Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય (ટીકા) • Majjhimanikāya (ṭīkā)

    ૨. અલગદ્દૂપમસુત્તવણ્ણના

    2. Alagaddūpamasuttavaṇṇanā

    ૨૩૪. બાધયિંસૂતિ (સારત્થ॰ ટી॰ પાચિત્તિય ૩.૪૧૭) હનિંસુ. તંતંસમ્પત્તિયા વિબન્ધનવસેન સત્તસન્તાનસ્સ અન્તરે વેમજ્ઝે એતિ આગચ્છતીતિ અન્તરાયો, દિટ્ઠધમ્મિકાદિઅનત્થો, અનતિક્કમનટ્ઠેન તસ્મિં અન્તરાયે નિયુત્તા, અન્તરાયં વા ફલં અરહન્તિ, અન્તરાયસ્સ વા કરણસીલાતિ અન્તરાયિકા. તેનાહ ‘‘અન્તરાયં કરોન્તીતિ અન્તરાયિકા’’તિ. આનન્તરિયધમ્માતિ આનન્તરિયસભાવચેતનાધમ્મા. તત્રાયં વચનત્થો – ચુતિઅનન્તરફલં અનન્તરં નામ, તસ્મિં અનન્તરે નિયુત્તા, તન્નિબ્બત્તનેન અનન્તરકરણસીલા, અનન્તરપયોજનાતિ વા આનન્તરિકા, તે એવ આનન્તરિયાતિ વુત્તા. કમ્માનિ એવ અન્તરાયિકાતિ કમ્મન્તરાયિકા. મોક્ખસ્સેવ અન્તરાયં કરોતિ, ન સગ્ગસ્સ મિચ્છાચારલક્ખણાભાવતો. ન હિ ભિક્ખુનિયા ધમ્મરક્ખિતભાવો અત્થિ. પાકતિકભિક્ખુનીવસેન ચેતં વુત્તં, અરિયાય પન પવત્તં અપાયસંવત્તનિયમેવ. નન્દમાણવકો ચેત્થ નિદસ્સનં. ઉભિન્નં સમાનચ્છન્દતાવસેન વા અસગ્ગન્તરાયિકતા, મોક્ખન્તરાયિકતા પન મોક્ખત્થપટિપત્તિયા વિદૂસનતો, અભિભવિત્વા પન પવત્તિયં સગ્ગન્તરાયિકતાપિ ન સક્કા નિવારેતુન્તિ. અહેતુકદિટ્ઠિઅકિરિયદિટ્ઠિનત્થિકદિટ્ઠિયોવ નિયતભાવં પત્તા નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિધમ્મા. પટિસન્ધિધમ્માતિ પટિસન્ધિચિત્તુપ્પાદમાહ. પણ્ડકાદિગ્ગહણઞ્ચેત્થ નિદસ્સનમત્તં સબ્બાયપિ અહેતુકપટિસન્ધિયા વિપાકન્તરાયિકભાવતો. યા હિ અરિયે ઉપવદતિ, સા ચેતના અરિયૂપવાદધમ્મા. તતો પરન્તિ ખમાપનતો ઉપરિ. યં પનેત્થ વત્તબ્બં, તં મહાસીહનાદસ્સ લીનત્થપકાસને વુત્તમેવ. યાવ ભિક્ખુભાવં પટિજાનાતિ પારાજિકં આપન્નો. ન વુટ્ઠાતિ સેસં ગરુકાપત્તિં. ન દેસેતિ લહુકાપત્તિં.

    234.Bādhayiṃsūti (sārattha. ṭī. pācittiya 3.417) haniṃsu. Taṃtaṃsampattiyā vibandhanavasena sattasantānassa antare vemajjhe eti āgacchatīti antarāyo, diṭṭhadhammikādianattho, anatikkamanaṭṭhena tasmiṃ antarāye niyuttā, antarāyaṃ vā phalaṃ arahanti, antarāyassa vā karaṇasīlāti antarāyikā. Tenāha ‘‘antarāyaṃ karontīti antarāyikā’’ti. Ānantariyadhammāti ānantariyasabhāvacetanādhammā. Tatrāyaṃ vacanattho – cutianantaraphalaṃ anantaraṃ nāma, tasmiṃ anantare niyuttā, tannibbattanena anantarakaraṇasīlā, anantarapayojanāti vā ānantarikā, te eva ānantariyāti vuttā. Kammāni eva antarāyikāti kammantarāyikā. Mokkhasseva antarāyaṃ karoti, na saggassa micchācāralakkhaṇābhāvato. Na hi bhikkhuniyā dhammarakkhitabhāvo atthi. Pākatikabhikkhunīvasena cetaṃ vuttaṃ, ariyāya pana pavattaṃ apāyasaṃvattaniyameva. Nandamāṇavako cettha nidassanaṃ. Ubhinnaṃ samānacchandatāvasena vā asaggantarāyikatā, mokkhantarāyikatā pana mokkhatthapaṭipattiyā vidūsanato, abhibhavitvā pana pavattiyaṃ saggantarāyikatāpi na sakkā nivāretunti. Ahetukadiṭṭhiakiriyadiṭṭhinatthikadiṭṭhiyova niyatabhāvaṃ pattā niyatamicchādiṭṭhidhammā. Paṭisandhidhammāti paṭisandhicittuppādamāha. Paṇḍakādiggahaṇañcettha nidassanamattaṃ sabbāyapi ahetukapaṭisandhiyā vipākantarāyikabhāvato. Yā hi ariye upavadati, sā cetanā ariyūpavādadhammā. Tato paranti khamāpanato upari. Yaṃ panettha vattabbaṃ, taṃ mahāsīhanādassa līnatthapakāsane vuttameva. Yāva bhikkhubhāvaṃ paṭijānāti pārājikaṃ āpanno. Na vuṭṭhāti sesaṃ garukāpattiṃ. Na deseti lahukāpattiṃ.

    અયં ભિક્ખુ અરિટ્ઠો. રસેન રસં સંસન્દિત્વાતિ અનવજ્જેન પચ્ચયપરિભુઞ્જનરસેન સાવજ્જં કામગુણપરિભોગરસં સમાનેત્વા. ઉપનેન્તો વિયાતિ બન્ધનં ઉપનેન્તો વિય. ‘‘ઘટેન્તો વિયા’’તિપિ પાઠો. ઉપસંહરન્તો વિયાતિ સદિસતં ઉપસંહરન્તો વિય એકન્તસાવજ્જે અનવજ્જભાવપક્ખેપેન. પાપકન્તિ લામકટ્ઠેન દુગ્ગતિસમ્પાપનટ્ઠેન ચ પાપકં. સેતુકરણવસેન મહાસમુદ્દં બન્ધન્તેન વિય. સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન ‘‘સાવજ્જ’’ન્તિ દિટ્ઠં ‘‘અનવજ્જ’’ન્તિ ગહણેન તેન પટિવિરુજ્ઝન્તો. એકન્તતો અનન્તરાયિકન્તિ ગહણેન વેસારજ્જઞાણં પટિબાહન્તો. કામકણ્ટકેહિ અરિયમગ્ગસમ્માપટિપત્તિ ન ઉપક્કિલિસ્સતીતિ વદન્તો ‘‘અરિયમગ્ગે ખાણુકણ્ટકાદીનિ પક્ખિપન્તો’’તિ વુત્તો. પઠમપારાજિકસિક્ખાપદસઙ્ખાતે, ‘‘અબ્રહ્મચરિયં પહાયા’’તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૮, ૧૯૪) આદિદેસનાસઙ્ખાતે ચ આણાચક્કે.

    Ayaṃ bhikkhu ariṭṭho. Rasena rasaṃ saṃsanditvāti anavajjena paccayaparibhuñjanarasena sāvajjaṃ kāmaguṇaparibhogarasaṃ samānetvā. Upanento viyāti bandhanaṃ upanento viya. ‘‘Ghaṭento viyā’’tipi pāṭho. Upasaṃharanto viyāti sadisataṃ upasaṃharanto viya ekantasāvajje anavajjabhāvapakkhepena. Pāpakanti lāmakaṭṭhena duggatisampāpanaṭṭhena ca pāpakaṃ. Setukaraṇavasena mahāsamuddaṃ bandhantena viya. Sabbaññutaññāṇena ‘‘sāvajja’’nti diṭṭhaṃ ‘‘anavajja’’nti gahaṇena tena paṭivirujjhanto. Ekantato anantarāyikanti gahaṇena vesārajjañāṇaṃ paṭibāhanto. Kāmakaṇṭakehi ariyamaggasammāpaṭipatti na upakkilissatīti vadanto ‘‘ariyamagge khāṇukaṇṭakādīnipakkhipanto’’ti vutto. Paṭhamapārājikasikkhāpadasaṅkhāte, ‘‘abrahmacariyaṃ pahāyā’’ti (dī. ni. 1.8, 194) ādidesanāsaṅkhāte ca āṇācakke.

    પુચ્છમાના સમનુયુઞ્જન્તિ નામ. પુચ્છા હિ અનુયોગોતિ. તેનાધિગતાય લદ્ધિયા અનુવજ્જનત્થં પચ્ચનુભાસનેન પુન પટિજાનાપનં પતિટ્ઠાપનં, તં પનસ્સ આદાય સમાદાપનં વિય હોતીતિ આહ ‘‘સમનુગાહન્તિ નામા’’તિ. તસ્સા પન લદ્ધિયા અનુયુઞ્જિતાય વુચ્ચમાનમ્પિ કારણં કારણપતિરૂપકમેવાતિ તસ્સ પુચ્છનં સમનુભાસનં. અનુદહનટ્ઠેન અનુપાયપટિપત્તિયા સમ્પતિ આયતિઞ્ચ અનુદહનટ્ઠેન. મહાભિતાપનટ્ઠેન અનવટ્ઠિતસભાવતાય. ઇત્તરપચ્ચુપટ્ઠાનટ્ઠેન મુહુત્તરમણીયતાય. તાવકાલિકટ્ઠેન પરેહિ અભિભવનીયતાય. સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગપલિભઞ્જનટ્ઠેન છેદનભેદનાદિઅધિકરણભાવેન. ઉગ્ઘાટસદિસતાય અધિકુટ્ટનટ્ઠેન. અવણે વણં ઉપ્પાદેત્વા અન્તો અનુપવિસનસભાવતાય વિનિવિજ્ઝનટ્ઠેન. દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકઅનત્થનિમિત્તતાય સાસઙ્કસપ્પટિભયટ્ઠેન. દિટ્ઠિથામેનાતિ તસ્સા દિટ્ઠિયા થામગતભાવેન. દિટ્ઠિપરામાસેનાતિ દિટ્ઠિસઙ્ખાતપરામસનેન. દિટ્ઠિયેવ હિ ધમ્મસભાવં અતિક્કમિત્વા પરતો આમસનેન પરામાસો. અભિનિવિસ્સાતિ તણ્હાભિનિવેસપુબ્બઙ્ગમેન દિટ્ઠાભિનિવેસેન ‘‘ઇદમેવેત્થ તથ’’ન્તિ અભિનિવિસિત્વા. યસ્મા હિ અભિનિવેસનં તત્થ અભિનિવિટ્ઠં નામ હોતિ.તસ્મા આહ ‘‘અધિટ્ઠહિત્વા’’તિ.

    Pucchamānā samanuyuñjanti nāma. Pucchā hi anuyogoti. Tenādhigatāya laddhiyā anuvajjanatthaṃ paccanubhāsanena puna paṭijānāpanaṃ patiṭṭhāpanaṃ, taṃ panassa ādāya samādāpanaṃ viya hotīti āha ‘‘samanugāhanti nāmā’’ti. Tassā pana laddhiyā anuyuñjitāya vuccamānampi kāraṇaṃ kāraṇapatirūpakamevāti tassa pucchanaṃ samanubhāsanaṃ. Anudahanaṭṭhena anupāyapaṭipattiyā sampati āyatiñca anudahanaṭṭhena. Mahābhitāpanaṭṭhena anavaṭṭhitasabhāvatāya. Ittarapaccupaṭṭhānaṭṭhena muhuttaramaṇīyatāya. Tāvakālikaṭṭhena parehi abhibhavanīyatāya. Sabbaṅgapaccaṅgapalibhañjanaṭṭhena chedanabhedanādiadhikaraṇabhāvena. Ugghāṭasadisatāya adhikuṭṭanaṭṭhena. Avaṇe vaṇaṃ uppādetvā anto anupavisanasabhāvatāya vinivijjhanaṭṭhena. Diṭṭhadhammikasamparāyikaanatthanimittatāya sāsaṅkasappaṭibhayaṭṭhena.Diṭṭhithāmenāti tassā diṭṭhiyā thāmagatabhāvena. Diṭṭhiparāmāsenāti diṭṭhisaṅkhātaparāmasanena. Diṭṭhiyeva hi dhammasabhāvaṃ atikkamitvā parato āmasanena parāmāso. Abhinivissāti taṇhābhinivesapubbaṅgamena diṭṭhābhinivesena ‘‘idamevettha tatha’’nti abhinivisitvā. Yasmā hi abhinivesanaṃ tattha abhiniviṭṭhaṃ nāma hoti.Tasmā āha ‘‘adhiṭṭhahitvā’’ti.

    ૨૩૫. નત્થીતિ વત્તુકામોપીતિ અત્તનો લદ્ધિં નિગુહેતુકામતાય અવજાનિતુકામોપિ. સમ્પટિચ્છતિ પટિજાનાતિ. દ્વે કથાતિ વિસંવાદનકથં સન્ધાય વદતિ. અભૂતકથા હિ પુબ્બે પવત્તા ભૂતકથાય વસેન દ્વે કથાતિ વુચ્ચતિ.

    235.Natthīti vattukāmopīti attano laddhiṃ niguhetukāmatāya avajānitukāmopi. Sampaṭicchati paṭijānāti. Dve kathāti visaṃvādanakathaṃ sandhāya vadati. Abhūtakathā hi pubbe pavattā bhūtakathāya vasena dve kathāti vuccati.

    ૨૩૬. કસ્સ ખો નામાતિ ઇમિના સત્થા ‘‘ન મમ તુય્હં તાદિસસ્સ અત્થાય ધમ્મદેસના નામ ભૂતપુબ્બા’’તિ દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘ખત્તિયસ્સ વા’’તિઆદિ.

    236.Kassa kho nāmāti iminā satthā ‘‘na mama tuyhaṃ tādisassa atthāya dhammadesanā nāma bhūtapubbā’’ti dasseti. Tenāha ‘‘khattiyassa vā’’tiādi.

    ઞાણમયા ઉસ્મા એતસ્સ અત્થીતિ ઉસ્મી, તથારૂપેહિ પચ્ચયેહિ અનુસ્મીકતો તસ્મિં અત્તભાવે પટિવેધગબ્ભોઅપિ ઉસ્મીકતોતિ વિકતભાવતો પઞ્ઞાબીજમસ્સ ઇમસ્મિં ધમ્મવિનયે અપિ નુ અત્થીતિ ભગવા ભિક્ખૂ પુચ્છતિ. તે પટિક્ખિપન્તા વદન્તિ ઠાનગતેન દુચ્ચરિતેન ઞાણુપહતભાવં સમ્પસ્સન્તા. નિત્તેજભૂતોતિ નિત્તેજં ભૂતો તેજોહાનિપ્પત્તો. તતો એવ ભિક્ખૂનમ્પિ સમ્મુખા ઓલોકેતું અસમત્થતાય પત્તક્ખન્ધો અધોમુખો. સહધમ્મિકં કિઞ્ચિ વત્તું અવિસહનતો અપ્પટિભાનો. સમ્પત્તૂપગન્તિ સમ્પત્તિઆવહં. પટિપ્પસ્સમ્ભેન્તોતિ પટિસેધેન્તો.

    Ñāṇamayā usmā etassa atthīti usmī, tathārūpehi paccayehi anusmīkato tasmiṃ attabhāve paṭivedhagabbhoapi usmīkatoti vikatabhāvato paññābījamassa imasmiṃ dhammavinaye api nu atthīti bhagavā bhikkhū pucchati. Te paṭikkhipantā vadanti ṭhānagatena duccaritena ñāṇupahatabhāvaṃ sampassantā. Nittejabhūtoti nittejaṃ bhūto tejohānippatto. Tato eva bhikkhūnampi sammukhā oloketuṃ asamatthatāya pattakkhandho adhomukho. Sahadhammikaṃ kiñci vattuṃ avisahanato appaṭibhāno. Sampattūpaganti sampattiāvahaṃ. Paṭippassambhentoti paṭisedhento.

