Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથા • Suttanipāta-aṭṭhakathā |
૧૦. આળવકસુત્તવણ્ણના
10. Āḷavakasuttavaṇṇanā
એવં મે સુતન્તિ આળવકસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? અત્થવણ્ણનાનયેનેવસ્સ ઉપ્પત્તિ આવિભવિસ્સતિ. અત્થવણ્ણનાય ચ ‘‘એવં મે સુતં, એકં સમયં ભગવા’’તિ એતં વુત્તત્થમેવ. આળવિયં વિહરતિ આળવકસ્સ યક્ખસ્સ ભવનેતિ એત્થ પન કા આળવી, કસ્મા ચ ભગવા તસ્સ યક્ખસ્સ ભવને વિહરતીતિ? વુચ્ચતે – આળવીતિ રટ્ઠમ્પિ નગરમ્પિ વુચ્ચતિ, તદુભયમ્પિ ઇધ વટ્ટતિ. આળવીનગરસ્સ હિ સમીપે વિહરન્તોપિ ‘‘આળવિયં વિહરતી’’તિ વુચ્ચતિ. તસ્સ ચ નગરસ્સ સમીપે અવિદૂરે ગાવુતમત્તે તં ભવનં, આળવીરટ્ઠે વિહરન્તોપિ ‘‘આળવિયં વિહરતી’’તિ વુચ્ચતિ, આળવીરટ્ઠે ચેતં ભવનં.
Evaṃme sutanti āḷavakasuttaṃ. Kā uppatti? Atthavaṇṇanānayenevassa uppatti āvibhavissati. Atthavaṇṇanāya ca ‘‘evaṃ me sutaṃ, ekaṃ samayaṃ bhagavā’’ti etaṃ vuttatthameva. Āḷaviyaṃ viharati āḷavakassa yakkhassa bhavaneti ettha pana kā āḷavī, kasmā ca bhagavā tassa yakkhassa bhavane viharatīti? Vuccate – āḷavīti raṭṭhampi nagarampi vuccati, tadubhayampi idha vaṭṭati. Āḷavīnagarassa hi samīpe viharantopi ‘‘āḷaviyaṃ viharatī’’ti vuccati. Tassa ca nagarassa samīpe avidūre gāvutamatte taṃ bhavanaṃ, āḷavīraṭṭhe viharantopi ‘‘āḷaviyaṃ viharatī’’ti vuccati, āḷavīraṭṭhe cetaṃ bhavanaṃ.
યસ્મા પન આળવકો રાજા વિવિધનાટકૂપભોગં છડ્ડેત્વા ચોરપટિબાહનત્થં પટિરાજનિસેધનત્થં બ્યાયામકરણત્થઞ્ચ સત્તમે સત્તમે દિવસે મિગવં ગચ્છન્તો એકદિવસં બલકાયેન સદ્ધિં કતિકં અકાસિ – ‘‘યસ્સ પસ્સેન મિગો પલાયતિ, તસ્સેવ સો ભારો’’તિ. અથ તસ્સેવ પસ્સેન મિગો પલાયિ, જવસમ્પન્નો રાજા ધનું ગહેત્વા પત્તિકોવ તિયોજનં તં મિગં અનુબન્ધિ. એણિમિગા ચ તિયોજનવેગા એવ હોન્તિ. અથ પરિક્ખીણજવં તં મિગં ઉદકં પવિસિત્વા, ઠિતં વધિત્વા, દ્વિધા છેત્વા, અનત્થિકોપિ મંસેન ‘‘નાસક્ખિ મિગં ગહેતુ’’ન્તિ અપવાદમોચનત્થં કાજેનાદાય આગચ્છન્તો નગરસ્સાવિદૂરે બહલપત્તપલાસં મહાનિગ્રોધં દિસ્વા પરિસ્સમવિનોદનત્થં તસ્સ મૂલમુપગતો. તસ્મિઞ્ચ નિગ્રોધે આળવકો યક્ખો મહારાજસન્તિકા વરં લભિત્વા મજ્ઝન્હિકસમયે તસ્સ રુક્ખસ્સ છાયાય ફુટ્ઠોકાસં પવિટ્ઠે પાણિનો ખાદન્તો પટિવસતિ. સો તં દિસ્વા ખાદિતું ઉપગતો. અથ રાજા તેન સદ્ધિં કતિકં અકાસિ – ‘‘મુઞ્ચ મં, અહં તે દિવસે દિવસે મનુસ્સઞ્ચ થાલિપાકઞ્ચ પેસેસ્સામી’’તિ. યક્ખો ‘‘ત્વં રાજૂપભોગેન પમત્તો સમ્મુસ્સસિ, અહં પન ભવનં અનુપગતઞ્ચ અનનુઞ્ઞાતઞ્ચ ખાદિતું ન લભામિ, સ્વાહં ભવન્તમ્પિ જીયેય્ય’’ન્તિ ન મુઞ્ચિ. રાજા ‘‘યં દિવસં ન પેસેમિ, તં દિવસં મં ગહેત્વા ખાદાહી’’તિ અત્તાનં અનુજાનિત્વા તેન મુત્તો નગરાભિમુખો અગમાસિ.
Yasmā pana āḷavako rājā vividhanāṭakūpabhogaṃ chaḍḍetvā corapaṭibāhanatthaṃ paṭirājanisedhanatthaṃ byāyāmakaraṇatthañca sattame sattame divase migavaṃ gacchanto ekadivasaṃ balakāyena saddhiṃ katikaṃ akāsi – ‘‘yassa passena migo palāyati, tasseva so bhāro’’ti. Atha tasseva passena migo palāyi, javasampanno rājā dhanuṃ gahetvā pattikova tiyojanaṃ taṃ migaṃ anubandhi. Eṇimigā ca tiyojanavegā eva honti. Atha parikkhīṇajavaṃ taṃ migaṃ udakaṃ pavisitvā, ṭhitaṃ vadhitvā, dvidhā chetvā, anatthikopi maṃsena ‘‘nāsakkhi migaṃ gahetu’’nti apavādamocanatthaṃ kājenādāya āgacchanto nagarassāvidūre bahalapattapalāsaṃ mahānigrodhaṃ disvā parissamavinodanatthaṃ tassa mūlamupagato. Tasmiñca nigrodhe āḷavako yakkho mahārājasantikā varaṃ labhitvā majjhanhikasamaye tassa rukkhassa chāyāya phuṭṭhokāsaṃ paviṭṭhe pāṇino khādanto paṭivasati. So taṃ disvā khādituṃ upagato. Atha rājā tena saddhiṃ katikaṃ akāsi – ‘‘muñca maṃ, ahaṃ te divase divase manussañca thālipākañca pesessāmī’’ti. Yakkho ‘‘tvaṃ rājūpabhogena pamatto sammussasi, ahaṃ pana bhavanaṃ anupagatañca ananuññātañca khādituṃ na labhāmi, svāhaṃ bhavantampi jīyeyya’’nti na muñci. Rājā ‘‘yaṃ divasaṃ na pesemi, taṃ divasaṃ maṃ gahetvā khādāhī’’ti attānaṃ anujānitvā tena mutto nagarābhimukho agamāsi.
બલકાયો મગ્ગે ખન્ધાવારં બન્ધિત્વા ઠિતો રાજાનં દિસ્વા – ‘‘કિં, મહારાજ, અયસમત્તભયા એવં કિલન્તોસી’’તિ વદન્તો પચ્ચુગ્ગન્ત્વા પટિગ્ગહેસિ. રાજા તં પવત્તિં અનારોચેત્વા નગરં ગન્ત્વા, કતપાતરાસો નગરગુત્તિકં આમન્તેત્વા એતમત્થં આરોચેસિ. નગરગુત્તિકો – ‘‘કિં, દેવ, કાલપરિચ્છેદો કતો’’તિ આહ. રાજા ‘‘ન કતો, ભણે’’તિ આહ. ‘‘દુટ્ઠુ કતં, દેવ, અમનુસ્સા હિ પરિચ્છિન્નમત્તમેવ લભન્તિ, અપરિચ્છિન્ને પન જનપદસ્સ આબાધો ભવિસ્સતિ. હોતુ, દેવ, કિઞ્ચાપિ એવમકાસિ, અપ્પોસ્સુક્કો ત્વં રજ્જસુખં અનુભોહિ, અહમેત્થ કાતબ્બં કરિસ્સામી’’તિ. સો કાલસ્સેવ વુટ્ઠાય બન્ધનાગારં ગન્ત્વા યે યે વજ્ઝા હોન્તિ, તે તે સન્ધાય – ‘‘યો જીવિતત્થિકો હોતિ, સો નિક્ખમતૂ’’તિ ભણતિ. યો પઠમં નિક્ખમતિ તં ગેહં નેત્વા, ન્હાપેત્વા, ભોજેત્વા ચ, ‘‘ઇમં થાલિપાકં યક્ખસ્સ દેહી’’તિ પેસેતિ. તં રુક્ખમૂલં પવિટ્ઠમત્તંયેવ યક્ખો ભેરવં અત્તભાવં નિમ્મિનિત્વા મૂલકન્દં વિય ખાદતિ . યક્ખાનુભાવેન કિર મનુસ્સાનં કેસાદીનિ ઉપાદાય સકલસરીરં નવનીતપિણ્ડો વિય હોતિ. યક્ખસ્સ ભત્તં ગાહાપેત્તું ગતપુરિસા તં દિસ્વા ભીતા યથામિત્તં આરોચેસું. તતો પભુતિ ‘‘રાજા ચોરે ગહેત્વા યક્ખસ્સ દેતી’’તિ મનુસ્સા ચોરકમ્મતો પટિવિરતા. તતો અપરેન સમયેન નવચોરાનં અભાવેન પુરાણચોરાનઞ્ચ પરિક્ખયેન બન્ધનાગારાનિ સુઞ્ઞાનિ અહેસું.
Balakāyo magge khandhāvāraṃ bandhitvā ṭhito rājānaṃ disvā – ‘‘kiṃ, mahārāja, ayasamattabhayā evaṃ kilantosī’’ti vadanto paccuggantvā paṭiggahesi. Rājā taṃ pavattiṃ anārocetvā nagaraṃ gantvā, katapātarāso nagaraguttikaṃ āmantetvā etamatthaṃ ārocesi. Nagaraguttiko – ‘‘kiṃ, deva, kālaparicchedo kato’’ti āha. Rājā ‘‘na kato, bhaṇe’’ti āha. ‘‘Duṭṭhu kataṃ, deva, amanussā hi paricchinnamattameva labhanti, aparicchinne pana janapadassa ābādho bhavissati. Hotu, deva, kiñcāpi evamakāsi, appossukko tvaṃ rajjasukhaṃ anubhohi, ahamettha kātabbaṃ karissāmī’’ti. So kālasseva vuṭṭhāya bandhanāgāraṃ gantvā ye ye vajjhā honti, te te sandhāya – ‘‘yo jīvitatthiko hoti, so nikkhamatū’’ti bhaṇati. Yo paṭhamaṃ nikkhamati taṃ gehaṃ netvā, nhāpetvā, bhojetvā ca, ‘‘imaṃ thālipākaṃ yakkhassa dehī’’ti peseti. Taṃ rukkhamūlaṃ paviṭṭhamattaṃyeva yakkho bheravaṃ attabhāvaṃ nimminitvā mūlakandaṃ viya khādati . Yakkhānubhāvena kira manussānaṃ kesādīni upādāya sakalasarīraṃ navanītapiṇḍo viya hoti. Yakkhassa bhattaṃ gāhāpettuṃ gatapurisā taṃ disvā bhītā yathāmittaṃ ārocesuṃ. Tato pabhuti ‘‘rājā core gahetvā yakkhassa detī’’ti manussā corakammato paṭiviratā. Tato aparena samayena navacorānaṃ abhāvena purāṇacorānañca parikkhayena bandhanāgārāni suññāni ahesuṃ.
અથ નગરગુત્તિકો રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા અત્તનો ધનં નગરરચ્છાસુ છડ્ડાપેસિ – ‘‘અપ્પેવ નામ કોચિ લોભેન ગણ્હેય્યા’’તિ. તં પાદેનપિ ન કોચિ છુપિ. સો ચોરે અલભન્તો અમચ્ચાનં આરોચેસિ. અમચ્ચા ‘‘કુલપટિપાટિયા એકમેકં જિણ્ણકં પેસેમ, સો પકતિયાપિ મચ્ચુમુખે વત્તતી’’તિ આહંસુ. રાજા ‘‘‘અમ્હાકં પિતરં, અમ્હાકં પિતામહં પેસેતી’તિ મનુસ્સા ખોભં કરિસ્સન્તિ, મા વો એતં રુચ્ચી’’તિ નિવારેસિ. ‘‘તેન હિ, દેવ, દારકં પેસેમ ઉત્તાનસેય્યકં, તથાવિધસ્સ હિ ‘માતા મે પિતા મે’તિ સિનેહો નત્થી’’તિ આહંસુ. રાજા અનુજાનિ. તે તથા અકંસુ. નગરે દારકમાતરો ચ દારકે ગહેત્વા ગબ્ભિનિયો ચ પલાયિત્વા પરજનપદે દારકે સંવડ્ઢેત્વા આનેન્તિ. એવં સબ્બાનિપિ દ્વાદસ વસ્સાનિ ગતાનિ.
Atha nagaraguttiko rañño ārocesi. Rājā attano dhanaṃ nagararacchāsu chaḍḍāpesi – ‘‘appeva nāma koci lobhena gaṇheyyā’’ti. Taṃ pādenapi na koci chupi. So core alabhanto amaccānaṃ ārocesi. Amaccā ‘‘kulapaṭipāṭiyā ekamekaṃ jiṇṇakaṃ pesema, so pakatiyāpi maccumukhe vattatī’’ti āhaṃsu. Rājā ‘‘‘amhākaṃ pitaraṃ, amhākaṃ pitāmahaṃ pesetī’ti manussā khobhaṃ karissanti, mā vo etaṃ ruccī’’ti nivāresi. ‘‘Tena hi, deva, dārakaṃ pesema uttānaseyyakaṃ, tathāvidhassa hi ‘mātā me pitā me’ti sineho natthī’’ti āhaṃsu. Rājā anujāni. Te tathā akaṃsu. Nagare dārakamātaro ca dārake gahetvā gabbhiniyo ca palāyitvā parajanapade dārake saṃvaḍḍhetvā ānenti. Evaṃ sabbānipi dvādasa vassāni gatāni.
તતો એકદિવસં સકલનગરં વિચિનિત્વા એકમ્પિ દારકં અલભિત્વા રઞ્ઞો આરોચેસું – ‘‘નત્થિ, દેવ, નગરે દારકો ઠપેત્વા અન્તેપુરે તવ પુત્તં આળવકકુમાર’’ન્તિ. રાજા ‘‘યથા મમ પુત્તો પિયો, એવં સબ્બલોકસ્સ, અત્તના પન પિયતરં નત્થિ, ગચ્છથ, તમ્પિ દત્વા મમ જીવિતં રક્ખથા’’તિ આહ. તેન ચ સમયેન આળવકકુમારસ્સ માતા પુત્તં ન્હાપેત્વા, મણ્ડેત્વા, દુકૂલચુમ્બટકે કત્વા, અઙ્કે સયાપેત્વા, નિસિન્ના હોતિ. રાજપુરિસા રઞ્ઞો આણાય તત્થ ગન્ત્વા વિપ્પલપન્તિયા તસ્સા સોળસન્નઞ્ચ ઇત્થિસહસ્સાનં સદ્ધિં ધાતિયા તં આદાય પક્કમિંસુ ‘‘સ્વે યક્ખભક્ખો ભવિસ્સતી’’તિ. તં દિવસઞ્ચ ભગવા પચ્ચૂસસમયે પચ્ચુટ્ઠાય જેતવનમહાવિહારે ગન્ધકુટિયં મહાકરુણાસમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા પુન બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેન્તો અદ્દસ આળવકસ્સ કુમારસ્સ અનાગામિફલુપ્પત્તિયા ઉપનિસ્સયં, યક્ખસ્સ ચ સોતાપત્તિફલુપ્પત્તિયા ઉપનિસ્સયં દેસનાપરિયોસાને ચ ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્મચક્ખુપટિલાભસ્સાતિ. તસ્મા વિભાતાય રત્તિયા પુરેભત્તકિચ્ચં કત્વા અનિટ્ઠિતપચ્છાભત્તકિચ્ચોવ કાળપક્ખઉપોસથદિવસે વત્તમાને ઓગ્ગતે સૂરિયે એકકોવ અદુતિયો પત્તચીવરમાદાય પાદગમનેનેવ સાવત્થિતો તિંસ યોજનાનિ ગન્ત્વા તસ્સ યક્ખસ્સ ભવનં પાવિસિ. તેન વુત્તં ‘‘આળવકસ્સ યક્ખસ્સ ભવને’’તિ.
Tato ekadivasaṃ sakalanagaraṃ vicinitvā ekampi dārakaṃ alabhitvā rañño ārocesuṃ – ‘‘natthi, deva, nagare dārako ṭhapetvā antepure tava puttaṃ āḷavakakumāra’’nti. Rājā ‘‘yathā mama putto piyo, evaṃ sabbalokassa, attanā pana piyataraṃ natthi, gacchatha, tampi datvā mama jīvitaṃ rakkhathā’’ti āha. Tena ca samayena āḷavakakumārassa mātā puttaṃ nhāpetvā, maṇḍetvā, dukūlacumbaṭake katvā, aṅke sayāpetvā, nisinnā hoti. Rājapurisā rañño āṇāya tattha gantvā vippalapantiyā tassā soḷasannañca itthisahassānaṃ saddhiṃ dhātiyā taṃ ādāya pakkamiṃsu ‘‘sve yakkhabhakkho bhavissatī’’ti. Taṃ divasañca bhagavā paccūsasamaye paccuṭṭhāya jetavanamahāvihāre gandhakuṭiyaṃ mahākaruṇāsamāpattiṃ samāpajjitvā puna buddhacakkhunā lokaṃ volokento addasa āḷavakassa kumārassa anāgāmiphaluppattiyā upanissayaṃ, yakkhassa ca sotāpattiphaluppattiyā upanissayaṃ desanāpariyosāne ca caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammacakkhupaṭilābhassāti. Tasmā vibhātāya rattiyā purebhattakiccaṃ katvā aniṭṭhitapacchābhattakiccova kāḷapakkhauposathadivase vattamāne oggate sūriye ekakova adutiyo pattacīvaramādāya pādagamaneneva sāvatthito tiṃsa yojanāni gantvā tassa yakkhassa bhavanaṃ pāvisi. Tena vuttaṃ ‘‘āḷavakassa yakkhassa bhavane’’ti.
