| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
अकुसलकम्मपथकथावण्णना
Akusalakammapathakathāvaṇṇanā
सरसेन अत्तनो सभावेन। याय चेतनाय पवत्तमानस्स जीवितिन्द्रियस्स पच्चयभूतेसु महाभूतेसु उपक्कमकरणहेतु तंमहाभूतपच्चया उप्पज्जनकमहाभूता नुप्पज्जिस्सन्ति, सा तादिसपयोगसमुट्ठापिका चेतना पाणातिपातो नाम। लद्धुपक्कमानि हि भूतानि न पुरिमभूतानि विय विसदानीति समानजातियानं भूतानं कारणं न होन्तीति। एकस्सपि पयोगस्स सहसा निप्फादनवसेन किच्चसाधिकाय बहुक्खत्तुं पवत्तजवनेहि लद्धासेवनाय च सन्निट्ठापकचेतनाय वसेन पयोगस्स महन्तभावो। सतिपि कदाचि खुद्दके चेव महन्ते च पाणे पयोगस्स समभावे महन्तं हनन्तस्स चेतना तिब्बतरा उप्पज्जतीति वत्थुस्स महन्तभावोति तदुभयं चेतनाय बलवभावेनेव होतीति आह ‘‘पयोग…पे॰… भावतो’’ति। यथावुत्तपच्चयविपरियायेपीति पयोगवत्थुआदिपच्चयानं अमहत्तेपि। तंतंपच्चयेहीति गुणवन्ततादिपच्चयेहि। एत्थ च हन्तब्बस्स गुणवन्तताय महासावज्जता वत्थुमहन्तताय विय दट्ठब्बा। किलेसानं उपक्कमानं द्विन्नञ्च मुदुताय तिब्बताय च अप्पसावज्जता महासावज्जता च योजेतब्बा। पाणो पाणसञ्ञिता वधकचित्तञ्च पुब्बभागसम्भारा, उपक्कमो वधकचेतनासमुट्ठापितो, पञ्चसम्भारवती पाणातिपातचेतनाति सा पञ्चसम्भारविनिमुत्ता दट्ठब्बा। एस नयो अदिन्नादानादीसुपि।
Sarasena attano sabhāvena. Yāya cetanāya pavattamānassa jīvitindriyassa paccayabhūtesu mahābhūtesu upakkamakaraṇahetu taṃmahābhūtapaccayā uppajjanakamahābhūtā nuppajjissanti, sā tādisapayogasamuṭṭhāpikā cetanā pāṇātipāto nāma. Laddhupakkamāni hi bhūtāni na purimabhūtāni viya visadānīti samānajātiyānaṃ bhūtānaṃ kāraṇaṃ na hontīti. Ekassapi payogassa sahasā nipphādanavasena kiccasādhikāya bahukkhattuṃ pavattajavanehi laddhāsevanāya ca sanniṭṭhāpakacetanāya vasena payogassa mahantabhāvo. Satipi kadāci khuddake ceva mahante ca pāṇe payogassa samabhāve mahantaṃ hanantassa cetanā tibbatarā uppajjatīti vatthussa mahantabhāvoti tadubhayaṃ cetanāya balavabhāveneva hotīti āha ‘‘payoga…pe… bhāvato’’ti. Yathāvuttapaccayavipariyāyepīti payogavatthuādipaccayānaṃ amahattepi. Taṃtaṃpaccayehīti guṇavantatādipaccayehi. Ettha ca hantabbassa guṇavantatāya mahāsāvajjatā vatthumahantatāya viya daṭṭhabbā. Kilesānaṃ upakkamānaṃ dvinnañca mudutāya tibbatāya ca appasāvajjatā mahāsāvajjatā ca yojetabbā. Pāṇo pāṇasaññitā vadhakacittañca pubbabhāgasambhārā, upakkamo vadhakacetanāsamuṭṭhāpito, pañcasambhāravatī pāṇātipātacetanāti sā pañcasambhāravinimuttā daṭṭhabbā. Esa nayo adinnādānādīsupi.
मन्तपरिजप्पनेन परस्स सन्तकहरणं विज्जामयो, विना मन्तेन परसन्तकस्स कायवचीपयोगेहि आकड्ढनं तादिसइद्धियोगेन इद्धिमयो पयोगोति अदिन्नादानस्सपि छ पयोगा साहत्थिकादयो वेदितब्बा।
Mantaparijappanena parassa santakaharaṇaṃ vijjāmayo, vinā mantena parasantakassa kāyavacīpayogehi ākaḍḍhanaṃ tādisaiddhiyogena iddhimayo payogoti adinnādānassapi cha payogā sāhatthikādayo veditabbā.