    ૨૩૭. અન્તરાયકરલદ્ધિયા સભાવવિભાવનેન પરિસં સોધેતિ. નિસ્સારેતિ નીહરતિ અવિસુદ્ધદિટ્ઠિતાય. કસ્સચિ બુદ્ધાનુભાવં અજાનન્તસ્સ. તસ્સ હિ એવં ભવેય્ય ‘‘સહસા કથિત’’ન્તિ. ન હિ કદાચિ બુદ્ધાનં સહસા કિરિયા નામ અત્થિ. અસ્સાતિ ‘‘કસ્સચી’’તિ વુત્તભિક્ખુસ્સ. સુત્વાપિ તુણ્હીભાવં આપજ્જેય્યાતિ અથાપિ સિયાતિ સમ્બન્ધો. તં સબ્બન્તિ ‘‘સચે હી’’તિઆદિના વુત્તં સબ્બં પરિકપ્પનં. ન કરિસ્સન્તીતિ પરિસાય લદ્ધિં સોધેતીતિ સમ્બન્ધો. લદ્ધિં પકાસેન્તોતિ મહાસાવજ્જતાવસેન પકાસેન્તો. સઞ્ઞાવિતક્કેહીતિ સુભનિમિત્તાનુબ્યઞ્જનગ્ગાહાદિવસેન પવત્તેહિ સઞ્ઞાવિતક્કેહિ. તેનાહ ‘‘કિલેસકામસમ્પયુત્તેહી’’તિ. મેથુનસમાચારન્તિ ઇદં અધિકારવસેન વુત્તં. તદઞ્ઞમ્પિ પન – ‘‘અપિચ ખો માતુગામસ્સ ઉચ્છાદનં પરિમદ્દનં નહાપનં સમ્બાહનં સાદિયતી’’તિઆદિના (અ॰ નિ॰ ૭.૫૦) આગતં વિસભાગવત્થુવિસયં આમિસપરિભોગં. ‘‘અઞ્ઞત્રેવ કામેહિ અઞ્ઞત્ર કામસઞ્ઞાહિ અઞ્ઞત્ર કામવિતક્કેહિ સમાચરિસ્સતી’’તિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ.

    237. Antarāyakaraladdhiyā sabhāvavibhāvanena parisaṃ sodheti. Nissāreti nīharati avisuddhadiṭṭhitāya. Kassaci buddhānubhāvaṃ ajānantassa. Tassa hi evaṃ bhaveyya ‘‘sahasā kathita’’nti. Na hi kadāci buddhānaṃ sahasā kiriyā nāma atthi. Assāti ‘‘kassacī’’ti vuttabhikkhussa. Sutvāpituṇhībhāvaṃ āpajjeyyāti athāpi siyāti sambandho. Taṃ sabbanti ‘‘sace hī’’tiādinā vuttaṃ sabbaṃ parikappanaṃ. Na karissantīti parisāya laddhiṃ sodhetīti sambandho. Laddhiṃ pakāsentoti mahāsāvajjatāvasena pakāsento. Saññāvitakkehīti subhanimittānubyañjanaggāhādivasena pavattehi saññāvitakkehi. Tenāha ‘‘kilesakāmasampayuttehī’’ti. Methunasamācāranti idaṃ adhikāravasena vuttaṃ. Tadaññampi pana – ‘‘apica kho mātugāmassa ucchādanaṃ parimaddanaṃ nahāpanaṃ sambāhanaṃ sādiyatī’’tiādinā (a. ni. 7.50) āgataṃ visabhāgavatthuvisayaṃ āmisaparibhogaṃ. ‘‘Aññatreva kāmehi aññatra kāmasaññāhi aññatra kāmavitakkehi samācarissatī’’ti netaṃ ṭhānaṃ vijjati.

    ૨૩૮. યોનિસો પચ્ચવેક્ખણેન નત્થિ એત્થ છન્દરાગોતિ નિચ્છન્દરાગો, તં નિચ્છન્દરાગં. કદાચિ ઉપોસથિકભાવેન સમાદિન્નસીલાપિ હોન્તિ કદાચિ નોતિ અનિબદ્ધસીલાનં ગહટ્ઠાનં. સીલસમાદાનભાવતો અન્તરાયકરં. વત્થુકામાનં સચ્છન્દરાગપરિભોગઞ્ચ. અપચ્ચવેક્ખણેન ભિક્ખૂનં આવરણકરં. પચ્ચયાનં સચ્છન્દરાગપરિભોગઞ્ચ. અયં અરિટ્ઠો દુગ્ગહિતાય પરિયત્તિયા વસેન અમ્હે ચેવ અબ્ભાચિક્ખતિ, અત્તાનઞ્ચ ખનતિ, બહુઞ્ચ અપુઞ્ઞં પસવતીતિ એવં સઞ્ઞા મા હોન્તૂતિ દુગ્ગહિતાય પરિયત્તિયા દોસં દસ્સેન્તો આહ. ઉગ્ગણ્હન્તીતિ સજ્ઝાયન્તિ ચેવ વાચુગ્ગતં કરોન્તા ધારેન્તિ ચાતિ અત્થો.

    238. Yoniso paccavekkhaṇena natthi ettha chandarāgoti nicchandarāgo, taṃ nicchandarāgaṃ. Kadāci uposathikabhāvena samādinnasīlāpi honti kadāci noti anibaddhasīlānaṃ gahaṭṭhānaṃ. Sīlasamādānabhāvato antarāyakaraṃ. Vatthukāmānaṃ sacchandarāgaparibhogañca. Apaccavekkhaṇena bhikkhūnaṃ āvaraṇakaraṃ. Paccayānaṃ sacchandarāgaparibhogañca. Ayaṃ ariṭṭho duggahitāya pariyattiyā vasena amhe ceva abbhācikkhati, attānañca khanati, bahuñca apuññaṃ pasavatīti evaṃ saññā mā hontūti duggahitāya pariyattiyā dosaṃ dassento āha. Uggaṇhantīti sajjhāyanti ceva vācuggataṃ karontā dhārenti cāti attho.

    સુત્તન્તિઆદિના નવપ્પભેદમ્પિ પરિયત્તિધમ્મં પરિયાદિયતિ. કથં સુત્તં નવપ્પભેદં? સગાથકઞ્હિ સુત્તં ગેય્યં, નિગ્ગાથકં સુત્તં વેય્યાકરણં, તદુભયવિનિમુત્તઞ્ચ સુત્તં ઉદાનાદિવિસેસસઞ્ઞાવિરહિતં નત્થિ, યં સુત્તઙ્ગં સિયા, મઙ્ગલસુત્તાદીનઞ્ચ સુત્તઙ્ગસઙ્ગહો ન સિયા ગાથાભાવતો ધમ્મપદાદીનં વિય, ગેય્યઙ્ગસઙ્ગહો વા સિયા સગાથકત્તા સગાથાવગ્ગસ્સ વિય, તથા ઉભતોવિભઙ્ગાદીસુ સગાથકપ્પદેસાનન્તિ? વુચ્ચતે –

    Suttantiādinā navappabhedampi pariyattidhammaṃ pariyādiyati. Kathaṃ suttaṃ navappabhedaṃ? Sagāthakañhi suttaṃ geyyaṃ, niggāthakaṃ suttaṃ veyyākaraṇaṃ, tadubhayavinimuttañca suttaṃ udānādivisesasaññāvirahitaṃ natthi, yaṃ suttaṅgaṃ siyā, maṅgalasuttādīnañca suttaṅgasaṅgaho na siyā gāthābhāvato dhammapadādīnaṃ viya, geyyaṅgasaṅgaho vā siyā sagāthakattā sagāthāvaggassa viya, tathā ubhatovibhaṅgādīsu sagāthakappadesānanti? Vuccate –

    સુત્તન્તિ સામઞ્ઞવિધિ, વિસેસવિધયો પરે;

    Suttanti sāmaññavidhi, visesavidhayo pare;

    સનિમિત્તા નિરૂળ્હત્તા, સહતાઞ્ઞેન નઞ્ઞતો. (દી॰ નિ॰ ટી॰ ૧.નિદાનકથાવણ્ણના; અ॰ નિ॰ ટી॰ ૨.૪.૬; સારત્થ॰ ટી॰ ૧.બાહિરનિદાનકથા);

    Sanimittā nirūḷhattā, sahatāññena naññato. (dī. ni. ṭī. 1.nidānakathāvaṇṇanā; a. ni. ṭī. 2.4.6; sārattha. ṭī. 1.bāhiranidānakathā);

    સબ્બસ્સપિ હિ બુદ્ધવચનસ્સ સુત્તન્તિ અયં સામઞ્ઞવિધિ. તેનેવાહ આયસ્મા મહાકચ્ચાનો નેત્તિયં (નેત્તિ॰ ૧.સઙ્ગહવાર) ‘‘નવવિધસુત્તન્તપરિયેટ્ઠી’’તિ. ‘‘એત્તકં તસ્સ ભગવતો સુત્તાગતં સુત્તપરિયાપન્નં (પાચિ॰ ૬૫૫, ૧૨૪૨), સકવાદે પઞ્ચ સુત્તસતાની’’તિ (ધ॰ સ॰ અટ્ઠ॰ નિદાનકથા; કથા॰ અટ્ઠ॰ નિદાનકથા) એવમાદિ ચ એતસ્સ અત્થસ્સ સાધકં. તદેકદેસેસુ પન ગેય્યાદયો વિસેસવિધયો તેન તેન નિમિત્તેન પતિટ્ઠિતા. તથા હિ ગેય્યસ્સ સગાથકત્તં તબ્ભાવનિમિત્તં. લોકેપિ હિ સસિલોકં સગાથકં વા ચુણ્ણિયગન્થં ‘‘ગેય્ય’’ન્તિ વદન્તિ. ગાથાવિરહે પન સતિ પુચ્છં કત્વા વિસ્સજ્જનભાવો વેય્યાકરણસ્સ તબ્ભાવનિમિત્તં. પુચ્છાવિસ્સજ્જનઞ્હિ ‘‘બ્યાકરણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ, બ્યાકરણમેવ વેય્યાકરણં.

    Sabbassapi hi buddhavacanassa suttanti ayaṃ sāmaññavidhi. Tenevāha āyasmā mahākaccāno nettiyaṃ (netti. 1.saṅgahavāra) ‘‘navavidhasuttantapariyeṭṭhī’’ti. ‘‘Ettakaṃ tassa bhagavato suttāgataṃ suttapariyāpannaṃ (pāci. 655, 1242), sakavāde pañca suttasatānī’’ti (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; kathā. aṭṭha. nidānakathā) evamādi ca etassa atthassa sādhakaṃ. Tadekadesesu pana geyyādayo visesavidhayo tena tena nimittena patiṭṭhitā. Tathā hi geyyassa sagāthakattaṃ tabbhāvanimittaṃ. Lokepi hi sasilokaṃ sagāthakaṃ vā cuṇṇiyaganthaṃ ‘‘geyya’’nti vadanti. Gāthāvirahe pana sati pucchaṃ katvā vissajjanabhāvo veyyākaraṇassa tabbhāvanimittaṃ. Pucchāvissajjanañhi ‘‘byākaraṇa’’nti vuccati, byākaraṇameva veyyākaraṇaṃ.

    એવં સન્તે સગાથકાદીનમ્પિ પુચ્છં કત્વા વિસ્સજ્જનવસેન પવત્તાનં વેય્યાકરણભાવો આપજ્જતીતિ? નાપજ્જતિ ગેય્યાદિસઞ્ઞાનં અનોકાસભાવતો, ‘‘ગાથાવિરહે સતી’’તિ વિસેસિતત્તા ચ. તથા હિ ધમ્મપદાદીસુ કેવલં ગાથાબન્ધેસુ, સગાથકત્તેપિ સોમનસ્સઞાણમયિકગાથાયુત્તેસુ, ‘‘વુત્તઞ્હેત’’ન્તિ (ઇતિવુ॰ ૧) આદિવચનસમ્બન્ધેસુ, અબ્ભુતધમ્મપટિસંયુત્તેસુ ચ સુત્તવિસેસેસુ યથાક્કમં ગાથા-ઉદાન-ઇતિવુત્તક-અબ્ભુતધમ્મ-સઞ્ઞા પતિટ્ઠિતા, તથા સતિપિ ગાથાબન્ધભાવે ભગવતો અતીતાસુ જાતીસુ ચરિયાનુભાવપ્પકાસકેસુ જાતકસઞ્ઞા, સતિપિ પઞ્હવિસ્સજ્જનભાવે સગાથકત્તે ચ કેસુચિ સુત્તન્તેસુ વેદસ્સ લભાપનતો વેદલ્લસઞ્ઞા પતિટ્ઠિતાતિ એવં તેન તેન સગાથકત્તાદિના નિમિત્તેન તેસુ તેસુ સુત્તવિસેસેસુ ગેય્યાદિસઞ્ઞા પતિટ્ઠિતાતિ વિસેસવિધયો સુત્તઙ્ગતો પરે ગેય્યાદયો. યં પનેત્થ ગેય્યઙ્ગાદિનિમિત્તરહિતં, તં સુત્તઙ્ગં વિસેસસઞ્ઞાપરિહારેન સામઞ્ઞસઞ્ઞાય પવત્તનતોતિ. નનુ ચ સગાથકં સુત્તં ગેય્યં, નિગ્ગાથકં સુત્તં વેય્યાકરણન્તિ સુત્તઙ્ગં ન સમ્ભવતીતિ ચોદના તદવત્થા એવાતિ? ન તદવત્થા સોધિતત્તા. સોધિતઞ્હિ પુબ્બે ‘‘ગાથાવિરહે સતિ પુચ્છાવિસ્સજ્જનભાવો વેય્યાકરણસ્સ તબ્ભાવનિમિત્ત’’ન્તિ.

    Evaṃ sante sagāthakādīnampi pucchaṃ katvā vissajjanavasena pavattānaṃ veyyākaraṇabhāvo āpajjatīti? Nāpajjati geyyādisaññānaṃ anokāsabhāvato, ‘‘gāthāvirahe satī’’ti visesitattā ca. Tathā hi dhammapadādīsu kevalaṃ gāthābandhesu, sagāthakattepi somanassañāṇamayikagāthāyuttesu, ‘‘vuttañheta’’nti (itivu. 1) ādivacanasambandhesu, abbhutadhammapaṭisaṃyuttesu ca suttavisesesu yathākkamaṃ gāthā-udāna-itivuttaka-abbhutadhamma-saññā patiṭṭhitā, tathā satipi gāthābandhabhāve bhagavato atītāsu jātīsu cariyānubhāvappakāsakesu jātakasaññā, satipi pañhavissajjanabhāve sagāthakatte ca kesuci suttantesu vedassa labhāpanato vedallasaññā patiṭṭhitāti evaṃ tena tena sagāthakattādinā nimittena tesu tesu suttavisesesu geyyādisaññā patiṭṭhitāti visesavidhayo suttaṅgato pare geyyādayo. Yaṃ panettha geyyaṅgādinimittarahitaṃ, taṃ suttaṅgaṃ visesasaññāparihārena sāmaññasaññāya pavattanatoti. Nanu ca sagāthakaṃ suttaṃ geyyaṃ, niggāthakaṃ suttaṃ veyyākaraṇanti suttaṅgaṃ na sambhavatīti codanā tadavatthā evāti? Na tadavatthā sodhitattā. Sodhitañhi pubbe ‘‘gāthāvirahe sati pucchāvissajjanabhāvo veyyākaraṇassa tabbhāvanimitta’’nti.

    યઞ્ચ વુત્તં ‘‘ગાથાભાવતો મઙ્ગલસુત્તાદીનં સુત્તઙ્ગસઙ્ગહો ન સિયા’’તિ (ખુ॰ પા॰ ૫.૧; સુ॰ નિ॰ ૨૬૧), તં ન, નિરુળ્હત્તા. નિરુળ્હો હિ મઙ્ગલસુત્તાદીનં સુત્તભાવો. ન હિ તાનિ ધમ્મપદબુદ્ધવંસાદયો વિય ગાથાભાવેન પઞ્ઞાતાનિ, કિન્તુ સુત્તભાવેનેવ. તેનેવ હિ અટ્ઠકથાયં ‘‘સુત્તનામક’’ન્તિ નામગ્ગહણં કતં. યં પન વુત્તં ‘‘સગાથકત્તા ગેય્યઙ્ગસઙ્ગહો સિયા’’તિ , તદપિ નત્થિ, યસ્મા સહતાઞ્ઞેન. સહ ગાથાહીતિ હિ સગાથકં, સહભાવો ચ નામ અત્થતો અઞ્ઞેન હોતિ, ન ચ મઙ્ગલસુત્તાદીસુ ગાથાવિનિમુત્તો કોચિ સુત્તપદેસો અત્થિ, યો ‘‘સહ ગાથાહી’’તિ વુચ્ચેય્ય, ન ચ સમુદાયો નામ કોચિ અત્થિ. યદપિ વુત્તં ‘‘ઉભતોવિભઙ્ગાદીસુ સગાથકપ્પદેસાનં ગેય્યઙ્ગસઙ્ગહો સિયા’’તિ, તદપિ ન અઞ્ઞતો. અઞ્ઞા એવ હિ તા ગાથા જાતકાદિપરિયાપન્નત્તા, અતો ન તાહિ ઉભતોવિભઙ્ગાદીનં ગેય્યઙ્ગભાવોતિ. એવં સુત્તાદીનં અઙ્ગાનં અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્કરાભાવો વેદિતબ્બો.

    Yañca vuttaṃ ‘‘gāthābhāvato maṅgalasuttādīnaṃ suttaṅgasaṅgaho na siyā’’ti (khu. pā. 5.1; su. ni. 261), taṃ na, niruḷhattā. Niruḷho hi maṅgalasuttādīnaṃ suttabhāvo. Na hi tāni dhammapadabuddhavaṃsādayo viya gāthābhāvena paññātāni, kintu suttabhāveneva. Teneva hi aṭṭhakathāyaṃ ‘‘suttanāmaka’’nti nāmaggahaṇaṃ kataṃ. Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘sagāthakattā geyyaṅgasaṅgaho siyā’’ti , tadapi natthi, yasmā sahatāññena. Saha gāthāhīti hi sagāthakaṃ, sahabhāvo ca nāma atthato aññena hoti, na ca maṅgalasuttādīsu gāthāvinimutto koci suttapadeso atthi, yo ‘‘saha gāthāhī’’ti vucceyya, na ca samudāyo nāma koci atthi. Yadapi vuttaṃ ‘‘ubhatovibhaṅgādīsu sagāthakappadesānaṃ geyyaṅgasaṅgaho siyā’’ti, tadapi na aññato. Aññā eva hi tā gāthā jātakādipariyāpannattā, ato na tāhi ubhatovibhaṅgādīnaṃ geyyaṅgabhāvoti. Evaṃ suttādīnaṃ aṅgānaṃ aññamaññasaṅkarābhāvo veditabbo.