કિં પન ભગવા યસ્મિં નિગ્રોધે આળવકસ્સ ભવનં, તસ્સ મૂલે વિહાસિ, ઉદાહુ ભવનેયેવાતિ? વુચ્ચતે – ભવનેયેવ. યથેવ હિ યક્ખા અત્તનો ભવનં પસ્સન્તિ, તથા ભગવાપિ. સો તત્થ ગન્ત્વા ભવનદ્વારે અટ્ઠાસિ. તદા આળવકો હિમવન્તે યક્ખસમાગમં ગતો હોતિ. તતો આળવકસ્સ દ્વારપાલો ગદ્રભો નામ યક્ખો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા, વન્દિત્વા – ‘‘કિં, ભન્તે, ભગવા વિકાલે આગતો’’તિ આહ. ‘‘આમ, ગદ્રભ, આગતોમ્હિ. સચે તે અગરુ, વિહરેય્યામેકરત્તિં આળવકસ્સ ભવને’’તિ. ‘‘ન મે, ભન્તે, ગરુ, અપિચ ખો સો યક્ખો કક્ખળો ફરુસો, માતાપિતૂનમ્પિ અભિવાદનાદીનિ ન કરોતિ, મા રુચ્ચિ ભગવતો ઇધ વાસો’’તિ. ‘‘જાનામિ, ગદ્રભ, તસ્સ કક્ખળત્તં, ન કોચિ મમન્તરાયો ભવિસ્સતિ, સચે તે અગરુ, વિહરેય્યામેકરત્તિ’’ન્તિ .
Kiṃ pana bhagavā yasmiṃ nigrodhe āḷavakassa bhavanaṃ, tassa mūle vihāsi, udāhu bhavaneyevāti? Vuccate – bhavaneyeva. Yatheva hi yakkhā attano bhavanaṃ passanti, tathā bhagavāpi. So tattha gantvā bhavanadvāre aṭṭhāsi. Tadā āḷavako himavante yakkhasamāgamaṃ gato hoti. Tato āḷavakassa dvārapālo gadrabho nāma yakkho bhagavantaṃ upasaṅkamitvā, vanditvā – ‘‘kiṃ, bhante, bhagavā vikāle āgato’’ti āha. ‘‘Āma, gadrabha, āgatomhi. Sace te agaru, vihareyyāmekarattiṃ āḷavakassa bhavane’’ti. ‘‘Na me, bhante, garu, apica kho so yakkho kakkhaḷo pharuso, mātāpitūnampi abhivādanādīni na karoti, mā rucci bhagavato idha vāso’’ti. ‘‘Jānāmi, gadrabha, tassa kakkhaḷattaṃ, na koci mamantarāyo bhavissati, sace te agaru, vihareyyāmekaratti’’nti .
દુતિયમ્પિ ગદ્રભો યક્ખો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘અગ્ગિતત્તકપાલસદિસો, ભન્તે, આળવકો, ‘માતાપિતરો’તિ વા ‘સમણબ્રાહ્મણા’તિ વા ‘ધમ્મો’તિ વા ન જાનાતિ, ઇધાગતાનં ચિત્તક્ખેપમ્પિ કરોતિ, હદયમ્પિ ફાલેતિ, પાદેપિ ગહેત્વા પરસમુદ્દે વા પરચક્કવાળે વા ખિપતી’’તિ. દુતિયમ્પિ ભગવા આહ – ‘‘જાનામિ, ગદ્રભ, સચે તે અગરુ, વિહરેય્યામેકરત્તિ’’ન્તિ. તતિયમ્પિ ગદ્રભો યક્ખો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘અગ્ગિતત્તકપાલસદિસો, ભન્તે, આળવકો, ‘માતાપિતરો’તિ વા ‘સમણબ્રાહ્મણા’તિ વા ‘ધમ્મો’તિ વા ન જાનાતિ, ઇધાગતાનં ચિત્તક્ખેપમ્પિ કરોતિ, હદયમ્પિ ફાલેતિ, પાદેપિ ગહેત્વા પરસમુદ્દે વા પરચક્કવાળે વા ખિપતી’’તિ. તતિયમ્પિ ભગવા આહ – ‘‘જાનામિ, ગદ્રભ, સચે તે અગરુ, વિહરેય્યામેકરત્તિ’’ન્તિ. ‘‘ન મે, ભન્તે, ગરુ, અપિચ ખો સો યક્ખો અત્તનો અનારોચેત્વા અનુજાનન્તં મં જીવિતા વોરોપેય્ય, આરોચેમિ, ભન્તે, તસ્સા’’તિ. ‘‘યથાસુખં, ગદ્રભ, આરોચેહી’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે, ત્વમેવ જાનાહી’’તિ ભગવન્તં અભિવાદેત્વા હિમવન્તાભિમુખો પક્કામિ. ભવનદ્વારમ્પિ સયમેવ ભગવતો વિવરમદાસિ. ભગવા અન્તોભવનં પવિસિત્વા યત્થ અભિલક્ખિતેસુ મઙ્ગલદિવસાદીસુ નિસીદિત્વા આળવકો સિરિં અનુભોતિ, તસ્મિંયેવ દિબ્બરતનપલ્લઙ્કે નિસીદિત્વા સુવણ્ણાભં મુઞ્ચિ. તં દિસ્વા યક્ખસ્સ ઇત્થિયો આગન્ત્વા, ભગવન્તં વન્દિત્વા, સમ્પરિવારેત્વા નિસીદિંસુ. ભગવા ‘‘પુબ્બે તુમ્હે દાનં દત્વા, સીલં સમાદિયિત્વા, પૂજનેય્યં પૂજેત્વા, ઇમં સમ્પત્તિં પત્તા, ઇદાનિપિ તથેવ કરોથ, મા અઞ્ઞમઞ્ઞં ઇસ્સામચ્છરિયાભિભૂતા વિહરથા’’તિઆદિના નયેન તાસં પકિણ્ણકધમ્મકથં કથેસિ. તા ચ ભગવતો મધુરનિગ્ઘોસં સુત્વા, સાધુકારસહસ્સાનિ દત્વા, ભગવન્તં પરિવારેત્વા નિસીદિંસુયેવ. ગદ્રભોપિ હિમવન્તં ગન્ત્વા આળવકસ્સ આરોચેસિ – ‘‘યગ્ઘે, મારિસ, જાનેય્યાસિ, વિમાને તે ભગવા નિસિન્નો’’તિ. સો ગદ્રભસ્સ સઞ્ઞમકાસિ ‘‘તુણ્હી હોહિ, ગન્ત્વા કત્તબ્બં કરિસ્સામી’’તિ. પુરિસમાનેન કિર લજ્જિતો અહોસિ, તસ્મા ‘‘મા કોચિ પરિસમજ્ઝે સુણેય્યા’’તિ વારેસિ.
Dutiyampi gadrabho yakkho bhagavantaṃ etadavoca – ‘‘aggitattakapālasadiso, bhante, āḷavako, ‘mātāpitaro’ti vā ‘samaṇabrāhmaṇā’ti vā ‘dhammo’ti vā na jānāti, idhāgatānaṃ cittakkhepampi karoti, hadayampi phāleti, pādepi gahetvā parasamudde vā paracakkavāḷe vā khipatī’’ti. Dutiyampi bhagavā āha – ‘‘jānāmi, gadrabha, sace te agaru, vihareyyāmekaratti’’nti. Tatiyampi gadrabho yakkho bhagavantaṃ etadavoca – ‘‘aggitattakapālasadiso, bhante, āḷavako, ‘mātāpitaro’ti vā ‘samaṇabrāhmaṇā’ti vā ‘dhammo’ti vā na jānāti, idhāgatānaṃ cittakkhepampi karoti, hadayampi phāleti, pādepi gahetvā parasamudde vā paracakkavāḷe vā khipatī’’ti. Tatiyampi bhagavā āha – ‘‘jānāmi, gadrabha, sace te agaru, vihareyyāmekaratti’’nti. ‘‘Na me, bhante, garu, apica kho so yakkho attano anārocetvā anujānantaṃ maṃ jīvitā voropeyya, ārocemi, bhante, tassā’’ti. ‘‘Yathāsukhaṃ, gadrabha, ārocehī’’ti. ‘‘Tena hi, bhante, tvameva jānāhī’’ti bhagavantaṃ abhivādetvā himavantābhimukho pakkāmi. Bhavanadvārampi sayameva bhagavato vivaramadāsi. Bhagavā antobhavanaṃ pavisitvā yattha abhilakkhitesu maṅgaladivasādīsu nisīditvā āḷavako siriṃ anubhoti, tasmiṃyeva dibbaratanapallaṅke nisīditvā suvaṇṇābhaṃ muñci. Taṃ disvā yakkhassa itthiyo āgantvā, bhagavantaṃ vanditvā, samparivāretvā nisīdiṃsu. Bhagavā ‘‘pubbe tumhe dānaṃ datvā, sīlaṃ samādiyitvā, pūjaneyyaṃ pūjetvā, imaṃ sampattiṃ pattā, idānipi tatheva karotha, mā aññamaññaṃ issāmacchariyābhibhūtā viharathā’’tiādinā nayena tāsaṃ pakiṇṇakadhammakathaṃ kathesi. Tā ca bhagavato madhuranigghosaṃ sutvā, sādhukārasahassāni datvā, bhagavantaṃ parivāretvā nisīdiṃsuyeva. Gadrabhopi himavantaṃ gantvā āḷavakassa ārocesi – ‘‘yagghe, mārisa, jāneyyāsi, vimāne te bhagavā nisinno’’ti. So gadrabhassa saññamakāsi ‘‘tuṇhī hohi, gantvā kattabbaṃ karissāmī’’ti. Purisamānena kira lajjito ahosi, tasmā ‘‘mā koci parisamajjhe suṇeyyā’’ti vāresi.
તદા સાતાગિરહેમવતા ભગવન્તં જેતવનેયેવ વન્દિત્વા ‘‘યક્ખસમાગમં ગમિસ્સામા’’તિ સપરિવારા નાનાયાનેહિ આકાસેન ગચ્છન્તિ. આકાસે ચ યક્ખાનં ન સબ્બત્થ મગ્ગો અત્થિ, આકાસટ્ઠાનિ વિમાનાનિ પરિહરિત્વા મગ્ગટ્ઠાનેનેવ મગ્ગો હોતિ. આળવકસ્સ પન વિમાનં ભૂમટ્ઠં સુગુત્તં પાકારપરિક્ખિત્તં સુસંવિહિતદ્વારટ્ટાલકગોપુરં, ઉપરિ કંસજાલસઞ્છન્નં મઞ્જૂસસદિસં તિયોજનં ઉબ્બેધેન. તસ્સ ઉપરિ મગ્ગો હોતિ. તે તં પદેસમાગમ્મ ગન્તું અસમત્થા અહેસું. બુદ્ધાનઞ્હિ નિસિન્નોકાસસ્સ ઉપરિભાગેન યાવ ભવગ્ગા, તાવ કોચિ ગન્તું અસમત્થો. તે ‘‘કિમિદ’’ન્તિ આવજ્જેત્વા ભગવન્તં દિસ્વા આકાસે ખિત્તલેડ્ડુ વિય ઓરુય્હ વન્દિત્વા, ધમ્મં સુત્વા, પદક્ખિણં કત્વા ‘‘યક્ખસમાગમં ગચ્છામ ભગવા’’તિ તીણિ વત્થૂનિ પસંસન્તા યક્ખસમાગમં અગમંસુ. આળવકો તે દિસ્વા ‘‘ઇધ નિસીદથા’’તિ પટિક્કમ્મ ઓકાસમદાસિ. તે આળવકસ્સ નિવેદેસું ‘‘લાભા તે, આળવક, યસ્સ તે ભવને ભગવા વિહરતિ, ગચ્છાવુસો ભગવન્તં પયિરુપાસસ્સૂ’’તિ. એવં ભગવા ભવનેયેવ વિહાસિ, ન યસ્મિં નિગ્રોધે આળવકસ્સ ભવનં, તસ્સ મૂલેતિ. તેન વુત્તં ‘‘એકં સમયં ભગવા આળવિયં વિહરતિ આળવકસ્સ યક્ખસ્સ ભવને’’તિ.
Tadā sātāgirahemavatā bhagavantaṃ jetavaneyeva vanditvā ‘‘yakkhasamāgamaṃ gamissāmā’’ti saparivārā nānāyānehi ākāsena gacchanti. Ākāse ca yakkhānaṃ na sabbattha maggo atthi, ākāsaṭṭhāni vimānāni pariharitvā maggaṭṭhāneneva maggo hoti. Āḷavakassa pana vimānaṃ bhūmaṭṭhaṃ suguttaṃ pākāraparikkhittaṃ susaṃvihitadvāraṭṭālakagopuraṃ, upari kaṃsajālasañchannaṃ mañjūsasadisaṃ tiyojanaṃ ubbedhena. Tassa upari maggo hoti. Te taṃ padesamāgamma gantuṃ asamatthā ahesuṃ. Buddhānañhi nisinnokāsassa uparibhāgena yāva bhavaggā, tāva koci gantuṃ asamattho. Te ‘‘kimida’’nti āvajjetvā bhagavantaṃ disvā ākāse khittaleḍḍu viya oruyha vanditvā, dhammaṃ sutvā, padakkhiṇaṃ katvā ‘‘yakkhasamāgamaṃ gacchāma bhagavā’’ti tīṇi vatthūni pasaṃsantā yakkhasamāgamaṃ agamaṃsu. Āḷavako te disvā ‘‘idha nisīdathā’’ti paṭikkamma okāsamadāsi. Te āḷavakassa nivedesuṃ ‘‘lābhā te, āḷavaka, yassa te bhavane bhagavā viharati, gacchāvuso bhagavantaṃ payirupāsassū’’ti. Evaṃ bhagavā bhavaneyeva vihāsi, na yasmiṃ nigrodhe āḷavakassa bhavanaṃ, tassa mūleti. Tena vuttaṃ ‘‘ekaṃ samayaṃ bhagavā āḷaviyaṃ viharati āḷavakassa yakkhassa bhavane’’ti.
અથ ખો આળવકો…પે॰… ભગવન્તં એતદવોચ ‘‘નિક્ખમ સમણા’’તિ. ‘‘કસ્મા પનાયં એતદવોચા’’તિ? વુચ્ચતે – રોસેતુકામતાય. તત્રેવં આદિતો પભુતિ સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો – અયઞ્હિ યસ્મા અસ્સદ્ધસ્સ સદ્ધાકથા દુક્કથા હોતિ દુસ્સીલાદીનં સીલાદિકથા વિય, તસ્મા તેસં યક્ખાનં સન્તિકા ભગવતો પસંસં સુત્વા એવ અગ્ગિમ્હિ પક્ખિત્તલોણસક્ખરા વિય અબ્ભન્તરકોપેન તટતટાયમાનહદયો હુત્વા ‘‘કો સો ભગવા નામ, યો મમ ભવનં પવિટ્ઠો’’તિ આહ. તે આહંસુ – ‘‘ન ત્વં, આવુસો, જાનાસિ ભગવન્તં અમ્હાકં સત્થારં, યો તુસિતભવને ઠિતો પઞ્ચ મહાવિલોકનાનિ વિલોકેત્વા’’તિઆદિના નયેન યાવ ધમ્મચક્કપ્પવત્તનં કથેન્તા પટિસન્ધિઆદિના દ્વત્તિંસ પુબ્બનિમિત્તાનિ વત્વા ‘‘ઇમાનિપિ ત્વં, આવુસો , અચ્છરિયાનિ નાદ્દસા’’તિ ચોદેસું. સો દિસ્વાપિ કોધવસેન ‘‘નાદ્દસ’’ન્તિ આહ. આવુસો આળવક પસ્સેય્યાસિ વા ત્વં, ન વા, કો તયા અત્થો પસ્સતા વા અપસ્સતા વા, કિં ત્વં કરિસ્સસિ અમ્હાકં સત્થુનો, યો ત્વં તં ઉપનિધાય ચલક્કકુધમહાઉસભસમીપે તદહુજાતવચ્છકો વિય, તિધાપભિન્નમત્તવારણસમીપે ભિઙ્કપોતકો વિય, ભાસુરવિલમ્બકેસરઉપસોભિતક્ખન્ધસ્સ મિગરઞ્ઞો સમીપે જરસિઙ્ગાલો વિય, દિયડ્ઢયોજનસતપ્પવડ્ઢકાયસુપણ્ણરાજસમીપે છિન્નપક્ખકાકપોતકો વિય ખાયસિ, ગચ્છ યં તે કરણીયં, તં કરોહીતિ. એવં વુત્તે કુદ્ધો આળવકો ઉટ્ઠહિત્વા મનોસિલાતલે વામપાદેન ઠત્વા ‘‘પસ્સથ દાનિ તુમ્હાકં વા સત્થા મહાનુભાવો, અહં વા’’તિ દક્ખિણપાદેન સટ્ઠિયોજનમત્તં કેલાસપબ્બતકૂટં અક્કમિ, તં અયોકૂટપહટો નિદ્ધન્તઅયોપિણ્ડો વિય પપટિકાયો મુઞ્ચિ. સો તત્ર ઠત્વા ‘‘અહં આળવકો’’તિ ઘોસેસિ, સકલજમ્બુદીપં સદ્દો ફરિ.
Atha kho āḷavako…pe… bhagavantaṃ etadavoca ‘‘nikkhama samaṇā’’ti. ‘‘Kasmā panāyaṃ etadavocā’’ti? Vuccate – rosetukāmatāya. Tatrevaṃ ādito pabhuti sambandho veditabbo – ayañhi yasmā assaddhassa saddhākathā dukkathā hoti dussīlādīnaṃ sīlādikathā viya, tasmā tesaṃ yakkhānaṃ santikā bhagavato pasaṃsaṃ sutvā eva aggimhi pakkhittaloṇasakkharā viya abbhantarakopena taṭataṭāyamānahadayo hutvā ‘‘ko so bhagavā nāma, yo mama bhavanaṃ paviṭṭho’’ti āha. Te āhaṃsu – ‘‘na tvaṃ, āvuso, jānāsi bhagavantaṃ amhākaṃ satthāraṃ, yo tusitabhavane ṭhito pañca mahāvilokanāni viloketvā’’tiādinā nayena yāva dhammacakkappavattanaṃ kathentā paṭisandhiādinā dvattiṃsa pubbanimittāni vatvā ‘‘imānipi tvaṃ, āvuso , acchariyāni nāddasā’’ti codesuṃ. So disvāpi kodhavasena ‘‘nāddasa’’nti āha. Āvuso āḷavaka passeyyāsi vā tvaṃ, na vā, ko tayā attho passatā vā apassatā vā, kiṃ tvaṃ karissasi amhākaṃ satthuno, yo tvaṃ taṃ upanidhāya calakkakudhamahāusabhasamīpe tadahujātavacchako viya, tidhāpabhinnamattavāraṇasamīpe bhiṅkapotako viya, bhāsuravilambakesaraupasobhitakkhandhassa migarañño samīpe jarasiṅgālo viya, diyaḍḍhayojanasatappavaḍḍhakāyasupaṇṇarājasamīpe chinnapakkhakākapotako viya khāyasi, gaccha yaṃ te karaṇīyaṃ, taṃ karohīti. Evaṃ vutte kuddho āḷavako uṭṭhahitvā manosilātale vāmapādena ṭhatvā ‘‘passatha dāni tumhākaṃ vā satthā mahānubhāvo, ahaṃ vā’’ti dakkhiṇapādena saṭṭhiyojanamattaṃ kelāsapabbatakūṭaṃ akkami, taṃ ayokūṭapahaṭo niddhantaayopiṇḍo viya papaṭikāyo muñci. So tatra ṭhatvā ‘‘ahaṃ āḷavako’’ti ghosesi, sakalajambudīpaṃ saddo phari.
ચત્તારો કિર સદ્દા સકલજમ્બુદીપે સુય્યિંસુ – યઞ્ચ પુણ્ણકો યક્ખસેનાપતિ ધનઞ્ચયકોરબ્યરાજાનં જૂતે જિનિત્વા અપ્ફોટેત્વા ‘‘અહં જિનિ’’ન્તિ ઉગ્ઘોસેસિ, યઞ્ચ સક્કો દેવાનમિન્દો કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને પરિહાયમાને વિસ્સકમ્મં દેવપુત્તં સુનખં કારેત્વા ‘‘અહં પાપભિક્ખૂ ચ પાપભિક્ખુનિયો ચ ઉપાસકે ચ ઉપાસિકાયો ચ સબ્બેવ અધમ્મવાદિનો ખાદામી’’તિ ઉગ્ઘોસાપેસિ, યઞ્ચ કુસજાતકે પભાવતિહેતુ સત્તહિ રાજૂહિ નગરે ઉપરુદ્ધે પભાવતિં અત્તના સહ હત્થિક્ખન્ધં આરોપેત્વા નગરા નિક્ખમ્મ ‘‘અહં સીહસ્સરકુસમહારાજા’’તિ મહાપુરિસો ઉગ્ઘોસેસિ, યઞ્ચ આળવકો કેલાસમુદ્ધનિ ઠત્વા ‘‘અહં આળવકો’’તિ. તદા હિ સકલજમ્બુદીપે દ્વારે દ્વારે ઠત્વા ઉગ્ઘોસિતસદિસં અહોસિ, તિયોજનસહસ્સવિત્થતો ચ હિમવાપિ સઙ્કમ્પિ યક્ખસ્સ આનુભાવેન.
Cattārokira saddā sakalajambudīpe suyyiṃsu – yañca puṇṇako yakkhasenāpati dhanañcayakorabyarājānaṃ jūte jinitvā apphoṭetvā ‘‘ahaṃ jini’’nti ugghosesi, yañca sakko devānamindo kassapassa bhagavato sāsane parihāyamāne vissakammaṃ devaputtaṃ sunakhaṃ kāretvā ‘‘ahaṃ pāpabhikkhū ca pāpabhikkhuniyo ca upāsake ca upāsikāyo ca sabbeva adhammavādino khādāmī’’ti ugghosāpesi, yañca kusajātake pabhāvatihetu sattahi rājūhi nagare uparuddhe pabhāvatiṃ attanā saha hatthikkhandhaṃ āropetvā nagarā nikkhamma ‘‘ahaṃ sīhassarakusamahārājā’’ti mahāpuriso ugghosesi, yañca āḷavako kelāsamuddhani ṭhatvā ‘‘ahaṃ āḷavako’’ti. Tadā hi sakalajambudīpe dvāre dvāre ṭhatvā ugghositasadisaṃ ahosi, tiyojanasahassavitthato ca himavāpi saṅkampi yakkhassa ānubhāvena.
સો વાતમણ્ડલં સમુટ્ઠાપેસિ – ‘‘એતેનેવ સમણં પલાપેસ્સામી’’તિ. તે પુરત્થિમાદિભેદા વાતા સમુટ્ઠહિત્વા અડ્ઢયોજનયોજનદ્વિયોજનતિયોજનપ્પમાણાનિ પબ્બતકૂટાનિ પદાલેત્વા વનગચ્છરુક્ખાદીનિ ઉમ્મૂલેત્વા આળવીનગરં પક્ખન્તા જિણ્ણહત્થિસાલાદીનિ ચુણ્ણેન્તા છદનિટ્ઠકા આકાસે ભમેન્તા. ભગવા ‘‘મા કસ્સચિ ઉપરોધો હોતૂ’’તિ અધિટ્ઠાસિ. તે વાતા દસબલં પત્વા ચીવરકણ્ણમત્તમ્પિ ચાલેતું નાસક્ખિંસુ. તતો મહાવસ્સં સમુટ્ઠાપેસિ ‘‘ઉદકેન અજ્ઝોત્થરિત્વા સમણં મારેસ્સામી’’તિ. તસ્સાનુભાવેન ઉપરૂપરિ સતપટલસહસ્સપટલાદિભેદા વલાહકા ઉટ્ઠહિત્વા વસ્સિંસુ, વુટ્ઠિધારાવેગેન પથવી છિદ્દા અહોસિ, વનરુક્ખાદીનં ઉપરિ મહોઘો આગન્ત્વા દસબલસ્સ ચીવરે ઉસ્સાવબિન્દુમત્તમ્પિ તેમેતું નાસક્ખિ. તતો પાસાણવસ્સં સમુટ્ઠાપેસિ, મહન્તાનિ મહન્તાનિ પબ્બતકૂટાનિ ધૂમાયન્તાનિ પજ્જલન્તાનિ આકાસેનાગન્ત્વા દસબલં પત્વા દિબ્બમાલાગુળાનિ સમ્પજ્જિંસુ. તતો પહરણવસ્સં સમુટ્ઠાપેસિ, એકતોધારાઉભતોધારા અસિસત્તિખુરપ્પાદયો ધૂમાયન્તા પજ્જલન્તા આકાસેનાગન્ત્વા દસબલં પત્વા દિબ્બપુપ્ફાનિ અહેસું. તતો અઙ્ગારવસ્સં સમુટ્ઠાપેસિ, કિંસુકવણ્ણા અઙ્ગારા આકાસેનાગન્ત્વા દસબલસ્સ પાદમૂલે દિબ્બપુપ્ફાનિ હુત્વા વિકિરિંસુ. તતો કુક્કુલવસ્સં સમુટ્ઠાપેસિ, અચ્ચુણ્હો કુક્કુલો આકાસેનાગન્ત્વા દસબલસ્સ પાદમૂલે ચન્દનચુણ્ણં હુત્વા નિપતિ. તતો વાલુકાવસ્સં સમુટ્ઠાપેસિ, અતિસુખુમા વાલુકા ધૂમાયન્તા પજ્જલન્તા આકાસેનાગન્ત્વા દસબલસ્સ પાદમૂલે દિબ્બપુપ્ફાનિ હુત્વા નિપતિંસુ. તતો કલલવસ્સં સમુટ્ઠાપેસિ, તં કલલવસ્સં ધૂમાયન્તં પજ્જલન્તં આકાસેનાગન્ત્વા દસબલસ્સ પાદમૂલે દિબ્બગન્ધં હુત્વા નિપતિ. તતો અન્ધકારં સમુટ્ઠાપેસિ ‘‘ભિંસેત્વા સમણં પલાપેસ્સામી’’તિ. તં ચતુરઙ્ગસમન્નાગતન્ધકારસદિસં હુત્વા દસબલં પત્વા સૂરિયપ્પભાવિહતમિવન્ધકારં અન્તરધાયિ.
So vātamaṇḍalaṃ samuṭṭhāpesi – ‘‘eteneva samaṇaṃ palāpessāmī’’ti. Te puratthimādibhedā vātā samuṭṭhahitvā aḍḍhayojanayojanadviyojanatiyojanappamāṇāni pabbatakūṭāni padāletvā vanagaccharukkhādīni ummūletvā āḷavīnagaraṃ pakkhantā jiṇṇahatthisālādīni cuṇṇentā chadaniṭṭhakā ākāse bhamentā. Bhagavā ‘‘mā kassaci uparodho hotū’’ti adhiṭṭhāsi. Te vātā dasabalaṃ patvā cīvarakaṇṇamattampi cāletuṃ nāsakkhiṃsu. Tato mahāvassaṃ samuṭṭhāpesi ‘‘udakena ajjhottharitvā samaṇaṃ māressāmī’’ti. Tassānubhāvena uparūpari satapaṭalasahassapaṭalādibhedā valāhakā uṭṭhahitvā vassiṃsu, vuṭṭhidhārāvegena pathavī chiddā ahosi, vanarukkhādīnaṃ upari mahogho āgantvā dasabalassa cīvare ussāvabindumattampi temetuṃ nāsakkhi. Tato pāsāṇavassaṃ samuṭṭhāpesi, mahantāni mahantāni pabbatakūṭāni dhūmāyantāni pajjalantāni ākāsenāgantvā dasabalaṃ patvā dibbamālāguḷāni sampajjiṃsu. Tato paharaṇavassaṃ samuṭṭhāpesi, ekatodhārāubhatodhārā asisattikhurappādayo dhūmāyantā pajjalantā ākāsenāgantvā dasabalaṃ patvā dibbapupphāni ahesuṃ. Tato aṅgāravassaṃ samuṭṭhāpesi, kiṃsukavaṇṇā aṅgārā ākāsenāgantvā dasabalassa pādamūle dibbapupphāni hutvā vikiriṃsu. Tato kukkulavassaṃ samuṭṭhāpesi, accuṇho kukkulo ākāsenāgantvā dasabalassa pādamūle candanacuṇṇaṃ hutvā nipati. Tato vālukāvassaṃ samuṭṭhāpesi, atisukhumā vālukā dhūmāyantā pajjalantā ākāsenāgantvā dasabalassa pādamūle dibbapupphāni hutvā nipatiṃsu. Tato kalalavassaṃ samuṭṭhāpesi, taṃ kalalavassaṃ dhūmāyantaṃ pajjalantaṃ ākāsenāgantvā dasabalassa pādamūle dibbagandhaṃ hutvā nipati. Tato andhakāraṃ samuṭṭhāpesi ‘‘bhiṃsetvā samaṇaṃ palāpessāmī’’ti. Taṃ caturaṅgasamannāgatandhakārasadisaṃ hutvā dasabalaṃ patvā sūriyappabhāvihatamivandhakāraṃ antaradhāyi.
એવં યક્ખો ઇમાહિ નવહિ વાતવસ્સપાસાણપહરણઙ્ગારકુક્કુલવાલુકકલલન્ધકારવુટ્ઠીહિ ભગવન્તં પલાપેતું અસક્કોન્તો નાનાવિધપહરણહત્થાય અનેકપ્પકારરૂપભૂતગણસમાકુલાય ચતુરઙ્ગિનિયા સેનાય સયમેવ ભગવન્તં અભિગતો. તે ભૂતગણા અનેકપ્પકારે વિકારે કત્વા ‘‘ગણ્હથ હનથા’’તિ ભગવતો ઉપરિ આગચ્છન્તા વિય હોન્તિ, અપિચ તે નિદ્ધન્તલોહપિણ્ડં વિય મક્ખિકા, ભગવન્તં અલ્લીયિતું અસમત્થા એવં અહેસું. એવં સન્તેપિ યથા બોધિમણ્ડે મારો આગતવેલાયમેવ નિવત્તો, તથા અનિવત્તિત્વા ઉપડ્ઢરત્તિમત્તં બ્યાકુલમકંસુ. એવં ઉપડ્ઢરત્તિમત્તં અનેકપ્પકારવિભિંસનદસ્સનેનપિ ભગવન્તં ચાલેતુમસક્કોન્તો આળવકો ચિન્તેસિ – ‘‘યંનૂનાહં કેનચિ અજેય્યં દુસ્સાવુધં મુઞ્ચેય્ય’’ન્તિ.
Evaṃ yakkho imāhi navahi vātavassapāsāṇapaharaṇaṅgārakukkulavālukakalalandhakāravuṭṭhīhi bhagavantaṃ palāpetuṃ asakkonto nānāvidhapaharaṇahatthāya anekappakārarūpabhūtagaṇasamākulāya caturaṅginiyā senāya sayameva bhagavantaṃ abhigato. Te bhūtagaṇā anekappakāre vikāre katvā ‘‘gaṇhatha hanathā’’ti bhagavato upari āgacchantā viya honti, apica te niddhantalohapiṇḍaṃ viya makkhikā, bhagavantaṃ allīyituṃ asamatthā evaṃ ahesuṃ. Evaṃ santepi yathā bodhimaṇḍe māro āgatavelāyameva nivatto, tathā anivattitvā upaḍḍharattimattaṃ byākulamakaṃsu. Evaṃ upaḍḍharattimattaṃ anekappakāravibhiṃsanadassanenapi bhagavantaṃ cāletumasakkonto āḷavako cintesi – ‘‘yaṃnūnāhaṃ kenaci ajeyyaṃ dussāvudhaṃ muñceyya’’nti.
ચત્તારિ કિર આવુધાનિ લોકે સેટ્ઠાનિ – સક્કસ્સ વજિરાવુધં, વેસ્સવણસ્સ ગદાવુધં, યમસ્સ નયનાવુધં, આળવકસ્સ દુસ્સાવુધન્તિ. યદિ હિ સક્કો કુદ્ધો વજિરાવુધં સિનેરુમત્થકે પહરેય્ય અટ્ઠસટ્ઠિસહસ્સાધિકયોજનસતસહસ્સં સિનેરું વિનિવિજ્ઝિત્વા હેટ્ઠતો ગચ્છેય્ય . વેસ્સવણસ્સ પુથુજ્જનકાલે વિસ્સજ્જિતગદા બહૂનં યક્ખસહસ્સાનં સીસં પાતેત્વા પુન હત્થપાસં આગન્ત્વા તિટ્ઠતિ. યમેન કુદ્ધેન નયનાવુધેન ઓલોકિતમત્તે અનેકાનિ કુમ્ભણ્ડસહસ્સાનિ તત્તકપાલે તિલા વિય વિપ્ફુરન્તાનિ વિનસ્સન્તિ. આળવકો કુદ્ધો સચે આકાસે દુસ્સાવુધં મુઞ્ચેય્ય, દ્વાદસ વસ્સાનિ દેવો ન વસ્સેય્ય. સચે પથવિયં મુઞ્ચેય્ય, સબ્બરુક્ખતિણાદીનિ સુસ્સિત્વા દ્વાદસવસ્સન્તરં ન પુન રુહેય્યું. સચે સમુદ્દે મુઞ્ચેય્ય, તત્તકપાલે ઉદકબિન્દુ વિય સબ્બમુદકં સુસ્સેય્ય. સચે સિનેરુસદિસેપિ પબ્બતે મુઞ્ચેય્ય, ખણ્ડાખણ્ડં હુત્વા વિકિરેય્ય. સો એવં મહાનુભાવં દુસ્સાવુધં ઉત્તરીયકતં મુઞ્ચિત્વા અગ્ગહેસિ . યેભુય્યેન દસસહસ્સિલોકધાતુદેવતા વેગેન સન્નિપતિંસુ – ‘‘અજ્જ ભગવા આળવકં દમેસ્સતિ, તત્થ ધમ્મં સોસ્સામા’’તિ. યુદ્ધદસ્સનકામાપિ દેવતા સન્નિપતિંસુ. એવં સકલમ્પિ આકાસં દેવતાહિ પુરિપુણ્ણમહોસિ.
Cattāri kira āvudhāni loke seṭṭhāni – sakkassa vajirāvudhaṃ, vessavaṇassa gadāvudhaṃ, yamassa nayanāvudhaṃ, āḷavakassa dussāvudhanti. Yadi hi sakko kuddho vajirāvudhaṃ sinerumatthake pahareyya aṭṭhasaṭṭhisahassādhikayojanasatasahassaṃ sineruṃ vinivijjhitvā heṭṭhato gaccheyya . Vessavaṇassa puthujjanakāle vissajjitagadā bahūnaṃ yakkhasahassānaṃ sīsaṃ pātetvā puna hatthapāsaṃ āgantvā tiṭṭhati. Yamena kuddhena nayanāvudhena olokitamatte anekāni kumbhaṇḍasahassāni tattakapāle tilā viya vipphurantāni vinassanti. Āḷavako kuddho sace ākāse dussāvudhaṃ muñceyya, dvādasa vassāni devo na vasseyya. Sace pathaviyaṃ muñceyya, sabbarukkhatiṇādīni sussitvā dvādasavassantaraṃ na puna ruheyyuṃ. Sace samudde muñceyya, tattakapāle udakabindu viya sabbamudakaṃ susseyya. Sace sinerusadisepi pabbate muñceyya, khaṇḍākhaṇḍaṃ hutvā vikireyya. So evaṃ mahānubhāvaṃ dussāvudhaṃ uttarīyakataṃ muñcitvā aggahesi . Yebhuyyena dasasahassilokadhātudevatā vegena sannipatiṃsu – ‘‘ajja bhagavā āḷavakaṃ damessati, tattha dhammaṃ sossāmā’’ti. Yuddhadassanakāmāpi devatā sannipatiṃsu. Evaṃ sakalampi ākāsaṃ devatāhi puripuṇṇamahosi.
અથ આળવકો ભગવતો સમીપે ઉપરૂપરિ વિચરિત્વા વત્થાવુધં મુઞ્ચિ. તં અસનિવિચક્કં વિય આકાસે ભેરવસદ્દં કરોન્તં ધૂમાયન્તં પજ્જલન્તં ભગવન્તં પત્વા યક્ખસ્સ માનમદ્દનત્થં પાદમુઞ્છનચોળકં હુત્વા પાદમૂલે નિપતિ. આળવકો તં દિસ્વા છિન્નવિસાણો વિય ઉસભો, ઉદ્ધટદાઠો વિય સપ્પો, નિત્તેજો નિમ્મદો નિપતિતમાનદ્ધજો હુત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘દુસ્સાવુધમ્પિ સમણં નભિભોસિ, કિં નુ ખો કારણ’’ન્તિ? ઇદં કારણં, મેત્તાવિહારયુત્તો સમણો, હન્દ નં રોસેત્વા મેત્તાય વિયોજેમીતિ. ઇમિના સમ્બન્ધેનેતં વુત્તં – ‘‘અથ ખો આળવકો યક્ખો યેન ભગવા…પે॰… નિક્ખમ સમણા’’તિ. તત્રાયમધિપ્પાયો – કસ્મા મયા અનનુઞ્ઞાતો મમ ભવનં પવિસિત્વા ઘરસામિકો વિય ઇત્થાગારસ્સ મજ્ઝે નિસિન્નોસિ, નનુ અયુત્તમેતં સમણસ્સ યદિદં અદિન્નપટિભોગો ઇત્થિસંસગ્ગો ચ, તસ્મા યદિ ત્વં સમણધમ્મે ઠિતો, નિક્ખમ સમણાતિ. એકે પન ‘‘એતાનિ અઞ્ઞાનિ ચ ફરુસવચનાનિ વત્વા એવાયં એતદવોચા’’તિ ભણન્તિ.
Atha āḷavako bhagavato samīpe uparūpari vicaritvā vatthāvudhaṃ muñci. Taṃ asanivicakkaṃ viya ākāse bheravasaddaṃ karontaṃ dhūmāyantaṃ pajjalantaṃ bhagavantaṃ patvā yakkhassa mānamaddanatthaṃ pādamuñchanacoḷakaṃ hutvā pādamūle nipati. Āḷavako taṃ disvā chinnavisāṇo viya usabho, uddhaṭadāṭho viya sappo, nittejo nimmado nipatitamānaddhajo hutvā cintesi – ‘‘dussāvudhampi samaṇaṃ nabhibhosi, kiṃ nu kho kāraṇa’’nti? Idaṃ kāraṇaṃ, mettāvihārayutto samaṇo, handa naṃ rosetvā mettāya viyojemīti. Iminā sambandhenetaṃ vuttaṃ – ‘‘atha kho āḷavako yakkho yena bhagavā…pe… nikkhama samaṇā’’ti. Tatrāyamadhippāyo – kasmā mayā ananuññāto mama bhavanaṃ pavisitvā gharasāmiko viya itthāgārassa majjhe nisinnosi, nanu ayuttametaṃ samaṇassa yadidaṃ adinnapaṭibhogo itthisaṃsaggo ca, tasmā yadi tvaṃ samaṇadhamme ṭhito, nikkhama samaṇāti. Eke pana ‘‘etāni aññāni ca pharusavacanāni vatvā evāyaṃ etadavocā’’ti bhaṇanti.
અથ ભગવા ‘‘યસ્મા થદ્ધો પટિથદ્ધભાવેન વિનેતું ન સક્કા, સો હિ પટિથદ્ધભાવે કરિયમાને સેય્યથાપિ ચણ્ડસ્સ કુક્કુરસ્સ નાસાય પિત્તં ભિન્દેય્ય, સો ભિય્યોસો મત્તાય ચણ્ડતરો અસ્સ, એવં થદ્ધતરો હોતિ, મુદુના પન સો સક્કા વિનેતુ’’ન્તિ ઞત્વા ‘‘સાધાવુસો’’તિ પિયવચનેન તસ્સ વચનં સમ્પટિચ્છિત્વા નિક્ખમિ . તેન વુત્તં ‘‘સાધાવુસોતિ ભગવા નિક્ખમી’’તિ.
Atha bhagavā ‘‘yasmā thaddho paṭithaddhabhāvena vinetuṃ na sakkā, so hi paṭithaddhabhāve kariyamāne seyyathāpi caṇḍassa kukkurassa nāsāya pittaṃ bhindeyya, so bhiyyoso mattāya caṇḍataro assa, evaṃ thaddhataro hoti, mudunā pana so sakkā vinetu’’nti ñatvā ‘‘sādhāvuso’’ti piyavacanena tassa vacanaṃ sampaṭicchitvā nikkhami . Tena vuttaṃ ‘‘sādhāvusoti bhagavā nikkhamī’’ti.
તતો આળવકો ‘‘સુવચો વતાયં સમણો એકવચનેનેવ નિક્ખન્તો, એવં નામ નિક્ખમેતું સુખં સમણં અકારણેનેવાહં સકલરત્તિં યુદ્ધેન અબ્ભુય્યાસિ’’ન્તિ મુદુચિત્તો હુત્વા પુન ચિન્તેસિ ‘‘ઇદાનિપિ ન સક્કા જાનિતું, કિં નુ ખો સુવચતાય નિક્ખન્તો, ઉદાહુ કોધેન, હન્દ નં વીમંસામી’’તિ. તતો ‘‘પવિસ સમણા’’તિ આહ. અથ ‘‘સુવચો’’તિ મુદુભૂતચિત્તવવત્થાનકરણત્થં પુનપિ પિયવચનં વદન્તો સાધાવુસોતિ ભગવા પાવિસિ. આળવકો પુનપ્પુનં તમેવ સુવચભાવં વીમંસન્તો દુતિયમ્પિ તતિયમ્પિ ‘‘નિક્ખમ પવિસા’’તિ આહ. ભગવાપિ તથા અકાસિ. યદિ ન કરેય્ય, પકતિયાપિ થદ્ધયક્ખસ્સ ચિત્તં થદ્ધતરં હુત્વા ધમ્મકથાય ભાજનં ન ભવેય્ય. તસ્મા યથા નામ માતા રોદન્તં પુત્તકં યં સો ઇચ્છતિ, તં દત્વા વા કત્વા વા સઞ્ઞાપેતિ, તથા ભગવા કિલેસરોદનેન રોદન્તં યક્ખં સઞ્ઞાપેતું યં સો ભણતિ, તં અકાસિ. યથા ચ ધાતી થઞ્ઞં અપિવન્તં દારકં કિઞ્ચિ દત્વા ઉપલાળેત્વા પાયેતિ, તથા ભગવા યક્ખં લોકુત્તરધમ્મખીરં પાયેતું તસ્સ પત્થિતવચનકરણેન ઉપલાળેન્તો એવમકાસિ. યથા ચ પુરિસો લાબુમ્હિ ચતુમધુરં પૂરેતુકામો તસ્સબ્ભન્તરં સોધેતિ, એવં ભગવા યક્ખસ્સ ચિત્તે લોકુત્તરચતુમધુરં પૂરેતુકામો તસ્સ અબ્ભન્તરે કોધમલં સોધેતું યાવ તતિયં નિક્ખમનપવેસનં અકાસિ.
Tato āḷavako ‘‘suvaco vatāyaṃ samaṇo ekavacaneneva nikkhanto, evaṃ nāma nikkhametuṃ sukhaṃ samaṇaṃ akāraṇenevāhaṃ sakalarattiṃ yuddhena abbhuyyāsi’’nti muducitto hutvā puna cintesi ‘‘idānipi na sakkā jānituṃ, kiṃ nu kho suvacatāya nikkhanto, udāhu kodhena, handa naṃ vīmaṃsāmī’’ti. Tato ‘‘pavisa samaṇā’’ti āha. Atha ‘‘suvaco’’ti mudubhūtacittavavatthānakaraṇatthaṃ punapi piyavacanaṃ vadanto sādhāvusoti bhagavā pāvisi. Āḷavako punappunaṃ tameva suvacabhāvaṃ vīmaṃsanto dutiyampi tatiyampi ‘‘nikkhama pavisā’’ti āha. Bhagavāpi tathā akāsi. Yadi na kareyya, pakatiyāpi thaddhayakkhassa cittaṃ thaddhataraṃ hutvā dhammakathāya bhājanaṃ na bhaveyya. Tasmā yathā nāma mātā rodantaṃ puttakaṃ yaṃ so icchati, taṃ datvā vā katvā vā saññāpeti, tathā bhagavā kilesarodanena rodantaṃ yakkhaṃ saññāpetuṃ yaṃ so bhaṇati, taṃ akāsi. Yathā ca dhātī thaññaṃ apivantaṃ dārakaṃ kiñci datvā upalāḷetvā pāyeti, tathā bhagavā yakkhaṃ lokuttaradhammakhīraṃ pāyetuṃ tassa patthitavacanakaraṇena upalāḷento evamakāsi. Yathā ca puriso lābumhi catumadhuraṃ pūretukāmo tassabbhantaraṃ sodheti, evaṃ bhagavā yakkhassa citte lokuttaracatumadhuraṃ pūretukāmo tassa abbhantare kodhamalaṃ sodhetuṃ yāva tatiyaṃ nikkhamanapavesanaṃ akāsi.
અથ આળવકો ‘‘સુવચો અયં સમણો, ‘નિક્ખમા’તિ વુત્તો નિક્ખમતિ, ‘પવિસા’તિ વુત્તો પવિસતિ, યંનૂનાહં ઇમં સમણં એવમેવં સકલરત્તિં કિલમેત્વા, પાદે ગહેત્વા, પારગઙ્ગાય ખિપેય્ય’’ન્તિ પાપકં ચિતં ઉપ્પાદેત્વા ચતુત્થવારં આહ – ‘‘નિક્ખમ સમણા’’તિ. તં ઞત્વા ભગવા ‘‘ન ખ્વાહં ત’’ન્તિ આહ. ‘‘એવં વુત્તે તદુત્તરિં કરણીયં પરિયેસમાનો પઞ્હં પુચ્છિતબ્બં મઞ્ઞિસ્સતિ, તં ધમ્મકથાય મુખં ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા ‘‘ન ખ્વાહં ત’’ન્તિ આહ. તત્થ નઇતિ પટિક્ખેપે, ખોઇતિ અવધારણે. અહન્તિ અત્તનિદસ્સનં, ન્તિ હેતુવચનં. તેનેત્થ ‘‘યસ્મા ત્વં એવં ચિન્તેસિ, તસ્મા અહં આવુસો નેવ નિક્ખમિસ્સામિ, યં તે કરણીયં, તં કરોહી’’તિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો.
Atha āḷavako ‘‘suvaco ayaṃ samaṇo, ‘nikkhamā’ti vutto nikkhamati, ‘pavisā’ti vutto pavisati, yaṃnūnāhaṃ imaṃ samaṇaṃ evamevaṃ sakalarattiṃ kilametvā, pāde gahetvā, pāragaṅgāya khipeyya’’nti pāpakaṃ citaṃ uppādetvā catutthavāraṃ āha – ‘‘nikkhama samaṇā’’ti. Taṃ ñatvā bhagavā ‘‘na khvāhaṃ ta’’nti āha. ‘‘Evaṃ vutte taduttariṃ karaṇīyaṃ pariyesamāno pañhaṃ pucchitabbaṃ maññissati, taṃ dhammakathāya mukhaṃ bhavissatī’’ti ñatvā ‘‘na khvāhaṃ ta’’nti āha. Tattha naiti paṭikkhepe, khoiti avadhāraṇe. Ahanti attanidassanaṃ, nti hetuvacanaṃ. Tenettha ‘‘yasmā tvaṃ evaṃ cintesi, tasmā ahaṃ āvuso neva nikkhamissāmi, yaṃ te karaṇīyaṃ, taṃ karohī’’ti evamattho daṭṭhabbo.
તતો આળવકો યસ્મા પુબ્બેપિ આકાસેનાગમનવેલાયં ‘‘કિં નુ ખો, એતં સુવણ્ણવિમાનં, ઉદાહુ રજતમણિવિમાનાનં અઞ્ઞતરં, હન્દ નં પસ્સામા’’તિ એવં અત્તનો વિમાનં આગતે ઇદ્ધિમન્તે તાપસપરિબ્બાજકે પઞ્હં પુચ્છિત્વા વિસ્સજ્જેતુમસક્કોન્તે ચિત્તક્ખેપાદીહિ વિહેઠેતિ. કથં? અમનુસ્સા હિ ભિંસનકરૂપદસ્સનેન વા હદયવત્થુપરિમદ્દનેન વાતિ દ્વીહાકારેહિ ચિત્તક્ખેપં કરોન્તિ. અયં પન યસ્મા ‘‘ઇદ્ધિમન્તો ભિંસનકરૂપદસ્સનેન ન તસન્તી’’તિ ઞત્વા અત્તનો ઇદ્ધિપ્પભાવેન સુખુમત્તભાવં નિમ્મિનિત્વા, તેસં અન્તો પવિસિત્વા હદયવત્થું પરિમદ્દતિ, તતો ચિત્તસન્તતિ ન સણ્ઠાતિ, તસ્સા અસણ્ઠમાનાય ઉમ્મત્તકા હોન્તિ ખિત્તચિત્તા. એવં ખિત્તચિત્તાનં એતેસં ઉરમ્પિ ફાલેતિ, પાદેપિ ને ગહેત્વા પારગઙ્ગાય ખિપતિ ‘‘માસ્સુ મે પુન એવરૂપા ભવનમાગમિંસૂ’’તિ, તસ્મા તે પઞ્હે સરિત્વા ‘‘યંનૂનાહં ઇમં સમણં ઇદાનિ એવં વિહેઠેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા આહ ‘‘પઞ્હં તં સમણા’’તિઆદિ.
Tato āḷavako yasmā pubbepi ākāsenāgamanavelāyaṃ ‘‘kiṃ nu kho, etaṃ suvaṇṇavimānaṃ, udāhu rajatamaṇivimānānaṃ aññataraṃ, handa naṃ passāmā’’ti evaṃ attano vimānaṃ āgate iddhimante tāpasaparibbājake pañhaṃ pucchitvā vissajjetumasakkonte cittakkhepādīhi viheṭheti. Kathaṃ? Amanussā hi bhiṃsanakarūpadassanena vā hadayavatthuparimaddanena vāti dvīhākārehi cittakkhepaṃ karonti. Ayaṃ pana yasmā ‘‘iddhimanto bhiṃsanakarūpadassanena na tasantī’’ti ñatvā attano iddhippabhāvena sukhumattabhāvaṃ nimminitvā, tesaṃ anto pavisitvā hadayavatthuṃ parimaddati, tato cittasantati na saṇṭhāti, tassā asaṇṭhamānāya ummattakā honti khittacittā. Evaṃ khittacittānaṃ etesaṃ urampi phāleti, pādepi ne gahetvā pāragaṅgāya khipati ‘‘māssu me puna evarūpā bhavanamāgamiṃsū’’ti, tasmā te pañhe saritvā ‘‘yaṃnūnāhaṃ imaṃ samaṇaṃ idāni evaṃ viheṭheyya’’nti cintetvā āha ‘‘pañhaṃ taṃ samaṇā’’tiādi.
કુતો પનસ્સ તે પઞ્હાતિ? તસ્સ કિર માતાપિતરો કસ્સપં ભગવન્તં પયિરુપાસિત્વા અટ્ઠ પઞ્હે સવિસ્સજ્જને ઉગ્ગહેસું. તે દહરકાલે આળવકં પરિયાપુણાપેસું. સો કાલચ્ચયેન વિસ્સજ્જનં સમ્મુસ્સિ. તતો ‘‘ઇમે પઞ્હાપિ મા વિનસ્સન્તૂ’’તિ સુવણ્ણપટ્ટે જાતિહિઙ્ગુલકેન લિખાપેત્વા વિમાને નિક્ખિપિ. એવમેતે બુદ્ધપઞ્હા બુદ્ધવિસયા એવ હોન્તિ. ભગવા તં સુત્વા યસ્મા બુદ્ધાનં પરિચ્ચત્તલાભન્તરાયો વા જીવિતન્તરાયો વા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણબ્યામપ્પભાનં પટિઘાતો વા ન સક્કા કેનચિ કાતું, તસ્મા તં લોકે અસાધારણં બુદ્ધાનુભાવં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ન ખ્વાહં તં, આવુસો, પસ્સામિ સદેવકે લોકે’’તિ.
Kuto panassa te pañhāti? Tassa kira mātāpitaro kassapaṃ bhagavantaṃ payirupāsitvā aṭṭha pañhe savissajjane uggahesuṃ. Te daharakāle āḷavakaṃ pariyāpuṇāpesuṃ. So kālaccayena vissajjanaṃ sammussi. Tato ‘‘ime pañhāpi mā vinassantū’’ti suvaṇṇapaṭṭe jātihiṅgulakena likhāpetvā vimāne nikkhipi. Evamete buddhapañhā buddhavisayā eva honti. Bhagavā taṃ sutvā yasmā buddhānaṃ pariccattalābhantarāyo vā jīvitantarāyo vā sabbaññutaññāṇabyāmappabhānaṃ paṭighāto vā na sakkā kenaci kātuṃ, tasmā taṃ loke asādhāraṇaṃ buddhānubhāvaṃ dassento āha ‘‘na khvāhaṃ taṃ, āvuso, passāmi sadevake loke’’ti.
તત્થ ‘‘સદેવકવચનેન પઞ્ચકામાવચરદેવગ્ગહણ’’ન્તિઆદિના નયેન એતેસં પદાનં અત્થમત્તદસ્સનેન સઙ્ખેપો વુત્તો, ન અનુસન્ધિયોજનાક્કમેન વિત્થારો. સ્વાયં વુચ્ચતિ – સદેવકવચનેન હિ ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદતો સબ્બદેવેસુ ગહિતેસુપિ યેસં તત્થ સન્નિપતિતે દેવગણે વિમતિ અહોસિ ‘‘મારો મહાનુભાવો છકામાવચરિસ્સરો વસવત્તી પચ્ચનીકસાતો ધમ્મદેસ્સી કુરુરકમ્મન્તો, કિં નુ ખો, સોપિસ્સ ચિત્તક્ખેપાદીનિ ન કરેય્યા’’તિ, તેસં વિમતિપટિબાહનત્થં ‘‘સમારકે’’તિ આહ. તતો યેસં અહોસિ – ‘‘બ્રહ્મા મહાનુભાવો એકઙ્ગુલિયા એકચક્કવાળસહસ્સે આલોકં કરોતિ, દ્વીહિ…પે॰… દસહિ અઙ્ગુલીહિ દસસુ ચક્કવાળસહસ્સેસુ, અનુત્તરઞ્ચ ઝાનસમાપત્તિસુખં પટિસંવેદેતિ, કિં સોપિ ન કરેય્યા’’તિ, તેસં વિમતિપટિબાહનત્થં ‘‘સબ્રહ્મકે’’તિ આહ. અથ યેસં અહોસિ ‘‘પુથુ સમણબ્રાહ્મણા સાસનસ્સ પચ્ચત્થિકા પચ્ચામિત્તા મન્તાદિબલસમન્નાગતા, કિં તેપિ ન કરેય્યુ’’ન્તિ, તેસં વિમતિપટિબાહનત્થં ‘‘સસ્સમણબ્રાહ્મણિયા પજાયા’’તિ આહ. એવં ઉક્કટ્ઠટ્ઠાનેસુ કસ્સચિ અભાવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ સદેવમનુસ્સાયાતિ વચનેન સમ્મુતિદેવે અવસેસમનુસ્સે ચ ઉપાદાય ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદવસેનેવ સેસસત્તલોકેપિ કસ્સચિ અભાવં દસ્સેસીતિ એવમેત્થ અનુસન્ધિયોજનાક્કમો વેદિતબ્બો.
Tattha ‘‘sadevakavacanena pañcakāmāvacaradevaggahaṇa’’ntiādinā nayena etesaṃ padānaṃ atthamattadassanena saṅkhepo vutto, na anusandhiyojanākkamena vitthāro. Svāyaṃ vuccati – sadevakavacanena hi ukkaṭṭhaparicchedato sabbadevesu gahitesupi yesaṃ tattha sannipatite devagaṇe vimati ahosi ‘‘māro mahānubhāvo chakāmāvacarissaro vasavattī paccanīkasāto dhammadessī kururakammanto, kiṃ nu kho, sopissa cittakkhepādīni na kareyyā’’ti, tesaṃ vimatipaṭibāhanatthaṃ ‘‘samārake’’ti āha. Tato yesaṃ ahosi – ‘‘brahmā mahānubhāvo ekaṅguliyā ekacakkavāḷasahasse ālokaṃ karoti, dvīhi…pe… dasahi aṅgulīhi dasasu cakkavāḷasahassesu, anuttarañca jhānasamāpattisukhaṃ paṭisaṃvedeti, kiṃ sopi na kareyyā’’ti, tesaṃ vimatipaṭibāhanatthaṃ ‘‘sabrahmake’’ti āha. Atha yesaṃ ahosi ‘‘puthu samaṇabrāhmaṇā sāsanassa paccatthikā paccāmittā mantādibalasamannāgatā, kiṃ tepi na kareyyu’’nti, tesaṃ vimatipaṭibāhanatthaṃ ‘‘sassamaṇabrāhmaṇiyā pajāyā’’ti āha. Evaṃ ukkaṭṭhaṭṭhānesu kassaci abhāvaṃ dassetvā idāni sadevamanussāyāti vacanena sammutideve avasesamanusse ca upādāya ukkaṭṭhaparicchedavaseneva sesasattalokepi kassaci abhāvaṃ dassesīti evamettha anusandhiyojanākkamo veditabbo.
એવં ભગવા તસ્સ બાધનચિત્તં પટિસેધેત્વા પઞ્હપુચ્છને ઉસ્સાહં જનેન્તો આહ ‘‘અપિચ ત્વં, આવુસો, પુચ્છ યદાકઙ્ખસી’’તિ. તસ્સત્થો – પુચ્છ, યદિ આકઙ્ખસિ, ન મે પઞ્હવિસ્સજ્જને ભારો અત્થિ. અથ વા ‘‘પુચ્છ યં આકઙ્ખસિ, તે સબ્બં વિસ્સજ્જેસ્સામી’’તિ સબ્બઞ્ઞુપવારણં પવારેસિ અસાધારણં પચ્ચેકબુદ્ધઅગ્ગસાવકમહાસાવકેહિ. તે હિ ‘‘પુચ્છાવુસો સુત્વા વેદિસ્સામા’’તિ વદન્તિ. બુદ્ધા પન ‘‘પુચ્છાવુસો યદાકઙ્ખસી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૨૩૭, ૨૪૬) વા,
Evaṃ bhagavā tassa bādhanacittaṃ paṭisedhetvā pañhapucchane ussāhaṃ janento āha ‘‘apica tvaṃ, āvuso, puccha yadākaṅkhasī’’ti. Tassattho – puccha, yadi ākaṅkhasi, na me pañhavissajjane bhāro atthi. Atha vā ‘‘puccha yaṃ ākaṅkhasi, te sabbaṃ vissajjessāmī’’ti sabbaññupavāraṇaṃ pavāresi asādhāraṇaṃ paccekabuddhaaggasāvakamahāsāvakehi. Te hi ‘‘pucchāvuso sutvā vedissāmā’’ti vadanti. Buddhā pana ‘‘pucchāvuso yadākaṅkhasī’’ti (saṃ. ni. 1.237, 246) vā,
‘‘પુચ્છ વાસવ મં પઞ્હં, યં કિઞ્ચિ મનસિચ્છસી’’તિ વા. (દી॰ નિ॰ ૨.૩૫૬);
‘‘Puccha vāsava maṃ pañhaṃ, yaṃ kiñci manasicchasī’’ti vā. (dī. ni. 2.356);
‘‘બાવરિસ્સ ચ તુય્હં વા, સબ્બેસં સબ્બસંસયં;
‘‘Bāvarissa ca tuyhaṃ vā, sabbesaṃ sabbasaṃsayaṃ;
કતાવકાસા પુચ્છવ્હો, યં કિઞ્ચિ મનસિચ્છથા’’તિ વા. (સુ॰ નિ॰ ૧૦૩૬) –
Katāvakāsā pucchavho, yaṃ kiñci manasicchathā’’ti vā. (su. ni. 1036) –
એવમાદિના નયેન દેવમનુસ્સાનં સબ્બઞ્ઞુપવારણં પવારેન્તિ. અનચ્છરિયઞ્ચેતં, યં ભગવા બુદ્ધભૂમિં પત્વા એવં પવારણં પવારેય્ય, યો બોધિસત્તભૂમિયં પદેસઞાણે વત્તમાનોપિ –
Evamādinā nayena devamanussānaṃ sabbaññupavāraṇaṃ pavārenti. Anacchariyañcetaṃ, yaṃ bhagavā buddhabhūmiṃ patvā evaṃ pavāraṇaṃ pavāreyya, yo bodhisattabhūmiyaṃ padesañāṇe vattamānopi –
‘‘કોણ્ડઞ્ઞ પઞ્હાનિ વિયાકરોહિ, યાચન્તિ તં ઇસયો સાધુરૂપા;
‘‘Koṇḍañña pañhāni viyākarohi, yācanti taṃ isayo sādhurūpā;
કોણ્ડઞ્ઞ એસો મનુજેસુ ધમ્મો, યં વુદ્ધમાગચ્છતિ એસ ભારો’’તિ. (જા॰ ૨.૧૭.૬૦) –
Koṇḍañña eso manujesu dhammo, yaṃ vuddhamāgacchati esa bhāro’’ti. (jā. 2.17.60) –
એવં ઇસીહિ યાચિતો –
Evaṃ isīhi yācito –
‘‘કતાવકાસા પુચ્છન્તુ ભોન્તો, યં કિઞ્ચિ પઞ્હં મનસાભિપત્થિતં;
‘‘Katāvakāsā pucchantu bhonto, yaṃ kiñci pañhaṃ manasābhipatthitaṃ;
અહઞ્હિ તં તં વો વિયાકરિસ્સં, ઞત્વા સયં લોકમિમં પરઞ્ચા’’તિ. –
Ahañhi taṃ taṃ vo viyākarissaṃ, ñatvā sayaṃ lokamimaṃ parañcā’’ti. –
એવં સરભઙ્ગકાલે સમ્ભવજાતકે ચ સકલજમ્બુદીપે તિક્ખત્તું વિચરિત્વા પઞ્હાનં અન્તકરં અદિસ્વા જાતિયા સત્તવસ્સિકો રથિકાય પંસુકીળિકં કીળન્તો સુચિરતેન બ્રાહ્મણેન પુટ્ઠો –
Evaṃ sarabhaṅgakāle sambhavajātake ca sakalajambudīpe tikkhattuṃ vicaritvā pañhānaṃ antakaraṃ adisvā jātiyā sattavassiko rathikāya paṃsukīḷikaṃ kīḷanto suciratena brāhmaṇena puṭṭho –
‘‘તગ્ઘ તે અહમક્ખિસ્સં, યથાપિ કુસલો તથા;
‘‘Taggha te ahamakkhissaṃ, yathāpi kusalo tathā;
રાજા ચ ખો નં જાનાતિ, યદિ કાહતિ વા ન વા’’તિ. (જા॰ ૧.૧૬.૧૭૨) –
Rājā ca kho naṃ jānāti, yadi kāhati vā na vā’’ti. (jā. 1.16.172) –
એવં સબ્બઞ્ઞુપવારણં પવારેસિ. એવં ભગવતા આળવકસ્સ સબ્બઞ્ઞુપવારણાય પવારિતાય અથ ખો આળવકો યક્ખો ભગવન્તં ગાથાય અજ્ઝભાસિ ‘‘કિં સૂધ વિત્ત’’ન્તિ.
Evaṃ sabbaññupavāraṇaṃ pavāresi. Evaṃ bhagavatā āḷavakassa sabbaññupavāraṇāya pavāritāya atha kho āḷavako yakkho bhagavantaṃ gāthāya ajjhabhāsi ‘‘kiṃ sūdha vitta’’nti.
૧૮૩. તત્થ કિન્તિ પુચ્છાવચનં. સૂતિ પદપૂરણમત્તે નિપાતો. ઇધાતિ ઇમસ્મિં લોકે. વિત્તન્તિ વિદતિ, પીતિં કરોતીતિ વિત્તં, ધનસ્સેતં અધિવચનં. સુચિણ્ણન્તિ સુકતં. સુખન્તિ કાયિકચેતસિકં સાતં. આવહાતીતિ આવહતિ, આનેતિ, દેતિ, અપ્પેતીતિ વુત્તં હોતિ હવેતિ દળ્હત્થે નિપાતો. સાદુતરન્તિ અતિસયેન સાદું. ‘‘સાધુતર’’ન્તિપિ પાઠો. રસાનન્તિ રસસઞ્ઞિતાનં ધમ્માનં. કથન્તિ કેન પકારેન, કથંજીવિનો જીવિતં કથંજીવિજીવિતં, ગાથાબન્ધસુખત્થં પન સાનુનાસિકં વુચ્ચતિ. ‘‘કથંજીવિં જીવત’’ન્તિ વા પાઠો. તસ્સ જીવન્તાનં કથંજીવિન્તિ અત્થો. સેસમેત્થ પાકટમેવ. એવમિમાય ગાથાય ‘‘કિં સુ ઇધ લોકે પુરિસસ્સ વિત્તં સેટ્ઠં, કિં સુ સુચિણ્ણં સુખમાવહાતિ, કિં રસાનં સાદુતરં, કથંજીવિનો જીવિતં સેટ્ઠમાહૂ’’તિ ઇમે ચત્તારો પઞ્હે પુચ્છિ.
183. Tattha kinti pucchāvacanaṃ. Sūti padapūraṇamatte nipāto. Idhāti imasmiṃ loke. Vittanti vidati, pītiṃ karotīti vittaṃ, dhanassetaṃ adhivacanaṃ. Suciṇṇanti sukataṃ. Sukhanti kāyikacetasikaṃ sātaṃ. Āvahātīti āvahati, āneti, deti, appetīti vuttaṃ hoti haveti daḷhatthe nipāto. Sādutaranti atisayena sāduṃ. ‘‘Sādhutara’’ntipi pāṭho. Rasānanti rasasaññitānaṃ dhammānaṃ. Kathanti kena pakārena, kathaṃjīvino jīvitaṃ kathaṃjīvijīvitaṃ, gāthābandhasukhatthaṃ pana sānunāsikaṃ vuccati. ‘‘Kathaṃjīviṃ jīvata’’nti vā pāṭho. Tassa jīvantānaṃ kathaṃjīvinti attho. Sesamettha pākaṭameva. Evamimāya gāthāya ‘‘kiṃ su idha loke purisassa vittaṃ seṭṭhaṃ, kiṃ su suciṇṇaṃ sukhamāvahāti, kiṃ rasānaṃ sādutaraṃ, kathaṃjīvino jīvitaṃ seṭṭhamāhū’’ti ime cattāro pañhe pucchi.
૧૮૪. અથસ્સ ભગવા કસ્સપદસબલેન વિસ્સજ્જિતનયેનેવ વિસ્સજ્જેન્તો ઇમં ગાથમાહ ‘‘સદ્ધીધ વિત્ત’’ન્તિ. તત્થ યથા હિરઞ્ઞસુવણ્ણાદિ વિત્તં ઉપભોગપરિભોગસુખં આવહતિ, ખુપ્પિપાસાદિદુક્ખં પટિબાહતિ, દાલિદ્દિયં વૂપસમેતિ, મુત્તાદિરતનપટિલાભહેતુ હોતિ, લોકસન્થુતિઞ્ચ આવહતિ, એવં લોકિયલોકુત્તરા સદ્ધાપિ યથાસમ્ભવં લોકિયલોકુત્તરવિપાકસુખમાવહતિ, સદ્ધાધુરેન પટિપન્નાનં જાતિજરાદિદુક્ખં પટિબાહતિ, ગુણદાલિદ્દિયં વૂપસમેતિ, સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગાદિરતનપટિલાભહેતુ હોતિ.
184. Athassa bhagavā kassapadasabalena vissajjitanayeneva vissajjento imaṃ gāthamāha ‘‘saddhīdha vitta’’nti. Tattha yathā hiraññasuvaṇṇādi vittaṃ upabhogaparibhogasukhaṃ āvahati, khuppipāsādidukkhaṃ paṭibāhati, dāliddiyaṃ vūpasameti, muttādiratanapaṭilābhahetu hoti, lokasanthutiñca āvahati, evaṃ lokiyalokuttarā saddhāpi yathāsambhavaṃ lokiyalokuttaravipākasukhamāvahati, saddhādhurena paṭipannānaṃ jātijarādidukkhaṃ paṭibāhati, guṇadāliddiyaṃ vūpasameti, satisambojjhaṅgādiratanapaṭilābhahetu hoti.
‘‘સદ્ધો સીલેન સમ્પન્નો, યસો ભોગસમપ્પિતો;
‘‘Saddho sīlena sampanno, yaso bhogasamappito;
યં યં પદેસં ભજતિ, તત્થ તત્થેવ પૂજિતો’’તિ. (ધ॰ પ॰ ૩૦૩) –
Yaṃ yaṃ padesaṃ bhajati, tattha tattheva pūjito’’ti. (dha. pa. 303) –
વચનતો લોકસન્થુતિઞ્ચ આવહતીતિ કત્વા ‘‘વિત્ત’’ન્તિ વુત્તા. યસ્મા પનેતં સદ્ધાવિત્તં અનુગામિકં અનઞ્ઞસાધારણં સબ્બસમ્પત્તિહેતુ, લોકિયસ્સ હિરઞ્ઞસુવણ્ણાદિવિત્તસ્સાપિ નિદાનં. સદ્ધોયેવ હિ દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા વિત્તં અધિગચ્છતિ, અસ્સદ્ધસ્સ પન વિત્તં યાવદેવ અનત્થાય હોતિ, તસ્મા ‘‘સેટ્ઠ’’ન્તિ વુત્તં. પુરિસસ્સાતિ ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદદેસના; તસ્મા ન કેવલં પુરિસસ્સ , ઇત્થિઆદીનમ્પિ સદ્ધાવિત્તમેવ સેટ્ઠન્તિ વેદિતબ્બં.
Vacanato lokasanthutiñca āvahatīti katvā ‘‘vitta’’nti vuttā. Yasmā panetaṃ saddhāvittaṃ anugāmikaṃ anaññasādhāraṇaṃ sabbasampattihetu, lokiyassa hiraññasuvaṇṇādivittassāpi nidānaṃ. Saddhoyeva hi dānādīni puññāni katvā vittaṃ adhigacchati, assaddhassa pana vittaṃ yāvadeva anatthāya hoti, tasmā ‘‘seṭṭha’’nti vuttaṃ. Purisassāti ukkaṭṭhaparicchedadesanā; tasmā na kevalaṃ purisassa , itthiādīnampi saddhāvittameva seṭṭhanti veditabbaṃ.
ધમ્મોતિ દસકુસલકમ્મપથધમ્મો, દાનસીલભાવનાધમ્મો વા. સુચિણ્ણોતિ સુકતો સુચરિતો . સુખમાવહાતીતિ સોણસેટ્ઠિપુત્તરટ્ઠપાલાદીનં વિય મનુસ્સસુખં, સક્કાદીનં વિય દિબ્બસુખં, પરિયોસાને ચ મહાપદુમાદીનં વિય નિબ્બાનસુખઞ્ચ આવહતીતિ.
Dhammoti dasakusalakammapathadhammo, dānasīlabhāvanādhammo vā. Suciṇṇoti sukato sucarito . Sukhamāvahātīti soṇaseṭṭhiputtaraṭṭhapālādīnaṃ viya manussasukhaṃ, sakkādīnaṃ viya dibbasukhaṃ, pariyosāne ca mahāpadumādīnaṃ viya nibbānasukhañca āvahatīti.
સચ્ચન્તિ અયં સચ્ચસદ્દો અનેકેસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ. સેય્યથિદં – ‘‘સચ્ચં ભણે ન કુજ્ઝેય્યા’’તિઆદીસુ (ધ॰ પ॰ ૨૨૪) વાચાસચ્ચે. ‘‘સચ્ચે ઠિતા સમણબ્રાહ્મણા ચા’’તિઆદીસુ (જા॰ ૨.૨૧.૪૩૩) વિરતિસચ્ચે. ‘‘કસ્મા નુ સચ્ચાનિ વદન્તિ નાના, પવાદિયાસે કુસલાવદાના’’તિઆદીસુ (સુ॰ નિ॰ ૮૯૧) દિટ્ઠિસચ્ચે. ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, બ્રાહ્મણસચ્ચાની’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૪.૧૮૫) બ્રાહ્મણસચ્ચે. ‘‘એકઞ્હિ સચ્ચં ન દુતીયમત્થી’’તિઆદીસુ (સુ॰ નિ॰ ૮૯૦) પરમત્થસચ્ચે. ‘‘ચતુન્નં સચ્ચાનં કતિ કુસલા’’તિઆદીસુ (વિભ॰ ૨૧૬) અરિયસચ્ચે. ઇધ પન પરમત્થસચ્ચં નિબ્બાનં, વિરતિસચ્ચં વા અબ્ભન્તરં કત્વા વાચાસચ્ચં અધિપ્પેતં, યસ્સાનુભાવેન ઉદકાદીનિ વસે વત્તેન્તિ જાતિજરામરણપારં તરન્તિ. યથાહ –
Saccanti ayaṃ saccasaddo anekesu atthesu dissati. Seyyathidaṃ – ‘‘saccaṃ bhaṇe na kujjheyyā’’tiādīsu (dha. pa. 224) vācāsacce. ‘‘Sacce ṭhitā samaṇabrāhmaṇā cā’’tiādīsu (jā. 2.21.433) viratisacce. ‘‘Kasmā nu saccāni vadanti nānā, pavādiyāse kusalāvadānā’’tiādīsu (su. ni. 891) diṭṭhisacce. ‘‘Cattārimāni, bhikkhave, brāhmaṇasaccānī’’tiādīsu (a. ni. 4.185) brāhmaṇasacce. ‘‘Ekañhi saccaṃ na dutīyamatthī’’tiādīsu (su. ni. 890) paramatthasacce. ‘‘Catunnaṃ saccānaṃ kati kusalā’’tiādīsu (vibha. 216) ariyasacce. Idha pana paramatthasaccaṃ nibbānaṃ, viratisaccaṃ vā abbhantaraṃ katvā vācāsaccaṃ adhippetaṃ, yassānubhāvena udakādīni vase vattenti jātijarāmaraṇapāraṃ taranti. Yathāha –
‘‘સચ્ચેન વાચેનુદકમ્પિ ધાવતિ, વિસમ્પિ સચ્ચેન હનન્તિ પણ્ડિતા;
‘‘Saccena vācenudakampi dhāvati, visampi saccena hananti paṇḍitā;
સચ્ચેન દેવો થનયં પવસ્સતિ, સચ્ચે ઠિતા નિબ્બુતિં પત્થયન્તિ.
Saccena devo thanayaṃ pavassati, sacce ṭhitā nibbutiṃ patthayanti.
‘‘યે કેચિમે અત્થિ રસા પથબ્યા, સચ્ચં તેસં સાદુતરં રસાનં;
‘‘Ye kecime atthi rasā pathabyā, saccaṃ tesaṃ sādutaraṃ rasānaṃ;
સચ્ચે ઠિતા સમણબ્રાહ્મણા ચ, તરન્તિ જાતિમરણસ્સ પાર’’ન્તિ. (જા॰ ૨.૨૧.૪૩૩);
Sacce ṭhitā samaṇabrāhmaṇā ca, taranti jātimaraṇassa pāra’’nti. (jā. 2.21.433);
સાદુતરન્તિ મધુરતરં, પણીતતરં. રસાનન્તિ યે ઇમે ‘‘મૂલરસો, ખન્ધરસો’’તિઆદિના (ધ॰ સ॰ ૬૨૮-૬૩૦) નયેન સાયનીયધમ્મા, યે ચિમે ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સબ્બં ફલરસં (મહાવ॰ ૩૦૦) અરસરૂપો ભવં ગોતમો, યે તે, બ્રાહ્મણ, રૂપરસા, સદ્દરસા (અ॰ નિ॰ ૮.૧૧; પારા॰ ૩), અનાપત્તિ રસરસે (પાચિ॰ ૬૦૭-૬૦૯), અયં ધમ્મવિનયો એકરસો વિમુત્તિરસો (અ॰ નિ॰ ૮.૧૯; ચૂળવ॰ ૩૮૫), ભાગી વા ભગવા અત્થરસસ્સ ધમ્મરસસ્સા’’તિઆદિના (મહાનિ॰ ૧૪૯; ચૂળનિ॰ અજિતમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૨) નયેન વાચારસૂપવજ્જા અવસેસબ્યઞ્જનાદયો ધમ્મા ‘‘રસા’’તિ વુચ્ચન્તિ, તેસં રસાનં સચ્ચં હવે સાદુતરં સચ્ચમેવ સાદુતરં, સાધુતરં વા સેટ્ઠતરં, ઉત્તમતરં. મૂલરસાદયો હિ સરીરં ઉપબ્રૂહેન્તિ, સંકિલેસિકઞ્ચ સુખમાવહન્તિ. સચ્ચરસે વિરતિસચ્ચવાચાસચ્ચરસા સમથવિપસ્સનાદીહિ ચિત્તમુપબ્રૂહેન્તિ, અસંકિલેસિકઞ્ચ સુખમાવહન્તિ, વિમુત્તિરસો પરમત્થસચ્ચરસપરિભાવિતત્તા સાદુ, અત્થરસધમ્મરસા ચ તદધિગમૂપાયભૂતં અત્થઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ નિસ્સાય પવત્તિતોતિ.
Sādutaranti madhurataraṃ, paṇītataraṃ. Rasānanti ye ime ‘‘mūlaraso, khandharaso’’tiādinā (dha. sa. 628-630) nayena sāyanīyadhammā, ye cime ‘‘anujānāmi, bhikkhave, sabbaṃ phalarasaṃ (mahāva. 300) arasarūpo bhavaṃ gotamo, ye te, brāhmaṇa, rūparasā, saddarasā (a. ni. 8.11; pārā. 3), anāpatti rasarase (pāci. 607-609), ayaṃ dhammavinayo ekaraso vimuttiraso (a. ni. 8.19; cūḷava. 385), bhāgī vā bhagavā attharasassa dhammarasassā’’tiādinā (mahāni. 149; cūḷani. ajitamāṇavapucchāniddesa 2) nayena vācārasūpavajjā avasesabyañjanādayo dhammā ‘‘rasā’’ti vuccanti, tesaṃ rasānaṃ saccaṃ have sādutaraṃ saccameva sādutaraṃ, sādhutaraṃ vā seṭṭhataraṃ, uttamataraṃ. Mūlarasādayo hi sarīraṃ upabrūhenti, saṃkilesikañca sukhamāvahanti. Saccarase viratisaccavācāsaccarasā samathavipassanādīhi cittamupabrūhenti, asaṃkilesikañca sukhamāvahanti, vimuttiraso paramatthasaccarasaparibhāvitattā sādu, attharasadhammarasā ca tadadhigamūpāyabhūtaṃ atthañca dhammañca nissāya pavattitoti.
પઞ્ઞાજીવિન્તિ એત્થ પન ય્વાયં અન્ધેકચક્ખુદ્વિચક્ખુકેસુ દ્વિચક્ખુપુગ્ગલો ગહટ્ઠો વા કમ્મન્તાનુટ્ઠાનસરણગમનદાનસંવિભાગસીલસમાદાનઉપોસથકમ્માદિગહટ્ઠપટિપદં, પબ્બજિતો વા અવિપ્પટિસારકરસીલસઙ્ખાતં તદુત્તરિચિત્તવિસુદ્ધિઆદિભેદં વા પબ્બજિતપટિપદં પઞ્ઞાય આરાધેત્વા જીવતિ, તસ્સ પઞ્ઞાજીવિનો જીવિતં, તં વા પઞ્ઞાજીવિં જીવિતં સેટ્ઠમાહૂતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો.
Paññājīvinti ettha pana yvāyaṃ andhekacakkhudvicakkhukesu dvicakkhupuggalo gahaṭṭho vā kammantānuṭṭhānasaraṇagamanadānasaṃvibhāgasīlasamādānauposathakammādigahaṭṭhapaṭipadaṃ, pabbajito vā avippaṭisārakarasīlasaṅkhātaṃ taduttaricittavisuddhiādibhedaṃ vā pabbajitapaṭipadaṃ paññāya ārādhetvā jīvati, tassa paññājīvino jīvitaṃ, taṃ vā paññājīviṃ jīvitaṃ seṭṭhamāhūti evamattho daṭṭhabbo.
૧૮૫-૬. એવં ભગવતા વિસ્સજ્જિતે ચત્તારોપિ પઞ્હે સુત્વા અત્તમનો યક્ખો અવસેસેપિ ચત્તારો પઞ્હે પુચ્છન્તો ‘‘કથં સુ તરતિ ઓઘ’’ન્તિ ગાથમાહ. અથસ્સ ભગવા પુરિમનયેનેવ વિસ્સજ્જેન્તો ‘‘સદ્ધાય તરતી’’તિ ગાથમાહ. તત્થ કિઞ્ચાપિ યો ચતુબ્બિધં ઓઘં તરતિ, સો સંસારણ્ણવમ્પિ તરતિ, વટ્ટદુક્ખમ્પિ અચ્ચેતિ, કિલેસમલાપિ પરિસુજ્ઝતિ, એવં સન્તેપિ પન યસ્મા અસ્સદ્ધો ઓઘતરણં અસદ્દહન્તો ન પક્ખન્દતિ, પઞ્ચસુ કામગુણેસુ ચિત્તવોસ્સગ્ગેન પમત્તો તત્થેવ સત્તવિસત્તતાય સંસારણ્ણવં ન તરતિ, કુસીતો દુક્ખં વિહરતિ વોકિણ્ણો અકુસલેહિ ધમ્મેહિ, અપ્પઞ્ઞો સુદ્ધિમગ્ગં અજાનન્તો ન પરિસુજ્ઝતિ, તસ્મા તપ્પટિપક્ખં દસ્સેન્તેન ભગવતા અયં ગાથા વુત્તા.
185-6. Evaṃ bhagavatā vissajjite cattāropi pañhe sutvā attamano yakkho avasesepi cattāro pañhe pucchanto ‘‘kathaṃ su tarati ogha’’nti gāthamāha. Athassa bhagavā purimanayeneva vissajjento ‘‘saddhāya taratī’’ti gāthamāha. Tattha kiñcāpi yo catubbidhaṃ oghaṃ tarati, so saṃsāraṇṇavampi tarati, vaṭṭadukkhampi acceti, kilesamalāpi parisujjhati, evaṃ santepi pana yasmā assaddho oghataraṇaṃ asaddahanto na pakkhandati, pañcasu kāmaguṇesu cittavossaggena pamatto tattheva sattavisattatāya saṃsāraṇṇavaṃ na tarati, kusīto dukkhaṃ viharati vokiṇṇo akusalehi dhammehi, appañño suddhimaggaṃ ajānanto na parisujjhati, tasmā tappaṭipakkhaṃ dassentena bhagavatā ayaṃ gāthā vuttā.
એવં વુત્તાય ચેતાય યસ્મા સોતાપત્તિયઙ્ગપદટ્ઠાનં સદ્ધિન્દ્રિયં, તસ્મા ‘‘સદ્ધાય તરતિ ઓઘ’’ન્તિ ઇમિના પદેન દિટ્ઠોઘતરણં સોતાપત્તિમગ્ગં સોતાપન્નઞ્ચ પકાસેતિ. યસ્મા પન સોતાપન્નો કુસલાનં ધમ્માનં ભાવનાય સાતચ્ચકિરિયાસઙ્ખાતેન અપ્પમાદેન સમન્નાગતો દુતિયમગ્ગં આરાધેત્વા ઠપેત્વા સકિદેવ ઇમં લોકં આગમનમત્તં અવસેસં સોતાપત્તિમગ્ગેન અતિણ્ણં ભવોઘવત્થું સંસારણ્ણવં તરતિ, તસ્મા ‘‘અપ્પમાદેન અણ્ણવ’’ન્તિ ઇમિના પદેન ભવોઘતરણં સકદાગામિમગ્ગં સકદાગામિઞ્ચ પકાસેતિ. યસ્મા સકદાગામી વીરિયેન તતિયમગ્ગં આરાધેત્વા સકદાગામિમગ્ગેન અનતીતં કામોઘવત્થું; કામોઘસઞ્ઞિતઞ્ચ કામદુક્ખમચ્ચેતિ, તસ્મા ‘‘વીરિયેન દુક્ખમચ્ચેતી’’તિ ઇમિના પદેન કામોઘતરણં અનાગામિમગ્ગં અનાગામિઞ્ચ પકાસેતિ. યસ્મા પન અનાગામી વિગતકામપઙ્કતાય પરિસુદ્ધાય પઞ્ઞાય એકન્તપરિસુદ્ધં ચતુત્થમગ્ગપઞ્ઞં આરાધેત્વા અનાગામિમગ્ગેન અપ્પહીનં અવિજ્જાસઙ્ખાતં પરમમલં પજહતિ, તસ્મા ‘‘પઞ્ઞાય પરિસુજ્ઝતી’’તિ ઇમિના પદેન અવિજ્જોઘતરણં અરહત્તમગ્ગં અરહન્તઞ્ચ પકાસેતિ. ઇમાય ચ અરહત્તનિકૂટેન કથિતાય ગાથાય પરિયોસાને યક્ખો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાસિ.
Evaṃ vuttāya cetāya yasmā sotāpattiyaṅgapadaṭṭhānaṃ saddhindriyaṃ, tasmā ‘‘saddhāya tarati ogha’’nti iminā padena diṭṭhoghataraṇaṃ sotāpattimaggaṃ sotāpannañca pakāseti. Yasmā pana sotāpanno kusalānaṃ dhammānaṃ bhāvanāya sātaccakiriyāsaṅkhātena appamādena samannāgato dutiyamaggaṃ ārādhetvā ṭhapetvā sakideva imaṃ lokaṃ āgamanamattaṃ avasesaṃ sotāpattimaggena atiṇṇaṃ bhavoghavatthuṃ saṃsāraṇṇavaṃ tarati, tasmā ‘‘appamādena aṇṇava’’nti iminā padena bhavoghataraṇaṃ sakadāgāmimaggaṃ sakadāgāmiñca pakāseti. Yasmā sakadāgāmī vīriyena tatiyamaggaṃ ārādhetvā sakadāgāmimaggena anatītaṃ kāmoghavatthuṃ; kāmoghasaññitañca kāmadukkhamacceti, tasmā ‘‘vīriyena dukkhamaccetī’’ti iminā padena kāmoghataraṇaṃ anāgāmimaggaṃ anāgāmiñca pakāseti. Yasmā pana anāgāmī vigatakāmapaṅkatāya parisuddhāya paññāya ekantaparisuddhaṃ catutthamaggapaññaṃ ārādhetvā anāgāmimaggena appahīnaṃ avijjāsaṅkhātaṃ paramamalaṃ pajahati, tasmā ‘‘paññāya parisujjhatī’’ti iminā padena avijjoghataraṇaṃ arahattamaggaṃ arahantañca pakāseti. Imāya ca arahattanikūṭena kathitāya gāthāya pariyosāne yakkho sotāpattiphale patiṭṭhāsi.
૧૮૭. ઇદાનિ તમેવ ‘‘પઞ્ઞાય પરિસુજ્ઝતી’’તિ એત્થ વુત્તં પઞ્ઞાપદં ગહેત્વા અત્તનો પટિભાનેન લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકં પઞ્હં પુચ્છન્તો ‘‘કથં સુ લભતે પઞ્ઞ’’ન્તિ ઇમં છપ્પદગાથમાહ. તત્થ કથં સૂતિ સબ્બત્થેવ અત્થયુત્તિપુચ્છા હોતિ. અયઞ્હિ પઞ્ઞાદિઅત્થં ઞત્વા તસ્સ યુત્તિં પુચ્છતિ ‘‘કથં કાય યુત્તિયા કેન કારણેન પઞ્ઞં લભતી’’તિ. એસ નયો ધનાદીસુ.
187. Idāni tameva ‘‘paññāya parisujjhatī’’ti ettha vuttaṃ paññāpadaṃ gahetvā attano paṭibhānena lokiyalokuttaramissakaṃ pañhaṃ pucchanto ‘‘kathaṃ su labhate pañña’’nti imaṃ chappadagāthamāha. Tattha kathaṃ sūti sabbattheva atthayuttipucchā hoti. Ayañhi paññādiatthaṃ ñatvā tassa yuttiṃ pucchati ‘‘kathaṃ kāya yuttiyā kena kāraṇena paññaṃ labhatī’’ti. Esa nayo dhanādīsu.
૧૮૮. અથસ્સ ભગવા ચતૂહિ કારણેહિ પઞ્ઞાલાભં દસ્સેન્તો ‘‘સદ્દહાનો’’તિઆદિમાહ. તસ્સત્થો – યેન પુબ્બભાગે કાયસુચરિતાદિભેદેન, અપરભાગે ચ સત્તતિંસબોધિપક્ખિયભેદેન ધમ્મેન અરહન્તો બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધસાવકા નિબ્બાનં પત્તા, તં સદ્દહાનો અરહતં ધમ્મં નિબ્બાનપ્પત્તિયા લોકિયલોકુત્તરં પઞ્ઞં લભતિ. તઞ્ચ ખો ન સદ્ધામત્તકેનેવ, યસ્મા પન સદ્ધાજાતો ઉપસઙ્કમતિ, ઉપસઙ્કમન્તો પયિરુપાસતિ, પયિરુપાસન્તો સોતં ઓદહતિ, ઓહિતસોતો ધમ્મં સુણાતિ, તસ્મા ઉપસઙ્કમનતો પભુતિ યાવ ધમ્મસ્સવનેન સુસ્સૂસં લભતિ. કિ વુત્તં હોતિ – તં ધમ્મં સદ્દહિત્વાપિ આચરિયુપજ્ઝાયે કાલેન ઉપસઙ્કમિત્વા વત્તકરણેન પયિરુપાસિત્વા યદા પયિરુપાસનાય આરાધિતચિત્તા કિઞ્ચિ વત્તુકામા હોન્તિ. અથ અધિગતાય સોતુકામતાય સોતં ઓદહિત્વા સુણન્તો લભતીતિ. એવં સુસૂસમ્પિ ચ સતિઅવિપ્પવાસેન અપ્પમત્તો સુભાસિતદુબ્ભાસિતઞ્ઞુતાય વિચક્ખણો એવ લભતિ, ન ઇતરો. તેનાહ ‘‘અપ્પમત્તો વિચક્ખણો’’તિ.
188. Athassa bhagavā catūhi kāraṇehi paññālābhaṃ dassento ‘‘saddahāno’’tiādimāha. Tassattho – yena pubbabhāge kāyasucaritādibhedena, aparabhāge ca sattatiṃsabodhipakkhiyabhedena dhammena arahanto buddhapaccekabuddhasāvakā nibbānaṃ pattā, taṃ saddahāno arahataṃ dhammaṃ nibbānappattiyā lokiyalokuttaraṃ paññaṃ labhati. Tañca kho na saddhāmattakeneva, yasmā pana saddhājāto upasaṅkamati, upasaṅkamanto payirupāsati, payirupāsanto sotaṃ odahati, ohitasoto dhammaṃ suṇāti, tasmā upasaṅkamanato pabhuti yāva dhammassavanena sussūsaṃ labhati. Ki vuttaṃ hoti – taṃ dhammaṃ saddahitvāpi ācariyupajjhāye kālena upasaṅkamitvā vattakaraṇena payirupāsitvā yadā payirupāsanāya ārādhitacittā kiñci vattukāmā honti. Atha adhigatāya sotukāmatāya sotaṃ odahitvā suṇanto labhatīti. Evaṃ susūsampi ca satiavippavāsena appamatto subhāsitadubbhāsitaññutāya vicakkhaṇo eva labhati, na itaro. Tenāha ‘‘appamatto vicakkhaṇo’’ti.
એવં યસ્મા સદ્ધાય પઞ્ઞાલાભસંવત્તનિકં પટિપદં પટિપજ્જતિ, સુસ્સૂસાય સક્કચ્ચં પઞ્ઞાધિગમૂપાયં સુણાતિ, અપ્પમાદેન ગહિતં ન સમ્મુસ્સતિ, વિચક્ખણતાય અનૂનાધિકં અવિપરીતઞ્ચ ગહેત્વા વિત્થારિકં કરોતિ. સુસ્સૂસાય વા ઓહિતસોતો પઞ્ઞાપટિલાભહેતું ધમ્મં સુણાતિ, અપ્પમાદેન સુત્વા ધમ્મં ધારેતિ , વિચક્ખણતાય ધતાનં ધમ્માનં અત્થમુપપરિક્ખતિ, અથાનુપુબ્બેન પરમત્થસચ્ચં સચ્છિકરોતિ, તસ્માસ્સ ભગવા ‘‘કથં સુ લભતે પઞ્ઞ’’ન્તિ પુટ્ઠો ઇમાનિ ચત્તારિ કારણાનિ દસ્સેન્તો ઇમં ગાથમાહ – ‘‘સદ્દહાનો…પે॰… વિચક્ખણો’’તિ.
Evaṃ yasmā saddhāya paññālābhasaṃvattanikaṃ paṭipadaṃ paṭipajjati, sussūsāya sakkaccaṃ paññādhigamūpāyaṃ suṇāti, appamādena gahitaṃ na sammussati, vicakkhaṇatāya anūnādhikaṃ aviparītañca gahetvā vitthārikaṃ karoti. Sussūsāya vā ohitasoto paññāpaṭilābhahetuṃ dhammaṃ suṇāti, appamādena sutvā dhammaṃ dhāreti , vicakkhaṇatāya dhatānaṃ dhammānaṃ atthamupaparikkhati, athānupubbena paramatthasaccaṃ sacchikaroti, tasmāssa bhagavā ‘‘kathaṃ su labhate pañña’’nti puṭṭho imāni cattāri kāraṇāni dassento imaṃ gāthamāha – ‘‘saddahāno…pe… vicakkhaṇo’’ti.
૧૮૯. ઇદાનિ તતો પરે તયો પઞ્હે વિસ્સજ્જેન્તો ‘‘પતિરૂપકારી’’તિ ઇમં ગાથમાહ. તત્થ દેસકાલાદીનિ અહાપેત્વા લોકિયસ્સ લોકુત્તરસ્સ વા ધનસ્સ પતિરૂપં અધિગમૂપાયં કરોતીતિ પતિરૂપકારી. ધુરવાતિ ચેતસિકવીરિયવસેન અનિક્ખિત્તધુરો. ઉટ્ઠાતાતિ ‘‘યો ચ સીતઞ્ચ ઉણ્હઞ્ચ, તિણા ભિય્યો ન મઞ્ઞતી’’તિઆદિના (થેરગા॰ ૨૩૨; દી॰ નિ॰ ૩.૨૫૩) નયેન કાયિકવીરિયવસેન ઉટ્ઠાનસમ્પન્નો અસિથિલપરક્કમો. વિન્દતે ધનન્તિ એકમૂસિકાય ન ચિરસ્સેવ દ્વેસતસહસ્સસઙ્ખં ચૂળન્તેવાસી વિય લોકિયધનઞ્ચ, મહલ્લકમહાતિસ્સત્થેરો વિય લોકુત્તરધનઞ્ચ લભતિ. સો હિ ‘‘તીહિ ઇરિયાપથેહિ વિહરિસ્સામી’’તિ વત્તં કત્વા થિનમિદ્ધાગમનવેલાય પલાલચુમ્બટકં તેમેત્વા, સીસે કત્વા, ગલપ્પમાણં ઉદકં પવિસિત્વા, થિનમિદ્ધં પટિબાહેન્તો દ્વાદસહિ વસ્સેહિ અરહત્તં પાપુણિ. સચ્ચેનાતિ વચીસચ્ચેનાપિ ‘‘સચ્ચવાદી ભૂતવાદી’’તિ, પરમત્થસચ્ચેનાપિ ‘‘બુદ્ધો પચ્ચેકબુદ્ધો અરિયસાવકો’’તિ એવં કિત્તિં પપ્પોતિ. દદન્તિ યંકિઞ્ચિ ઇચ્છિતપત્થિતં દદન્તો મિત્તાનિ ગન્થતિ, સમ્પાદેતિ કરોતીતિ અત્થો. દુદ્દદં વા દદં ગન્થતિ, દાનમુખેન વા ચત્તારિપિ સઙ્ગહવત્થૂનિ ગહિતાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. તેહિ મિત્તાનિ કરોતીતિ વુત્તં હોતિ.
189. Idāni tato pare tayo pañhe vissajjento ‘‘patirūpakārī’’ti imaṃ gāthamāha. Tattha desakālādīni ahāpetvā lokiyassa lokuttarassa vā dhanassa patirūpaṃ adhigamūpāyaṃ karotīti patirūpakārī. Dhuravāti cetasikavīriyavasena anikkhittadhuro. Uṭṭhātāti ‘‘yo ca sītañca uṇhañca, tiṇā bhiyyo na maññatī’’tiādinā (theragā. 232; dī. ni. 3.253) nayena kāyikavīriyavasena uṭṭhānasampanno asithilaparakkamo. Vindatedhananti ekamūsikāya na cirasseva dvesatasahassasaṅkhaṃ cūḷantevāsī viya lokiyadhanañca, mahallakamahātissatthero viya lokuttaradhanañca labhati. So hi ‘‘tīhi iriyāpathehi viharissāmī’’ti vattaṃ katvā thinamiddhāgamanavelāya palālacumbaṭakaṃ temetvā, sīse katvā, galappamāṇaṃ udakaṃ pavisitvā, thinamiddhaṃ paṭibāhento dvādasahi vassehi arahattaṃ pāpuṇi. Saccenāti vacīsaccenāpi ‘‘saccavādī bhūtavādī’’ti, paramatthasaccenāpi ‘‘buddho paccekabuddho ariyasāvako’’ti evaṃ kittiṃ pappoti. Dadanti yaṃkiñci icchitapatthitaṃ dadanto mittāni ganthati, sampādeti karotīti attho. Duddadaṃ vā dadaṃ ganthati, dānamukhena vā cattāripi saṅgahavatthūni gahitānīti veditabbāni. Tehi mittāni karotīti vuttaṃ hoti.
૧૯૦. એવં ગહટ્ઠપબ્બજિતાનં સાધારણેન લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકેન નયેન ચત્તારો પઞ્હે વિસ્સજ્જેત્વા ઇદાનિ ‘‘કથં પેચ્ચ ન સોચતી’’તિ ઇમં પઞ્ચમં પઞ્હં ગહટ્ઠવસેન વિસ્સજ્જેન્તો આહ ‘‘યસ્સેતે’’તિ. તસ્સત્થો – યસ્સ ‘‘સદ્દહાનો અરહત’’ન્તિ એત્થ વુત્તાય સબ્બકલ્યાણધમ્મુપ્પાદિકાય સદ્ધાય સમન્નાગતત્તા સદ્ધસ્સ ઘરમેસિનો ઘરાવાસં પઞ્ચ વા કામગુણે એસન્તસ્સ ગવેસન્તસ્સ કામભોગિનો ગહટ્ઠસ્સ ‘‘સચ્ચેન કિત્તિં પપ્પોતી’’તિ એત્થ વુત્તપ્પકારં સચ્ચં, ‘‘સુસ્સૂસં લભતે પઞ્ઞ’’ન્તિ એત્થ સુસ્સૂસપઞ્ઞાનામેન વુત્તો ધમ્મો, ‘‘ધુરવા ઉટ્ઠાતા’’તિ એત્થ ધુરનામેન ઉટ્ઠાનનામેન ચ વુત્તા ધીતિ, ‘‘દદં મિત્તાનિ ગન્થતી’’તિ એત્થ વુત્તપ્પકારો ચાગો ચાતિ એતે ચતુરો ધમ્મા સન્તિ. સ વે પેચ્ચ ન સોચતીતિ ઇધલોકા પરલોકં ગન્ત્વા સ વે ન સોચતીતિ.
190. Evaṃ gahaṭṭhapabbajitānaṃ sādhāraṇena lokiyalokuttaramissakena nayena cattāro pañhe vissajjetvā idāni ‘‘kathaṃ pecca na socatī’’ti imaṃ pañcamaṃ pañhaṃ gahaṭṭhavasena vissajjento āha ‘‘yassete’’ti. Tassattho – yassa ‘‘saddahāno arahata’’nti ettha vuttāya sabbakalyāṇadhammuppādikāya saddhāya samannāgatattā saddhassagharamesino gharāvāsaṃ pañca vā kāmaguṇe esantassa gavesantassa kāmabhogino gahaṭṭhassa ‘‘saccena kittiṃ pappotī’’ti ettha vuttappakāraṃ saccaṃ, ‘‘sussūsaṃ labhate pañña’’nti ettha sussūsapaññānāmena vutto dhammo, ‘‘dhuravā uṭṭhātā’’ti ettha dhuranāmena uṭṭhānanāmena ca vuttā dhīti, ‘‘dadaṃ mittāni ganthatī’’ti ettha vuttappakāro cāgo cāti ete caturo dhammā santi. Sa ve pecca na socatīti idhalokā paralokaṃ gantvā sa ve na socatīti.
૧૯૧. એવં ભગવા પઞ્ચમમ્પિ પઞ્હં વિસ્સજ્જેત્વા તં યક્ખં ચોદેન્તો આહ – ‘‘ઇઙ્ઘ અઞ્ઞેપી’’તિ. તત્થ ઇઙ્ઘાતિ ચોદનત્થે નિપાતો. અઞ્ઞેપીતિ અઞ્ઞેપિ ધમ્મે પુથૂ સમણબ્રાહ્મણે પુચ્છસ્સુ, અઞ્ઞેપિ વા પૂરણાદયો સબ્બઞ્ઞુપટિઞ્ઞે પુથૂ સમણબ્રાહ્મણે પુચ્છસ્સુ. યદિ અમ્હેહિ ‘‘સચ્ચેન કિત્તિં પપ્પોતી’’તિ એત્થ વુત્તપ્પકારા સચ્ચા ભિય્યો કિત્તિપ્પત્તિકારણં વા, ‘‘સુસ્સૂસં લભતે પઞ્ઞ’’ન્તિ એત્થ સુસ્સૂસનપઞ્ઞાપદેસેન વુત્તા દમા ભિય્યો લોકિયલોકુત્તરપઞ્ઞાપટિલાભકારણં વા. ‘‘દદં મિત્તાનિ ગન્થતી’’તિ એત્થ વુત્તપ્પકારા ચાગા ભિય્યો મિત્તગન્થનકારણં વા, ‘‘ધુરવા ઉટ્ઠાતા’’તિ એત્થ તં તં અત્થવસં પટિચ્ચ ધુરનામેન ઉટ્ઠાનનામેન ચ વુત્તાય મહાભારસહનટ્ઠેન ઉસ્સોળ્હીભાવપ્પત્તાય વીરિયસઙ્ખાતાય ખન્ત્યા ભિય્યો લોકિયલોકુત્તરધનવિન્દનકારણં વા, ‘‘સચ્ચં ધમ્મો ધિતિ ચાગો’’તિ એવં વુત્તેહિ ઇમેહેવ ચતૂહિ ધમ્મેહિ ભિય્યો અસ્મા લોકા પરં લોકં પેચ્ચ અસોચનકારણં વા ઇધ વિજ્જતીતિ અયમેત્થ સદ્ધિં સઙ્ખેપયોજનાય અત્થવણ્ણના. વિત્થારતો પન એકમેકં પદં અત્થુદ્ધારપદુદ્ધારવણ્ણનાનયેહિ વિભજિત્વા વેદિતબ્બા.
191. Evaṃ bhagavā pañcamampi pañhaṃ vissajjetvā taṃ yakkhaṃ codento āha – ‘‘iṅgha aññepī’’ti. Tattha iṅghāti codanatthe nipāto. Aññepīti aññepi dhamme puthū samaṇabrāhmaṇe pucchassu, aññepi vā pūraṇādayo sabbaññupaṭiññe puthū samaṇabrāhmaṇe pucchassu. Yadi amhehi ‘‘saccena kittiṃ pappotī’’ti ettha vuttappakārā saccā bhiyyo kittippattikāraṇaṃ vā, ‘‘sussūsaṃ labhate pañña’’nti ettha sussūsanapaññāpadesena vuttā damā bhiyyo lokiyalokuttarapaññāpaṭilābhakāraṇaṃ vā. ‘‘Dadaṃ mittāni ganthatī’’ti ettha vuttappakārā cāgā bhiyyo mittaganthanakāraṇaṃ vā, ‘‘dhuravā uṭṭhātā’’ti ettha taṃ taṃ atthavasaṃ paṭicca dhuranāmena uṭṭhānanāmena ca vuttāya mahābhārasahanaṭṭhena ussoḷhībhāvappattāya vīriyasaṅkhātāya khantyā bhiyyo lokiyalokuttaradhanavindanakāraṇaṃ vā, ‘‘saccaṃ dhammo dhiti cāgo’’ti evaṃ vuttehi imeheva catūhi dhammehi bhiyyo asmā lokā paraṃ lokaṃ pecca asocanakāraṇaṃ vā idha vijjatīti ayamettha saddhiṃ saṅkhepayojanāya atthavaṇṇanā. Vitthārato pana ekamekaṃ padaṃ atthuddhārapaduddhāravaṇṇanānayehi vibhajitvā veditabbā.
૧૯૨. એવં વુત્તે યક્ખો યેન સંસયેન અઞ્ઞે પુચ્છેય્ય, તસ્સ પહીનત્તા ‘‘કથં નુ દાનિ પુચ્છેય્યં, પુથૂ સમણબ્રાહ્મણેતિ વત્વા યેપિસ્સ અપુચ્છનકારણં ન જાનન્તિ, તેપિ જાનાપેન્તો ‘‘યોહં અજ્જ પજાનામિ, યો અત્થો સમ્પરાયિકો’’તિ આહ. તત્થ અજ્જાતિ અજ્જાદિં કત્વાતિ અધિપ્પાયો. પજાનામીતિ યથાવુત્તેન પકારેન જાનામિ. યો અત્થોતિ એત્તાવતા ‘‘સુસ્સૂસં લભતે પઞ્ઞ’’ન્તિઆદિના નયેન વુત્તં દિટ્ઠધમ્મિકં દસ્સેતિ સમ્પરાયિકોતિ ઇમિના ‘‘યસ્સેતે ચતુરો ધમ્મા’’તિ વુત્તં પેચ્ચ સોકાભાવકરં સમ્પરાયિકં. અત્થોતિ ચ કારણસ્સેતં અધિવચનં. અયઞ્હિ અત્થસદ્દો ‘‘સાત્થં સબ્યઞ્જન’’ન્તિ એવમાદીસુ (પારા॰ ૧; દી॰ નિ॰ ૧.૨૫૫) પાઠત્થે વત્તતિ. ‘‘અત્થો મે, ગહપતિ, હિરઞ્ઞસુવણ્ણેના’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૨.૨૫૦; મ॰ નિ॰ ૩.૨૫૮) કિચ્ચત્થે ‘‘હોતિ સીલવતં અત્થો’’તિઆદીસુ (જા॰ ૧.૧.૧૧) વુડ્ઢિમ્હિ. ‘‘બહુજનો ભજતે અત્થહેતૂ’’તિઆદીસુ (જા॰ ૧.૧૫.૮૯) ધને. ‘‘ઉભિન્નમત્થં ચરતી’’તિઆદીસુ (જા॰ ૧.૭.૬૬; સં॰ નિ॰ ૧.૨૫૦; થેરગા॰ ૪૪૩) હિતે. ‘‘અત્થે જાતે ચ પણ્ડિત’’ન્તિઆદીસુ (જા॰ ૧.૧.૯૨) કારણે. ઇધ પન કારણે. તસ્મા યં પઞ્ઞાદિલાભાદીનં કારણં દિટ્ઠધમ્મિકં, યઞ્ચ પેચ્ચ સોકાભાવસ્સ કારણં સમ્પરાયિકં, તં યોહં અજ્જ ભગવતા વુત્તનયેન સામંયેવ પજાનામિ, સો કથં નુ દાનિ પુચ્છેય્યં પુથૂ સમણબ્રાહ્મણેતિ એવમેત્થ સઙ્ખેપતો અત્થો વેદિતબ્બો.
192. Evaṃ vutte yakkho yena saṃsayena aññe puccheyya, tassa pahīnattā ‘‘kathaṃ nu dāni puccheyyaṃ, puthū samaṇabrāhmaṇeti vatvā yepissa apucchanakāraṇaṃ na jānanti, tepi jānāpento ‘‘yohaṃ ajja pajānāmi, yo attho samparāyiko’’ti āha. Tattha ajjāti ajjādiṃ katvāti adhippāyo. Pajānāmīti yathāvuttena pakārena jānāmi. Yo atthoti ettāvatā ‘‘sussūsaṃ labhate pañña’’ntiādinā nayena vuttaṃ diṭṭhadhammikaṃ dasseti samparāyikoti iminā ‘‘yassete caturo dhammā’’ti vuttaṃ pecca sokābhāvakaraṃ samparāyikaṃ. Atthoti ca kāraṇassetaṃ adhivacanaṃ. Ayañhi atthasaddo ‘‘sātthaṃ sabyañjana’’nti evamādīsu (pārā. 1; dī. ni. 1.255) pāṭhatthe vattati. ‘‘Attho me, gahapati, hiraññasuvaṇṇenā’’tiādīsu (dī. ni. 2.250; ma. ni. 3.258) kiccatthe ‘‘hoti sīlavataṃ attho’’tiādīsu (jā. 1.1.11) vuḍḍhimhi. ‘‘Bahujano bhajate atthahetū’’tiādīsu (jā. 1.15.89) dhane. ‘‘Ubhinnamatthaṃ caratī’’tiādīsu (jā. 1.7.66; saṃ. ni. 1.250; theragā. 443) hite. ‘‘Atthe jāte ca paṇḍita’’ntiādīsu (jā. 1.1.92) kāraṇe. Idha pana kāraṇe. Tasmā yaṃ paññādilābhādīnaṃ kāraṇaṃ diṭṭhadhammikaṃ, yañca pecca sokābhāvassa kāraṇaṃ samparāyikaṃ, taṃ yohaṃ ajja bhagavatā vuttanayena sāmaṃyeva pajānāmi, so kathaṃ nu dāni puccheyyaṃ puthū samaṇabrāhmaṇeti evamettha saṅkhepato attho veditabbo.
૧૯૩. એવં યક્ખો ‘‘પજાનામિ યો અત્થો સમ્પરાયિકો’’તિ વત્વા તસ્સ ઞાણસ્સ ભગવંમૂલકત્તં દસ્સેન્તો ‘‘અત્થાય વત મે બુદ્ધો’’તિ આહ. તત્થ અત્થાયાતિ હિતાય, વુડ્ઢિયા વા. યત્થ દિન્નં મહપ્ફલન્તિ ‘‘યસ્સેતે ચતુરો ધમ્મા’’તિ (જા॰ ૧.૧.૯૭) એત્થ વુત્તચાગેન યત્થ દિન્નં મહપ્ફલં હોતિ, તં અગ્ગદક્ખિણેય્યં બુદ્ધં પજાનામીતિ અત્થો. કેચિ પન ‘‘સઙ્ઘં સન્ધાય એવમાહા’’તિ ભણન્તિ.
193. Evaṃ yakkho ‘‘pajānāmi yo attho samparāyiko’’ti vatvā tassa ñāṇassa bhagavaṃmūlakattaṃ dassento ‘‘atthāya vata me buddho’’ti āha. Tattha atthāyāti hitāya, vuḍḍhiyā vā. Yattha dinnaṃ mahapphalanti ‘‘yassete caturo dhammā’’ti (jā. 1.1.97) ettha vuttacāgena yattha dinnaṃ mahapphalaṃ hoti, taṃ aggadakkhiṇeyyaṃ buddhaṃ pajānāmīti attho. Keci pana ‘‘saṅghaṃ sandhāya evamāhā’’ti bhaṇanti.
૧૯૪. એવં ઇમાય ગાથાય અત્તનો હિતાધિગમં દસ્સેત્વા ઇદાનિ પરહિતાય પટિપત્તિં દીપેન્તો આહ ‘‘સો અહં વિચરિસ્સામી’’તિ. તસ્સત્થો હેમવતસુત્તે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.
194. Evaṃ imāya gāthāya attano hitādhigamaṃ dassetvā idāni parahitāya paṭipattiṃ dīpento āha ‘‘so ahaṃ vicarissāmī’’ti. Tassattho hemavatasutte vuttanayeneva veditabbo.
એવમિમાય ગાથાય પરિયોસાનઞ્ચ રત્તિવિભાયનઞ્ચ સાધુકારસદ્દુટ્ઠાનઞ્ચ આળવકકુમારસ્સ યક્ખસ્સ ભવનં આનયનઞ્ચ એકક્ખણેયેવ અહોસિ. રાજપુરિસા સાધુકારસદ્દં સુત્વા ‘‘એવરૂપો સાધુકારસદ્દો ઠપેત્વા બુદ્ધે ન અઞ્ઞેસં અબ્ભુગ્ગચ્છતિ, આગતો નુ ખો ભગવા’’તિ આવજ્જેન્તા ભગવતો સરીરપ્પભં દિસ્વા, પુબ્બે વિય બહિ અટ્ઠત્વા, નિબ્બિસઙ્કા અન્તોયેવ પવિસિત્વા, અદ્દસંસુ ભગવન્તં યક્ખસ્સ ભવને નિસિન્નં, યક્ખઞ્ચ અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ઠિતં. દિસ્વાન યક્ખં આહંસુ – ‘‘અયં તે, મહાયક્ખ, રાજકુમારો બલિકમ્માય આનીતો, હન્દ નં ખાદ વા ભુઞ્જ વા, યથાપચ્ચયં વા કરોહી’’તિ. સો સોતાપન્નત્તા લજ્જિતો વિસેસતો ચ ભગવતો પુરતો એવં વુચ્ચમાનો, અથ તં કુમારં ઉભોહિ હત્થેહિ પટિગ્ગહેત્વા ભગવતો ઉપનામેસિ – ‘‘અયં ભન્તે કુમારો મય્હં પેસિતો, ઇમાહં ભગવતો દમ્મિ, હિતાનુકમ્પકા બુદ્ધા, પટિગ્ગણ્હાતુ, ભન્તે, ભગવા ઇમં દારકં ઇમસ્સ હિતત્થાય સુખત્થાયા’’તિ. ઇમઞ્ચ ગાથમાહ –
Evamimāya gāthāya pariyosānañca rattivibhāyanañca sādhukārasadduṭṭhānañca āḷavakakumārassa yakkhassa bhavanaṃ ānayanañca ekakkhaṇeyeva ahosi. Rājapurisā sādhukārasaddaṃ sutvā ‘‘evarūpo sādhukārasaddo ṭhapetvā buddhe na aññesaṃ abbhuggacchati, āgato nu kho bhagavā’’ti āvajjentā bhagavato sarīrappabhaṃ disvā, pubbe viya bahi aṭṭhatvā, nibbisaṅkā antoyeva pavisitvā, addasaṃsu bhagavantaṃ yakkhassa bhavane nisinnaṃ, yakkhañca añjaliṃ paggahetvā ṭhitaṃ. Disvāna yakkhaṃ āhaṃsu – ‘‘ayaṃ te, mahāyakkha, rājakumāro balikammāya ānīto, handa naṃ khāda vā bhuñja vā, yathāpaccayaṃ vā karohī’’ti. So sotāpannattā lajjito visesato ca bhagavato purato evaṃ vuccamāno, atha taṃ kumāraṃ ubhohi hatthehi paṭiggahetvā bhagavato upanāmesi – ‘‘ayaṃ bhante kumāro mayhaṃ pesito, imāhaṃ bhagavato dammi, hitānukampakā buddhā, paṭiggaṇhātu, bhante, bhagavā imaṃ dārakaṃ imassa hitatthāya sukhatthāyā’’ti. Imañca gāthamāha –
‘‘ઇમં કુમારં સતપુઞ્ઞલક્ખણં, સબ્બઙ્ગુપેતં પરિપુણ્ણબ્યઞ્જનં;
‘‘Imaṃ kumāraṃ satapuññalakkhaṇaṃ, sabbaṅgupetaṃ paripuṇṇabyañjanaṃ;
ઉદગ્ગચિત્તો સુમનો દદામિ તે, પટિગ્ગહ લોકહિતાય ચક્ખુમા’’તિ.
Udaggacitto sumano dadāmi te, paṭiggaha lokahitāya cakkhumā’’ti.
પટિગ્ગહેસિ ભગવા કુમારં, પટિગ્ગણ્હન્તો ચ યક્ખસ્સ ચ કુમારસ્સ ચ મઙ્ગલકરણત્થં પાદૂનગાથં અભાસિ. તં યક્ખો કુમારં સરણં ગમેન્તો તિક્ખત્તું ચતુત્થપાદેન પૂરેતિ. સેય્યથિદં –
Paṭiggahesi bhagavā kumāraṃ, paṭiggaṇhanto ca yakkhassa ca kumārassa ca maṅgalakaraṇatthaṃ pādūnagāthaṃ abhāsi. Taṃ yakkho kumāraṃ saraṇaṃ gamento tikkhattuṃ catutthapādena pūreti. Seyyathidaṃ –
‘‘દીઘાયુકો હોતુ અયં કુમારો,
‘‘Dīghāyuko hotu ayaṃ kumāro,
તુવઞ્ચ યક્ખ સુખિતો ભવાહિ;
Tuvañca yakkha sukhito bhavāhi;
અબ્યાધિતા લોકહિતાય તિટ્ઠથ,
Abyādhitā lokahitāya tiṭṭhatha,
અયં કુમારો સરણમુપેતિ બુદ્ધં…પે॰… ધમ્મં…પે॰… સઙ્ઘ’’ન્તિ.
Ayaṃ kumāro saraṇamupeti buddhaṃ…pe… dhammaṃ…pe… saṅgha’’nti.
ભગવા કુમારં રાજપુરિસાનં અદાસિ – ‘‘ઇમં વડ્ઢેત્વા પુન મમેવ દેથા’’તિ. એવં સો કુમારો રાજપુરિસાનં હત્થતો યક્ખસ્સ હત્થં યક્ખસ્સ હત્થતો ભગવતો હત્થં, ભગવતો હત્થતો પુન રાજપુરિસાનં હત્થં ગતત્તા નામતો ‘‘હત્થકો આળવકો’’તિ જાતો. તં આદાય પટિનિવત્તે રાજપુરિસે દિસ્વા કસ્સકવનકમ્મિકાદયો ‘‘કિં યક્ખો કુમારં અતિદહરત્તા ન ઇચ્છતી’’તિ ભીતા પુચ્છિંસુ. રાજપુરિસા ‘‘મા ભાયથ, ખેમં કતં ભગવતા’’તિ સબ્બમારોચેસું. તતો ‘‘સાધુ સાધૂ’’તિ સકલં આળવીનગરં એકકોલાહલેન યક્ખાભિમુખં અહોસિ. યક્ખોપિ ભગવતો ભિક્ખાચારકાલે અનુપ્પત્તે પત્તચીવરં ગહેત્વા ઉપડ્ઢમગ્ગં આગન્ત્વા નિવત્તિ.
Bhagavā kumāraṃ rājapurisānaṃ adāsi – ‘‘imaṃ vaḍḍhetvā puna mameva dethā’’ti. Evaṃ so kumāro rājapurisānaṃ hatthato yakkhassa hatthaṃ yakkhassa hatthato bhagavato hatthaṃ, bhagavato hatthato puna rājapurisānaṃ hatthaṃ gatattā nāmato ‘‘hatthako āḷavako’’ti jāto. Taṃ ādāya paṭinivatte rājapurise disvā kassakavanakammikādayo ‘‘kiṃ yakkho kumāraṃ atidaharattā na icchatī’’ti bhītā pucchiṃsu. Rājapurisā ‘‘mā bhāyatha, khemaṃ kataṃ bhagavatā’’ti sabbamārocesuṃ. Tato ‘‘sādhu sādhū’’ti sakalaṃ āḷavīnagaraṃ ekakolāhalena yakkhābhimukhaṃ ahosi. Yakkhopi bhagavato bhikkhācārakāle anuppatte pattacīvaraṃ gahetvā upaḍḍhamaggaṃ āgantvā nivatti.
અથ ભગવા નગરે પિણ્ડાય ચરિત્વા કતભત્તકિચ્ચો નગરદ્વારે અઞ્ઞતરસ્મિં વિવિત્તે રુક્ખમૂલે પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસીદિ. તતો મહાજનકાયેન સદ્ધિં રાજા ચ નાગરા ચ એકતો સમ્પિણ્ડિત્વા ભગવન્તં ઉપસઙ્કમ્મ વન્દિત્વા પરિવારેત્વા નિસિન્ના ‘‘કથં, ભન્તે, એવં દારુણં યક્ખં દમયિત્થા’’તિ પુચ્છિંસુ. તેસં ભગવા યુદ્ધમાદિં કત્વા ‘‘એવં નવવિધવસ્સં વસ્સિ, એવં વિભિંસનકં અકાસિ, એવં પઞ્હં પુચ્છિ, તસ્સાહં એવં વિસ્સજ્જેસિ’’ન્તિ તમેવાળવકસુત્તં કથેસિ. કથાપરિયોસાને ચતુરાસીતિપાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ. તતો રાજા ચ નાગરા ચ વેસ્સવણમહારાજસ્સ ભવનસમીપે યક્ખસ્સ ભવનં કત્વા પુપ્ફગન્ધાદિસક્કારૂપેતં નિચ્ચં બલિં પવત્તેસું. તઞ્ચ કુમારં વિઞ્ઞુતં પત્તં ‘‘ત્વં ભગવન્તં નિસ્સાય જીવિતં લભિ, ગચ્છ, ભગવન્તંયેવ પયિરુપાસસ્સુ ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચા’’તિ વિસ્સજ્જેસું. સો ભગવન્તઞ્ચ ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચ પયિરુપાસમાનો ન ચિરસ્સેવ અનાગામિફલે પતિટ્ઠાય સબ્બં બુદ્ધવચનં ઉગ્ગહેત્વા પઞ્ચસતઉપાસકપરિવારો અહોસિ. ભગવા ચ નં એતદગ્ગે નિદ્દિસિ ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ઉપાસકાનં ચતૂહિ સઙ્ગહવત્થૂહિ પરિસં સઙ્ગણ્હન્તાનં યદિદં હત્થકો આળવકો’’તિ (અ નિ॰ ૧.૨૫૧).
Atha bhagavā nagare piṇḍāya caritvā katabhattakicco nagaradvāre aññatarasmiṃ vivitte rukkhamūle paññattavarabuddhāsane nisīdi. Tato mahājanakāyena saddhiṃ rājā ca nāgarā ca ekato sampiṇḍitvā bhagavantaṃ upasaṅkamma vanditvā parivāretvā nisinnā ‘‘kathaṃ, bhante, evaṃ dāruṇaṃ yakkhaṃ damayitthā’’ti pucchiṃsu. Tesaṃ bhagavā yuddhamādiṃ katvā ‘‘evaṃ navavidhavassaṃ vassi, evaṃ vibhiṃsanakaṃ akāsi, evaṃ pañhaṃ pucchi, tassāhaṃ evaṃ vissajjesi’’nti tamevāḷavakasuttaṃ kathesi. Kathāpariyosāne caturāsītipāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi. Tato rājā ca nāgarā ca vessavaṇamahārājassa bhavanasamīpe yakkhassa bhavanaṃ katvā pupphagandhādisakkārūpetaṃ niccaṃ baliṃ pavattesuṃ. Tañca kumāraṃ viññutaṃ pattaṃ ‘‘tvaṃ bhagavantaṃ nissāya jīvitaṃ labhi, gaccha, bhagavantaṃyeva payirupāsassu bhikkhusaṅghañcā’’ti vissajjesuṃ. So bhagavantañca bhikkhusaṅghañca payirupāsamāno na cirasseva anāgāmiphale patiṭṭhāya sabbaṃ buddhavacanaṃ uggahetvā pañcasataupāsakaparivāro ahosi. Bhagavā ca naṃ etadagge niddisi ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ upāsakānaṃ catūhi saṅgahavatthūhi parisaṃ saṅgaṇhantānaṃ yadidaṃ hatthako āḷavako’’ti (a ni. 1.251).
પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય
Paramatthajotikāya khuddaka-aṭṭhakathāya
સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય આળવકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Suttanipāta-aṭṭhakathāya āḷavakasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / સુત્તનિપાતપાળિ • Suttanipātapāḷi / ૧૦. આળવકસુત્તં • 10. Āḷavakasuttaṃ