अभिभवित्वा वीतिक्कमने मिच्छाचारो महासावज्जो, न तथा उभिन्नं समानच्छन्दभावे। ‘‘चत्तारो सम्भाराति वुत्तत्ता अभिभवित्वा वीतिक्कमने सतिपि मग्गेनमग्गपटिपत्तिअधिवासने पुरिमुप्पन्नसेवनाभिसन्धिपयोगाभावतो मिच्छाचारो न होति अभिभुय्यमानस्सा’’ति वदन्ति। सेवनचित्ते सति पयोगाभावो न पमाणं इत्थिया सेवनप्पयोगस्स येभुय्येन अभावतो। पुरिसस्सेव हि येभुय्येन सेवनप्पयोगो होतीति इत्थिया पुरेतरं सेवनचित्तं उपट्ठापेत्वा निपन्नायपि मिच्छाचारो न सियाति आपज्जति, तस्मा पुरिसस्स वसेन उक्कंसतो चत्तारो सम्भारा वुत्ताति दट्ठब्बं। अञ्ञथा इत्थिया पुरिसकिच्चकरणकाले पुरिसस्सपि सेवनप्पयोगाभावतो मिच्छाचारो न सियाति। केचि पन ‘‘अत्तनो रुचिया पवत्तितस्स तीणि अङ्गानि, बलक्कारेन पवत्तितस्स तीणीति सब्बानि अग्गहितग्गहणेन चत्तारी’’ति वदन्ति, वीमंसित्वा गहेतब्बं।
Abhibhavitvā vītikkamane micchācāro mahāsāvajjo, na tathā ubhinnaṃ samānacchandabhāve. ‘‘Cattāro sambhārāti vuttattā abhibhavitvā vītikkamane satipi maggenamaggapaṭipattiadhivāsane purimuppannasevanābhisandhipayogābhāvato micchācāro na hoti abhibhuyyamānassā’’ti vadanti. Sevanacitte sati payogābhāvo na pamāṇaṃ itthiyā sevanappayogassa yebhuyyena abhāvato. Purisasseva hi yebhuyyena sevanappayogo hotīti itthiyā puretaraṃ sevanacittaṃ upaṭṭhāpetvā nipannāyapi micchācāro na siyāti āpajjati, tasmā purisassa vasena ukkaṃsato cattāro sambhārā vuttāti daṭṭhabbaṃ. Aññathā itthiyā purisakiccakaraṇakāle purisassapi sevanappayogābhāvato micchācāro na siyāti. Keci pana ‘‘attano ruciyā pavattitassa tīṇi aṅgāni, balakkārena pavattitassa tīṇīti sabbāni aggahitaggahaṇena cattārī’’ti vadanti, vīmaṃsitvā gahetabbaṃ.
दुट्ठचित्तस्स अमरणाधिप्पायस्स फरुसकायवचीपयोगसमुट्ठापिका फरुसचेतना फरुसवाचा। मरणाधिप्पाये पन सति अत्थसिद्धितदभावेसु पाणातिपाता ब्यापादा च होन्तीति। यं पति फरुसवाचा पयुज्जति, तस्स सम्मुखाव सीसं एति। ‘‘परम्मुखेपि फरुसवाचा होती’’ति वदन्ति।
Duṭṭhacittassa amaraṇādhippāyassa pharusakāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā pharusacetanā pharusavācā. Maraṇādhippāye pana sati atthasiddhitadabhāvesu pāṇātipātā byāpādā ca hontīti. Yaṃ pati pharusavācā payujjati, tassa sammukhāva sīsaṃ eti. ‘‘Parammukhepi pharusavācā hotī’’ti vadanti.
यदि चेतनाय सब्बदा कम्मपथभावाभावतो अनियतो कम्मपथभावोति कम्मपथरासिम्हि अवचनं, ननु अभिज्झादीनम्पि कम्मपथं अप्पत्तानं अत्थिताय अनियतो कम्मपथभावोति तेसम्पि कम्मपथरासियं अवचनं आपज्जतीति? नापज्जति, कम्मपथतातंसभागताहि तेसं तत्थ वुत्तत्ता। यदि एवं चेतनापि तत्थ वत्तब्बा सियाति? सच्चमेतं, सा पन पाणातिपातादिकाति पाकटो तस्सा कम्मपथभावोति न वुत्तं सिया। चेतनाय हि ‘‘चेतनाहं, भिक्खवे, कम्मं वदामि,’’‘‘तिविधा, भिक्खवे, कायसञ्चेतना अकुसलं कायकम्म’’न्तिआदिवचनेहि कम्मभावो दीपितो। कम्मंयेव च सुगतिदुग्गतीनं तदुप्पज्जनसुखदुक्खानञ्च पथभावेन पवत्तं कम्मपथोति वुच्चतीति पाकटो तस्सा कम्मपथभावो। अभिज्झादीनं पन चेतनासमीहनभावेन सुचरितदुच्चरितभावो, चेतनाजनिततंबन्धतिभावेन सुगतिदुग्गतितदुप्पज्जनसुखदुक्खानं पथभावो चाति न तथा पाकटो कम्मपथभावोति ते एव कम्मपथरासिभावेन वुत्ता। अतथाजातियत्ता वा चेतना तेहि सद्धिं न वुत्ता सिया। विचारेत्वा गहेतब्बं।
Yadi cetanāya sabbadā kammapathabhāvābhāvato aniyato kammapathabhāvoti kammapatharāsimhi avacanaṃ, nanu abhijjhādīnampi kammapathaṃ appattānaṃ atthitāya aniyato kammapathabhāvoti tesampi kammapatharāsiyaṃ avacanaṃ āpajjatīti? Nāpajjati, kammapathatātaṃsabhāgatāhi tesaṃ tattha vuttattā. Yadi evaṃ cetanāpi tattha vattabbā siyāti? Saccametaṃ, sā pana pāṇātipātādikāti pākaṭo tassā kammapathabhāvoti na vuttaṃ siyā. Cetanāya hi ‘‘cetanāhaṃ, bhikkhave, kammaṃ vadāmi,’’‘‘tividhā, bhikkhave, kāyasañcetanā akusalaṃ kāyakamma’’ntiādivacanehi kammabhāvo dīpito. Kammaṃyeva ca sugatiduggatīnaṃ taduppajjanasukhadukkhānañca pathabhāvena pavattaṃ kammapathoti vuccatīti pākaṭo tassā kammapathabhāvo. Abhijjhādīnaṃ pana cetanāsamīhanabhāvena sucaritaduccaritabhāvo, cetanājanitataṃbandhatibhāvena sugatiduggatitaduppajjanasukhadukkhānaṃ pathabhāvo cāti na tathā pākaṭo kammapathabhāvoti te eva kammapatharāsibhāvena vuttā. Atathājātiyattā vā cetanā tehi saddhiṃ na vuttā siyā. Vicāretvā gahetabbaṃ.
पाणातिपातादीनं आरम्मणानेव तब्बिरतिआरम्मणानीति पञ्च सिक्खापदा परित्तारम्मणा एवाति वचनेन अदिन्नादानादीनं सत्तारम्मणतावचनस्स विरोधं चोदेति। तथा हि वक्खति ‘‘वीतिक्कमितब्बतोयेव हि वेरमणी नाम होती’’ति। सयमेव परिहरिस्सतीति सिक्खापदविभङ्गे पञ्हपुच्छकवण्णनं सन्धाय वदति। तत्थ हि ‘‘यस्मा सत्तोति सङ्ख्यं गते सङ्खारेयेव आरम्मणं करोति, तस्मा परित्तारम्मणाति वुच्चन्ती’’ति वुत्तं।
Pāṇātipātādīnaṃ ārammaṇāneva tabbiratiārammaṇānīti pañca sikkhāpadā parittārammaṇā evāti vacanena adinnādānādīnaṃ sattārammaṇatāvacanassa virodhaṃ codeti. Tathā hi vakkhati ‘‘vītikkamitabbatoyeva hi veramaṇī nāma hotī’’ti. Sayameva pariharissatīti sikkhāpadavibhaṅge pañhapucchakavaṇṇanaṃ sandhāya vadati. Tattha hi ‘‘yasmā sattoti saṅkhyaṃ gate saṅkhāreyeva ārammaṇaṃ karoti, tasmā parittārammaṇāti vuccantī’’ti vuttaṃ.
दुग्गततादीनीति आदि-सद्देन ‘‘अलद्धालाभो लद्धविनासो इच्छितानं भोगानं किच्छपटिलाभो राजादीहि साधारणभोगता दुक्खविहारो सासङ्कविहारो’’ति एवमादयो सङ्गहिता। केचि पन ‘‘दिट्ठेव धम्मे भोगजानिआदयो निस्सन्दफल’’न्ति वदन्ति।
Duggatatādīnīti ādi-saddena ‘‘aladdhālābho laddhavināso icchitānaṃ bhogānaṃ kicchapaṭilābho rājādīhi sādhāraṇabhogatā dukkhavihāro sāsaṅkavihāro’’ti evamādayo saṅgahitā. Keci pana ‘‘diṭṭheva dhamme bhogajāniādayo nissandaphala’’nti vadanti.
Related texts:
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / अकुसलकम्मपथकथावण्णना • Akusalakammapathakathāvaṇṇanā