    અત્થત્થન્તિ અત્થભૂતં યથાભૂતં અત્થં. અનત્થમ્પિ કેચિ વિપલ્લાસવસેન ‘‘અત્થો’’તિ ગણ્હન્તીતિ ‘‘અત્થત્થ’’ન્તિ વિસેસેત્વા વુત્તં. કારણત્થન્તિ કારણભૂતં અત્થં, સીલં સમાધિસ્સ કારણં, સમાધિ વિપસ્સનાયાતિ એવં તસ્સ તસ્સ કારણભૂતં અત્થં. તેનાહ ‘‘ઇમસ્મિં ઠાને સીલ’’ન્તિઆદિ. તેનેતં દસ્સેતિ – ઇમસ્મિં ઠાને સીલં કથિતં, તઞ્ચ યાવદેવ સમાધત્થં, સમાધિ વિપસ્સનત્થો, વિપસ્સના મગ્ગત્થા, મગ્ગો ફલત્થો, વટ્ટં કથિતં યાવદેવ વિવટ્ટાધિગમત્થન્તિ જાનિતું ન સક્કોન્તીતિ. એવં પાળિયં ‘‘અત્થ’’ન્તિ ઇમિના ભાસિતત્થપયોજનત્થાનં ગહિતતા વેદિતબ્બા. ન પરિગ્ગણ્હન્તીતિ ન વિચારેન્તિ, નિજ્ઝાનપઞ્ઞાક્ખમા ન હોન્તિ, નિજ્ઝાયિત્વા પઞ્ઞાય રોચેત્વા ગહેતબ્બા ન હોન્તીતિ અધિપ્પાયો. ઇતિ એવં એતાય પરિયત્તિયા વાદપ્પમોક્ખાનિસંસા અત્તનો ઉપરિ પરેહિ આરોપિતવાદસ્સ નિગ્ગહસ્સ મોક્ખપયોજના હુત્વા ધમ્મં પરિયાપુણન્તિ. વાદપ્પમોક્ખો વા નિન્દાપમોક્ખો. યસ્સ ચાતિ યસ્સ ચ સીલાદિપૂરણેન પત્તબ્બસ્સ, મગ્ગસ્સ વા તદધિગમેન પત્તબ્બસ્સ, ફલસ્સ વા તદધિગમેન પત્તબ્બસ્સ, અનુપાદાવિમોક્ખસ્સ વા અત્થાય. ધમ્મં પરિયાપુણન્તિ, ઞાયેન પરિયાપુણન્તીતિ અધિપ્પાયો. નાનુભોન્તિ ન વિન્દન્તિ. તેસં તે ધમ્મા દુગ્ગહિતા ઉપારમ્ભમાનદપ્પમક્ખપળાસાદિહેતુભાવેન દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ.

    Atthatthanti atthabhūtaṃ yathābhūtaṃ atthaṃ. Anatthampi keci vipallāsavasena ‘‘attho’’ti gaṇhantīti ‘‘atthattha’’nti visesetvā vuttaṃ. Kāraṇatthanti kāraṇabhūtaṃ atthaṃ, sīlaṃ samādhissa kāraṇaṃ, samādhi vipassanāyāti evaṃ tassa tassa kāraṇabhūtaṃ atthaṃ. Tenāha ‘‘imasmiṃ ṭhāne sīla’’ntiādi. Tenetaṃ dasseti – imasmiṃ ṭhāne sīlaṃ kathitaṃ, tañca yāvadeva samādhatthaṃ, samādhi vipassanattho, vipassanā maggatthā, maggo phalattho, vaṭṭaṃ kathitaṃ yāvadeva vivaṭṭādhigamatthanti jānituṃ na sakkontīti. Evaṃ pāḷiyaṃ ‘‘attha’’nti iminā bhāsitatthapayojanatthānaṃ gahitatā veditabbā. Na pariggaṇhantīti na vicārenti, nijjhānapaññākkhamā na honti, nijjhāyitvā paññāya rocetvā gahetabbā na hontīti adhippāyo. Iti evaṃ etāya pariyattiyā vādappamokkhānisaṃsā attano upari parehi āropitavādassa niggahassa mokkhapayojanā hutvā dhammaṃ pariyāpuṇanti. Vādappamokkho vā nindāpamokkho. Yassa cāti yassa ca sīlādipūraṇena pattabbassa, maggassa vā tadadhigamena pattabbassa, phalassa vā tadadhigamena pattabbassa, anupādāvimokkhassa vā atthāya. Dhammaṃ pariyāpuṇanti, ñāyena pariyāpuṇantīti adhippāyo. Nānubhonti na vindanti. Tesaṃ te dhammā duggahitā upārambhamānadappamakkhapaḷāsādihetubhāvena dīgharattaṃ ahitāya dukkhāya saṃvattanti.

    ૨૩૯. અલં પરિયત્તો ગદો અસ્સાતિ અલગદ્દો અનુનાસિકલોપં દ-કારાગમઞ્ચ કત્વા. વટ્ટદુક્ખકન્તારતો નિત્થરણત્થાય પરિયત્તિ નિત્થરણપરિયત્તિ. ભણ્ડાગારે નિયુત્તો ભણ્ડાગારિકો, ભણ્ડાગારિકો વિય ભણ્ડાગારિકો, ધમ્મરતનાનુપાલકો. અઞ્ઞં અત્થં અનપેક્ખિત્વા ભણ્ડાગારિકસ્સેવ સતો પરિયત્તિ ભણ્ડાગારિકપરિયત્તિ. ‘‘વંસાનુરક્ખકોવા’’તિ અવધારણં સીહાવલોકનઞાયેન તન્તિધારકોવ પવેણિપાલકોવાતિ પુરિમપદદ્વયેપિ યોજેતબ્બં.

    239. Alaṃ pariyatto gado assāti alagaddo anunāsikalopaṃ da-kārāgamañca katvā. Vaṭṭadukkhakantārato nittharaṇatthāya pariyatti nittharaṇapariyatti. Bhaṇḍāgāre niyutto bhaṇḍāgāriko, bhaṇḍāgāriko viya bhaṇḍāgāriko, dhammaratanānupālako. Aññaṃ atthaṃ anapekkhitvā bhaṇḍāgārikasseva sato pariyatti bhaṇḍāgārikapariyatti. ‘‘Vaṃsānurakkhakovā’’ti avadhāraṇaṃ sīhāvalokanañāyena tantidhārakova paveṇipālakovāti purimapadadvayepi yojetabbaṃ.

    યદિ તન્તિધારણાદિઅત્થં બુદ્ધવચનસ્સ પરિયાપુણનં ભણ્ડાગારિકપરિયત્તિ, કસ્મા ‘‘ખીણાસવસ્સા’’તિ વિસેસેત્વા વુત્તં, નનુ એકચ્ચસ્સ પુથુજ્જનસ્સપિ અયં નયો લબ્ભતીતિ અનુયોગં સન્ધાયાહ ‘‘યો પના’’તિઆદિ. અત્તનો ઠાનેતિ નિત્થરણટ્ઠાને. કામં પુથુજ્જનો ‘‘પવેણિં પાલેસ્સામી’’તિ અજ્ઝાસયેન પરિયાપુણાતિ. અત્તનો પન ભવકન્તારતો અનિત્તિણ્ણત્તા તસ્સ સા પરિયત્તિ નિત્થરણપરિયત્તિ એવ નામ હોતીતિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘પુથુજ્જનસ્સા’’તિઆદિ.

    Yadi tantidhāraṇādiatthaṃ buddhavacanassa pariyāpuṇanaṃ bhaṇḍāgārikapariyatti, kasmā ‘‘khīṇāsavassā’’ti visesetvā vuttaṃ, nanu ekaccassa puthujjanassapi ayaṃ nayo labbhatīti anuyogaṃ sandhāyāha ‘‘yo panā’’tiādi. Attano ṭhāneti nittharaṇaṭṭhāne. Kāmaṃ puthujjano ‘‘paveṇiṃ pālessāmī’’ti ajjhāsayena pariyāpuṇāti. Attano pana bhavakantārato anittiṇṇattā tassa sā pariyatti nittharaṇapariyatti eva nāma hotīti adhippāyo. Tenāha ‘‘puthujjanassā’’tiādi.

    નિજ્ઝાનં ખમન્તીતિ નિજ્ઝાનપઞ્ઞં ખમન્તિ. તત્થ તત્થ આગતે સીલાદિધમ્મે નિજ્ઝાયિત્વા પઞ્ઞાય રોચેત્વા યાથાવતો ગહેતબ્બા હોન્તિ. તેનાહ ‘‘ઇધ સીલ’’ન્તિઆદિ. ન કેવલં સુગ્ગહિતં પરિયત્તિં નિસ્સાય મગ્ગભાવનાફલસચ્છિકિરિયા, પરવાદનિગ્ગહસકવાદપતિટ્ઠાપનાદીનિપિ ઇજ્ઝન્તીતિ દસ્સેતું ‘‘પરવાદે’’તિઆદિ વુત્તં. તેનાહ ‘‘ઉપ્પન્નં પરપ્પવાદં સહધમ્મેન સુનિગ્ગહં નિગ્ગહિત્વા’’તિઆદિ (દી॰ નિ॰ ૨.૨૬૮). ઇચ્છિતિચ્છિતટ્ઠાનન્તિ દિટ્ઠિવિનિવેઠનાદિવસેન ઇચ્છિતં ઇચ્છિતં પાળિપદેસં. મોચેતુન્તિ અપનેતું. અહિતાય દુક્ખાય અસંવત્તનમ્પિ તદભાવે ઉપ્પજ્જનકહિતસુખસ્સ કારણમેવ તસ્મિં સતિ ભાવતોતિ. સુગ્ગહિતઅલગદ્દસ્સપિ હિતાય સુખાય સંવત્તનતા દટ્ઠબ્બા.

    Nijjhānaṃ khamantīti nijjhānapaññaṃ khamanti. Tattha tattha āgate sīlādidhamme nijjhāyitvā paññāya rocetvā yāthāvato gahetabbā honti. Tenāha ‘‘idha sīla’’ntiādi. Na kevalaṃ suggahitaṃ pariyattiṃ nissāya maggabhāvanāphalasacchikiriyā, paravādaniggahasakavādapatiṭṭhāpanādīnipi ijjhantīti dassetuṃ ‘‘paravāde’’tiādi vuttaṃ. Tenāha ‘‘uppannaṃ parappavādaṃ sahadhammena suniggahaṃ niggahitvā’’tiādi (dī. ni. 2.268). Icchiticchitaṭṭhānanti diṭṭhiviniveṭhanādivasena icchitaṃ icchitaṃ pāḷipadesaṃ. Mocetunti apanetuṃ. Ahitāya dukkhāya asaṃvattanampi tadabhāve uppajjanakahitasukhassa kāraṇameva tasmiṃ sati bhāvatoti. Suggahitaalagaddassapi hitāya sukhāya saṃvattanatā daṭṭhabbā.

    ૨૪૦. ઉત્તરન્તિ એતેનાતિ ઉત્તરો, સિનન્તિ બન્ધન્તીતિ સેતુ, ઉત્તરો ચ સો સેતુ ચાતિ ઉત્તરસેતુ. કૂલં પરતીરં વહતિ પાપેતીતિ કુલ્લં. કલાપં કત્વા બદ્ધોતિ વેળુનળાદીહિ કલાપવસેન બદ્ધો. અણુન્તિ ઇદં અટ્ઠસમાપત્તિઆરમ્મણં સઞ્ઞોજનં સન્ધાય વદતિ. થૂલન્તિ ઇતરં. દિટ્ઠિન્તિ યથાભૂતદસ્સનં, વિપસ્સનન્તિ અત્થો. એવં પરિસુદ્ધં એવં પરિયોદાતન્તિ તેભૂમકેસુ ધમ્મેસુ ઞાતં ‘‘નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’’તિ, એવં તણ્હાદિટ્ઠિસંકિલેસાભાવેન સબ્બસો વિસુદ્ધં, પરિસુદ્ધત્તા એવ પરિયોદાતં. ન અલ્લીયેથાતિ નિકન્તિવસેન ન નિસ્સયેથ. ન કેલાયેથાતિ ન મમાયેથ. ન ધનાયેથાતિ ધનં દ્રબ્યં ન કયિરાથ. ઉભયત્થાતિ સમથે વિપસ્સનાય ચ.

    240. Uttaranti etenāti uttaro, sinanti bandhantīti setu, uttaro ca so setu cāti uttarasetu. Kūlaṃ paratīraṃ vahati pāpetīti kullaṃ. Kalāpaṃ katvā baddhoti veḷunaḷādīhi kalāpavasena baddho. Aṇunti idaṃ aṭṭhasamāpattiārammaṇaṃ saññojanaṃ sandhāya vadati. Thūlanti itaraṃ. Diṭṭhinti yathābhūtadassanaṃ, vipassananti attho. Evaṃ parisuddhaṃ evaṃ pariyodātanti tebhūmakesu dhammesu ñātaṃ ‘‘netaṃ mama, nesohamasmi, na meso attā’’ti, evaṃ taṇhādiṭṭhisaṃkilesābhāvena sabbaso visuddhaṃ, parisuddhattā eva pariyodātaṃ. Na allīyethāti nikantivasena na nissayetha. Na kelāyethāti na mamāyetha. Na dhanāyethāti dhanaṃ drabyaṃ na kayirātha. Ubhayatthāti samathe vipassanāya ca.

    અસદ્ધમ્મેતિઆદીસુ અસતં હીનજ્ઝાસયાનં ધમ્મોતિ અસદ્ધમ્મો. ગામવાસીનં ધમ્મોતિ ગામધમ્મો. કિલેસાનં વસ્સનસભાવતાય વસલધમ્મો. કિલેસેહિ દૂસિતત્તા થૂલત્તા ચ દુટ્ઠુલ્લો. ઉદકસુદ્ધિપરિયોસાનતાય ઓદકન્તિકો. ‘‘ધમ્માપિ વો પહાતબ્બા’’તિ ઇમિનાપિ ઓવાદેન ભિક્ખૂ ઉદ્દિસ્સ કથેન્તોપિ અરિટ્ઠંયેવ નિગ્ગણ્હાતિ.

    Asaddhammetiādīsu asataṃ hīnajjhāsayānaṃ dhammoti asaddhammo. Gāmavāsīnaṃ dhammoti gāmadhammo. Kilesānaṃ vassanasabhāvatāya vasaladhammo. Kilesehi dūsitattā thūlattā ca duṭṭhullo. Udakasuddhipariyosānatāya odakantiko. ‘‘Dhammāpi vo pahātabbā’’ti imināpi ovādena bhikkhū uddissa kathentopi ariṭṭhaṃyeva niggaṇhāti.

    ૨૪૧. તિવિધગ્ગાહવસેનાતિ તણ્હામાનદિટ્ઠિગ્ગાહવસેન. યદિ એવં ‘‘અહં મમાતિ ગણ્હાતી’’તિ ગાહદ્વયમેવ કસ્મા વુત્તન્તિ? નયિદમેવં તત્થાપિ ગાહત્તયસ્સેવ વુત્તત્તા. ‘‘અહ’’ન્તિ હિ ઇમિના માનદિટ્ઠિગ્ગાહા વુત્તા ‘‘અહમસ્મી’’તિ ગાહસામઞ્ઞતો. દિટ્ઠિપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં પુરિમુપ્પન્નાય દિટ્ઠિયા ઉત્તરદિટ્ઠિયા સક્કાયદિટ્ઠિયા સસ્સતદિટ્ઠિયા ચ કારણભાવતો. આરમ્મણં પઞ્ચ ખન્ધા, રૂપારમ્મણાદીનિ ચ. દિટ્ઠિયા પચ્ચયો અવિજ્જા-ફસ્સ-સઞ્ઞા-વિતક્ક-અયોનિસોમનસિકાર-પાપમિત્તપરતોઘોસાદિકો દિટ્ઠિયા ઉપનિસ્સયાદિપચ્ચયો. વુત્તઞ્હેતં પટિસમ્ભિદાયં (પટિ॰ મ॰ ૧.૧૨૪)‘‘કતમાનિ અટ્ઠ દિટ્ઠિટ્ઠાનાનિ અવિજ્જાપિ ફસ્સોપિ સઞ્ઞાપિ વિતક્કોપિ અયોનિસોમનસિકારોપિ પાપમિત્તોપિ પરતોઘોસોપિ દિટ્ઠિટ્ઠાન’’ન્તિઆદિ. રૂપારમ્મણાતિ રુપ્પનસભાવધમ્મારમ્મણા. રૂપં પન અત્તાતિ ન વત્તબ્બં ઇધ ‘‘રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૩.૮૧, ૩૪૫) ઇમસ્સ ગાહસ્સ અનધિપ્પેતત્તા. સો હિ ‘‘યમ્પિ તં દિટ્ઠિટ્ઠાન’’ન્તિઆદિના પરતો વુચ્ચતિ. ઇધ પન ‘‘રૂપવન્તં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ, અત્તનિ રૂપં, રૂપસ્મિં અત્તાન’’ન્તિ ઇમે તયો ગાહા અધિપ્પેતાતિ કેચિ, તદયુત્તં. યસ્મા રૂપં અત્તા ન હોતિ, અત્તગ્ગાહસ્સ પન આલમ્બનં હોતિ, અત્તસભાવેયેવ વા રૂપાદિધમ્મે આરબ્ભ અત્તદિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જતિ, ન અત્તાનં તસ્સ પરમત્થતો અનુપલબ્ભનતો, તસ્મા રૂપાદિઆરમ્મણાવ અત્તદિટ્ઠીતિ કત્વા વુત્તં, રૂપં પન ‘‘અત્તા’’તિ ન વત્તબ્બન્તિ અયમેત્થ અત્થો. ‘‘યમ્પિ તં દિટ્ઠિટ્ઠાન’’ન્તિઆદિના પન વિપસ્સનાપટિવિપસ્સના વિય દિટ્ઠિઅનુપસ્સના નામ દસ્સિતા.

    241.Tividhaggāhavasenāti taṇhāmānadiṭṭhiggāhavasena. Yadi evaṃ ‘‘ahaṃ mamāti gaṇhātī’’ti gāhadvayameva kasmā vuttanti? Nayidamevaṃ tatthāpi gāhattayasseva vuttattā. ‘‘Aha’’nti hi iminā mānadiṭṭhiggāhā vuttā ‘‘ahamasmī’’ti gāhasāmaññato. Diṭṭhipi diṭṭhiṭṭhānaṃ purimuppannāya diṭṭhiyā uttaradiṭṭhiyā sakkāyadiṭṭhiyā sassatadiṭṭhiyā ca kāraṇabhāvato. Ārammaṇaṃ pañca khandhā, rūpārammaṇādīni ca. Diṭṭhiyā paccayo avijjā-phassa-saññā-vitakka-ayonisomanasikāra-pāpamittaparatoghosādiko diṭṭhiyā upanissayādipaccayo. Vuttañhetaṃ paṭisambhidāyaṃ (paṭi. ma. 1.124)‘‘katamāni aṭṭha diṭṭhiṭṭhānāni avijjāpi phassopi saññāpi vitakkopi ayonisomanasikāropi pāpamittopi paratoghosopi diṭṭhiṭṭhāna’’ntiādi. Rūpārammaṇāti ruppanasabhāvadhammārammaṇā. Rūpaṃ pana attāti na vattabbaṃ idha ‘‘rūpaṃ attato samanupassatī’’ti (saṃ. ni. 3.81, 345) imassa gāhassa anadhippetattā. So hi ‘‘yampi taṃ diṭṭhiṭṭhāna’’ntiādinā parato vuccati. Idha pana ‘‘rūpavantaṃ attānaṃ samanupassati, attani rūpaṃ, rūpasmiṃ attāna’’nti ime tayo gāhā adhippetāti keci, tadayuttaṃ. Yasmā rūpaṃ attā na hoti, attaggāhassa pana ālambanaṃ hoti, attasabhāveyeva vā rūpādidhamme ārabbha attadiṭṭhi uppajjati, na attānaṃ tassa paramatthato anupalabbhanato, tasmā rūpādiārammaṇāva attadiṭṭhīti katvā vuttaṃ, rūpaṃ pana ‘‘attā’’ti na vattabbanti ayamettha attho. ‘‘Yampi taṃ diṭṭhiṭṭhāna’’ntiādinā pana vipassanāpaṭivipassanā viya diṭṭhianupassanā nāma dassitā.

    ગન્ધરસફોટ્ઠબ્બાયતનાનં સમ્પત્તગાહિન્દ્રિયવિસયતાય પત્વા ગહેતબ્બતા. તઞ્હિ તસ્સ અત્તનો વિસયં પરિભુત્વા સમ્બન્ધં હુત્વા ગણ્હાતિ. અવસેસાનિ સત્તાયતનાનિ વિઞ્ઞાતં નામ મનસા વિઞ્ઞાતબ્બતો. અઞ્ઞથા ઇતરેસમ્પિ વિઞ્ઞાતતા સિયા. પત્તન્તિ અધિગતં. પરિયેસિતન્તિ ગવેસિતં. અનુવિચરિતન્તિ ચિન્તિતં. તેનાહ ‘‘મનસા’’તિ. એત્થ ચ પત્તપરિયેસનાનં અપટિક્ખેપસ્સ, વિસું, એકજ્ઝં પટિક્ખેપસ્સ ચ વસેન ચતુક્કોટિકં દસ્સેત્વા પત્તપરિયેસિતેહિ અનુવિચરિતસ્સ ભેદં દસ્સેતું ‘‘લોકસ્મિઞ્હી’’તિઆદિ વુત્તં. પરિયેસિત્વા પત્તં પઠમં ચેતસા પચ્છા કાયેન પત્તત્તા પત્તં નામ. પરિયેસિત્વા નોપત્તં પરિયેસિતં નામ કેવલં પરિયેસિતભાવતો. અપરિયેસિત્વા પત્તઞ્ચ નોપત્તઞ્ચ મનસા અનુવિચરિતબ્બતો મનસાનુવિચરિતં નામ.

    Gandharasaphoṭṭhabbāyatanānaṃ sampattagāhindriyavisayatāya patvā gahetabbatā. Tañhi tassa attano visayaṃ paribhutvā sambandhaṃ hutvā gaṇhāti. Avasesāni sattāyatanāni viññātaṃ nāma manasā viññātabbato. Aññathā itaresampi viññātatā siyā. Pattanti adhigataṃ. Pariyesitanti gavesitaṃ. Anuvicaritanti cintitaṃ. Tenāha ‘‘manasā’’ti. Ettha ca pattapariyesanānaṃ apaṭikkhepassa, visuṃ, ekajjhaṃ paṭikkhepassa ca vasena catukkoṭikaṃ dassetvā pattapariyesitehi anuvicaritassa bhedaṃ dassetuṃ ‘‘lokasmiñhī’’tiādi vuttaṃ. Pariyesitvā pattaṃ paṭhamaṃ cetasā pacchā kāyena pattattā pattaṃ nāma. Pariyesitvā nopattaṃ pariyesitaṃ nāma kevalaṃ pariyesitabhāvato. Apariyesitvā pattañca nopattañca manasā anuvicaritabbato manasānuvicaritaṃ nāma.

    અયઞ્ચ વિકપ્પો આકુલો વિયાતિ ‘‘અથ વા’’તિઆદિ વુત્તં. પત્તટ્ઠેનાતિ પત્તભાવેન પત્તતાસામઞ્ઞેન. અપરિયેસિત્વા નોપત્તં મનસાનુવિચરિતં નામ પત્તિયા પરિયેસનાય ચ અભાવતો. સબ્બં વા એતન્તિ ‘‘પરિયેસિત્વા પત્તમ્પી’’તિઆદિના વુત્તં ચતુબ્બિધમ્પિ. ઇમિનાતિ ‘‘યમ્પિ તં દિટ્ઠિટ્ઠાનં’’તિઆદિવચનેન. વિઞ્ઞાણારમ્મણા તણ્હામાનદિટ્ઠિયો કથિતા પારિસેસઞાયેન . એવં પારિસેસઞાયપરિગ્ગહે કિં પયોજનન્તિ આહ ‘‘દેસનાવિલાસેના’’તિઆદિ. યેસં વિનેય્યાનં દેસેતબ્બધમ્મસ્સ સરૂપં અનામસિત્વા આરમ્મણકિચ્ચ-સમ્પયુત્તધમ્મ-ફલવિસેસાદિ-પકારન્તરવિભાવનેન પટિવેધો હોતિ, તેસં તપ્પકારભેદેહિ ધમ્મેહિ, યેસં પન યેન એકેનેવ પકારેન સરૂપેનેવ વા વિભાવને કતે પટિવેધો હોતિ, તેસં તં વત્વા ધમ્મિસ્સરત્તા તદઞ્ઞં નિરવસેસાકારવિભાવનઞ્ચ દેસનાવિલાસો. તેનાહ ‘‘દિટ્ઠાદિઆરમ્મણવસેન વિઞ્ઞાણં દસ્સિત’’ન્તિ.

    Ayañca vikappo ākulo viyāti ‘‘atha vā’’tiādi vuttaṃ. Pattaṭṭhenāti pattabhāvena pattatāsāmaññena. Apariyesitvā nopattaṃ manasānuvicaritaṃ nāma pattiyā pariyesanāya ca abhāvato. Sabbaṃ vā etanti ‘‘pariyesitvā pattampī’’tiādinā vuttaṃ catubbidhampi. Imināti ‘‘yampi taṃ diṭṭhiṭṭhānaṃ’’tiādivacanena. Viññāṇārammaṇā taṇhāmānadiṭṭhiyo kathitā pārisesañāyena . Evaṃ pārisesañāyapariggahe kiṃ payojananti āha ‘‘desanāvilāsenā’’tiādi. Yesaṃ vineyyānaṃ desetabbadhammassa sarūpaṃ anāmasitvā ārammaṇakicca-sampayuttadhamma-phalavisesādi-pakārantaravibhāvanena paṭivedho hoti, tesaṃ tappakārabhedehi dhammehi, yesaṃ pana yena ekeneva pakārena sarūpeneva vā vibhāvane kate paṭivedho hoti, tesaṃ taṃ vatvā dhammissarattā tadaññaṃ niravasesākāravibhāvanañca desanāvilāso. Tenāha ‘‘diṭṭhādiārammaṇavasena viññāṇaṃ dassita’’nti.

    દિટ્ઠિટ્ઠાનન્તિ દિટ્ઠિ એવ દિટ્ઠિટ્ઠાનં, તં હેટ્ઠા વુત્તનયમેવ. યં રૂપં એસા દિટ્ઠિ ‘‘લોકો ચ અત્તા ચા’’તિ ગણ્હાતિ. તં રૂપં સન્ધાય ‘‘સો લોકો સો અત્તા’’તિ વચનં વુત્તન્તિ યોજના. સો પેચ્ચ ભવિસ્સામીતિ ઉદ્ધમાઘાતનિકવાદવસેનાયં દિટ્ઠીતિ આહ ‘‘સો અહં પરલોકં ગન્ત્વા નિચ્ચો ભવિસ્સામી’’તિઆદિ. ધુવોતિ થિરો. સસ્સતોતિ સબ્બદાભાવી. અવિપરિણામધમ્મોતિ જરાય મરણેન ચ અવિપરિણામેતબ્બસભાવો, નિબ્બિકારોતિ અત્થો. તમ્પિ દસ્સનન્તિ તમ્પિ તથાવુત્તં દિટ્ઠિદસ્સનં અત્તાનં વિય તણ્હાદિટ્ઠિગ્ગાહવિસેસેન ગણ્હાતિ. તેનાહ ‘‘એતં મમા’’તિઆદિ. દિટ્ઠારમ્મણાતિ દિટ્ઠિવિસયા. કથં પન દિટ્ઠિ દિટ્ઠિવિસયા હોતીતિ આહ ‘‘વિપસ્સનાયા’’તિઆદિ. પટિવિપસ્સનાકાલેતિ યમકતો સમ્મસનાદિકાલં સન્ધાયાહ. તત્થ અક્ખરચિન્તકાનં સદ્દે વિય, વેદજ્ઝાયીનં વેદસત્થે વિય ચ દિટ્ઠિયં દિટ્ઠિગતિકાનં દિટ્ઠિગ્ગાહપ્પવત્તિ દટ્ઠબ્બા.

    Diṭṭhiṭṭhānanti diṭṭhi eva diṭṭhiṭṭhānaṃ, taṃ heṭṭhā vuttanayameva. Yaṃ rūpaṃ esā diṭṭhi ‘‘loko ca attā cā’’ti gaṇhāti. Taṃ rūpaṃ sandhāya ‘‘so loko so attā’’ti vacanaṃ vuttanti yojanā. So peccabhavissāmīti uddhamāghātanikavādavasenāyaṃ diṭṭhīti āha ‘‘so ahaṃ paralokaṃ gantvā nicco bhavissāmī’’tiādi. Dhuvoti thiro. Sassatoti sabbadābhāvī. Avipariṇāmadhammoti jarāya maraṇena ca avipariṇāmetabbasabhāvo, nibbikāroti attho. Tampi dassananti tampi tathāvuttaṃ diṭṭhidassanaṃ attānaṃ viya taṇhādiṭṭhiggāhavisesena gaṇhāti. Tenāha ‘‘etaṃ mamā’’tiādi. Diṭṭhārammaṇāti diṭṭhivisayā. Kathaṃ pana diṭṭhi diṭṭhivisayā hotīti āha ‘‘vipassanāyā’’tiādi. Paṭivipassanākāleti yamakato sammasanādikālaṃ sandhāyāha. Tattha akkharacintakānaṃ sadde viya, vedajjhāyīnaṃ vedasatthe viya ca diṭṭhiyaṃ diṭṭhigatikānaṃ diṭṭhiggāhappavatti daṭṭhabbā.

    સમનુપસ્સતીતિ પદસ્સ ચ તસ્સો સમનુપસ્સના અત્થોતિ યોજના. તેન સમનુપસ્સના નામ ચતુબ્બિધાતિ દસ્સેતિ. તત્થ ઞાણં તાવ સમવિસમં સમ્મા યાથાવતો અનુપસ્સતીતિ સમનુપસ્સના. ઇતરા પન સંકિલેસવસેન અનુ અનુ પસ્સન્તીતિ સમનુપસ્સના. યદિ એવં હોતુ તાવ દિટ્ઠિસમનુપસ્સના મિચ્છાદસ્સનભાવતો, કથં તણ્હામાનાતિ? તણ્હાયપિ સત્તાનં પાપકરણે ઉપાયદસ્સનવસેન પઞ્ઞાપતિરૂપિકા પવત્તિ લબ્ભતેવ, યાય વઞ્ચનનિકતિસાચિયોગા સમ્ભવન્તિ. માનોપિ સેય્યાદિના દસ્સનવસેનેવ તથા અત્તાનં ઊહતીતિ તણ્હામાનાનં સમનુપસ્સનાપતિરૂપિકા પવત્તિ લબ્ભતીતિ દટ્ઠબ્બં. અવિજ્જમાનેતિ ‘‘એતં મમા’’તિ એવં ગહેતબ્બે તણ્હાવત્થુસ્મિં અજ્ઝત્તખન્ધપઞ્ચકે અનુપલબ્ભમાને વિનટ્ઠે. ન પરિતસ્સતિ ભયપરિત્તાસતણ્હાપરિત્તાસાનં મગ્ગેન સમુગ્ઘાતિતત્તા.

    Samanupassatīti padassa ca tasso samanupassanā atthoti yojanā. Tena samanupassanā nāma catubbidhāti dasseti. Tattha ñāṇaṃ tāva samavisamaṃ sammā yāthāvato anupassatīti samanupassanā. Itarā pana saṃkilesavasena anu anu passantīti samanupassanā. Yadi evaṃ hotu tāva diṭṭhisamanupassanā micchādassanabhāvato, kathaṃ taṇhāmānāti? Taṇhāyapi sattānaṃ pāpakaraṇe upāyadassanavasena paññāpatirūpikā pavatti labbhateva, yāya vañcananikatisāciyogā sambhavanti. Mānopi seyyādinā dassanavaseneva tathā attānaṃ ūhatīti taṇhāmānānaṃ samanupassanāpatirūpikā pavatti labbhatīti daṭṭhabbaṃ. Avijjamāneti ‘‘etaṃ mamā’’ti evaṃ gahetabbe taṇhāvatthusmiṃ ajjhattakhandhapañcake anupalabbhamāne vinaṭṭhe. Na paritassati bhayaparittāsataṇhāparittāsānaṃ maggena samugghātitattā.

    ૨૪૨. ચતૂહિ કારણેહીતિ ‘‘અસતિ ન પરિતસ્સતી’’તિ વુત્તમ્પિ ઇતરેહિ તીહિ સહ ગહેત્વા વુત્તં. ચતૂહિ કારણેહીતિ ચતુક્કોટિકસુઞ્ઞતાકથનસ્સ કારણેહિ. બહિદ્ધા અસતીતિ બાહિરે વત્થુસ્મિં અવિજ્જમાને. સા પનસ્સ અવિજ્જમાનતા લદ્ધવિનાસેન વા અલદ્ધાલાભેન વાતિ પાળિયં – ‘‘અહુ વત મે, તં વત મે નત્થિ, સિયા વત મે, તં વતાહં ન લભામી’’તિ વુત્તન્તિ તદુભયં પરિક્ખારવસેન વિભજિત્વા તત્થ પરિતસ્સનં દસ્સેતું ‘‘બહિદ્ધા પરિક્ખારવિનાસે’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યાનં ‘‘રથો વય્હ’’ન્તિ એવમાદિ. વાહનં હત્થિઅસ્સાદિ.

    242.Catūhi kāraṇehīti ‘‘asati na paritassatī’’ti vuttampi itarehi tīhi saha gahetvā vuttaṃ. Catūhi kāraṇehīti catukkoṭikasuññatākathanassa kāraṇehi. Bahiddhā asatīti bāhire vatthusmiṃ avijjamāne. Sā panassa avijjamānatā laddhavināsena vā aladdhālābhena vāti pāḷiyaṃ – ‘‘ahu vata me, taṃ vata me natthi, siyā vata me, taṃ vatāhaṃ na labhāmī’’ti vuttanti tadubhayaṃ parikkhāravasena vibhajitvā tattha paritassanaṃ dassetuṃ ‘‘bahiddhā parikkhāravināse’’tiādi vuttaṃ. Tattha yānaṃ ‘‘ratho vayha’’nti evamādi. Vāhanaṃ hatthiassādi.

    યેહિ કિલેસેહીતિ યેહિ અસન્તપત્થનાદીહિ કિલેસેહિ. એવં ભવેય્યાતિ એવં ‘‘અહુ વત મે’’તિઆદિના ચોદનાદિ ભવેય્ય. દિટ્ઠિટ્ઠાનાધિટ્ઠાનપરિયુટ્ઠાનાભિનિવેસાનુસયાનન્તિ એત્થ અપરાપરં પવત્તાસુ દિટ્ઠીસુ યા પરતો ઉપ્પન્ના દિટ્ઠિયો, તાસં પુરિમુપ્પન્ના દિટ્ઠિયો કારણટ્ઠેન દિટ્ઠિટ્ઠાનાનિ. અધિકરણટ્ઠેન દિટ્ઠાધિટ્ઠાનાનિ, પરિયુટ્ઠાનપ્પત્તિયા સબ્બાપિ દિટ્ઠિપરિયુટ્ઠાનાનિ. ‘‘ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૨૦૨, ૪૨૭; ૩.૨૭-૨૯; ઉદા॰ ૫૫; મહાનિ॰ ૨૦; નેત્તિ॰ ૫૯) પવત્તિયા અભિનિવેસા. અપ્પહીનભાવેન સન્તાને સયન્તીતિ અનુસયાતિ એવં દિટ્ઠિટ્ઠાનાદીનં પદાનં વિભાગો વેદિતબ્બો. તણ્હાદીહિ કમ્પનિયતાય સબ્બસઙ્ખારાવ ઇઞ્જિતાનીતિ સબ્બસઙ્ખારઇઞ્જિતાનિ. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો. ઉપધીયતિ એત્થ દુક્ખન્તિ ઉપધિ, ખન્ધાવ ઉપધિ ખન્ધૂપધિ. એસ નયો સેસેસુપિ. તદેવ ચ આગમ્મ તણ્હા ખીયતિ વિરજ્જતિ નિરુજ્ઝતીતિ યોજના. ઉચ્છિજ્જિસ્સામિ નામસ્સૂતિઆદીસુ નિપાતમત્તં, સંસયે વા. તાસોતિ અત્તનિયાભાવં પટિચ્ચ તણ્હાપરિત્તાસો ચેવ ભયપરિત્તાસો ચ. તેનાહ ‘‘તાસો હેસો’’તિઆદિ. નો ચસ્સં, નો ચ મે સિયાતિ ‘‘અહ’’ન્તિ કિર કોચિ નો ચસ્સં, ‘‘મે’’તિ ચ કિઞ્ચિ નો સિયાતિ. તાસપ્પતીકારદસ્સનઞ્હેતં.

    Yehikilesehīti yehi asantapatthanādīhi kilesehi. Evaṃ bhaveyyāti evaṃ ‘‘ahu vata me’’tiādinā codanādi bhaveyya. Diṭṭhiṭṭhānādhiṭṭhānapariyuṭṭhānābhinivesānusayānanti ettha aparāparaṃ pavattāsu diṭṭhīsu yā parato uppannā diṭṭhiyo, tāsaṃ purimuppannā diṭṭhiyo kāraṇaṭṭhena diṭṭhiṭṭhānāni. Adhikaraṇaṭṭhena diṭṭhādhiṭṭhānāni, pariyuṭṭhānappattiyā sabbāpi diṭṭhipariyuṭṭhānāni. ‘‘Idameva saccaṃ moghamañña’’nti (ma. ni. 2.202, 427; 3.27-29; udā. 55; mahāni. 20; netti. 59) pavattiyā abhinivesā. Appahīnabhāvena santāne sayantīti anusayāti evaṃ diṭṭhiṭṭhānādīnaṃ padānaṃ vibhāgo veditabbo. Taṇhādīhi kampaniyatāya sabbasaṅkhārāva iñjitānīti sabbasaṅkhāraiñjitāni. Sesapadadvayepi eseva nayo. Upadhīyati ettha dukkhanti upadhi, khandhāva upadhi khandhūpadhi. Esa nayo sesesupi. Tadeva ca āgamma taṇhā khīyati virajjati nirujjhatīti yojanā. Ucchijjissāmi nāmassūtiādīsu nipātamattaṃ, saṃsaye vā. Tāsoti attaniyābhāvaṃ paṭicca taṇhāparittāso ceva bhayaparittāso ca. Tenāha ‘‘tāso heso’’tiādi. No cassaṃ,no ca me siyāti ‘‘aha’’nti kira koci no cassaṃ, ‘‘me’’ti ca kiñci no siyāti. Tāsappatīkāradassanañhetaṃ.

    ૨૪૩. એત્તાવતાતિ ‘‘એવં વુત્તે’’તિઆદિના, પુચ્છાનુસન્ધિવસેન પવત્તાય ‘‘છયિમાનિ, ભિક્ખવે, દિટ્ઠિટ્ઠાનાની’’તિઆદિના (મ॰ નિ॰ ૧.૨૪૧) વા. સાપિ હિ અજ્ઝત્તખન્ધવિનાસે પરિતસ્સનકં દસ્સેત્વા અપરિતસ્સનકં દસ્સેન્તી પવત્તાતિ તસ્સનકસ્સ સુઞ્ઞતાદસ્સનં અકિચ્ચસાધકમ્પિ સુઞ્ઞતાદસ્સનમેવાતિ ઇમેસં વસેન ‘‘ચતુક્કોટિકા સુઞ્ઞતા કથિતા’’તિ વુત્તં. બહિદ્ધા પરિક્ખારન્તિ બાહિરં સવિઞ્ઞાણકં અવિઞ્ઞાણકઞ્ચ સત્તોપકરણં. તઞ્હિ જીવિતવુત્તિયા પરિક્ખારકટ્ઠેન ‘‘પરિક્ખારો’’તિ વુત્તં. પરિગ્ગહં નામ કત્વાતિ ‘‘મમ ઇદ’’ન્તિ પરિગ્ગહેતબ્બતાય પરિગ્ગહિતં નામ કત્વા. સબ્બોપિ દિટ્ઠિગ્ગાહો ‘‘અત્તા નિચ્ચો ધુવો સસ્સતો, અત્તા ઉચ્છિજ્જતિ વિનસ્સતી’’તિઆદિના અત્તદિટ્ઠિસન્નિસ્સયોયેવાતિ વુત્તં ‘‘સક્કાયદિટ્ઠિપમુખા દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિયો’’તિ. અયાથાવગ્ગાહિના અભિનિવેસનપઞ્ઞાપનાનં ઉપત્થમ્ભભાવતો દિટ્ઠિ એવ નિસ્સયોતિ દિટ્ઠિનિસ્સયો. પરિગ્ગણ્હેય્યાતિ નિચ્ચાદિવિસેસયુત્તં કત્વા પરિગ્ગણ્હેય્ય. કિમેવં પરિગ્ગહેતું સક્કુણેય્ય ? સબ્બત્થાતિ ‘‘તં, ભિક્ખવે, અત્તવાદુપાદાનં ઉપાદિયેથ, તં, ભિક્ખવે, દિટ્ઠિનિસ્સયં નિસ્સયેથા’’તિ એતેસુપિ.

    243.Ettāvatāti ‘‘evaṃ vutte’’tiādinā, pucchānusandhivasena pavattāya ‘‘chayimāni, bhikkhave, diṭṭhiṭṭhānānī’’tiādinā (ma. ni. 1.241) vā. Sāpi hi ajjhattakhandhavināse paritassanakaṃ dassetvā aparitassanakaṃ dassentī pavattāti tassanakassa suññatādassanaṃ akiccasādhakampi suññatādassanamevāti imesaṃ vasena ‘‘catukkoṭikā suññatā kathitā’’ti vuttaṃ. Bahiddhā parikkhāranti bāhiraṃ saviññāṇakaṃ aviññāṇakañca sattopakaraṇaṃ. Tañhi jīvitavuttiyā parikkhārakaṭṭhena ‘‘parikkhāro’’ti vuttaṃ. Pariggahaṃ nāma katvāti ‘‘mama ida’’nti pariggahetabbatāya pariggahitaṃ nāma katvā. Sabbopi diṭṭhiggāho ‘‘attā nicco dhuvo sassato, attā ucchijjati vinassatī’’tiādinā attadiṭṭhisannissayoyevāti vuttaṃ ‘‘sakkāyadiṭṭhipamukhā dvāsaṭṭhidiṭṭhiyo’’ti. Ayāthāvaggāhinā abhinivesanapaññāpanānaṃ upatthambhabhāvato diṭṭhi eva nissayoti diṭṭhinissayo. Pariggaṇheyyāti niccādivisesayuttaṃ katvā pariggaṇheyya. Kimevaṃ pariggahetuṃ sakkuṇeyya ? Sabbatthāti ‘‘taṃ, bhikkhave, attavādupādānaṃ upādiyetha, taṃ, bhikkhave, diṭṭhinissayaṃ nissayethā’’ti etesupi.

    ૨૪૪. અત્તનિ વા સતીતિ યસ્સ અત્તનો સન્તકભાવેન કિઞ્ચિ અત્તનિયન્તિ વુચ્ચેય્ય, તસ્મિં અત્તનિ સતિ, સો એવ પન અત્તા પરમત્થતો નત્થીતિ અધિપ્પાયો. સક્કા હિ વત્તું બાહિરકપરિકપ્પિતો અત્તા ‘‘પરમત્થો’’તિ? સિયા ખન્ધપઞ્ચકં ઞેય્યસભાવત્તા યથા તં ઘટો, યદિ પન તદઞ્ઞં નામ કિઞ્ચિ અભવિસ્સ, ન તં નિયમતો વિપરીતં સિયાતિ? ન ચ સો પરમત્થતો અત્થિ પમાણેહિ અનુપલબ્ભમાનત્તા તુરઙ્ગમવિસાણં વિયાતિ. અત્તનિયે વા પરિક્ખારે સતીતિ ‘‘ઇદં નામ અત્તનો સન્તક’’ન્તિ તસ્સ કિઞ્ચનભાવેન નિચ્છિતે કિસ્મિઞ્ચિ વત્થુસ્મિં સતિ. અત્તનો ઇદન્તિ હિ અત્તનિયન્તિ. અહન્તિ સતીતિ ‘‘અહં નામાય’’ન્તિ અહંકારવત્થુભૂતે પરમત્થતો નિદ્ધારિતસરૂપે કિસ્મિઞ્ચિ સતિ તસ્સ સન્તકભાવેન મમાતિ કિઞ્ચિ ગહેતું યુત્તં ભવેય્ય. મમાતિ સતિ ‘‘અહ’’ન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. ઇતિ પરમત્થતો અત્તનો અનુપલબ્ભમાનત્તા અત્તનિયં કિઞ્ચિ પરમત્થતો નત્થેવાતિ સબ્બસઙ્ખારાનં અનત્તતાય અનત્તનિયતં, અનત્તનિયતાય ચ અનત્તકતં દસ્સેતિ. ભૂતતોતિ ભૂતત્થતો. તથતોતિ તથસભાવતો. થિરતોતિ ઠિતસભાવતો નિબ્બિકારતો.

    244.Attani vā satīti yassa attano santakabhāvena kiñci attaniyanti vucceyya, tasmiṃ attani sati, so eva pana attā paramatthato natthīti adhippāyo. Sakkā hi vattuṃ bāhirakaparikappito attā ‘‘paramattho’’ti? Siyā khandhapañcakaṃ ñeyyasabhāvattā yathā taṃ ghaṭo, yadi pana tadaññaṃ nāma kiñci abhavissa, na taṃ niyamato viparītaṃ siyāti? Na ca so paramatthato atthi pamāṇehi anupalabbhamānattā turaṅgamavisāṇaṃ viyāti. Attaniye vā parikkhāre satīti ‘‘idaṃ nāma attano santaka’’nti tassa kiñcanabhāvena nicchite kismiñci vatthusmiṃ sati. Attano idanti hi attaniyanti. Ahanti satīti ‘‘ahaṃ nāmāya’’nti ahaṃkāravatthubhūte paramatthato niddhāritasarūpe kismiñci sati tassa santakabhāvena mamāti kiñci gahetuṃ yuttaṃ bhaveyya. Mamāti sati ‘‘aha’’nti etthāpi eseva nayo. Iti paramatthato attano anupalabbhamānattā attaniyaṃ kiñci paramatthato natthevāti sabbasaṅkhārānaṃ anattatāya anattaniyataṃ, anattaniyatāya ca anattakataṃ dasseti. Bhūtatoti bhūtatthato. Tathatoti tathasabhāvato. Thiratoti ṭhitasabhāvato nibbikārato.

    યસ્મા હુત્વા ન હોતીતિ યસ્મા પુબ્બે અસન્તં પચ્ચયસમવાયેન હુત્વા ઉપ્પજ્જિત્વા પુન ભઙ્ગુપગમેન ન હોતિ, તસ્મા ન નિચ્ચન્તિ અનિચ્ચં, અધુવન્તિ અત્થો. તતો એવ ઉપ્પાદવયવત્તિતોતિ ઉપ્પજ્જનવસેન નિરુજ્ઝનવસેન ચ પવત્તનતો. સભાવવિગમો ઇધ વિપરિણામો, ખણિકતા તાવકાલિકતા, નિચ્ચસભાવાભાવો એવ નિચ્ચપટિક્ખેપો. અનિચ્ચધમ્મા હિ તેનેવ અત્તનો અનિચ્ચભાવેન અત્થતો નિચ્ચતં પટિક્ખિપન્તિ નામ. તથા હિ વુત્તં ‘‘ન નિચ્ચન્તિ અનિચ્ચ’’ન્તિ. ઉપ્પાદજરાભઙ્ગવસેન રૂપસ્સ નિરન્તરબાધતાતિ પટિપીળનાકારેનસ્સ દુક્ખતા. સન્તાપો દુક્ખદુક્ખતાદિવસેન સન્તાપનં પરિદહનં, તતો એવસ્સ દુસ્સહતાય દુક્ખમતા. તિસ્સન્નં દુક્ખતાનં સંસારદુક્ખસ્સ ચ અધિટ્ઠાનતાય દુક્ખવત્થુકતા. સુખસભાવાભાવો એવ સુખપટિક્ખેપો. વિપરિણામધમ્મન્તિ જરાય મરણેન ચ વિપરિણમનસભાવં. યસ્મા ઇદં રૂપં પચ્ચયસમવાયેન ઉપ્પાદં, ઉપ્પાદાનન્તરં જરં પત્વા અવસ્સમેવ ભિજ્જતિ, ભિન્નઞ્ચ ભિન્નમેવ, નાસ્સ કસ્સચિ સઙ્કમોતિ ભવન્તરાનુપગમનસઙ્ખાતેન સઙ્કમાભાવેન વિપરિણામધમ્મતં પાકટં કાતું ‘‘ભવસઙ્કન્તિ ઉપગમનસભાવ’’ન્તિ વુત્તં. પકતિભાવવિજહનં સભાવવિગમો નિરુજ્ઝનમેવ. ન્તિ અનિચ્ચં દુક્ખં વિપરિણામધમ્મં રૂપં. ઇમિનાતિ ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’તિ રૂપસ્સ તણ્હાદિગ્ગાહાનં વત્થુભાવપટિક્ખેપેન. રૂપઞ્હિ ઉપ્પન્નં ઠિતિં મા પાપુણાતુ, ઠિતિપ્પત્તં મા જીરતુ, જરપ્પત્તં મા ભિજ્જતુ, ઉદયબ્બયેહિ મા કિલમિયતૂતિ ન એત્થ કસ્સચિ વસીભાવો અત્થિ, સ્વાયમસ્સ અવસવત્તનટ્ઠો અનત્તતાસલ્લક્ખણસ્સ કારણં હોતીતિ આહ ‘‘અવસવત્તનાકારેન રૂપં, ભન્તે, અનત્તાતિ પટિજાનન્તી’’તિ. નિવાસિકારકવેદકઅધિટ્ઠાયકવિરહેન તતો સુઞ્ઞતા સુઞ્ઞટ્ઠો, સામિભૂતસ્સ કસ્સચિ અભાવો અસ્સામિકટ્ઠો, યથાવુત્તવસવત્તિભાવાભાવો અનિસ્સરટ્ઠો, પરપરિકપ્પિતઅત્તસભાવાભાવો એવ અત્તપટિક્ખેપટ્ઠો.

    Yasmā hutvā na hotīti yasmā pubbe asantaṃ paccayasamavāyena hutvā uppajjitvā puna bhaṅgupagamena na hoti, tasmā na niccanti aniccaṃ, adhuvanti attho. Tato eva uppādavayavattitoti uppajjanavasena nirujjhanavasena ca pavattanato. Sabhāvavigamo idha vipariṇāmo, khaṇikatā tāvakālikatā, niccasabhāvābhāvo eva niccapaṭikkhepo. Aniccadhammā hi teneva attano aniccabhāvena atthato niccataṃ paṭikkhipanti nāma. Tathā hi vuttaṃ ‘‘na niccanti anicca’’nti. Uppādajarābhaṅgavasena rūpassa nirantarabādhatāti paṭipīḷanākārenassa dukkhatā. Santāpo dukkhadukkhatādivasena santāpanaṃ paridahanaṃ, tato evassa dussahatāya dukkhamatā. Tissannaṃ dukkhatānaṃ saṃsāradukkhassa ca adhiṭṭhānatāya dukkhavatthukatā. Sukhasabhāvābhāvo eva sukhapaṭikkhepo. Vipariṇāmadhammanti jarāya maraṇena ca vipariṇamanasabhāvaṃ. Yasmā idaṃ rūpaṃ paccayasamavāyena uppādaṃ, uppādānantaraṃ jaraṃ patvā avassameva bhijjati, bhinnañca bhinnameva, nāssa kassaci saṅkamoti bhavantarānupagamanasaṅkhātena saṅkamābhāvena vipariṇāmadhammataṃ pākaṭaṃ kātuṃ ‘‘bhavasaṅkanti upagamanasabhāva’’nti vuttaṃ. Pakatibhāvavijahanaṃ sabhāvavigamo nirujjhanameva. Nti aniccaṃ dukkhaṃ vipariṇāmadhammaṃ rūpaṃ. Imināti ‘‘no hetaṃ, bhante’’ti rūpassa taṇhādiggāhānaṃ vatthubhāvapaṭikkhepena. Rūpañhi uppannaṃ ṭhitiṃ mā pāpuṇātu, ṭhitippattaṃ mā jīratu, jarappattaṃ mā bhijjatu, udayabbayehi mā kilamiyatūti na ettha kassaci vasībhāvo atthi, svāyamassa avasavattanaṭṭho anattatāsallakkhaṇassa kāraṇaṃ hotīti āha ‘‘avasavattanākārena rūpaṃ, bhante, anattāti paṭijānantī’’ti. Nivāsikārakavedakaadhiṭṭhāyakavirahena tato suññatā suññaṭṭho, sāmibhūtassa kassaci abhāvo assāmikaṭṭho, yathāvuttavasavattibhāvābhāvo anissaraṭṭho, paraparikappitaattasabhāvābhāvo eva attapaṭikkhepaṭṭho.

    યસ્મા અનિચ્ચલક્ખણેન વિય દુક્ખલક્ખણં, તદુભયેન અનત્તલક્ખણં સુવિઞ્ઞાપયં, ન કેવલં, તસ્મા તદુભયેનેત્થ અનત્તલક્ખણવિભાવનં કતન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘ભગવા હી’’તિઆદિમાહ. તત્થ અનિચ્ચવસેનાતિ અનિચ્ચતાવસેન. દુક્ખવસેનાતિ દુક્ખતાવસેન. ન ઉપપજ્જતીતિ ન યુજ્જતિ. તમેવ અયુજ્જમાનતં દસ્સેતું ‘‘ચક્ખુસ્સ ઉપ્પાદોપી’’તિઆદિ વુત્તં. યસ્મા અત્તવાદી અત્તાનં નિચ્ચં પઞ્ઞપેતિ, ચક્ખું પન અનિચ્ચં, તસ્મા ચક્ખુ વિય અત્તાપિ અનિચ્ચો આપન્નો. તેનાહ ‘‘યસ્સ ખો પના’’તિઆદિ. તત્થ વેતીતિ વિગચ્છતિ નિરુજ્ઝતિ. ઇતિ ચક્ખુ અનત્તાતિ ચક્ખુસ્સ ઉદયબ્બયવન્તતાય અનિચ્ચતા, અત્તનો ચ અત્તવાદિના અનિચ્ચતાય અનિચ્છિતત્તા ચક્ખુ અનત્તા.

    Yasmā aniccalakkhaṇena viya dukkhalakkhaṇaṃ, tadubhayena anattalakkhaṇaṃ suviññāpayaṃ, na kevalaṃ, tasmā tadubhayenettha anattalakkhaṇavibhāvanaṃ katanti dassento ‘‘bhagavā hī’’tiādimāha. Tattha aniccavasenāti aniccatāvasena. Dukkhavasenāti dukkhatāvasena. Na upapajjatīti na yujjati. Tameva ayujjamānataṃ dassetuṃ ‘‘cakkhussa uppādopī’’tiādi vuttaṃ. Yasmā attavādī attānaṃ niccaṃ paññapeti, cakkhuṃ pana aniccaṃ, tasmā cakkhu viya attāpi anicco āpanno. Tenāha ‘‘yassa kho panā’’tiādi. Tattha vetīti vigacchati nirujjhati. Iti cakkhu anattāti cakkhussa udayabbayavantatāya aniccatā, attano ca attavādinā aniccatāya anicchitattā cakkhu anattā.

    કામં અનત્તલક્ખણસુત્તે (સં॰ નિ॰ ૩.૫૯; મહાવ॰ ૨૦) – ‘‘યસ્મા ચ ખો, ભિક્ખવે, રૂપં અનત્તા, તસ્મા રૂપં આબાધાય સંવત્તતી’’તિ રૂપસ્સ અનત્તતાય દુક્ખતા વિભાવિતા વિય દિસ્સતિ, તથાપિ ‘‘યસ્મા રૂપં આબાધાય સંવત્તતિ, તસ્મા અનત્તા’’તિ પાકટતાય સાબાધતાય રૂપસ્સ અત્તસારાભાવો વિભાવિતો, તતો એવ ચ ‘‘ન લબ્ભતિ રૂપે એવં મે રૂપં હોતુ, એવં મે રૂપં મા અહોસી’’તિ રૂપે કસ્સચિ અનિસ્સરતા, તસ્સ ચ અવસવત્તનાકારો દસ્સિતોતિ આહ ‘‘દુક્ખવસેન અનત્તતં દસ્સેતી’’તિ. યદનિચ્ચં તં દુક્ખન્તિ યં વત્થુ અનિચ્ચં, તં દુક્ખં ઉદયબ્બયપટિપીળિતત્તા, યં પન નિચ્ચં તદભાવતો, તં સુખં યથા તં નિબ્બાનન્તિ અધિપ્પાયો. યં તન્તિ કારણનિદ્દેસોવાયં, યસ્મા રૂપં અનિચ્ચં, તં તસ્માતિ અત્થો. યં દુક્ખં તદનત્તાતિ એત્થ વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. અનિચ્ચન્તિ ઇમિના ઘટાદિ વિય પચ્ચયુપ્પન્નત્તા રૂપં અનિચ્ચન્તિ ઇમમત્થં દસ્સેતિ. ઇમિનાવ નયેન ‘‘અનત્તા’’તિ વત્તું લબ્ભમાનેપિ ‘‘અનત્તા’’તિ વત્તા નામ નત્થિ. એવં દુક્ખન્તિ વદન્તીતિ એત્થાપિ યથારહં વત્તબ્બં ‘‘અક્ખિસૂલાદિવિકારપ્પત્તકાલે વિય પચ્ચયુપ્પન્નત્તા દુક્ખં રૂપ’’ન્તિઆદિના. દુદ્દસં દુપ્પઞ્ઞાપનં. તથા હિ સરભઙ્ગાદયોપિ સત્થારો નાદ્દસંસુ, કુતો પઞ્ઞાપના. તયિદં અનત્તલક્ખણં.

    Kāmaṃ anattalakkhaṇasutte (saṃ. ni. 3.59; mahāva. 20) – ‘‘yasmā ca kho, bhikkhave, rūpaṃ anattā, tasmā rūpaṃ ābādhāya saṃvattatī’’ti rūpassa anattatāya dukkhatā vibhāvitā viya dissati, tathāpi ‘‘yasmā rūpaṃ ābādhāya saṃvattati, tasmā anattā’’ti pākaṭatāya sābādhatāya rūpassa attasārābhāvo vibhāvito, tato eva ca ‘‘na labbhati rūpe evaṃ me rūpaṃ hotu, evaṃ me rūpaṃ mā ahosī’’ti rūpe kassaci anissaratā, tassa ca avasavattanākāro dassitoti āha ‘‘dukkhavasena anattataṃdassetī’’ti. Yadaniccaṃ taṃ dukkhanti yaṃ vatthu aniccaṃ, taṃ dukkhaṃ udayabbayapaṭipīḷitattā, yaṃ pana niccaṃ tadabhāvato, taṃ sukhaṃ yathā taṃ nibbānanti adhippāyo. Yaṃ tanti kāraṇaniddesovāyaṃ, yasmā rūpaṃ aniccaṃ, taṃ tasmāti attho. Yaṃ dukkhaṃ tadanattāti ettha vuttanayeneva attho veditabbo. Aniccanti iminā ghaṭādi viya paccayuppannattā rūpaṃ aniccanti imamatthaṃ dasseti. Imināva nayena ‘‘anattā’’ti vattuṃ labbhamānepi ‘‘anattā’’ti vattā nāma natthi. Evaṃ dukkhanti vadantīti etthāpi yathārahaṃ vattabbaṃ ‘‘akkhisūlādivikārappattakāle viya paccayuppannattā dukkhaṃ rūpa’’ntiādinā. Duddasaṃ duppaññāpanaṃ. Tathā hi sarabhaṅgādayopi satthāro nāddasaṃsu, kuto paññāpanā. Tayidaṃ anattalakkhaṇaṃ.

    તસ્માતિહાતિઆદિના તિયદ્ધગતરૂપં લક્ખણત્તયં આરોપેત્વા વુત્તન્તિ આહ ‘‘એતરહિ અઞ્ઞદાપી’’તિ. તં પન યાદિસં તાદિસમ્પિ તથા વુત્તન્તિ અજ્ઝત્તાદિવિસેસોપિ વત્તબ્બો. પિ-સદ્દેન વા તસ્સાપિ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો.

    Tasmātihātiādinā tiyaddhagatarūpaṃ lakkhaṇattayaṃ āropetvā vuttanti āha ‘‘etarahi aññadāpī’’ti. Taṃ pana yādisaṃ tādisampi tathā vuttanti ajjhattādivisesopi vattabbo. Pi-saddena vā tassāpi saṅgaho daṭṭhabbo.

    ૨૪૫. ઉક્કણ્ઠતીતિ નાભિરમતિ. અઞ્ઞત્થ ‘‘નિબ્બિદા’’તિ બલવવિપસ્સના વુચ્ચતિ, સાનુલોમા પન સઙ્ખારુપેક્ખા ‘‘વુટ્ઠાનગામિની’’તિ, સા ઇધ કથં નિબ્બિદા નામ જાતાતિ આહ ‘‘વુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સનાય હી’’તિઆદિ. ઇમિના સિખાપત્તનિબ્બેદતાય વુટ્ઠાનગામિની ઇધ નિબ્બિદાનામેન વુત્તાતિ દસ્સેતિ.

    245.Ukkaṇṭhatīti nābhiramati. Aññattha ‘‘nibbidā’’ti balavavipassanā vuccati, sānulomā pana saṅkhārupekkhā ‘‘vuṭṭhānagāminī’’ti, sā idha kathaṃ nibbidā nāma jātāti āha ‘‘vuṭṭhānagāminivipassanāya hī’’tiādi. Iminā sikhāpattanibbedatāya vuṭṭhānagāminī idha nibbidānāmena vuttāti dasseti.

    ‘‘સો અનુપુબ્બેન સઞ્ઞગ્ગં ફુસતી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૪૧૪, ૪૧૫) વત્વા ‘‘સઞ્ઞા ખો પોટ્ઠપાદ પઠમં ઉપ્પજ્જતિ, પચ્છા ઞાણ’’ન્તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૪૧૬) વુત્તત્તા સઞ્ઞગ્ગન્તિ વુત્તા લોકિયાસુ પહાનસઞ્ઞાસુ સિખાપત્તભાવતો. ધમ્મટ્ઠિતિઞાણન્તિ વુત્તા ઇદપ્પચ્ચયતાદસ્સનસ્સ મત્થકપ્પત્તીતિ કત્વા. તતો પરઞ્હિ અસઙ્ખતારમ્મણં ઞાણં હોતિ. તેનાહ – ‘‘પુબ્બે ખો સુસિમ ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં, પચ્છા નિબ્બાને ઞાણ’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૨.૭૦). પારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગન્તિ વુત્તા મગ્ગાધિગમસ્સ પરિપન્થભૂતસબ્બસંકિલેસવિસુદ્ધિ પધાનિકસ્સ યોગિનો, પધાનભાવનાય વા જાતં અઙ્ગન્તિ કત્વા. પટિપદાઞાણદસ્સનવિસુદ્ધીતિ વુત્તા પરમુક્કંસગતપટિપદાઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિભાવતો. અતમ્મયતન્તિ એત્થ તમ્મયતા નામ તણ્હા, કામતણ્હાદીસુ તાય તાય નિબ્બત્તત્તા તમ્મયં નામ તેભૂમિકપ્પવત્તં, તસ્સ ભાવોતિ કત્વા. તસ્સા તણ્હાય પરિયાદાનતો વુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સના અતમ્મયતાતિ વુચ્ચતિ. નિસ્સાયાતિ તં અતમ્મયતં પચ્ચયં કત્વા. આગમ્માતિ તસ્સેવ વેવચનં. નાનત્તાતિ નાનાસભાવા બહૂ અનેકપ્પકારા. નાનત્તસિતાતિ નાનારમ્મણનિસ્સિતા રૂપાદિવિસયા. એકત્તાતિ એકસભાવા. એકત્તસિતાતિ એકંયેવ આરમ્મણં નિસ્સિતા. તં નિસ્સાયાતિ તં એકત્તસિતં ઉપેક્ખં પચ્ચયં કત્વા. એતિસ્સાતિ એતિસ્સા ઉપેક્ખાય. પહાનં હોતીતિ અઞ્ઞાણુપેક્ખતો પભુતિ સબ્બં ઉપેક્ખં પજહિત્વા ઠિતસ્સ ‘‘અતમ્મયતા’’તિ વુત્તાય વુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સનાય અરૂપાવચરસમાપત્તિઉપેક્ખાય વિપસ્સનુપેક્ખાય ચ પહાનં હોતીતિ પરિયાદાનન્તિ વુત્તાતિ. સબ્બસઙ્ખારગતસ્સ મુઞ્ચિતુકમ્યતાપટિસઙ્ખાનસ્સ સિખાપત્તભાવતો વુટ્ઠાનગામિની મુઞ્ચિતુકમ્યતા પટિસઙ્ખાનન્તિ ચ વુત્તા. મુદુમજ્ઝાદિવસેન પવત્તિઆકારમત્તં, અત્થતો એકત્થા મુઞ્ચિતુકમ્યતાદયો, બ્યઞ્જનમેવ નાનં. દ્વીહિ નામેહીતિ ગોત્રભુ, વોદાનન્તિ ઇમેહિ દ્વીહિ નામેહિ.

    ‘‘So anupubbena saññaggaṃ phusatī’’ti (dī. ni. 1.414, 415) vatvā ‘‘saññā kho poṭṭhapāda paṭhamaṃ uppajjati, pacchā ñāṇa’’nti (dī. ni. 1.416) vuttattā saññagganti vuttā lokiyāsu pahānasaññāsu sikhāpattabhāvato. Dhammaṭṭhitiñāṇanti vuttā idappaccayatādassanassa matthakappattīti katvā. Tato parañhi asaṅkhatārammaṇaṃ ñāṇaṃ hoti. Tenāha – ‘‘pubbe kho susima dhammaṭṭhitiñāṇaṃ, pacchā nibbāne ñāṇa’’nti (saṃ. ni. 2.70). Pārisuddhipadhāniyaṅganti vuttā maggādhigamassa paripanthabhūtasabbasaṃkilesavisuddhi padhānikassa yogino, padhānabhāvanāya vā jātaṃ aṅganti katvā. Paṭipadāñāṇadassanavisuddhīti vuttā paramukkaṃsagatapaṭipadāñāṇadassanavisuddhibhāvato. Atammayatanti ettha tammayatā nāma taṇhā, kāmataṇhādīsu tāya tāya nibbattattā tammayaṃ nāma tebhūmikappavattaṃ, tassa bhāvoti katvā. Tassā taṇhāya pariyādānato vuṭṭhānagāminivipassanā atammayatāti vuccati. Nissāyāti taṃ atammayataṃ paccayaṃ katvā. Āgammāti tasseva vevacanaṃ. Nānattāti nānāsabhāvā bahū anekappakārā. Nānattasitāti nānārammaṇanissitā rūpādivisayā. Ekattāti ekasabhāvā. Ekattasitāti ekaṃyeva ārammaṇaṃ nissitā. Taṃ nissāyāti taṃ ekattasitaṃ upekkhaṃ paccayaṃ katvā. Etissāti etissā upekkhāya. Pahānaṃ hotīti aññāṇupekkhato pabhuti sabbaṃ upekkhaṃ pajahitvā ṭhitassa ‘‘atammayatā’’ti vuttāya vuṭṭhānagāminivipassanāya arūpāvacarasamāpattiupekkhāya vipassanupekkhāya ca pahānaṃ hotīti pariyādānanti vuttāti. Sabbasaṅkhāragatassa muñcitukamyatāpaṭisaṅkhānassa sikhāpattabhāvato vuṭṭhānagāminī muñcitukamyatā paṭisaṅkhānanti ca vuttā. Mudumajjhādivasena pavattiākāramattaṃ, atthato ekatthā muñcitukamyatādayo, byañjanameva nānaṃ. Dvīhi nāmehīti gotrabhu, vodānanti imehi dvīhi nāmehi.

    વિરાગોતિ મગ્ગો, અચ્ચન્તમેવ વિરજ્જતિ એતેનાતિ વિરાગો, તેન. મગ્ગેન હેતુભૂતેન. વિમુચ્ચતીતિ પટિપ્પસ્સદ્ધિવિમુત્તિવસેન વિમુચ્ચતિ. તેનાહ ‘‘ફલં કથિત’’ન્તિ.

    Virāgoti maggo, accantameva virajjati etenāti virāgo, tena. Maggena hetubhūtena. Vimuccatīti paṭippassaddhivimuttivasena vimuccati. Tenāha ‘‘phalaṃ kathita’’nti.

    મહાખીણાસવોતિ પસંસાવચનં યથા ‘‘મહારાજા’’તિ. તથા હિ તં પસંસન્તો સત્થા ‘‘અયં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ઉક્ખિત્તપલિઘો ઇતિપી’’તિઆદિમાહાતિ. તદત્થં વિવરિતું ‘‘ઇદાનિ તસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. યથાભૂતેહીતિ યાથાવતો ભૂતેહિ. દુરુક્ખિપનટ્ઠેનાતિ પચુરજનેહિ ઉક્ખિપિતું અસક્કુણેય્યભાવેન. નિબ્બાનનગરપ્પવેસે વિબન્ધનેન પલિઘો વિયાતિ પલિઘોતિ વુચ્ચતિ. મત્થકચ્છિન્નો તાલો પત્તફલાદીનં અનઙ્ગતો તાલાવત્થુ અસિવે ‘‘સિવા’’તિ સમઞ્ઞા વિય. તેનાહ ‘‘સીસચ્છિન્નતાલો વિય કતા’’તિ. પુનબ્ભવસ્સ કરણસીલો, પુનબ્ભવં વા ફલં અરહતીતિ પોનોભવિકો. એવંભૂતો પન પુનબ્ભવં દેતિ નામાતિ આહ ‘‘પુનબ્ભવદાયકો’’તિ. પુનબ્ભવખન્ધાનં પચ્ચયોતિ ઇમિના જાતિસંસારોતિ ફલૂપચારેન કારણં વુત્તન્તિ દસ્સેતિ. પરિક્ખાતિ વુચ્ચતિ સન્તાનસ્સ પરિક્ખિપનતો. સંકિણ્ણત્તાતિ સબ્બસો કિણ્ણત્તા વિનાસિતત્તા. ગબ્ભીરાનુગતટ્ઠેનાતિ ગમ્ભીરં અનુપવિટ્ઠટ્ઠેન. લુઞ્ચિત્વાતિ ઉદ્ધરિત્વા. એતાનીતિ કામરાગસઞ્ઞોજનાદીનિ. અગ્ગળાતિ વુચ્ચન્તિ અવધારણટ્ઠેન. અગ્ગમગ્ગેન પતિતો માનદ્ધજો એતસ્સાતિ પતિતમાનદ્ધજો. ઇતરભારોરોપનસ્સ પુરિમપદેહિ પકાસિતત્તા ‘‘માનભારસ્સેવ ઓરોપિતત્તા પન્નભારોતિ અધિપ્પેતો’’તિ વુત્તં. માનસંયોગેનેવ વિસંયુત્તત્તાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. પઞ્ચપિ ખન્ધે અવિસેસતો અસ્મીતિ ગહેત્વા પવત્તમાનો ‘‘અસ્મિમાનો’’તિ અધિપ્પેતોતિ વુત્તં ‘‘રૂપે અસ્મીતિ માનો’’તિઆદિ.

    Mahākhīṇāsavoti pasaṃsāvacanaṃ yathā ‘‘mahārājā’’ti. Tathā hi taṃ pasaṃsanto satthā ‘‘ayaṃ vuccati, bhikkhave, bhikkhu ukkhittapaligho itipī’’tiādimāhāti. Tadatthaṃ vivarituṃ ‘‘idāni tassā’’tiādi vuttaṃ. Yathābhūtehīti yāthāvato bhūtehi. Durukkhipanaṭṭhenāti pacurajanehi ukkhipituṃ asakkuṇeyyabhāvena. Nibbānanagarappavese vibandhanena paligho viyāti palighoti vuccati. Matthakacchinno tālo pattaphalādīnaṃ anaṅgato tālāvatthu asive ‘‘sivā’’ti samaññā viya. Tenāha ‘‘sīsacchinnatālo viya katā’’ti. Punabbhavassa karaṇasīlo, punabbhavaṃ vā phalaṃ arahatīti ponobhaviko. Evaṃbhūto pana punabbhavaṃ deti nāmāti āha ‘‘punabbhavadāyako’’ti. Punabbhavakhandhānaṃ paccayoti iminā jātisaṃsāroti phalūpacārena kāraṇaṃ vuttanti dasseti. Parikkhāti vuccati santānassa parikkhipanato. Saṃkiṇṇattāti sabbaso kiṇṇattā vināsitattā. Gabbhīrānugataṭṭhenāti gambhīraṃ anupaviṭṭhaṭṭhena. Luñcitvāti uddharitvā. Etānīti kāmarāgasaññojanādīni. Aggaḷāti vuccanti avadhāraṇaṭṭhena. Aggamaggena patito mānaddhajo etassāti patitamānaddhajo. Itarabhāroropanassa purimapadehi pakāsitattā ‘‘mānabhārasseva oropitattā pannabhāroti adhippeto’’ti vuttaṃ. Mānasaṃyogeneva visaṃyuttattāti etthāpi eseva nayo. Pañcapi khandhe avisesato asmīti gahetvā pavattamāno ‘‘asmimāno’’ti adhippetoti vuttaṃ ‘‘rūpe asmīti māno’’tiādi.

    નગરદ્વારસ્સ પરિસ્સયપટિબાહનત્થઞ્ચેવ સોભનત્થઞ્ચ ઉભોસુ પસ્સેસુ એસિકત્થમ્ભે નિખણિત્વા ઠપેન્તીતિ આહ ‘‘નગરદ્વારે ઉસ્સાપિતે એસિકત્થમ્ભે’’તિ. પાકારવિદ્ધંસનેનેવ પરિક્ખાય ભૂમિસમકરણં હોતીતિ આહ ‘‘પાકારં ભિન્દન્તો પરિક્ખં સંકિરિત્વા’’તિ. એવન્તિઆદિ ઉપમાસંસન્દનં. સન્તો સંવિજ્જમાનો કાયો ધમ્મસમૂહોતિ સક્કાયો, ઉપાદાનક્ખન્ધપઞ્ચકં. દ્વત્તિંસ કમ્મકારણા દુક્ખક્ખન્ધે આગતા. અક્ખિરોગસીસરોગાદયો અટ્ઠનવુતિ રોગા. રાજભયાદીનિ પઞ્ચવીસતિ મહાભયાનિ.

    Nagaradvārassa parissayapaṭibāhanatthañceva sobhanatthañca ubhosu passesu esikatthambhe nikhaṇitvā ṭhapentīti āha ‘‘nagaradvāre ussāpite esikatthambhe’’ti. Pākāraviddhaṃsaneneva parikkhāya bhūmisamakaraṇaṃ hotīti āha ‘‘pākāraṃ bhindanto parikkhaṃ saṃkiritvā’’ti. Evantiādi upamāsaṃsandanaṃ. Santo saṃvijjamāno kāyo dhammasamūhoti sakkāyo, upādānakkhandhapañcakaṃ. Dvattiṃsa kammakāraṇā dukkhakkhandhe āgatā. Akkhirogasīsarogādayo aṭṭhanavuti rogā. Rājabhayādīni pañcavīsati mahābhayāni.

    ૨૪૬. અનધિગમનીયવિઞ્ઞાણતન્તિ ‘‘ઇદં નામ નિસ્સાય ઇમિના નામ આકારેન પવત્તતી’’તિ એવં દુવિઞ્ઞેય્યચિત્તતં. અન્વેસન્તિ પચ્ચત્તે એકવચનન્તિ આહ ‘‘અન્વેસન્તો’’તિ. સત્તોપિ તથાગતોતિ વુચ્ચતિ ‘‘તથાગતો પરં મરણા’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૧.૬૫) વિય. સત્તો હિ યથેકો કમ્મકિલેસેહિ ઇત્થત્તં આગતો, તથા અપરોપિ આગતોતિ ‘‘તથાગતો’’તિ વુચ્ચતિ. ઉત્તમપુગ્ગલોતિ ભગવન્તં સન્ધાય વદતિ. ખીણાસવોપીતિ યો કોચિ ખીણાસવોપિ ‘‘તથાગતો’’તિ અધિપ્પેતો. સોપિ હિ યથેકો ચતૂસુ સતિપટ્ઠાનેસુ સૂપટ્ઠિતચિત્તો સત્ત બોજ્ઝઙ્ગે યથાભૂતં ભાવેત્વા અનુત્તરં અરહત્તં આગતો અધિગતો, તથા અપરોપિ આગતોતિ ‘‘તથાગતો’’તિ વુચ્ચતિ. અસંવિજ્જમાનોતિ પરમત્થતો અનુપલબ્ભનીયો. અવિન્દેય્યોતિ ન વિન્દિતબ્બો, દુવિઞ્ઞેય્યોતિ અત્થો.

    246.Anadhigamanīyaviññāṇatanti ‘‘idaṃ nāma nissāya iminā nāma ākārena pavattatī’’ti evaṃ duviññeyyacittataṃ. Anvesanti paccatte ekavacananti āha ‘‘anvesanto’’ti. Sattopi tathāgatoti vuccati ‘‘tathāgato paraṃ maraṇā’’tiādīsu (dī. ni. 1.65) viya. Satto hi yatheko kammakilesehi itthattaṃ āgato, tathā aparopi āgatoti ‘‘tathāgato’’ti vuccati. Uttamapuggaloti bhagavantaṃ sandhāya vadati. Khīṇāsavopīti yo koci khīṇāsavopi ‘‘tathāgato’’ti adhippeto. Sopi hi yatheko catūsu satipaṭṭhānesu sūpaṭṭhitacitto satta bojjhaṅge yathābhūtaṃ bhāvetvā anuttaraṃ arahattaṃ āgato adhigato, tathā aparopi āgatoti ‘‘tathāgato’’ti vuccati. Asaṃvijjamānoti paramatthato anupalabbhanīyo. Avindeyyoti na vinditabbo, duviññeyyoti attho.

    તથાગતો સત્તો પુગ્ગલોતિ ન પઞ્ઞપેમિ પરમત્થતો સત્તસ્સેવ અભાવતોતિ અધિપ્પાયો. કિં પઞ્ઞપેસ્સામિ પઞ્ઞત્તિઉપાદાનસ્સપિ ધરમાનકસ્સ અભાવતો. ‘‘અનુપ્પાદો ખેમં, અનુપ્પત્તિ ખેમ’’ન્તિઆદિના અસઙ્ખતાય ધાતુયા પક્ખન્ધનવસેન પવત્તં અગ્ગફલસમાપત્તિઅત્થં વિપસ્સનાચિત્તં વા.

    Tathāgato satto puggaloti na paññapemi paramatthato sattasseva abhāvatoti adhippāyo. Kiṃ paññapessāmi paññattiupādānassapi dharamānakassa abhāvato. ‘‘Anuppādo khemaṃ, anuppatti khema’’ntiādinā asaṅkhatāya dhātuyā pakkhandhanavasena pavattaṃ aggaphalasamāpattiatthaṃ vipassanācittaṃ vā.

    તુચ્છાતિ કરણે નિસ્સક્કવચનન્તિ આહ ‘‘તુચ્છકેના’’તિ. વિનયતીતિ વિનયો, સો એવ વેનયિકો. તથા મન્તિ તથાભૂતં મં. પરમત્થતો વિજ્જમાનસ્સ હિ સત્તસ્સ અભાવં વદન્તો સત્તવિનાસપઞ્ઞાપકો ચ નામ સિયા, અહં પન પરમત્થતો અવિજ્જમાનં તં ‘‘નત્થી’’તિ વદામિ. યથા ચ લોકો વોહરતિ, તથેવ તં વોહરામિ, તથાભૂતં મં યે સમણબ્રાહ્મણા ‘‘વેનયિકો સમણો ગોતમો’’તિ વદન્તા અસતા તુચ્છા મુસા અભૂતેન અબ્ભાચિક્ખન્તીતિ યોજના. અપ્પટિસન્ધિકસ્સ ખીણાસવસ્સ ચરિમચિત્તં નિરુપાદાનતો અનુપાદાનો વિય જાતવેદો પરિનિબ્બુતં ઇદં નામ નિસ્સિતન્તિ ન પઞ્ઞાયતીતિ વદન્તો કિમેત્તાવતા ઉચ્છેદવાદી ભવેય્ય, નાહં કદાચિપિ અત્થિ, નાપિ કોચિ અત્થીતિ વદામિ. એવં સન્તે કિં નિસ્સાય તે મોઘપુરિસા સતો સત્તસ્સ નામ ઉચ્છેદં વિનાસં વિભવં પઞ્ઞપેતીતિ વદન્તા અસતા…પે॰… અબ્ભાચિક્ખન્તીતિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો.

    Tucchāti karaṇe nissakkavacananti āha ‘‘tucchakenā’’ti. Vinayatīti vinayo, so eva venayiko. Tathā manti tathābhūtaṃ maṃ. Paramatthato vijjamānassa hi sattassa abhāvaṃ vadanto sattavināsapaññāpako ca nāma siyā, ahaṃ pana paramatthato avijjamānaṃ taṃ ‘‘natthī’’ti vadāmi. Yathā ca loko voharati, tatheva taṃ voharāmi, tathābhūtaṃ maṃ ye samaṇabrāhmaṇā ‘‘venayiko samaṇo gotamo’’ti vadantā asatā tucchā musā abhūtena abbhācikkhantīti yojanā. Appaṭisandhikassa khīṇāsavassa carimacittaṃ nirupādānato anupādāno viya jātavedo parinibbutaṃ idaṃ nāma nissitanti na paññāyatīti vadanto kimettāvatā ucchedavādī bhaveyya, nāhaṃ kadācipi atthi, nāpi koci atthīti vadāmi. Evaṃ sante kiṃ nissāya te moghapurisā sato sattassa nāma ucchedaṃ vināsaṃ vibhavaṃ paññapetīti vadantā asatā…pe… abbhācikkhantīti ayamettha adhippāyo.

    મહાબોધિમણ્ડમ્હીતિ બોધિમણ્ડગ્ગહણેન સત્તસત્તાહમાહ. તેન ધમ્મચક્કપવત્તનતો (સં॰ નિ॰ ૫.૧૦૮૧; મહાવ॰ ૧૩; પટિ॰ મ॰ ૨.૩૦) પુબ્બે વુત્તં તન્તિદેસનં વદતિ . ચતુસચ્ચમેવ પઞ્ઞપેમીતિ એતેન સચ્ચવિમુત્તા સત્થુદેસના નત્થીતિ દસ્સેતિ. એત્થ ચ – ‘‘પુબ્બે ચેવ એતરહિ ચ દુક્ખઞ્ચેવ પઞ્ઞપેમિ દુક્ખસ્સ ચ નિરોધ’’ન્તિ વદન્તો ભગવા નાહં કદાચિપિ ‘‘અત્તા ઉચ્છિજ્જતિ, વિનસ્સતી’’તિ વા, ‘‘અત્તા નામ કોચિ અત્થી’’તિ વા વદામિ. એવં સન્તે કિં નિસ્સાય તે મોઘપુરિસા ‘‘સતો સત્તસ્સ ઉચ્છેદં વિનાસં વિભવં પઞ્ઞપેતી’’તિ અસતા તુચ્છેન અબ્ભાચિક્ખન્તીતિ દસ્સેતિ. પરેતિ અમામકા, મમ ઓવાદસ્સ અભાજનભૂતાતિ અત્થોતિ આહ ‘‘સચ્ચાનિ…પે॰… અસમત્થપુગ્ગલા’’તિ. અધિપ્પાયેનાતિ ઇમિના તેસં અધિપ્પાયમત્તં, રોસનવિહેસનાનિ પન તથાગતસ્સ આકાસસ્સ વિલિખનં વિય ન સમ્ભવન્તિયેવાતિ દસ્સેતિ. આહનતિ ચિત્તન્તિ આઘાતો. અપ્પતીતા હોન્તિ એતેનાતિ અપ્પચ્ચયો. ચિત્તં ન અભિરાધયતીતિ અનભિરદ્ધિ. અતુટ્ઠીતિ તુટ્ઠિપટિપક્ખો તથાપવત્તો ચિત્તુપ્પાદો, કોધો એવ વા.

    Mahābodhimaṇḍamhīti bodhimaṇḍaggahaṇena sattasattāhamāha. Tena dhammacakkapavattanato (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 13; paṭi. ma. 2.30) pubbe vuttaṃ tantidesanaṃ vadati . Catusaccameva paññapemīti etena saccavimuttā satthudesanā natthīti dasseti. Ettha ca – ‘‘pubbe ceva etarahi ca dukkhañceva paññapemi dukkhassa ca nirodha’’nti vadanto bhagavā nāhaṃ kadācipi ‘‘attā ucchijjati, vinassatī’’ti vā, ‘‘attā nāma koci atthī’’ti vā vadāmi. Evaṃ sante kiṃ nissāya te moghapurisā ‘‘sato sattassa ucchedaṃ vināsaṃ vibhavaṃ paññapetī’’ti asatā tucchena abbhācikkhantīti dasseti. Pareti amāmakā, mama ovādassa abhājanabhūtāti atthoti āha ‘‘saccāni…pe… asamatthapuggalā’’ti. Adhippāyenāti iminā tesaṃ adhippāyamattaṃ, rosanavihesanāni pana tathāgatassa ākāsassa vilikhanaṃ viya na sambhavantiyevāti dasseti. Āhanati cittanti āghāto. Appatītā honti etenāti appaccayo. Cittaṃ na abhirādhayatīti anabhiraddhi. Atuṭṭhīti tuṭṭhipaṭipakkho tathāpavatto cittuppādo, kodho eva vā.

    પરેતિ અઞ્ઞે એકચ્ચે. આનન્દન્તિ પમોદન્તિ એતેનાતિ આનન્દો, પીતિયા એવેતં અધિવચનં. સોભનમનતા સોમનસ્સં, ચેતસિકસુખસ્સેતં અધિવચનં. ઉપ્પિલતિ પુરિમાવત્થાય ભિજ્જતિ વિસેસં આપજ્જતીતિ ઉપ્પિલં, તદેવ ઉપ્પિલાવિતં, તસ્સ ભાવો ઉપ્પિલાવિતત્તં. યાય ઉપ્પન્નાય કાયચિત્તં વાતપૂરિતભત્તા વિય ઉદ્ધુમાયનાકારપ્પત્તં હોતિ, તસ્સા ગેહસ્સિતાય ઓદગ્ગિયપીતિયા એતં અધિવચનં. સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝિતું અસમત્થાતિ દુક્ખમેવ ઉપ્પજ્જતિ નિરુજ્ઝતિ ચ, ન અઞ્ઞો સત્તો નામ અત્થીતિ એવં જાનિતું અસમત્થા ‘‘અત્તા નામ અત્થી’’તિ એવંદિટ્ઠિનો અપ્પહીનવિપલ્લાસા. ઉત્તમં પસાદનીયટ્ઠાનં તથાગતમ્પિ અક્કોસન્તિ, કિમઙ્ગં પન ભિક્ખૂતિ અધિપ્પાયો.

    Pareti aññe ekacce. Ānandanti pamodanti etenāti ānando, pītiyā evetaṃ adhivacanaṃ. Sobhanamanatā somanassaṃ, cetasikasukhassetaṃ adhivacanaṃ. Uppilati purimāvatthāya bhijjati visesaṃ āpajjatīti uppilaṃ, tadeva uppilāvitaṃ, tassa bhāvo uppilāvitattaṃ. Yāya uppannāya kāyacittaṃ vātapūritabhattā viya uddhumāyanākārappattaṃ hoti, tassā gehassitāya odaggiyapītiyā etaṃ adhivacanaṃ. Saccāni paṭivijjhituṃ asamatthāti dukkhameva uppajjati nirujjhati ca, na añño satto nāma atthīti evaṃ jānituṃ asamatthā ‘‘attā nāma atthī’’ti evaṃdiṭṭhino appahīnavipallāsā. Uttamaṃ pasādanīyaṭṭhānaṃ tathāgatampi akkosanti, kimaṅgaṃ pana bhikkhūti adhippāyo.

    ૨૪૭. અનત્તનિયેપિ ખન્ધપઞ્ચકે મિચ્છાગાહવસેન અત્તનિયસઞ્ઞાય પવત્તસ્સ છન્દરાગસ્સ પહાનં. અમ્હાકં નેવ અત્તાતિ યસ્મા રૂપવેદનાદિયેવ અત્તગ્ગાહવત્થુ તબ્બિનિમુત્તસ્સ લોભનેય્યસ્સ અભાવતો. એતં તિણકટ્ઠસાખાપલાસં ન અમ્હાકં રૂપં, ન વિઞ્ઞાણં, તસ્મા અમ્હાકં નેવ અત્તાતિ યોજના. અજ્ઝત્તિકસ્સ વત્થુનો નેવ અત્તાતિ પટિક્ખિત્તત્તા બાહિરવત્થુ અત્તનિયભાવેન પટિક્ખિત્તં હોતીતિ આહ ‘‘અમ્હાકં ચીવરાદિપરિક્ખારોપિ ન હોતી’’તિ. ખન્ધપઞ્ચકંયેવાતિ બાહિરવત્થું નિદસ્સનં કત્વા ખન્ધપઞ્ચકંયેવ ન તુમ્હાકન્તિ પજહાપેતિ. ન ઉપ્પાટેત્વા કન્દં વિય. ન લુઞ્ચિત્વા વા કેસે વિયાતિ. ઇમિના રૂપાદીનં નામમુખેન પહાનં ઇચ્છન્તિ. ઉલ્લિઙ્ગિતમત્થં છન્દરાગવિનયેન પજહાપેતીતિ સરૂપતો દસ્સેતિ.

    247. Anattaniyepi khandhapañcake micchāgāhavasena attaniyasaññāya pavattassa chandarāgassa pahānaṃ. Amhākaṃ neva attāti yasmā rūpavedanādiyeva attaggāhavatthu tabbinimuttassa lobhaneyyassa abhāvato. Etaṃ tiṇakaṭṭhasākhāpalāsaṃ na amhākaṃ rūpaṃ, na viññāṇaṃ, tasmā amhākaṃ neva attāti yojanā. Ajjhattikassa vatthuno neva attāti paṭikkhittattā bāhiravatthu attaniyabhāvena paṭikkhittaṃ hotīti āha ‘‘amhākaṃ cīvarādiparikkhāropi na hotī’’ti. Khandhapañcakaṃyevāti bāhiravatthuṃ nidassanaṃ katvā khandhapañcakaṃyeva na tumhākanti pajahāpeti. Na uppāṭetvā kandaṃ viya. Na luñcitvā vā kese viyāti. Iminā rūpādīnaṃ nāmamukhena pahānaṃ icchanti. Ulliṅgitamatthaṃ chandarāgavinayena pajahāpetīti sarūpato dasseti.

    ૨૪૮. ‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, ભિક્ખવે, રૂપં નિચ્ચં વા’’તિઆદિ દેસના તિપરિવટ્ટં. યાવ ઇમં ઠાનન્તિ ‘‘એવં સ્વાક્ખાતો’’તિ યાવાયં પાળિપદેસો. સુવિઞ્ઞેય્યભાવેન અક્ખાતત્તાપિ સ્વાક્ખાતોતિ આહ ‘‘સુકથિતત્તા એવ ઉત્તાનો વિવટો પકાસિતો’’તિ. તિરિયં વિદારણેન છિન્નં, દીઘસો ફાલનેન ભિન્નં, તતો એવ તત્થ તત્થ સિબ્બિતગણ્ઠિકતજિણ્ણવત્થં પિલોતિકા, તદભાવતો છિન્નપિલોતિકો, પિલોતિકરહિતોતિ અત્થો. ઇરિયાપથ-સણ્ઠપનઅવિજ્જમાનઝાન-વિપસ્સનાનિ છિન્નાય અવિજ્જમાનાય પટિપત્તિયા સિબ્બનગણ્ઠિકરણસદિસાનિ, તાદિસં ઇધ નત્થીતિ આહ ‘‘ન હેત્થ…પે॰… અત્થી’’તિ. પતિટ્ઠાતું ન લભતીતિ પેસલેહિ સદ્ધિં સંવાસવસેનપિ પતિટ્ઠાતું ન લભતિ, વિસેસાધિગમવસેન પન વત્તબ્બમેવ નત્થિ.

    248. ‘‘Taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave, rūpaṃ niccaṃ vā’’tiādi desanā tiparivaṭṭaṃ. Yāva imaṃ ṭhānanti ‘‘evaṃ svākkhāto’’ti yāvāyaṃ pāḷipadeso. Suviññeyyabhāvena akkhātattāpi svākkhātoti āha ‘‘sukathitattā eva uttāno vivaṭo pakāsito’’ti. Tiriyaṃ vidāraṇena chinnaṃ, dīghaso phālanena bhinnaṃ, tato eva tattha tattha sibbitagaṇṭhikatajiṇṇavatthaṃ pilotikā, tadabhāvato chinnapilotiko, pilotikarahitoti attho. Iriyāpatha-saṇṭhapanaavijjamānajhāna-vipassanāni chinnāya avijjamānāya paṭipattiyā sibbanagaṇṭhikaraṇasadisāni, tādisaṃ idha natthīti āha ‘‘na hettha…pe… atthī’’ti. Patiṭṭhātuṃ na labhatīti pesalehi saddhiṃ saṃvāsavasenapi patiṭṭhātuṃ na labhati, visesādhigamavasena pana vattabbameva natthi.

    કારણ્ડવં નિદ્ધમથાતિ વિપન્નસીલતાય કચવરભૂતં પુગ્ગલં કચવરમિવ નિરપેક્ખા અપનેથ. કસમ્બુઞ્ચાપકસ્સથાતિ કસટભૂતઞ્ચ નં ખત્તિયાદીનં મજ્ઝગતં સમ્ભિન્નં પગ્ઘરિતકુટ્ઠં ચણ્ડાલં વિય અપકસ્સથ નિક્કડ્ઢથ. કિં કારણં? સઙ્ઘારામો નામ સીલવન્તાનં કતો, ન દુસ્સીલાનં, યતો એતદેવ. તતો પલાપે વાહેથ, અસ્સમણે સમણમાનિનેતિ યથા પલાપા અન્તોસારરહિતા અતણ્ડુલા બહિ થુસેન વીહિ વિય દિસ્સન્તિ, એવં પાપભિક્ખૂ અન્તોસીલરહિતાપિ બહિ કાસાવાદિપરિક્ખારેન ભિક્ખૂ વિય દિસ્સન્તિ, તસ્મા ‘‘પલાપા’’તિ વુચ્ચન્તિ, તે પલાપે વાહેથ ઓધુનાથ વિધમથ. પરમત્થતો અસ્સમણે વેસમત્તેન સમણમાનિને એવં નિદ્ધમિત્વાન…પે॰… પતિસ્સતાતિ. તત્થ કપ્પયવ્હોતિ કપ્પેથ, કરોથાતિ વુત્તં હોતિ. પતિસ્સતાતિ પતિ પતિ સતા સમ્પજાનન્તા સુટ્ઠુ પજાનન્તા. પતિસ્સતા વા સપ્પતિસ્સા અઞ્ઞમઞ્ઞં સગારવા. અથેવં સુદ્ધા સુદ્ધેહિ સંવાસં કપ્પેન્તા દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞેન સમગ્ગા. અનુક્કમેન પરિપાકગતપઞ્ઞતાય નિપકા. સબ્બસ્સેવિમસ્સ દુક્ખવટ્ટસ્સ અન્તં કરિસ્સથ, પરિનિબ્બાનં પાપુણિસ્સથાતિ અત્થો.

    Kāraṇḍavaṃ niddhamathāti vipannasīlatāya kacavarabhūtaṃ puggalaṃ kacavaramiva nirapekkhā apanetha. Kasambuñcāpakassathāti kasaṭabhūtañca naṃ khattiyādīnaṃ majjhagataṃ sambhinnaṃ paggharitakuṭṭhaṃ caṇḍālaṃ viya apakassatha nikkaḍḍhatha. Kiṃ kāraṇaṃ? Saṅghārāmo nāma sīlavantānaṃ kato, na dussīlānaṃ, yato etadeva. Tato palāpe vāhetha, assamaṇe samaṇamānineti yathā palāpā antosārarahitā ataṇḍulā bahi thusena vīhi viya dissanti, evaṃ pāpabhikkhū antosīlarahitāpi bahi kāsāvādiparikkhārena bhikkhū viya dissanti, tasmā ‘‘palāpā’’ti vuccanti, te palāpe vāhetha odhunātha vidhamatha. Paramatthato assamaṇe vesamattena samaṇamānine evaṃ niddhamitvāna…pe…patissatāti. Tattha kappayavhoti kappetha, karothāti vuttaṃ hoti. Patissatāti pati pati satā sampajānantā suṭṭhu pajānantā. Patissatā vā sappatissā aññamaññaṃ sagāravā. Athevaṃ suddhā suddhehi saṃvāsaṃ kappentā diṭṭhisīlasāmaññena samaggā. Anukkamena paripākagatapaññatāya nipakā. Sabbassevimassa dukkhavaṭṭassa antaṃ karissatha, parinibbānaṃ pāpuṇissathāti attho.

    વટ્ટં તેસં નત્થિ પઞ્ઞાપનાય સબ્બસો સમુચ્છિન્નવટ્ટમૂલકત્તા.

    Vaṭṭaṃ tesaṃ natthi paññāpanāya sabbaso samucchinnavaṭṭamūlakattā.

    ધમ્મં અનુસ્સરન્તિ, ધમ્મસ્સ વા અનુસ્સરણસીલાતિ ધમ્માનુસારિનો. એવં સદ્ધાનુસારિનોપિ વેદિતબ્બા. પટિપન્નસ્સાતિ પટિપજ્જમાનસ્સ, સોતાપત્તિમગ્ગટ્ઠોપિ અધિપ્પેતો. અધિમત્તન્તિ બલવં. પઞ્ઞાવાહીતિ પઞ્ઞં વાહેતિ, પઞ્ઞા વા ઇમં પુગ્ગલં વહતીતિ પઞ્ઞાવાહીતિપિ વદન્તિ. પઞ્ઞાપુબ્બઙ્ગમન્તિ પઞ્ઞં પુરેચારિકં કત્વા. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો પઞ્ઞાસઙ્ખાતેન ધમ્મેન સરતિ અનુસ્સરતીતિ ધમ્માનુસારી. સદ્ધાવાહીતિ સદ્ધં વાહેતિ, સદ્ધા વા ઇમં પુગ્ગલં વહતીતિ સદ્ધાવાહીતિપિ વદન્તિ. સદ્ધાપુબ્બઙ્ગમન્તિ સદ્ધં પુરેચારિકં કત્વા. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો સદ્ધાય સરતિ અનુસ્સરતીતિ સદ્ધાનુસારી. સદ્ધામત્તન્તિ ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા’’તિઆદિના બુદ્ધસુબુદ્ધતાય સદ્દહનમત્તં. મત્ત-સદ્દેન અવેચ્ચપ્પસાદં નિવત્તેતિ. પેમમત્તન્તિ યથાવુત્તસદ્ધાનુસારેન ઉપ્પન્નં તુટ્ઠિમત્તં. સિનેહોતિ કેચિ. એવં વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા નિસિન્નાનન્તિ કલાપસમ્મસનાદિવસેન આરદ્ધવિપસ્સનાનં. એકા સદ્ધાતિ વિપસ્સનાનુસારેન સ્વાક્ખાતધમ્મતા સિદ્ધા, તતો એવ એકા સેટ્ઠા ઉળારા સદ્ધા ઉપ્પજ્જતિ. એકં પેમન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. સગ્ગે ઠપિતા વિય હોન્તીતિ તેસં સદ્ધાપેમાનં સગ્ગસંવત્તનિયતાય અબ્યભિચારીભાવમાહ. ચૂળસોતાપન્નોતિ વદન્તિ એકદેસેન સચ્ચાનુબોધે ઠિતત્તા. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

    Dhammaṃ anussaranti, dhammassa vā anussaraṇasīlāti dhammānusārino. Evaṃ saddhānusārinopi veditabbā. Paṭipannassāti paṭipajjamānassa, sotāpattimaggaṭṭhopi adhippeto. Adhimattanti balavaṃ. Paññāvāhīti paññaṃ vāheti, paññā vā imaṃ puggalaṃ vahatīti paññāvāhītipi vadanti. Paññāpubbaṅgamanti paññaṃ purecārikaṃ katvā. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo paññāsaṅkhātena dhammena sarati anussaratīti dhammānusārī. Saddhāvāhīti saddhaṃ vāheti, saddhā vā imaṃ puggalaṃ vahatīti saddhāvāhītipi vadanti. Saddhāpubbaṅgamanti saddhaṃ purecārikaṃ katvā. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo saddhāya sarati anussaratīti saddhānusārī. Saddhāmattanti ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinā buddhasubuddhatāya saddahanamattaṃ. Matta-saddena aveccappasādaṃ nivatteti. Pemamattanti yathāvuttasaddhānusārena uppannaṃ tuṭṭhimattaṃ. Sinehoti keci. Evaṃ vipassanaṃ paṭṭhapetvā nisinnānanti kalāpasammasanādivasena āraddhavipassanānaṃ. Ekā saddhāti vipassanānusārena svākkhātadhammatā siddhā, tato eva ekā seṭṭhā uḷārā saddhā uppajjati. Ekaṃ pemanti etthāpi eseva nayo. Sagge ṭhapitā viya hontīti tesaṃ saddhāpemānaṃ saggasaṃvattaniyatāya abyabhicārībhāvamāha. Cūḷasotāpannoti vadanti ekadesena saccānubodhe ṭhitattā. Sesaṃ suviññeyyameva.

    અલગદ્દૂપમસુત્તવણ્ણનાય લીનત્થપ્પકાસના સમત્તા.

    Alagaddūpamasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય • Majjhimanikāya / ૨. અલગદ્દૂપમસુત્તં • 2. Alagaddūpamasuttaṃ

    અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / મજ્ઝિમનિકાય (અટ્ઠકથા) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ૨. અલગદ્દૂપમસુત્તવણ્ણના • 2. Alagaddūpamasuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact