પવત્તેત્વા ધને અખીયમાને ‘‘કિં મે ઇમાય ધનકીળાય, અત્થિકા ગણ્હિસ્સન્તી’’તિ નિવેસનદ્વારં વિવરિત્વા હિરઞ્ઞસુવણ્ણાદિભરિતે સારગબ્ભે વિવરાપેત્વા ‘‘દિન્નંયેવ હરન્તૂ’’તિ ગેહં પહાય ઞાતિપરિવટ્ટસ્સ પરિદેવન્તસ્સ ભગિનિં ગહેત્વા બારાણસિતો નિક્ખમિત્વા નદિં ઉત્તરિત્વા દ્વે તીણિ યોજનાનિ ગન્ત્વા પબ્બજિત્વા રમણીયે ભૂમિભાગે પણ્ણસાલં કરિત્વા વસતિ. યેન પન દ્વારેન તદા નિક્ખમિ, તં અકિત્તિદ્વારં નામ જાતં. યેન તિત્થેન નદિં ઓતિણ્ણો, તં અકિત્તિતિત્થં નામ જાતં. તસ્સ પબ્બજિતભાવં સુત્વા બહૂ મનુસ્સા ગામનિગમરાજધાનિવાસિનો તસ્સ ગુણેહિ આકડ્ઢિયમાનહદયા અનુપબ્બજિંસુ. મહાપરિવારો અહોસિ, મહાલાભસક્કારો નિબ્બત્તિ, બુદ્ધુપ્પાદો વિય અહોસિ. અથ મહાસત્તો ‘‘અયં લાભસક્કારો મહા, પરિવારોપિ મહન્તો, કાયવિવેકમત્તમ્પિ ઇધ ન લભતિ, મયા એકાકિના વિહરિતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા પરમપ્પિચ્છભાવતો વિવેકનિન્નતાય ચ કસ્સચિ અજાનાપેત્વા એકકોવ નિક્ખમિત્વા અનુપુબ્બેન દમિળરટ્ઠં પત્વા કાવીરપટ્ટનસમીપે ઉય્યાને વિહરન્તો ઝાનાભિઞ્ઞાયો નિબ્બત્તેસિ. તત્રાપિસ્સ મહાલાભસક્કારો ઉપ્પજ્જિ. સો તં જિગુચ્છન્તો છડ્ડેત્વા આકાસેન ગન્ત્વા કારદીપે ઓતરિ. તદા કારદીપો અહિદીપો નામ. સો તત્થ મહન્તં કારરુક્ખં ઉપનિસ્સાય પણ્ણસાલં માપેત્વા વાસં કપ્પેસિ. અપ્પિચ્છતાય પન કત્થચિ અગન્ત્વા તસ્સ રુક્ખસ્સ ફલકાલે ફલાનિ ખાદન્તો ફલે અસતિ પત્તાનિ ઉદકસિત્તાનિ ખાદન્તો ઝાનસમાપત્તીહિ વીતિનામેસિ.

    So sattāhaṃ mahādānaṃ pavattetvā dhane akhīyamāne ‘‘kiṃ me imāya dhanakīḷāya, atthikā gaṇhissantī’’ti nivesanadvāraṃ vivaritvā hiraññasuvaṇṇādibharite sāragabbhe vivarāpetvā ‘‘dinnaṃyeva harantū’’ti gehaṃ pahāya ñātiparivaṭṭassa paridevantassa bhaginiṃ gahetvā bārāṇasito nikkhamitvā nadiṃ uttaritvā dve tīṇi yojanāni gantvā pabbajitvā ramaṇīye bhūmibhāge paṇṇasālaṃ karitvā vasati. Yena pana dvārena tadā nikkhami, taṃ akittidvāraṃ nāma jātaṃ. Yena titthena nadiṃ otiṇṇo, taṃ akittititthaṃ nāma jātaṃ. Tassa pabbajitabhāvaṃ sutvā bahū manussā gāmanigamarājadhānivāsino tassa guṇehi ākaḍḍhiyamānahadayā anupabbajiṃsu. Mahāparivāro ahosi, mahālābhasakkāro nibbatti, buddhuppādo viya ahosi. Atha mahāsatto ‘‘ayaṃ lābhasakkāro mahā, parivāropi mahanto, kāyavivekamattampi idha na labhati, mayā ekākinā viharituṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā paramappicchabhāvato vivekaninnatāya ca kassaci ajānāpetvā ekakova nikkhamitvā anupubbena damiḷaraṭṭhaṃ patvā kāvīrapaṭṭanasamīpe uyyāne viharanto jhānābhiññāyo nibbattesi. Tatrāpissa mahālābhasakkāro uppajji. So taṃ jigucchanto chaḍḍetvā ākāsena gantvā kāradīpe otari. Tadā kāradīpo ahidīpo nāma. So tattha mahantaṃ kārarukkhaṃ upanissāya paṇṇasālaṃ māpetvā vāsaṃ kappesi. Appicchatāya pana katthaci agantvā tassa rukkhassa phalakāle phalāni khādanto phale asati pattāni udakasittāni khādanto jhānasamāpattīhi vītināmesi.

    તસ્સ સીલતેજેન સક્કસ્સ પણ્ડુકમ્બલસિલાસનં ઉણ્હાકારં દસ્સેસિ. સક્કો ‘‘કો નુ ખો મં ઇમમ્હા ઠાના ચાવેતુકામો’’તિ આવજ્જેન્તો પણ્ડિતં દિસ્વા ‘‘કિમત્થં નુ ખો અયં તાપસો એવં દુક્કરં તપં ચરતિ, સક્કત્તં નુ ખો પત્થેતિ, ઉદાહુ અઞ્ઞં, વીમંસિસ્સામિ નં. અયઞ્હિ સુવિસુદ્ધકાયવચીમનોસમાચારો જીવિતે નિરપેક્ખો ઉદકસિત્તાનિ કારપત્તાનિ ખાદતિ, સચે સક્કત્તં પત્થેતિ અત્તનો સિત્તાનિ કારપત્તાનિ મય્હં દસ્સતિ, નો ચે, ન દસ્સતી’’તિ બ્રાહ્મણવણ્ણેન તસ્સ સન્તિકં અગમાસિ . બોધિસત્તોપિ કારપત્તાનિ સેદેત્વા ‘‘સીતલીભૂતાનિ ખાદિસ્સામી’’તિ પણ્ણસાલદ્વારે નિસીદિ. અથસ્સ પુરતો સક્કો બ્રાહ્મણરૂપેન ભિક્ખાય અત્થિકો હુત્વા અટ્ઠાસિ. મહાસત્તો તં દિસ્વા ‘‘લાભા વત મે, સુલદ્ધં વત મે, ચિરસ્સં વત મે યાચકો દિટ્ઠો’’તિ સોમનસ્સપ્પત્તો હુત્વા ‘‘અજ્જ મમ મનોરથં મત્થકં પાપેત્વા દાનં દસ્સામી’’તિ પક્કભાજનેનેવ આદાય ગન્ત્વા દાનપારમિં આવજ્જેત્વા અત્તનો અસેસેત્વાવ તસ્સ ભિક્ખાભાજને પક્ખિપિ. સક્કો તં ગહેત્વા થોકં ગન્ત્વા અન્તરધાયિ. મહાસત્તોપિ તસ્સ દત્વા પુન પરિયેટ્ઠિં અનાપજ્જિત્વા તેનેવ પીતિસુખેન વીતિનામેસિ.

    Tassa sīlatejena sakkassa paṇḍukambalasilāsanaṃ uṇhākāraṃ dassesi. Sakko ‘‘ko nu kho maṃ imamhā ṭhānā cāvetukāmo’’ti āvajjento paṇḍitaṃ disvā ‘‘kimatthaṃ nu kho ayaṃ tāpaso evaṃ dukkaraṃ tapaṃ carati, sakkattaṃ nu kho pattheti, udāhu aññaṃ, vīmaṃsissāmi naṃ. Ayañhi suvisuddhakāyavacīmanosamācāro jīvite nirapekkho udakasittāni kārapattāni khādati, sace sakkattaṃ pattheti attano sittāni kārapattāni mayhaṃ dassati, no ce, na dassatī’’ti brāhmaṇavaṇṇena tassa santikaṃ agamāsi . Bodhisattopi kārapattāni sedetvā ‘‘sītalībhūtāni khādissāmī’’ti paṇṇasāladvāre nisīdi. Athassa purato sakko brāhmaṇarūpena bhikkhāya atthiko hutvā aṭṭhāsi. Mahāsatto taṃ disvā ‘‘lābhā vata me, suladdhaṃ vata me, cirassaṃ vata me yācako diṭṭho’’ti somanassappatto hutvā ‘‘ajja mama manorathaṃ matthakaṃ pāpetvā dānaṃ dassāmī’’ti pakkabhājaneneva ādāya gantvā dānapāramiṃ āvajjetvā attano asesetvāva tassa bhikkhābhājane pakkhipi. Sakko taṃ gahetvā thokaṃ gantvā antaradhāyi. Mahāsattopi tassa datvā puna pariyeṭṭhiṃ anāpajjitvā teneva pītisukhena vītināmesi.

    દુતિયદિવસે પન કારપત્તાનિ પચિત્વા ‘‘હિય્યો દક્ખિણેય્યં અલભિં, અજ્જ નુ ખો કથ’’ન્તિ પણ્ણસાલદ્વારે નિસીદિ. સક્કોપિ તથેવ આગમિ. મહાસત્તો પુનપિ તથેવ દત્વા વીતિનામેસિ. તતિયદિવસે ચ તથેવ દત્વા ‘‘અહો વત મે લાભા, બહું વત પુઞ્ઞં પસવામિ, સચાહં દક્ખિણેય્યં લભેય્યં, એવમેવ માસમ્પિ દ્વેમાસમ્પિ દાનં દદેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેસિ. તીસુપિ દિવસેસુ ‘‘તેન દાનેન ન લાભસક્કારસિલોકં ન ચક્કવત્તિસમ્પત્તિં ન સક્કસમ્પત્તિં ન બ્રહ્મસમ્પત્તિં ન સાવકબોધિં ન પચ્ચેકબોધિં પત્થેમિ, અપિ ચ ઇદં મે દાનં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયો હોતૂ’’તિ યથાધિકારં ચિત્તં ઠપેસિ. તેન વુત્તં –

    Dutiyadivase pana kārapattāni pacitvā ‘‘hiyyo dakkhiṇeyyaṃ alabhiṃ, ajja nu kho katha’’nti paṇṇasāladvāre nisīdi. Sakkopi tatheva āgami. Mahāsatto punapi tatheva datvā vītināmesi. Tatiyadivase ca tatheva datvā ‘‘aho vata me lābhā, bahuṃ vata puññaṃ pasavāmi, sacāhaṃ dakkhiṇeyyaṃ labheyyaṃ, evameva māsampi dvemāsampi dānaṃ dadeyya’’nti cintesi. Tīsupi divasesu ‘‘tena dānena na lābhasakkārasilokaṃ na cakkavattisampattiṃ na sakkasampattiṃ na brahmasampattiṃ na sāvakabodhiṃ na paccekabodhiṃ patthemi, api ca idaṃ me dānaṃ sabbaññutaññāṇassa paccayo hotū’’ti yathādhikāraṃ cittaṃ ṭhapesi. Tena vuttaṃ –

    .

    4.

    ‘‘તદા મં તપતેજેન, સન્તત્તો તિદિવાભિભૂ;

    ‘‘Tadā maṃ tapatejena, santatto tidivābhibhū;

    ધારેન્તો બ્રાહ્મણવણ્ણં, ભિક્ખાય મં ઉપાગમિ.

    Dhārento brāhmaṇavaṇṇaṃ, bhikkhāya maṃ upāgami.

    .

    5.

    ‘‘પવના આભતં પણ્ણં, અતેલઞ્ચ અલોણિકં;

    ‘‘Pavanā ābhataṃ paṇṇaṃ, atelañca aloṇikaṃ;

    મમ દ્વારે ઠિતં દિસ્વા, સકટાહેન આકિરિં.

    Mama dvāre ṭhitaṃ disvā, sakaṭāhena ākiriṃ.

    .

    6.

    ‘‘તસ્સ દત્વાનહં પણ્ણં, નિકુજ્જિત્વાન ભાજનં;

    ‘‘Tassa datvānahaṃ paṇṇaṃ, nikujjitvāna bhājanaṃ;

    પુનેસનં જહિત્વાન, પાવિસિં પણ્ણસાલકં.

    Punesanaṃ jahitvāna, pāvisiṃ paṇṇasālakaṃ.

    .

    7.

    ‘‘દુતિયમ્પિ તતિયમ્પિ, ઉપગઞ્છિ મમન્તિકં;

    ‘‘Dutiyampi tatiyampi, upagañchi mamantikaṃ;

    અકમ્પિતો અનોલગ્ગો, એવમેવમદાસહં.

    Akampito anolaggo, evamevamadāsahaṃ.

    .

    8.

    ‘‘ન મે તપ્પચ્ચયા અત્થિ, સરીરસ્મિં વિવણ્ણિયં;

    ‘‘Na me tappaccayā atthi, sarīrasmiṃ vivaṇṇiyaṃ;

    પીતિસુખેન રતિયા, વીતિનામેમિ તં દિવં.

    Pītisukhena ratiyā, vītināmemi taṃ divaṃ.

    .

    9.

    ‘‘યદિ માસમ્પિ દ્વેમાસં, દક્ખિણેય્યં વરં લભે;

    ‘‘Yadi māsampi dvemāsaṃ, dakkhiṇeyyaṃ varaṃ labhe;

    અકમ્પિતો અનોલીનો, દદેય્યં દાનમુત્તમં.

    Akampito anolīno, dadeyyaṃ dānamuttamaṃ.

    ૧૦.

    10.

    ‘‘ન તસ્સ દાનં દદમાનો, યસં લાભઞ્ચ પત્થયિં;

    ‘‘Na tassa dānaṃ dadamāno, yasaṃ lābhañca patthayiṃ;

    સબ્બઞ્ઞુતં પત્થયાનો, તાનિ કમ્માનિ આચરિ’’ન્તિ.

    Sabbaññutaṃ patthayāno, tāni kammāni ācari’’nti.

    તત્થ તદાતિ યદા અહં અકિત્તિનામકો તાપસો હુત્વા તસ્મિં દીપે કારારઞ્ઞે વિહરામિ, તદા . ન્તિ મમ. તપતેજેનાતિ સીલપારમિતાનુભાવેન. સીલઞ્હિ દુચ્ચરિતસંકિલેસસ્સ તપનતો ‘‘તપો’’તિ વુચ્ચતિ, નેક્ખમ્મવીરિયપારમિતાનુભાવેન વા. તાપિ હિ તણ્હાસંકિલેસસ્સ કોસજ્જસ્સ ચ તપનતો ‘‘તપો’’તિ વુચ્ચતિ, ઉક્કંસગતા ચ તા બોધિસત્તસ્સ ઇમસ્મિં અત્તભાવેતિ. ખન્તિસંવરસ્સ ચાપિ પરમુક્કંસગમનતો ‘‘ખન્તિપારમિતાનુભાવેના’’તિપિ વત્તું વટ્ટતેવ. ‘‘ખન્તી પરમં તપો’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૯૦; ધ॰ પ॰ ૧૮૪) હિ વુત્તં. સન્તત્તોતિ યથાવુત્તગુણાનુભાવજનિતેન ધમ્મતાસિદ્ધેન પણ્ડુકમ્બલસિલાસનસ્સ ઉણ્હાકારેન સન્તાપિતો. તિદિવાભિભૂતિ દેવલોકાધિપતિ, સક્કોતિ અત્થો. પણ્ણસાલાય સમીપે ગહિતમ્પિ કારપણ્ણં પણ્ણસાલાય અરઞ્ઞમજ્ઝગતત્તા ‘‘પવના આભત’’ન્તિ વુત્તં.

    Tattha tadāti yadā ahaṃ akittināmako tāpaso hutvā tasmiṃ dīpe kārāraññe viharāmi, tadā . Manti mama. Tapatejenāti sīlapāramitānubhāvena. Sīlañhi duccaritasaṃkilesassa tapanato ‘‘tapo’’ti vuccati, nekkhammavīriyapāramitānubhāvena vā. Tāpi hi taṇhāsaṃkilesassa kosajjassa ca tapanato ‘‘tapo’’ti vuccati, ukkaṃsagatā ca tā bodhisattassa imasmiṃ attabhāveti. Khantisaṃvarassa cāpi paramukkaṃsagamanato ‘‘khantipāramitānubhāvenā’’tipi vattuṃ vaṭṭateva. ‘‘Khantī paramaṃ tapo’’ti (dī. ni. 2.90; dha. pa. 184) hi vuttaṃ. Santattoti yathāvuttaguṇānubhāvajanitena dhammatāsiddhena paṇḍukambalasilāsanassa uṇhākārena santāpito. Tidivābhibhūti devalokādhipati, sakkoti attho. Paṇṇasālāya samīpe gahitampi kārapaṇṇaṃ paṇṇasālāya araññamajjhagatattā ‘‘pavanā ābhata’’nti vuttaṃ.

    અતેલઞ્ચ અલોણિકન્તિ દેય્યધમ્મસ્સ અનુળારભાવેપિ અજ્ઝાસયસમ્પત્તિયા દાનધમ્મસ્સ મહાજુતિકભાવં દસ્સેતું વુત્તં. મમ દ્વારેતિ મય્હં પણ્ણસાલાય દ્વારે. સકટાહેન આકિરિન્તિ ઇમિના અત્તનો કિઞ્ચિપિ અસેસેત્વા દિન્નભાવં દસ્સેતિ.

    Atelañca aloṇikanti deyyadhammassa anuḷārabhāvepi ajjhāsayasampattiyā dānadhammassa mahājutikabhāvaṃ dassetuṃ vuttaṃ. Mama dvāreti mayhaṃ paṇṇasālāya dvāre. Sakaṭāhena ākirinti iminā attano kiñcipi asesetvā dinnabhāvaṃ dasseti.

    પુનેસનં જહિત્વાનાતિ ‘‘એકદિવસં દ્વિક્ખત્તું ઘાસેસનં ન સલ્લેખ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા દાનપીતિયા તિત્તો વિય હુત્વા તસ્મિં દિવસે પુન આહારપરિયેટ્ઠિં અકત્વા.

    Punesanaṃ jahitvānāti ‘‘ekadivasaṃ dvikkhattuṃ ghāsesanaṃ na sallekha’’nti cintetvā dānapītiyā titto viya hutvā tasmiṃ divase puna āhārapariyeṭṭhiṃ akatvā.

    અકમ્પિતોતિ સુદૂરવિક્ખમ્ભિતત્તા મચ્છરિયેન અચલિતો દાનજ્ઝાસયતો ચલનમત્તમ્પિ અકારિતો. અનોલગ્ગોતિ લોભવસેન ઈસકમ્પિ અલગ્ગો. તતિયમ્પીતિ પિ-સદ્દેન દુતિયમ્પીતિ ઇમં સમ્પિણ્ડેતિ. એવમેવમદાસહન્તિ યથા પઠમં, એવમેવં દુતિયમ્પિ, તતિયમ્પિ અદાસિં અહં.

    Akampitoti sudūravikkhambhitattā macchariyena acalito dānajjhāsayato calanamattampi akārito. Anolaggoti lobhavasena īsakampi alaggo. Tatiyampīti pi-saddena dutiyampīti imaṃ sampiṇḍeti. Evamevamadāsahanti yathā paṭhamaṃ, evamevaṃ dutiyampi, tatiyampi adāsiṃ ahaṃ.

    ન મે તપ્પચ્ચયાતિ ગાથાય વુત્તમેવત્થં પાકટં કરોતિ. તત્થ તપ્પચ્ચયાતિ દાનપચ્ચયા તીસુ દિવસેસુ છિન્નાહારતાય સરીરસ્મિં યેન વેવણ્ણિયેન ભવિતબ્બં, તમ્પિ મે સરીરસ્મિં વિવણ્ણિયં દાનપચ્ચયાયેવ નત્થિ . કસ્મા? દાનવિસયેન પીતિસુખેન દાનવિસયાય એવ ચ રતિયા. વીતિનામેમિ તં દિવન્તિ તં સકલં તિમત્તદિવસં વીતિનામેમિ, ન કેવલઞ્ચ તીણિ એવ દિવસાનિ, અથ ખો માસદ્વિમાસમત્તમ્પિ કાલં, એવમેવ દાતું પહોમીતિ દસ્સેતું ‘‘યદિ માસમ્પી’’તિઆદિ વુત્તં. અનોલીનોતિ અલીનચિત્તો, દાને અસઙ્કુચિતચિત્તોતિ અત્થો.

    Na me tappaccayāti gāthāya vuttamevatthaṃ pākaṭaṃ karoti. Tattha tappaccayāti dānapaccayā tīsu divasesu chinnāhāratāya sarīrasmiṃ yena vevaṇṇiyena bhavitabbaṃ, tampi me sarīrasmiṃ vivaṇṇiyaṃ dānapaccayāyeva natthi . Kasmā? Dānavisayena pītisukhena dānavisayāya eva ca ratiyā. Vītināmemi taṃ divanti taṃ sakalaṃ timattadivasaṃ vītināmemi, na kevalañca tīṇi eva divasāni, atha kho māsadvimāsamattampi kālaṃ, evameva dātuṃ pahomīti dassetuṃ ‘‘yadi māsampī’’tiādi vuttaṃ. Anolīnoti alīnacitto, dāne asaṅkucitacittoti attho.

    તસ્સાતિ બ્રાહ્મણરૂપેન આગતસ્સ સક્કસ્સ. યસન્તિ કિત્તિં, પરિવારસમ્પત્તિં વા. લાભઞ્ચાતિ દેવમનુસ્સેસુ ચક્કવત્તિઆદિભાવેન લદ્ધબ્બં લાભં વા ન પત્થયિં. અથ ખો સબ્બઞ્ઞુતં સમ્માસમ્બોધિં પત્થયાનો આકઙ્ખમાનો તાનિ તીસુ દિવસેસુ અનેકવારં ઉપ્પન્નાનિ દાનમયાનિ પુઞ્ઞકમ્માનિ દાનસ્સ વા પરિવારભૂતાનિ કાયસુચરિતાદીનિ પુઞ્ઞકમ્માનિ આચરિં અકાસિન્તિ.

    Tassāti brāhmaṇarūpena āgatassa sakkassa. Yasanti kittiṃ, parivārasampattiṃ vā. Lābhañcāti devamanussesu cakkavattiādibhāvena laddhabbaṃ lābhaṃ vā na patthayiṃ. Atha kho sabbaññutaṃ sammāsambodhiṃ patthayāno ākaṅkhamāno tāni tīsu divasesu anekavāraṃ uppannāni dānamayāni puññakammāni dānassa vā parivārabhūtāni kāyasucaritādīni puññakammāni ācariṃ akāsinti.

    ઇતિ ભગવા તસ્મિં અત્તભાવે અત્તનો સુદુક્કરં પુઞ્ઞચરિતમત્તમેવ ઇધ મહાથેરસ્સ પકાસેસિ. જાતકદેસનાયં પન ચતુત્થદિવસે સક્કસ્સ ઉપસઙ્કમિત્વા બોધિસત્તસ્સ અજ્ઝાસયજાનનં વરેન ઉપનિમન્તના બોધિસત્તસ્સ વરસમ્પટિચ્છનસીસેન ધમ્મદેસના દેય્યધમ્મદક્ખિણેય્યાનં પુન સક્કસ્સ અનાગમનસ્સ ચ આકઙ્ખમાનતા ચ પકાસિતા. વુત્તઞ્હેતં –

    Iti bhagavā tasmiṃ attabhāve attano sudukkaraṃ puññacaritamattameva idha mahātherassa pakāsesi. Jātakadesanāyaṃ pana catutthadivase sakkassa upasaṅkamitvā bodhisattassa ajjhāsayajānanaṃ varena upanimantanā bodhisattassa varasampaṭicchanasīsena dhammadesanā deyyadhammadakkhiṇeyyānaṃ puna sakkassa anāgamanassa ca ākaṅkhamānatā ca pakāsitā. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘અકિત્તિં દિસ્વાન સમ્મન્તં, સક્કો ભૂતપતી બ્રવિ;

    ‘‘Akittiṃ disvāna sammantaṃ, sakko bhūtapatī bravi;

    કિં પત્થયં મહાબ્રહ્મે, એકો સમ્મસિ ઘમ્મનિ.

    Kiṃ patthayaṃ mahābrahme, eko sammasi ghammani.

    ‘‘દુક્ખો પુનબ્ભવો સક્ક, સરીરસ્સ ચ ભેદનં;

    ‘‘Dukkho punabbhavo sakka, sarīrassa ca bhedanaṃ;

    સમ્મોહમરણં દુક્ખં, તસ્મા સમ્મામિ, વાસવ.

    Sammohamaraṇaṃ dukkhaṃ, tasmā sammāmi, vāsava.

    ‘‘એતસ્મિં તે સુલપિતે, પતિરૂપે સુભાસિતે;

    ‘‘Etasmiṃ te sulapite, patirūpe subhāsite;

    વરં કસ્સપ તે દમ્મિ, યં કિઞ્ચિ મનસિચ્છસિ.

    Varaṃ kassapa te dammi, yaṃ kiñci manasicchasi.

    ‘‘વરઞ્ચે મે અદો સક્ક, સબ્બભૂતાનમિસ્સર;

    ‘‘Varañce me ado sakka, sabbabhūtānamissara;

    યેન પુત્તે ચ દારે ચ, ધનધઞ્ઞં પિયાનિ ચ;

    Yena putte ca dāre ca, dhanadhaññaṃ piyāni ca;

    લદ્ધા નરા ન તપ્પન્તિ, સો લોભો ન મયી વસે.

    Laddhā narā na tappanti, so lobho na mayī vase.

    એતસ્મિં તે સુલપિતે…પે॰… મનસિચ્છસિ.

    Etasmiṃ te sulapite…pe… manasicchasi.

    ‘‘વરઞ્ચે મે અદો સક્ક, સબ્બભૂતાનમિસ્સર;

    ‘‘Varañce me ado sakka, sabbabhūtānamissara;

    ખેત્તં વત્થું હિરઞ્ઞઞ્ચ, ગવાસ્સં દાસપોરિસં;

    Khettaṃ vatthuṃ hiraññañca, gavāssaṃ dāsaporisaṃ;

    યેન જાતેન જીયન્તિ, સો દોસો ન મયી વસે.

    Yena jātena jīyanti, so doso na mayī vase.

    ‘‘એતસ્મિં તે સુલપિતે…પે॰… મનસિચ્છસિ.

    ‘‘Etasmiṃ te sulapite…pe… manasicchasi.

    ‘‘વરઞ્ચે મે અદો સક્ક, સબ્બભૂતાનમિસ્સર;

    ‘‘Varañce me ado sakka, sabbabhūtānamissara;

    બાલં ન પસ્સે ન સુણે, ન ચ બાલેન સંવસે;

    Bālaṃ na passe na suṇe, na ca bālena saṃvase;

    બાલેનલ્લાપસલ્લાપં, ન કરે ન ચ રોચયે.

    Bālenallāpasallāpaṃ, na kare na ca rocaye.

    ‘‘કિં નુ તે અકરં બાલો, વદ કસ્સપ કારણં;

    ‘‘Kiṃ nu te akaraṃ bālo, vada kassapa kāraṇaṃ;

    કેન કસ્સપ બાલસ્સ, દસ્સનં નાભિકઙ્ખસિ.

    Kena kassapa bālassa, dassanaṃ nābhikaṅkhasi.

    ‘‘અનયં નયતિ દુમ્મેધો, અધુરાયં નિયુઞ્જતિ;

    ‘‘Anayaṃ nayati dummedho, adhurāyaṃ niyuñjati;

    દુન્નયો સેય્યસો હોતિ, સમ્મા વુત્તો પકુપ્પતિ;

    Dunnayo seyyaso hoti, sammā vutto pakuppati;

    વિનયં સો ન જાનાતિ, સાધુ તસ્સ અદસ્સનં.

    Vinayaṃ so na jānāti, sādhu tassa adassanaṃ.

    ‘‘એતસ્મિં તે સુલપિતે…પે॰… મનસિચ્છસિ.

    ‘‘Etasmiṃ te sulapite…pe… manasicchasi.

    ‘‘વરઞ્ચે મે અદો સક્ક, સબ્બભૂતાનમિસ્સર;

    ‘‘Varañce me ado sakka, sabbabhūtānamissara;

    ધીરં પસ્સે સુણે ધીરં, ધીરેન સહ સંવસે;

    Dhīraṃ passe suṇe dhīraṃ, dhīrena saha saṃvase;

    ધીરેનલ્લાપસલ્લાપં, તં કરે તઞ્ચ રોચયે.

    Dhīrenallāpasallāpaṃ, taṃ kare tañca rocaye.

    ‘‘કિં નુ તે અકરં ધીરો, વદ કસ્સપ કારણં;

    ‘‘Kiṃ nu te akaraṃ dhīro, vada kassapa kāraṇaṃ;

    કેન કસ્સપ ધીરસ્સ, દસ્સનં અભિકઙ્ખસિ.

    Kena kassapa dhīrassa, dassanaṃ abhikaṅkhasi.

    ‘‘નયં નયતિ મેધાવી, અધુરાયં ન યુઞ્જતિ;

    ‘‘Nayaṃ nayati medhāvī, adhurāyaṃ na yuñjati;

    સુનયો સેય્યસો હોતિ, સમ્મા વુત્તો ન કુપ્પતિ;

    Sunayo seyyaso hoti, sammā vutto na kuppati;

    વિનયં સો પજાનાતિ, સાધુ તેન સમાગમો.

    Vinayaṃ so pajānāti, sādhu tena samāgamo.

    ‘‘એતસ્મિં તે સુલપિતે…પે॰… મનસિચ્છસિ.

    ‘‘Etasmiṃ te sulapite…pe… manasicchasi.

    ‘‘વરઞ્ચે મે અદો સક્ક, સબ્બભૂતાનમિસ્સર;

    ‘‘Varañce me ado sakka, sabbabhūtānamissara;

    તતો રત્યા વિવસાને, સૂરિયુગ્ગમનં પતિ;

    Tato ratyā vivasāne, sūriyuggamanaṃ pati;

    દિબ્બા ભક્ખા પાતુભવેય્યું, સીલવન્તો ચ યાચકા.

    Dibbā bhakkhā pātubhaveyyuṃ, sīlavanto ca yācakā.

    ‘‘દદતો મે ન ખીયેથ, દત્વા નાનુતપેય્યહં;

    ‘‘Dadato me na khīyetha, datvā nānutapeyyahaṃ;

    દદં ચિત્તં પસાદેય્યં, એતં સક્ક વરં વરે.

    Dadaṃ cittaṃ pasādeyyaṃ, etaṃ sakka varaṃ vare.

    ‘‘એતસ્મિં તે સુલપિતે…પે॰… મનસિચ્છસિ.

    ‘‘Etasmiṃ te sulapite…pe… manasicchasi.

    ‘‘વરઞ્ચે મે અદો સક્ક, સબ્બભૂતાનમિસ્સર;

    ‘‘Varañce me ado sakka, sabbabhūtānamissara;

    ન મં પુન ઉપેય્યાસિ, એતં સક્ક વરં વરે.

    Na maṃ puna upeyyāsi, etaṃ sakka varaṃ vare.

    ‘‘બહૂહિ વતચરિયાહિ, નરા ચ અથ નારિયો;

    ‘‘Bahūhi vatacariyāhi, narā ca atha nāriyo;

    દસ્સનં અભિકઙ્ખન્તિ, કિં નુ મે દસ્સને ભયં.

    Dassanaṃ abhikaṅkhanti, kiṃ nu me dassane bhayaṃ.

    ‘‘તં તાદિસં દેવવણ્ણં, સબ્બકામસમિદ્ધિનં;

    ‘‘Taṃ tādisaṃ devavaṇṇaṃ, sabbakāmasamiddhinaṃ;

    દિસ્વા તપો પમજ્જેય્યં, એતં તે દસ્સને ભય’’ન્તિ. (જા॰ ૧.૧૩.૮૩-૧૦૩);

    Disvā tapo pamajjeyyaṃ, etaṃ te dassane bhaya’’nti. (jā. 1.13.83-103);

    અથ સક્કો ‘‘સાધુ, ભન્તે, ન તે ઇતો પટ્ઠાય સન્તિકં આગમિસ્સામી’’તિ તં અભિવાદેત્વા પક્કામિ. મહાસત્તો યાવજીવં તત્થેવ વસન્તો આયુપરિયોસાને બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તિ.

    Atha sakko ‘‘sādhu, bhante, na te ito paṭṭhāya santikaṃ āgamissāmī’’ti taṃ abhivādetvā pakkāmi. Mahāsatto yāvajīvaṃ tattheva vasanto āyupariyosāne brahmaloke nibbatti.

    અનુરુદ્ધત્થેરો તદા સક્કો અહોસિ, લોકનાથો અકિત્તિપણ્ડિતો.

    Anuruddhatthero tadā sakko ahosi, lokanātho akittipaṇḍito.

    તસ્સ મહાભિનિક્ખમનસદિસં નિક્ખન્તત્તા નેક્ખમ્મપારમી. સુવિસુદ્ધસીલાચારતાય સીલપારમી. કામવિતક્કાદીનં સુટ્ઠુ વિક્ખમ્ભિતત્તા વીરિયપારમી. ખન્તિસંવરસ્સ પરમુક્કંસગમનતો ખન્તિપારમી. પટિઞ્ઞાનુરૂપં પટિપત્તિયા સચ્ચપારમી. સબ્બત્થ અચલસમાદાનાધિટ્ઠાનેન અધિટ્ઠાનપારમી. સબ્બસત્તેસુ હિતજ્ઝાસયેન મેત્તાપારમી. સત્તસઙ્ખારકતવિપ્પકારેસુ મજ્ઝત્તભાવપ્પત્તિયા ઉપેક્ખાપારમી. તાસં ઉપકારાનુપકારે ધમ્મે જાનિત્વા અનુપકારે ધમ્મે પહાય ઉપકારધમ્મેસુ પવત્તાપનપુરેચરા સહજાતા ચ ઉપાયકોસલ્લભૂતા અતિસલ્લેખવુત્તિસાધની ચ પઞ્ઞા પઞ્ઞાપારમીતિ ઇમાપિ દસ પારમિયો લબ્ભન્તિ.

    Tassa mahābhinikkhamanasadisaṃ nikkhantattā nekkhammapāramī. Suvisuddhasīlācāratāya sīlapāramī. Kāmavitakkādīnaṃ suṭṭhu vikkhambhitattā vīriyapāramī. Khantisaṃvarassa paramukkaṃsagamanato khantipāramī. Paṭiññānurūpaṃ paṭipattiyā saccapāramī. Sabbattha acalasamādānādhiṭṭhānena adhiṭṭhānapāramī. Sabbasattesu hitajjhāsayena mettāpāramī. Sattasaṅkhārakatavippakāresu majjhattabhāvappattiyā upekkhāpāramī. Tāsaṃ upakārānupakāre dhamme jānitvā anupakāre dhamme pahāya upakāradhammesu pavattāpanapurecarā sahajātā ca upāyakosallabhūtā atisallekhavuttisādhanī ca paññā paññāpāramīti imāpi dasa pāramiyo labbhanti.

    દાનજ્ઝાસયસ્સ પન અતિઉળારભાવેન દાનમુખેન દેસના પવત્તા. તસ્મા સબ્બત્થ સમકા મહાકરુણા, દ્વેપિ પુઞ્ઞઞાણસમ્ભારા, કાયસુચરિતાદીનિ તીણિ બોધિસત્તસુચરિતાનિ, સચ્ચાધિટ્ઠાનાદીનિ ચત્તારિ અધિટ્ઠાનાનિ, ઉસ્સાહાદયો ચતસ્સો બુદ્ધભૂમિયો, સદ્ધાદયો પઞ્ચ મહાબોધિપરિપાચનીયા ધમ્મા, અલોભજ્ઝાસયાદયો છ બોધિસત્તાનં અજ્ઝાસયા, તિણ્ણો તારેસ્સામીતિઆદયો સત્ત પટિઞ્ઞા ધમ્મા, અપ્પિચ્છસ્સાયં ધમ્મો, નાયં ધમ્મો મહિચ્છસ્સાતિઆદયો (દી॰ નિ॰ ૩.૩૫૮; અ॰ નિ॰ ૮.૩૦) અટ્ઠ મહાપુરિસવિતક્કા (દી॰ નિ॰ ૩.૩૫૮), નવ યોનિસોમનસિકારમૂલકા ધમ્મા, દાનજ્ઝાસયાદયો દસ મહાપુરિસજ્ઝાસયા, દાનસીલાદયો દસ પુઞ્ઞકિરિયવત્થૂનીતિ એવમાદયો યે અનેકસતઅનેકસહસ્સપ્પભેદા બોધિસમ્ભારભૂતા મહાબોધિસત્તગુણા. તે સબ્બેપિ યથારહં ઇધ નિદ્ધારેત્વા વત્તબ્બા.

    Dānajjhāsayassa pana atiuḷārabhāvena dānamukhena desanā pavattā. Tasmā sabbattha samakā mahākaruṇā, dvepi puññañāṇasambhārā, kāyasucaritādīni tīṇi bodhisattasucaritāni, saccādhiṭṭhānādīni cattāri adhiṭṭhānāni, ussāhādayo catasso buddhabhūmiyo, saddhādayo pañca mahābodhiparipācanīyā dhammā, alobhajjhāsayādayo cha bodhisattānaṃ ajjhāsayā, tiṇṇo tāressāmītiādayo satta paṭiññā dhammā, appicchassāyaṃ dhammo, nāyaṃ dhammo mahicchassātiādayo (dī. ni. 3.358; a. ni. 8.30) aṭṭha mahāpurisavitakkā (dī. ni. 3.358), nava yonisomanasikāramūlakā dhammā, dānajjhāsayādayo dasa mahāpurisajjhāsayā, dānasīlādayo dasa puññakiriyavatthūnīti evamādayo ye anekasataanekasahassappabhedā bodhisambhārabhūtā mahābodhisattaguṇā. Te sabbepi yathārahaṃ idha niddhāretvā vattabbā.

    અપિ ચેત્થ મહન્તં ભોગક્ખન્ધં મહન્તઞ્ચ ઞાતિપરિવટ્ટં પહાય મહાભિનિક્ખમનસદિસં ગેહતો નિક્ખમનં, નિક્ખમિત્વા પબ્બજિતસ્સ બહુજનસમ્મતસ્સ સતો પરમપ્પિચ્છભાવેન કુલેસુ ગણેસુ ચ અલગ્ગતા, અચ્ચન્તમેવ લાભસક્કારસિલોકજિગુચ્છા, પવિવેકાભિરતિ, કાયજીવિતનિરપેક્ખો પરિચ્ચાગો, અનાહારસ્સેવ સતો દિવસત્તયમ્પિ દાનપીતિયા પરિતુટ્ઠસ્સ નિબ્બિકારસરીરયાપનં, માસદ્વિમાસમત્તમ્પિ કાલં યાચકે સતિ આહારં તથેવ દત્વા ‘‘દાનગતેનેવ પીતિસુખેન સરીરં યાપેસ્સામી’’તિ પરિચ્ચાગે અનોલીનવુત્તિસાધકો ઉળારો દાનજ્ઝાસયો, દાનં દત્વા પુન આહારપરિયેટ્ઠિયા અકરણહેતુભૂતા પરમસલ્લેખવુત્તીતિ એવમાદયો મહાસત્તસ્સ ગુણાનુભાવા વેદિતબ્બા. તેનેતં વુચ્ચતિ –

    Api cettha mahantaṃ bhogakkhandhaṃ mahantañca ñātiparivaṭṭaṃ pahāya mahābhinikkhamanasadisaṃ gehato nikkhamanaṃ, nikkhamitvā pabbajitassa bahujanasammatassa sato paramappicchabhāvena kulesu gaṇesu ca alaggatā, accantameva lābhasakkārasilokajigucchā, pavivekābhirati, kāyajīvitanirapekkho pariccāgo, anāhārasseva sato divasattayampi dānapītiyā parituṭṭhassa nibbikārasarīrayāpanaṃ, māsadvimāsamattampi kālaṃ yācake sati āhāraṃ tatheva datvā ‘‘dānagateneva pītisukhena sarīraṃ yāpessāmī’’ti pariccāge anolīnavuttisādhako uḷāro dānajjhāsayo, dānaṃ datvā puna āhārapariyeṭṭhiyā akaraṇahetubhūtā paramasallekhavuttīti evamādayo mahāsattassa guṇānubhāvā veditabbā. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘એવં અચ્છરિયા હેતે, અબ્ભુતા ચ મહેસિનો;

    ‘‘Evaṃ acchariyā hete, abbhutā ca mahesino;

    મહાકારુણિકા ધીરા, સબ્બલોકેકબન્ધવા.

    Mahākāruṇikā dhīrā, sabbalokekabandhavā.

    ‘‘અચિન્તેય્યાનુભાવા ચ, સદા સદ્ધમ્મગોચરા;

    ‘‘Acinteyyānubhāvā ca, sadā saddhammagocarā;

    બોધિસત્તા મહાસત્તા, સુચિસલ્લેખવુત્તિનો.

    Bodhisattā mahāsattā, sucisallekhavuttino.

    ‘‘મહાવાતસમુદ્ધત-વીચિમાલો મહોદધિ;

    ‘‘Mahāvātasamuddhata-vīcimālo mahodadhi;

    અપિ લઙ્ઘેય્ય વેલન્તં, બોધિસત્તા ન ધમ્મતં.

    Api laṅgheyya velantaṃ, bodhisattā na dhammataṃ.

    ‘‘લોકે સઞ્જાતવદ્ધાપિ, ન તે ભાવિતભાવિનો;

    ‘‘Loke sañjātavaddhāpi, na te bhāvitabhāvino;

    લિમ્પન્તિ લોકધમ્મેહિ, તોયેન પદુમં યથા.

    Limpanti lokadhammehi, toyena padumaṃ yathā.

    ‘‘યેસં વે અત્તનિ સ્નેહો, નિહીયતિ યથા યથા;

    ‘‘Yesaṃ ve attani sneho, nihīyati yathā yathā;

    સત્તેસુ કરુણાસ્નેહો, વડ્ઢતેવ તથા તથા.

    Sattesu karuṇāsneho, vaḍḍhateva tathā tathā.

    ‘‘યથા ચિત્તં વસે હોતિ, ન ચ ચિત્તવસાનુગા;

    ‘‘Yathā cittaṃ vase hoti, na ca cittavasānugā;

    તથા કમ્મં વસે હોતિ, ન ચ કમ્મવસાનુગા.

    Tathā kammaṃ vase hoti, na ca kammavasānugā.

    ‘‘દોસેહિ નાભિભૂયન્તિ, સમુગ્ઘાતેન્તિ વા ન તે;

    ‘‘Dosehi nābhibhūyanti, samugghātenti vā na te;

    ચરન્તા બોધિપરિયેટ્ઠિં, પુરિસાજાનિયા બુધા.

    Carantā bodhipariyeṭṭhiṃ, purisājāniyā budhā.

    ‘‘તેસુ ચિત્તપ્પસાદોપિ, દુક્ખતો પરિમોચયે;

    ‘‘Tesu cittappasādopi, dukkhato parimocaye;

    પગેવાનુકિરિયા તેસં, ધમ્મસ્સ અનુધમ્મતો’’તિ.

    Pagevānukiriyā tesaṃ, dhammassa anudhammato’’ti.

    પરમત્થદીપનિયા ચરિયાપિટકસંવણ્ણનાય

    Paramatthadīpaniyā cariyāpiṭakasaṃvaṇṇanāya

    અકિત્તિચરિયાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Akitticariyāvaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / ચરિયાપિટકપાળિ • Cariyāpiṭakapāḷi / ૧. અકિત્તિચરિયા • 1. Akitticariyā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact