Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / દીઘ નિકાય (અટ્ઠકથા) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā)

    ૩. અમ્બટ્ઠસુત્તવણ્ણના

    3. Ambaṭṭhasuttavaṇṇanā

    અદ્ધાનગમનવણ્ણના

    Addhānagamanavaṇṇanā

    ૨૫૪. એવં મે સુતં…પે॰… કોસલેસૂતિ અમ્બટ્ઠસુત્તં. તત્રાયં અપુબ્બપદવણ્ણના. કોસલેસૂતિ કોસલા નામ જાનપદિનો રાજકુમારા. તેસં નિવાસો એકોપિ જનપદો રૂળ્હીસદ્દેન કોસલાતિ વુચ્ચતિ, તસ્મિં કોસલેસુ જનપદે. પોરાણા પનાહુ – યસ્મા પુબ્બે મહાપનાદં રાજકુમારં નાનાનાટકાદીનિ દિસ્વા સિતમત્તમ્પિ અકરોન્તં સુત્વા રાજા આહ – ‘‘યો મમ પુત્તં હસાપેતિ, સબ્બાલઙ્કારેન નં અલઙ્કરોમી’’તિ. તતો નઙ્ગલાનિપિ છડ્ડેત્વા મહાજનકાયે સન્નિપતિતે મનુસ્સા સાતિરેકાનિ સત્તવસ્સાનિ નાનાકીળાયો દસ્સેત્વાપિ તં હસાપેતું નાસક્ખિંસુ, તતો સક્કો દેવરાજા નાટકં પેસેસિ, સો દિબ્બનાટકં દસ્સેત્વા હસાપેસિ. અથ તે મનુસ્સા અત્તનો અત્તનો વસનોકાસાભિમુખા પક્કમિંસુ. તે પટિપથે મિત્તસુહજ્જાદયો દિસ્વા પટિસન્થારં કરોન્તા – ‘‘કચ્ચિ ભો કુસલં, કચ્ચિ ભો કુસલ’’ન્તિ આહંસુ. તસ્મા તં ‘‘કુસલ’’ન્તિ વચનં ઉપાદાય સો પદેસો કોસલાતિ વુચ્ચતીતિ.

    254. Evaṃ me sutaṃ…pe… kosalesūti ambaṭṭhasuttaṃ. Tatrāyaṃ apubbapadavaṇṇanā. Kosalesūti kosalā nāma jānapadino rājakumārā. Tesaṃ nivāso ekopi janapado rūḷhīsaddena kosalāti vuccati, tasmiṃ kosalesu janapade. Porāṇā panāhu – yasmā pubbe mahāpanādaṃ rājakumāraṃ nānānāṭakādīni disvā sitamattampi akarontaṃ sutvā rājā āha – ‘‘yo mama puttaṃ hasāpeti, sabbālaṅkārena naṃ alaṅkaromī’’ti. Tato naṅgalānipi chaḍḍetvā mahājanakāye sannipatite manussā sātirekāni sattavassāni nānākīḷāyo dassetvāpi taṃ hasāpetuṃ nāsakkhiṃsu, tato sakko devarājā nāṭakaṃ pesesi, so dibbanāṭakaṃ dassetvā hasāpesi. Atha te manussā attano attano vasanokāsābhimukhā pakkamiṃsu. Te paṭipathe mittasuhajjādayo disvā paṭisanthāraṃ karontā – ‘‘kacci bho kusalaṃ, kacci bho kusala’’nti āhaṃsu. Tasmā taṃ ‘‘kusala’’nti vacanaṃ upādāya so padeso kosalāti vuccatīti.

    ચારિકં ચરમાનોતિ અદ્ધાનગમનં ગચ્છન્તો. ચારિકા ચ નામેસા ભગવતો દુવિધા હોતિ – તુરિતચારિકા ચ, અતુરિતચારિકા ચ. તત્થ દૂરેપિ બોધનેય્યપુગ્ગલં દિસ્વા તસ્સ બોધનત્થાય સહસા ગમનં તુરિતચારિકા નામ, સા મહાકસ્સપસ્સ પચ્ચુગ્ગમનાદીસુ દટ્ઠબ્બા. ભગવા હિ મહાકસ્સપત્થેરં પચ્ચુગ્ગચ્છન્તો મુહુત્તેન તિગાવુતં મગ્ગં અગમાસિ. આળવકસ્સત્થાય તિંસયોજનં, તથા અઙ્ગુલિમાલસ્સ. પક્કુસાતિસ્સ પન પઞ્ચચત્તાલીસયોજનં. મહાકપ્પિનસ્સ વીસયોજનસતં. ધનિયસ્સત્થાય સત્તયોજનસતાનિ અગમાસિ. ધમ્મસેનાપતિનો સદ્ધિવિહારિકસ્સ વનવાસીતિસ્સસામણેરસ્સ તિગાવુતાધિકં વીસયોજનસતં.

    Cārikaṃ caramānoti addhānagamanaṃ gacchanto. Cārikā ca nāmesā bhagavato duvidhā hoti – turitacārikā ca, aturitacārikā ca. Tattha dūrepi bodhaneyyapuggalaṃ disvā tassa bodhanatthāya sahasā gamanaṃ turitacārikā nāma, sā mahākassapassa paccuggamanādīsu daṭṭhabbā. Bhagavā hi mahākassapattheraṃ paccuggacchanto muhuttena tigāvutaṃ maggaṃ agamāsi. Āḷavakassatthāya tiṃsayojanaṃ, tathā aṅgulimālassa. Pakkusātissa pana pañcacattālīsayojanaṃ. Mahākappinassa vīsayojanasataṃ. Dhaniyassatthāya sattayojanasatāni agamāsi. Dhammasenāpatino saddhivihārikassa vanavāsītissasāmaṇerassa tigāvutādhikaṃ vīsayojanasataṃ.

    એકદિવસં કિર થેરો – ‘‘તિસ્સસામણેરસ્સ સન્તિકં, ભન્તે, ગચ્છામી’’તિ આહ. ભગવા – ‘‘અહમ્પિ ગમિસ્સામી’’તિ વત્વા આયસ્મન્તં આનન્દં આમન્તેસિ – ‘‘આનન્દ, વીસતિસહસ્સાનં છળભિઞ્ઞાનં આરોચેહિ, ભગવા કિર વનવાસિસ્સ તિસ્સસામણેરસ્સ સન્તિકં ગમિસ્સતી’’તિ. તતો દુતિયદિવસે વીસતિસહસ્સખીણાસવપરિવારો આકાસે ઉપ્પતિત્વા વીસતિયોજનસતમત્થકે તસ્સ ગોચરગામદ્વારે ઓતરિત્વા ચીવરં પારુપિ. તં કમ્મન્તં ગચ્છમાના મનુસ્સા દિસ્વા – ‘‘સત્થા નો આગતો, મા કમ્મન્તં અગમિત્થા’’તિ વત્વા આસનાનિ પઞ્ઞપેત્વા યાગું દત્વા પાતરાસભત્તં કરોન્તા – ‘‘કુહિં, ભન્તે, ભગવા ગચ્છતી’’તિ દહરભિક્ખૂ પુચ્છિંસુ. ઉપાસકા ન ભગવા અઞ્ઞત્થ ગચ્છતિ, ઇધેવ તિસ્સસામણેરસ્સ દસ્સનત્થાયાગતોતિ. તે – ‘‘અમ્હાકં કુલૂપકસ્સ કિર થેરસ્સ દસ્સનત્થાય સત્થા આગતો, નો વત નો થેરો ઓરમત્તકો’’તિ સોમનસ્સજાતા અહેસું.

    Ekadivasaṃ kira thero – ‘‘tissasāmaṇerassa santikaṃ, bhante, gacchāmī’’ti āha. Bhagavā – ‘‘ahampi gamissāmī’’ti vatvā āyasmantaṃ ānandaṃ āmantesi – ‘‘ānanda, vīsatisahassānaṃ chaḷabhiññānaṃ ārocehi, bhagavā kira vanavāsissa tissasāmaṇerassa santikaṃ gamissatī’’ti. Tato dutiyadivase vīsatisahassakhīṇāsavaparivāro ākāse uppatitvā vīsatiyojanasatamatthake tassa gocaragāmadvāre otaritvā cīvaraṃ pārupi. Taṃ kammantaṃ gacchamānā manussā disvā – ‘‘satthā no āgato, mā kammantaṃ agamitthā’’ti vatvā āsanāni paññapetvā yāguṃ datvā pātarāsabhattaṃ karontā – ‘‘kuhiṃ, bhante, bhagavā gacchatī’’ti daharabhikkhū pucchiṃsu. Upāsakā na bhagavā aññattha gacchati, idheva tissasāmaṇerassa dassanatthāyāgatoti. Te – ‘‘amhākaṃ kulūpakassa kira therassa dassanatthāya satthā āgato, no vata no thero oramattako’’ti somanassajātā ahesuṃ.

    અથ ખો ભગવતો ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને સામણેરો ગામે પિણ્ડાય ચરિત્વા – ‘‘ઉપાસકા, મહાભિક્ખુસઙ્ઘો’’તિ પુચ્છિ. અથસ્સ તે ‘‘સત્થા, ભન્તે, આગતો’’તિ આરોચેસું. સો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા પિણ્ડપાતેન આપુચ્છિ. સત્થા તસ્સ પત્તં હત્થેન ગહેત્વા – ‘‘અલં, તિસ્સ, નિટ્ઠિતં ભત્તકિચ્ચ’’ન્તિ આહ. તતો ઉપજ્ઝાયં આપુચ્છિત્વા અત્તનો પત્તાસને નિસીદિત્વા ભત્તકિચ્ચમકાસિ. અથસ્સ ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને સત્થા મઙ્ગલં વત્વા નિક્ખમિત્વા ગામદ્વારે ઠત્વા – ‘‘કતરો તે, તિસ્સ, વસનટ્ઠાનં ગતમગ્ગો’’તિ આહ. અયં ભગવાતિ. મગ્ગં દેસયમાનો પુરતો યાહિ તિસ્સાતિ. ભગવા કિર સદેવકસ્સ લોકસ્સ મગ્ગદેસકોપિ સમાનો સકલે તિગાવુતે મગ્ગે ‘સામણેરં દટ્ઠું લચ્છામી’તિ તં મગ્ગદેસકં અકાસિ.

    Atha kho bhagavato bhattakiccapariyosāne sāmaṇero gāme piṇḍāya caritvā – ‘‘upāsakā, mahābhikkhusaṅgho’’ti pucchi. Athassa te ‘‘satthā, bhante, āgato’’ti ārocesuṃ. So bhagavantaṃ upasaṅkamitvā piṇḍapātena āpucchi. Satthā tassa pattaṃ hatthena gahetvā – ‘‘alaṃ, tissa, niṭṭhitaṃ bhattakicca’’nti āha. Tato upajjhāyaṃ āpucchitvā attano pattāsane nisīditvā bhattakiccamakāsi. Athassa bhattakiccapariyosāne satthā maṅgalaṃ vatvā nikkhamitvā gāmadvāre ṭhatvā – ‘‘kataro te, tissa, vasanaṭṭhānaṃ gatamaggo’’ti āha. Ayaṃ bhagavāti. Maggaṃ desayamāno purato yāhi tissāti. Bhagavā kira sadevakassa lokassa maggadesakopi samāno sakale tigāvute magge ‘sāmaṇeraṃ daṭṭhuṃ lacchāmī’ti taṃ maggadesakaṃ akāsi.

    સો અત્તનો વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા ભગવતો વત્તમકાસિ. અથ નં ભગવા – ‘‘કતરો તે, તિસ્સ, ચઙ્કમો’’તિ પુચ્છિત્વા તત્થ ગન્ત્વા સામણેરસ્સ નિસીદનપાસાણે નિસીદિત્વા – ‘‘તિસ્સ, ઇમસ્મિં ઠાને સુખં વસી’’તિ પુચ્છિ. સો આહ – ‘‘આમ, ભન્તે, ઇમસ્મિં ઠાને વસન્તસ્સ સીહબ્યગ્ઘહત્થિમિગમોરાદીનં સદ્દં સુણતો અરઞ્ઞસઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ, તાય સુખં વસામી’’તિ. અથ નં ભગવા – ‘‘તિસ્સ, ભિક્ખુસઙ્ઘં સન્નિપાતેહિ, બુદ્ધદાયજ્જં તે દસ્સામી’’તિ વત્વા સન્નિપતિતે ભિક્ખુસઙ્ઘે ઉપસમ્પાદેત્વા અત્તનો વસનટ્ઠાનમેવ અગમાસીતિ. અયં તુરિતચારિકા નામ. યં પન ગામનિગમપટિપાટિયા દેવસિકં યોજનદ્વિયોજનવસેન પિણ્ડપાતચરિયાદીહિ લોકં અનુગ્ગણ્હન્તસ્સ ગમનં, અયં અતુરિતચારિકા નામ.

    So attano vasanaṭṭhānaṃ gantvā bhagavato vattamakāsi. Atha naṃ bhagavā – ‘‘kataro te, tissa, caṅkamo’’ti pucchitvā tattha gantvā sāmaṇerassa nisīdanapāsāṇe nisīditvā – ‘‘tissa, imasmiṃ ṭhāne sukhaṃ vasī’’ti pucchi. So āha – ‘‘āma, bhante, imasmiṃ ṭhāne vasantassa sīhabyagghahatthimigamorādīnaṃ saddaṃ suṇato araññasaññā uppajjati, tāya sukhaṃ vasāmī’’ti. Atha naṃ bhagavā – ‘‘tissa, bhikkhusaṅghaṃ sannipātehi, buddhadāyajjaṃ te dassāmī’’ti vatvā sannipatite bhikkhusaṅghe upasampādetvā attano vasanaṭṭhānameva agamāsīti. Ayaṃ turitacārikā nāma. Yaṃ pana gāmanigamapaṭipāṭiyā devasikaṃ yojanadviyojanavasena piṇḍapātacariyādīhi lokaṃ anuggaṇhantassa gamanaṃ, ayaṃ aturitacārikā nāma.

    ઇમં પન ચારિકં ચરન્તો ભગવા મહામણ્ડલં, મજ્ઝિમમણ્ડલં, અન્તોમણ્ડલન્તિ ઇમેસં તિણ્ણં મણ્ડલાનં અઞ્ઞતરસ્મિં ચરતિ. તત્થ મહામણ્ડલં નવયોજનસતિકં, મજ્ઝિમમણ્ડલં છયોજનસતિકં , અન્તોમણ્ડલં તિયોજનસતિકં. યદા મહામણ્ડલે ચારિકં ચરિતુકામો હોતિ, મહાપવારણાય પવારેત્વા પાટિપદદિવસે મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારો નિક્ખમતિ. સમન્તા યોજનસતં એકકોલાહલં હોતિ. પુરિમં પુરિમં આગતા નિમન્તેતું લભન્તિ. ઇતરેસુ દ્વીસુ મણ્ડલેસુ સક્કારો મહામણ્ડલે ઓસરતિ. તત્થ ભગવા તેસુ તેસુ ગામનિગમેસુ એકાહં દ્વીહં વસન્તો મહાજનં આમિસપ્પટિગ્ગહેન અનુગ્ગણ્હન્તો ધમ્મદાનેન ચસ્સ વિવટ્ટસન્નિસ્સિતં કુસલં વડ્ઢેન્તો નવહિ માસેહિ ચારિકં પરિયોસાપેતિ. સચે પન અન્તોવસ્સે ભિક્ખૂનં સમથવિપસ્સના તરુણા હોન્તિ, મહાપવારણાય અપવારેત્વા પવારણાસઙ્ગહં દત્વા કત્તિકપુણ્ણમાયં પવારેત્વા મિગસિરસ્સ પઠમપાટિપદદિવસે મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારો નિક્ખમિત્વા મજ્ઝિમમણ્ડલે ઓસરતિ. અઞ્ઞેનપિ કારણેન મજ્ઝિમમણ્ડલે ચારિકં ચરિતુકામો ચતુમાસં વસિત્વાવ નિક્ખમતિ. વુત્તનયેનેવ ઇતરેસુ દ્વીસુ મણ્ડલેસુ સક્કારો મજ્ઝિમમણ્ડલે ઓસરતિ. ભગવા પુરિમનયેનેવ લોકં અનુગ્ગણ્હન્તો અટ્ઠહિ માસેહિ ચારિકં પરિયોસાપેતિ. સચે પન ચતુમાસં વુત્થવસ્સસ્સાપિ ભગવતો વેનેય્યસત્તા અપરિપક્કિન્દ્રિયા હોન્તિ, તેસં ઇન્દ્રિયપરિપાકં આગમયમાનો અપરમ્પિ એકમાસં વા દ્વિતિચતુમાસં વા તત્થેવ વસિત્વા મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારો નિક્ખમતિ. વુત્તનયેનેવ ઇતરેસુ દ્વીસુ મણ્ડલેસુ સક્કારો અન્તોમણ્ડલે ઓસરતિ. ભગવા પુરિમનયેનેવ લોકં અનુગ્ગણ્હન્તો સત્તહિ વા છહિ વા પઞ્ચહિ વા ચતૂહિ વા માસેહિ ચારિકં પરિયોસાપેતિ. ઇતિ ઇમેસુ તીસુ મણ્ડલેસુ યત્થ કત્થચિ ચારિકં ચરન્તો ન ચીવરાદિહેતુ ચરતિ. અથ ખો યે દુગ્ગતબાલજિણ્ણબ્યાધિતા, તે કદા તથાગતં આગન્ત્વા પસ્સિસ્સન્તિ. મયિ પન ચારિકં ચરન્તે મહાજનો તથાગતસ્સ દસ્સનં લભિસ્સતિ. તત્થ કેચિ ચિત્તાનિ પસાદેસ્સન્તિ , કેચિ માલાદીહિ પૂજેસ્સન્તિ, કેચિ કટચ્છુભિક્ખં દસ્સન્તિ, કેચિ મિચ્છાદસ્સનં પહાય સમ્માદિટ્ઠિકા ભવિસ્સન્તિ. તં નેસં ભવિસ્સતિ દીઘરત્તં હિતાય સુખાયાતિ. એવં લોકાનુકમ્પકાય ચારિકં ચરતિ.

    Imaṃ pana cārikaṃ caranto bhagavā mahāmaṇḍalaṃ, majjhimamaṇḍalaṃ, antomaṇḍalanti imesaṃ tiṇṇaṃ maṇḍalānaṃ aññatarasmiṃ carati. Tattha mahāmaṇḍalaṃ navayojanasatikaṃ, majjhimamaṇḍalaṃ chayojanasatikaṃ , antomaṇḍalaṃ tiyojanasatikaṃ. Yadā mahāmaṇḍale cārikaṃ caritukāmo hoti, mahāpavāraṇāya pavāretvā pāṭipadadivase mahābhikkhusaṅghaparivāro nikkhamati. Samantā yojanasataṃ ekakolāhalaṃ hoti. Purimaṃ purimaṃ āgatā nimantetuṃ labhanti. Itaresu dvīsu maṇḍalesu sakkāro mahāmaṇḍale osarati. Tattha bhagavā tesu tesu gāmanigamesu ekāhaṃ dvīhaṃ vasanto mahājanaṃ āmisappaṭiggahena anuggaṇhanto dhammadānena cassa vivaṭṭasannissitaṃ kusalaṃ vaḍḍhento navahi māsehi cārikaṃ pariyosāpeti. Sace pana antovasse bhikkhūnaṃ samathavipassanā taruṇā honti, mahāpavāraṇāya apavāretvā pavāraṇāsaṅgahaṃ datvā kattikapuṇṇamāyaṃ pavāretvā migasirassa paṭhamapāṭipadadivase mahābhikkhusaṅghaparivāro nikkhamitvā majjhimamaṇḍale osarati. Aññenapi kāraṇena majjhimamaṇḍale cārikaṃ caritukāmo catumāsaṃ vasitvāva nikkhamati. Vuttanayeneva itaresu dvīsu maṇḍalesu sakkāro majjhimamaṇḍale osarati. Bhagavā purimanayeneva lokaṃ anuggaṇhanto aṭṭhahi māsehi cārikaṃ pariyosāpeti. Sace pana catumāsaṃ vutthavassassāpi bhagavato veneyyasattā aparipakkindriyā honti, tesaṃ indriyaparipākaṃ āgamayamāno aparampi ekamāsaṃ vā dviticatumāsaṃ vā tattheva vasitvā mahābhikkhusaṅghaparivāro nikkhamati. Vuttanayeneva itaresu dvīsu maṇḍalesu sakkāro antomaṇḍale osarati. Bhagavā purimanayeneva lokaṃ anuggaṇhanto sattahi vā chahi vā pañcahi vā catūhi vā māsehi cārikaṃ pariyosāpeti. Iti imesu tīsu maṇḍalesu yattha katthaci cārikaṃ caranto na cīvarādihetu carati. Atha kho ye duggatabālajiṇṇabyādhitā, te kadā tathāgataṃ āgantvā passissanti. Mayi pana cārikaṃ carante mahājano tathāgatassa dassanaṃ labhissati. Tattha keci cittāni pasādessanti , keci mālādīhi pūjessanti, keci kaṭacchubhikkhaṃ dassanti, keci micchādassanaṃ pahāya sammādiṭṭhikā bhavissanti. Taṃ nesaṃ bhavissati dīgharattaṃ hitāya sukhāyāti. Evaṃ lokānukampakāya cārikaṃ carati.

    અપિ ચ ચતૂહિ કારણેહિ બુદ્ધા ભગવન્તો ચારિકં ચરન્તિ, જઙ્ઘવિહારવસેન સરીરફાસુકત્થાય, અત્થુપ્પત્તિકાલાભિકઙ્ખનત્થાય, ભિક્ખૂનં સિક્ખાપદપઞ્ઞાપનત્થાય, તત્થ તત્થ પરિપાકગતિન્દ્રિયે બોધનેય્યસત્તે બોધનત્થાયાતિ. અપરેહિપિ ચતૂહિ કારણેહિ બુદ્ધા ભગવન્તો ચારિકં ચરન્તિ બુદ્ધં સરણં ગચ્છિસ્સન્તીતિ વા, ધમ્મં, સઙ્ઘં સરણં ગચ્છિસ્સન્તીતિ વા, મહતા ધમ્મવસ્સેન ચતસ્સો પરિસા સન્તપ્પેસ્સામીતિ વા. અપરેહિપિ પઞ્ચહિ કારણેહિ બુદ્ધા ભગવન્તો ચારિકં ચરન્તિ પાણાતિપાતા વિરમિસ્સન્તીતિ વા, અદિન્નાદાના , કામેસુમિચ્છાચારા, મુસાવાદા, સુરામેરયમજ્જપમાદટ્ઠાના વિરમિસ્સન્તીતિ વા. અપરેહિપિ અટ્ઠહિ કારણેહિ બુદ્ધા ભગવન્તો ચારિકં ચરન્તિ – પઠમં ઝાનં પટિલભિસ્સન્તીતિ વા, દુતિયં ઝાનં…પે॰… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિં પટિલભિસ્સન્તીતિ વા. અપરેહિપિ અટ્ઠહિ કારણેહિ બુદ્ધા ભગવન્તો ચારિકં ચરન્તિ – સોતાપત્તિમગ્ગં અધિગમિસ્સન્તીતિ વા, સોતાપત્તિફલં…પે॰… અરહત્તફલં સચ્છિકરિસ્સન્તીતિ વાતિ. અયં અતુરિતચારિકા, ઇધ ચારિકાતિ અધિપ્પેતા. સા પનેસા દુવિધા હોતિ – અનિબદ્ધચારિકા ચ નિબદ્ધચારિકા ચ. તત્થ યં ગામનિગમનગરપટિપાટિવસેન ચરતિ, અયં અનિબદ્ધચારિકા નામ. યં પનેકસ્સેવ બોધનેય્યસત્તસ્સત્થાય ગચ્છતિ, અયં નિબદ્ધચારિકા નામ. એસા ઇધ અધિપ્પેતા.

    Api ca catūhi kāraṇehi buddhā bhagavanto cārikaṃ caranti, jaṅghavihāravasena sarīraphāsukatthāya, atthuppattikālābhikaṅkhanatthāya, bhikkhūnaṃ sikkhāpadapaññāpanatthāya, tattha tattha paripākagatindriye bodhaneyyasatte bodhanatthāyāti. Aparehipi catūhi kāraṇehi buddhā bhagavanto cārikaṃ caranti buddhaṃ saraṇaṃ gacchissantīti vā, dhammaṃ, saṅghaṃ saraṇaṃ gacchissantīti vā, mahatā dhammavassena catasso parisā santappessāmīti vā. Aparehipi pañcahi kāraṇehi buddhā bhagavanto cārikaṃ caranti pāṇātipātā viramissantīti vā, adinnādānā , kāmesumicchācārā, musāvādā, surāmerayamajjapamādaṭṭhānā viramissantīti vā. Aparehipi aṭṭhahi kāraṇehi buddhā bhagavanto cārikaṃ caranti – paṭhamaṃ jhānaṃ paṭilabhissantīti vā, dutiyaṃ jhānaṃ…pe… nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiṃ paṭilabhissantīti vā. Aparehipi aṭṭhahi kāraṇehi buddhā bhagavanto cārikaṃ caranti – sotāpattimaggaṃ adhigamissantīti vā, sotāpattiphalaṃ…pe… arahattaphalaṃ sacchikarissantīti vāti. Ayaṃ aturitacārikā, idha cārikāti adhippetā. Sā panesā duvidhā hoti – anibaddhacārikā ca nibaddhacārikā ca. Tattha yaṃ gāmanigamanagarapaṭipāṭivasena carati, ayaṃ anibaddhacārikā nāma. Yaṃ panekasseva bodhaneyyasattassatthāya gacchati, ayaṃ nibaddhacārikā nāma. Esā idha adhippetā.

    તદા કિર ભગવતો પચ્છિમયામકિચ્ચપરિયોસાને દસસહસ્સિલોકધાતુયા ઞાણજાલં પત્થરિત્વા બોધનેય્યબન્ધવે ઓલોકેન્તસ્સ પોક્ખરસાતિબ્રાહ્મણો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણજાલસ્સ અન્તો પવિટ્ઠો. અથ ભગવા અયં બ્રાહ્મણો મય્હં ઞાણજાલે પઞ્ઞાયતિ, ‘‘અત્થિ નુ ખ્વસ્સ ઉપનિસ્સયો’’તિ વીમંસન્તો સોતાપત્તિમગ્ગસ્સ ઉપનિસ્સયં દિસ્વા – ‘‘એસો મયિ એતં જનપદં ગતે લક્ખણપરિયેસનત્થં અમ્બટ્ઠં અન્તેવાસિં પહિણિસ્સતિ, સો મયા સદ્ધિં વાદપટિવાદં કત્વા નાનપ્પકારં અસબ્ભિવાક્યં વક્ખતિ, તમહં દમેત્વા નિબ્બિસેવનં કરિસ્સામિ. સો આચરિયસ્સ કથેસ્સતિ, અથસ્સાચરિયો તં કથં સુત્વા આગમ્મ મમ લક્ખણાનિ પરિયેસિસ્સતિ, તસ્સાહં ધમ્મં દેસેસ્સામિ. સો દેસનાપરિયોસાને સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિસ્સતિ. દેસના મહાજનસ્સ સફલા ભવિસ્સતી’’તિ પઞ્ચભિક્ખુસતપરિવારો તં જનપદં પટિપન્નો. તેન વુત્તં – ‘‘કોસલેસુ ચારિકં ચરમાનો મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં પઞ્ચમત્તેહિ ભિક્ખુસતેહી’’તિ.

    Tadā kira bhagavato pacchimayāmakiccapariyosāne dasasahassilokadhātuyā ñāṇajālaṃ pattharitvā bodhaneyyabandhave olokentassa pokkharasātibrāhmaṇo sabbaññutaññāṇajālassa anto paviṭṭho. Atha bhagavā ayaṃ brāhmaṇo mayhaṃ ñāṇajāle paññāyati, ‘‘atthi nu khvassa upanissayo’’ti vīmaṃsanto sotāpattimaggassa upanissayaṃ disvā – ‘‘eso mayi etaṃ janapadaṃ gate lakkhaṇapariyesanatthaṃ ambaṭṭhaṃ antevāsiṃ pahiṇissati, so mayā saddhiṃ vādapaṭivādaṃ katvā nānappakāraṃ asabbhivākyaṃ vakkhati, tamahaṃ dametvā nibbisevanaṃ karissāmi. So ācariyassa kathessati, athassācariyo taṃ kathaṃ sutvā āgamma mama lakkhaṇāni pariyesissati, tassāhaṃ dhammaṃ desessāmi. So desanāpariyosāne sotāpattiphale patiṭṭhahissati. Desanā mahājanassa saphalā bhavissatī’’ti pañcabhikkhusataparivāro taṃ janapadaṃ paṭipanno. Tena vuttaṃ – ‘‘kosalesu cārikaṃ caramāno mahatā bhikkhusaṅghena saddhiṃ pañcamattehi bhikkhusatehī’’ti.

    યેન ઇચ્છાનઙ્ગલન્તિ યેન દિસાભાગેન ઇચ્છાનઙ્ગલં અવસરિતબ્બં. યસ્મિં વા પદેસે ઇચ્છાનઙ્ગલં. ઇજ્ઝાનઙ્ગલન્તિપિ પાઠો. તદવસરીતિ તેન અવસરિ, તં વા અવસરિ. તેન દિસાભાગેન ગતો, તં વા પદેસં ગતોતિ અત્થો. ઇચ્છાનઙ્ગલે વિહરતિ ઇચ્છાનઙ્ગલવનસણ્ડેતિ ઇચ્છાનઙ્ગલં ઉપનિસ્સાય ઇચ્છાનઙ્ગલવનસણ્ડે સીલખન્ધાવારં બન્ધિત્વા સમાધિકોન્તં ઉસ્સાપેત્વા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસરં પરિવત્તયમાનો ધમ્મરાજા યથાભિરુચિતેન વિહારેન વિહરતિ.

    Yena icchānaṅgalanti yena disābhāgena icchānaṅgalaṃ avasaritabbaṃ. Yasmiṃ vā padese icchānaṅgalaṃ. Ijjhānaṅgalantipi pāṭho. Tadavasarīti tena avasari, taṃ vā avasari. Tena disābhāgena gato, taṃ vā padesaṃ gatoti attho. Icchānaṅgale viharati icchānaṅgalavanasaṇḍeti icchānaṅgalaṃ upanissāya icchānaṅgalavanasaṇḍe sīlakhandhāvāraṃ bandhitvā samādhikontaṃ ussāpetvā sabbaññutaññāṇasaraṃ parivattayamāno dhammarājā yathābhirucitena vihārena viharati.

    પોક્ખરસાતિવત્થુવણ્ણના

    Pokkharasātivatthuvaṇṇanā

    ૨૫૫. તેન ખો પન સમયેનાતિ યેન સમયેન ભગવા તત્થ વિહરતિ, તેન સમયેન, તસ્મિં સમયેતિ અયમત્થો. બ્રહ્મં અણતીતિ બ્રાહ્મણો, મન્તે સજ્ઝાયતીતિ અત્થો. ઇદમેવ હિ જાતિબ્રાહ્મણાનં નિરુત્તિવચનં. અરિયા પન બાહિતપાપત્તા બ્રાહ્મણાતિ વુચ્ચન્તિ. પોક્ખરસાતીતિ ઇદં તસ્સ નામં. કસ્મા પોક્ખરસાતીતિ વુચ્ચતિ. તસ્સ કિર કાયો સેતપોક્ખરસદિસો, દેવનગરે ઉસ્સાપિતરજતતોરણં વિય સોભતિ. સીસં પનસ્સ કાળવણ્ણં ઇન્દનીલમણિમયં વિય. મસ્સુપિ ચન્દમણ્ડલે કાળમેઘરાજિ વિય ખાયતિ. અક્ખીનિ નીલુપ્પલસદિસાનિ. નાસા રજતપનાળિકા વિય સુવટ્ટિતા સુપરિસુદ્ધા. હત્થપાદતલાનિ ચેવ મુખદ્વારઞ્ચ કતલાખારસપરિકમ્મં વિય સોભતિ, અતિવિય સોભગ્ગપ્પત્તો બ્રાહ્મણસ્સ અત્તભાવો. અરાજકે ઠાને રાજાનં કાતું યુત્તમિમં બ્રાહ્મણં. એવમેસ સસ્સિરિકો. ઇતિ નં પોક્ખરસદિસત્તા પોક્ખરસાતીતિ સઞ્જાનન્તિ.

    255.Tena kho pana samayenāti yena samayena bhagavā tattha viharati, tena samayena, tasmiṃ samayeti ayamattho. Brahmaṃ aṇatīti brāhmaṇo, mante sajjhāyatīti attho. Idameva hi jātibrāhmaṇānaṃ niruttivacanaṃ. Ariyā pana bāhitapāpattā brāhmaṇāti vuccanti. Pokkharasātīti idaṃ tassa nāmaṃ. Kasmā pokkharasātīti vuccati. Tassa kira kāyo setapokkharasadiso, devanagare ussāpitarajatatoraṇaṃ viya sobhati. Sīsaṃ panassa kāḷavaṇṇaṃ indanīlamaṇimayaṃ viya. Massupi candamaṇḍale kāḷamegharāji viya khāyati. Akkhīni nīluppalasadisāni. Nāsā rajatapanāḷikā viya suvaṭṭitā suparisuddhā. Hatthapādatalāni ceva mukhadvārañca katalākhārasaparikammaṃ viya sobhati, ativiya sobhaggappatto brāhmaṇassa attabhāvo. Arājake ṭhāne rājānaṃ kātuṃ yuttamimaṃ brāhmaṇaṃ. Evamesa sassiriko. Iti naṃ pokkharasadisattā pokkharasātīti sañjānanti.

    અયં પન કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે તિણ્ણં વેદાનં પારગૂ દસબલસ્સ દાનં દત્વા ધમ્મદેસનં સુત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તિ. સો તતો મનુસ્સલોકમાગચ્છન્તો માતુકુચ્છિવાસં જિગુચ્છિત્વા હિમવન્તપદેસે મહાસરે પદુમગબ્ભે નિબ્બત્તિ. તસ્સ ચ સરસ્સ અવિદૂરે તાપસો પણ્ણસાલાય વસતિ. સો તીરે ઠિતો તં પદુમં દિસ્વા – ‘‘ઇદં પદુમં અવસેસપદુમેહિ મહન્તતરં. પુપ્ફિતકાલે નં ગહેસ્સામી’’તિ ચિન્તેસિ. તં સત્તાહેનાપિ ન પુપ્ફતિ. તાપસો કસ્મા નુ ખો ઇદં સત્તાહેનાપિ ન પુપ્ફતિ. હન્દ નં ગહેસ્સામીતિ ઓતરિત્વા ગણ્હિ. તં તેન નાળતો છિન્નમત્તંયેવ પુપ્ફિતં. અથસ્સબ્ભન્તરે સુવણ્ણચુણ્ણપિઞ્જરં વિય રજતબિમ્બકં પદુમરેણુપિઞ્જરં સેતવણ્ણં દારકં અદ્દસ. સો મહાપુઞ્ઞો એસ ભવિસ્સતિ. હન્દ નં પટિજગ્ગામીતિ પણ્ણસાલં નેત્વા પટિજગ્ગિત્વા સત્તવસ્સકાલતો પટ્ઠાય તયો વેદે ઉગ્ગણ્હાપેસિ. દારકો તિણ્ણં વેદાનં પારં ગન્ત્વા પણ્ડિતો બ્યત્તો જમ્બુદીપે અગ્ગબ્રાહ્મણો અહોસિ. સો અપરેન સમયેન રઞ્ઞો કોસલસ્સ સિપ્પં દસ્સેસિ. અથસ્સ સિપ્પે પસન્નો રાજા ઉક્કટ્ઠં નામ મહાનગરં બ્રહ્મદેય્યં અદાસિ. ઇતિ નં પોક્ખરે સયિતત્તા પોક્ખરસાતીતિ સઞ્જાનન્તિ.

    Ayaṃ pana kassapasammāsambuddhakāle tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū dasabalassa dānaṃ datvā dhammadesanaṃ sutvā devaloke nibbatti. So tato manussalokamāgacchanto mātukucchivāsaṃ jigucchitvā himavantapadese mahāsare padumagabbhe nibbatti. Tassa ca sarassa avidūre tāpaso paṇṇasālāya vasati. So tīre ṭhito taṃ padumaṃ disvā – ‘‘idaṃ padumaṃ avasesapadumehi mahantataraṃ. Pupphitakāle naṃ gahessāmī’’ti cintesi. Taṃ sattāhenāpi na pupphati. Tāpaso kasmā nu kho idaṃ sattāhenāpi na pupphati. Handa naṃ gahessāmīti otaritvā gaṇhi. Taṃ tena nāḷato chinnamattaṃyeva pupphitaṃ. Athassabbhantare suvaṇṇacuṇṇapiñjaraṃ viya rajatabimbakaṃ padumareṇupiñjaraṃ setavaṇṇaṃ dārakaṃ addasa. So mahāpuñño esa bhavissati. Handa naṃ paṭijaggāmīti paṇṇasālaṃ netvā paṭijaggitvā sattavassakālato paṭṭhāya tayo vede uggaṇhāpesi. Dārako tiṇṇaṃ vedānaṃ pāraṃ gantvā paṇḍito byatto jambudīpe aggabrāhmaṇo ahosi. So aparena samayena rañño kosalassa sippaṃ dassesi. Athassa sippe pasanno rājā ukkaṭṭhaṃ nāma mahānagaraṃ brahmadeyyaṃ adāsi. Iti naṃ pokkhare sayitattā pokkharasātīti sañjānanti.

    ઉક્કટ્ઠં અજ્ઝાવસતીતિ ઉક્કટ્ઠનામકે નગરે વસતિ. અભિભવિત્વા વા આવસતિ. તસ્સ નગરસ્સ સામિકો હુત્વા યાય મરિયાદાય તત્થ વસિતબ્બં, તાય મરિયાદાય વસિ. તસ્સ કિર નગરસ્સ વત્થું ઉક્કા ઠપેત્વા ઉક્કાસુ જલમાનાસુ અગ્ગહેસું, તસ્મા તં ઉક્કટ્ઠન્તિ વુચ્ચતિ. ઓક્કટ્ઠન્તિપિ પાઠો, સોયેવત્થો. ઉપસગ્ગવસેન પનેત્થ ભુમ્મત્થે ઉપયોગવચનં વેદિતબ્બં. તસ્સ અનુપયોગત્તા ચ સેસપદેસુ. તત્થ લક્ખણં સદ્દસત્થતો પરિયેસિતબ્બં.

    Ukkaṭṭhaṃ ajjhāvasatīti ukkaṭṭhanāmake nagare vasati. Abhibhavitvā vā āvasati. Tassa nagarassa sāmiko hutvā yāya mariyādāya tattha vasitabbaṃ, tāya mariyādāya vasi. Tassa kira nagarassa vatthuṃ ukkā ṭhapetvā ukkāsu jalamānāsu aggahesuṃ, tasmā taṃ ukkaṭṭhanti vuccati. Okkaṭṭhantipi pāṭho, soyevattho. Upasaggavasena panettha bhummatthe upayogavacanaṃ veditabbaṃ. Tassa anupayogattā ca sesapadesu. Tattha lakkhaṇaṃ saddasatthato pariyesitabbaṃ.

    સત્તુસ્સદન્તિ સત્તેહિ ઉસ્સદં, ઉસ્સન્નં બહુજનં આકિણ્ણમનુસ્સં. પોસાવનિયહત્થિઅસ્સમોરમિગાદિઅનેકસત્તસમાકિણ્ણઞ્ચાતિ અત્થો. યસ્મા પનેતં નગરં બહિ આવિજ્ઝિત્વા જાતેન હત્થિઅસ્સાદીનં ઘાસતિણેન ચેવ ગેહચ્છાદનતિણેન ચ સમ્પન્નં. તથા દારુકટ્ઠેહિ ચેવ ગેહસમ્ભારકટ્ઠેહિ ચ. યસ્મા ચસ્સબ્ભન્તરે વટ્ટચતુરસ્સાદિસણ્ઠાના બહૂ પોક્ખરણિયો જલજકુસુમવિચિત્તાનિ ચ બહૂનિ અનેકાનિ તળાકાનિ ઉદકસ્સ નિચ્ચભરિતાનેવ હોન્તિ, તસ્મા સતિણકટ્ઠોદકન્તિ વુત્તં. સહ ધઞ્ઞેનાતિ સધઞ્ઞં પુબ્બણ્ણાપરણ્ણાદિભેદં બહુધઞ્ઞસન્નિચયન્તિ અત્થો . એત્તાવતા યસ્મિં નગરે બ્રાહ્મણો સેતચ્છત્તં ઉસ્સાપેત્વા રાજલીલાય વસતિ, તસ્સ સમિદ્ધિસમ્પત્તિ દીપિતા હોતિ.

    Sattussadanti sattehi ussadaṃ, ussannaṃ bahujanaṃ ākiṇṇamanussaṃ. Posāvaniyahatthiassamoramigādianekasattasamākiṇṇañcāti attho. Yasmā panetaṃ nagaraṃ bahi āvijjhitvā jātena hatthiassādīnaṃ ghāsatiṇena ceva gehacchādanatiṇena ca sampannaṃ. Tathā dārukaṭṭhehi ceva gehasambhārakaṭṭhehi ca. Yasmā cassabbhantare vaṭṭacaturassādisaṇṭhānā bahū pokkharaṇiyo jalajakusumavicittāni ca bahūni anekāni taḷākāni udakassa niccabharitāneva honti, tasmā satiṇakaṭṭhodakanti vuttaṃ. Saha dhaññenāti sadhaññaṃ pubbaṇṇāparaṇṇādibhedaṃ bahudhaññasannicayanti attho . Ettāvatā yasmiṃ nagare brāhmaṇo setacchattaṃ ussāpetvā rājalīlāya vasati, tassa samiddhisampatti dīpitā hoti.

    રાજતો લદ્ધં ભોગ્ગં રાજભોગ્ગં. કેન દિન્નન્તિ ચે? રઞ્ઞા પસેનદિના કોસલેન દિન્નં. રાજદાયન્તિ રઞ્ઞો દાયભૂતં, દાયજ્જન્તિ અત્થો. બ્રહ્મદેય્યન્તિ સેટ્ઠદેય્યં, છત્તં ઉસ્સાપેત્વા રાજસઙ્ખેપેન ભુઞ્જિતબ્બન્તિ અત્થો. અથ વા રાજભોગ્ગન્તિ સબ્બં છેજ્જભેજ્જં અનુસાસન્તેન નદીતિત્થપબ્બતાદીસુ સુઙ્કં ગણ્હન્તેન સેતચ્છત્તં ઉસ્સાપેત્વા રઞ્ઞા હુત્વા ભુઞ્જિતબ્બં. રઞ્ઞા પસેનદિના કોસલેન દિન્નં રાજદાયન્તિ એત્થ તં નગરં રઞ્ઞા દિન્નત્તા રાજદાયં દાયકરાજદીપનત્થં પનસ્સ ‘‘રઞ્ઞા પસેનદિના કોસલેન દિન્ન’’ન્તિ ઇદં વુત્તં. બ્રહ્મદેય્યન્તિ સેટ્ઠદેય્યં. યથા દિન્નં ન પુન ગહેતબ્બં હોતિ, નિસ્સટ્ઠં પરિચ્ચત્તં. એવં દિન્નન્તિ અત્થો.

    Rājato laddhaṃ bhoggaṃ rājabhoggaṃ. Kena dinnanti ce? Raññā pasenadinā kosalena dinnaṃ. Rājadāyanti rañño dāyabhūtaṃ, dāyajjanti attho. Brahmadeyyanti seṭṭhadeyyaṃ, chattaṃ ussāpetvā rājasaṅkhepena bhuñjitabbanti attho. Atha vā rājabhogganti sabbaṃ chejjabhejjaṃ anusāsantena nadītitthapabbatādīsu suṅkaṃ gaṇhantena setacchattaṃ ussāpetvā raññā hutvā bhuñjitabbaṃ. Raññā pasenadinā kosalena dinnaṃ rājadāyanti ettha taṃ nagaraṃ raññā dinnattā rājadāyaṃ dāyakarājadīpanatthaṃ panassa ‘‘raññā pasenadinā kosalena dinna’’nti idaṃ vuttaṃ. Brahmadeyyanti seṭṭhadeyyaṃ. Yathā dinnaṃ na puna gahetabbaṃ hoti, nissaṭṭhaṃ pariccattaṃ. Evaṃ dinnanti attho.

    અસ્સોસીતિ સુણિ ઉપલભિ, સોતદ્વારસમ્પત્તવચનનિગ્ઘોસાનુસારેન અઞ્ઞાસિ. ખોતિ અવધારણત્થે પદપૂરણમત્તે વા નિપાતો. તત્થ અવધારણત્થેન અસ્સોસિ એવ, નાસ્સ કોચિ સવનન્તરાયો અહોસીતિ અયમત્થો વેદિતબ્બો. પદપૂરણેન પન પદબ્યઞ્જનસિલિટ્ઠતામત્તમેવ.

    Assosīti suṇi upalabhi, sotadvārasampattavacananigghosānusārena aññāsi. Khoti avadhāraṇatthe padapūraṇamatte vā nipāto. Tattha avadhāraṇatthena assosi eva, nāssa koci savanantarāyo ahosīti ayamattho veditabbo. Padapūraṇena pana padabyañjanasiliṭṭhatāmattameva.

    ઇદાનિ યમત્થં બ્રાહ્મણો પોક્ખરસાતિ અસ્સોસિ, તં પકાસેન્તો – ‘‘સમણો ખલુ ભો ગોતમો’’તિઆદિમાહ. તત્થ સમિતપાપત્તા સમણોતિ વેદિતબ્બો. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘સમિતાસ્સ હોન્તિ પાપકા અકુસલા ધમ્મા’’તિઆદિ (મ॰ નિ॰ ૧.૪૩૪). ભગવા ચ અનુત્તરેન અરિયમગ્ગેન સમિતપાપો. તેનસ્સ યથાભૂતગુણાધિગતમેતં નામં, યદિદં સમણોતિ. ખલૂતિ અનુસ્સવનત્થે નિપાતો. ભોતિ બ્રાહ્મણજાતિસમુદાગતં આલપનમત્તં. વુત્તમ્પિ ચેતં – ‘‘ભોવાદી નામ સો હોતિ, સચે હોતિ સકિઞ્ચનો’’તિ (ધ॰ પ॰ ૫૫). ગોતમોતિ ભગવન્તં ગોત્તવસેન પરિકિત્તેતિ. તસ્મા સમણો ખલુ ભો ગોતમોતિ એત્થ સમણો કિર ભો ગોતમગોત્તોતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો.

    Idāni yamatthaṃ brāhmaṇo pokkharasāti assosi, taṃ pakāsento – ‘‘samaṇo khalu bho gotamo’’tiādimāha. Tattha samitapāpattā samaṇoti veditabbo. Vuttañhetaṃ – ‘‘samitāssa honti pāpakā akusalā dhammā’’tiādi (ma. ni. 1.434). Bhagavā ca anuttarena ariyamaggena samitapāpo. Tenassa yathābhūtaguṇādhigatametaṃ nāmaṃ, yadidaṃ samaṇoti. Khalūti anussavanatthe nipāto. Bhoti brāhmaṇajātisamudāgataṃ ālapanamattaṃ. Vuttampi cetaṃ – ‘‘bhovādī nāma so hoti, sace hoti sakiñcano’’ti (dha. pa. 55). Gotamoti bhagavantaṃ gottavasena parikitteti. Tasmā samaṇo khalu bho gotamoti ettha samaṇo kira bho gotamagottoti evamattho daṭṭhabbo.

    સક્યપુત્તોતિ ઇદં પન ભગવતો ઉચ્ચાકુલપરિદીપનં . સક્યકુલા પબ્બજિતોતિ સદ્ધાપબ્બજિતભાવપરિદીપનં. કેનચિ પારિજુઞ્ઞેન અનભિભૂતો અપરિક્ખીણંયેવ તં કુલં પહાય સદ્ધાય પબ્બજિતોતિ વુત્તં હોતિ. તતો પરં વુત્તત્થમેવ. તં ખો પનાતિઆદિ સામઞ્ઞફલે વુત્તમેવ. સાધુ ખો પનાતિ સુન્દરં ખો પન. અત્થાવહં સુખાવહન્તિ વુત્તં હોતિ. તથારૂપાનં અરહતન્તિ યથારૂપો સો ભવં ગોતમો, એવરૂપાનં યથાભૂતગુણાધિગમેન લોકે અરહન્તોતિ લદ્ધસદ્ધાનં અરહતં. દસ્સનં હોતીતિ પસાદસોમ્માનિ અક્ખીનિ ઉમ્મીલેત્વા દસ્સનમત્તમ્પિ સાધુ હોતીતિ, એવં અજ્ઝાસયં કત્વા.

    Sakyaputtoti idaṃ pana bhagavato uccākulaparidīpanaṃ . Sakyakulā pabbajitoti saddhāpabbajitabhāvaparidīpanaṃ. Kenaci pārijuññena anabhibhūto aparikkhīṇaṃyeva taṃ kulaṃ pahāya saddhāya pabbajitoti vuttaṃ hoti. Tato paraṃ vuttatthameva. Taṃ kho panātiādi sāmaññaphale vuttameva. Sādhu kho panāti sundaraṃ kho pana. Atthāvahaṃ sukhāvahanti vuttaṃ hoti. Tathārūpānaṃ arahatanti yathārūpo so bhavaṃ gotamo, evarūpānaṃ yathābhūtaguṇādhigamena loke arahantoti laddhasaddhānaṃ arahataṃ. Dassanaṃ hotīti pasādasommāni akkhīni ummīletvā dassanamattampi sādhu hotīti, evaṃ ajjhāsayaṃ katvā.

    અમ્બટ્ઠમાણવકથા

    Ambaṭṭhamāṇavakathā

    ૨૫૬. અજ્ઝાયકોતિ ઇદં – ‘‘ન દાનિમે ઝાયન્તિ, ન દાનિમે ઝાયન્તીતિ ખો, વાસેટ્ઠ, અજ્ઝાયકા અજ્ઝાયકા ત્વેવ તતિયં અક્ખરં ઉપનિબ્બત્ત’’ન્તિ, એવં પઠમકપ્પિકકાલે ઝાનવિરહિતાનં બ્રાહ્મણાનં ગરહવચનં. ઇદાનિ પન તં અજ્ઝાયતીતિ અજ્ઝાયકો. મન્તે પરિવત્તેતીતિ ઇમિના અત્થેન પસંસાવચનં કત્વા વોહરન્તિ. મન્તે ધારેતીતિ મન્તધરો.

    256.Ajjhāyakoti idaṃ – ‘‘na dānime jhāyanti, na dānime jhāyantīti kho, vāseṭṭha, ajjhāyakā ajjhāyakā tveva tatiyaṃ akkharaṃ upanibbatta’’nti, evaṃ paṭhamakappikakāle jhānavirahitānaṃ brāhmaṇānaṃ garahavacanaṃ. Idāni pana taṃ ajjhāyatīti ajjhāyako. Mante parivattetīti iminā atthena pasaṃsāvacanaṃ katvā voharanti. Mante dhāretīti mantadharo.

    તિણ્ણં વેદાનન્તિ ઇરુવેદયજુવેદસામવેદાનં. ઓટ્ઠપહતકરણવસેન પારં ગતોતિ પારગૂ. સહ નિઘણ્ડુના ચ કેટુભેન ચ સનિઘણ્ડુકેટુભાનં. નિઘણ્ડૂતિ નિઘણ્ડુરુક્ખાદીનં વેવચનપકાસકં સત્થં. કેટુભન્તિ કિરિયાકપ્પવિકપ્પો કવીનં ઉપકારાવહં સત્થં. સહ અક્ખરપ્પભેદેન સાક્ખરપ્પભેદાનં. અક્ખરપ્પભેદોતિ સિક્ખા ચ નિરુત્તિ ચ. ઇતિહાસપઞ્ચમાનન્તિ આથબ્બણવેદં ચતુત્થં કત્વા ઇતિહ આસ, ઇતિહ આસાતિ ઈદિસવચનપટિસંયુત્તો પુરાણકથાસઙ્ખાતો ઇતિહાસો પઞ્ચમો એતેસન્તિ ઇતિહાસપઞ્ચમા, તેસં ઇતિહાસપઞ્ચમાનં વેદાનં.

    Tiṇṇaṃ vedānanti iruvedayajuvedasāmavedānaṃ. Oṭṭhapahatakaraṇavasena pāraṃ gatoti pāragū. Saha nighaṇḍunā ca keṭubhena ca sanighaṇḍukeṭubhānaṃ. Nighaṇḍūti nighaṇḍurukkhādīnaṃ vevacanapakāsakaṃ satthaṃ. Keṭubhanti kiriyākappavikappo kavīnaṃ upakārāvahaṃ satthaṃ. Saha akkharappabhedena sākkharappabhedānaṃ. Akkharappabhedoti sikkhā ca nirutti ca. Itihāsapañcamānanti āthabbaṇavedaṃ catutthaṃ katvā itiha āsa, itiha āsāti īdisavacanapaṭisaṃyutto purāṇakathāsaṅkhāto itihāso pañcamo etesanti itihāsapañcamā, tesaṃ itihāsapañcamānaṃ vedānaṃ.

    પદં તદવસેસઞ્ચ બ્યાકરણં અધીયતિ વેદેતિ ચાતિ પદકો વેય્યાકરણો. લોકાયતં વુચ્ચતિ વિતણ્ડવાદસત્થં. મહાપુરિસલક્ખણન્તિ મહાપુરિસાનં બુદ્ધાદીનં લક્ખણદીપકં દ્વાદસસહસ્સગન્થપમાણં સત્થં. યત્થ સોળસસહસ્સગાથાપરિમાણા બુદ્ધમન્તા નામ અહેસું, યેસં વસેન ઇમિના લક્ખણેન સમન્નાગતા બુદ્ધા નામ હોન્તિ, ઇમિના પચ્ચેકબુદ્ધા, ઇમિના દ્વે અગ્ગસાવકા, અસીતિ મહાસાવકા , બુદ્ધમાતા, બુદ્ધપિતા, અગ્ગુપટ્ઠાકો, અગ્ગુપટ્ઠાયિકા, રાજા ચક્કવત્તીતિ અયં વિસેસો પઞ્ઞાયતિ.

    Padaṃ tadavasesañca byākaraṇaṃ adhīyati vedeti cāti padako veyyākaraṇo. Lokāyataṃ vuccati vitaṇḍavādasatthaṃ. Mahāpurisalakkhaṇanti mahāpurisānaṃ buddhādīnaṃ lakkhaṇadīpakaṃ dvādasasahassaganthapamāṇaṃ satthaṃ. Yattha soḷasasahassagāthāparimāṇā buddhamantā nāma ahesuṃ, yesaṃ vasena iminā lakkhaṇena samannāgatā buddhā nāma honti, iminā paccekabuddhā, iminā dve aggasāvakā, asīti mahāsāvakā , buddhamātā, buddhapitā, aggupaṭṭhāko, aggupaṭṭhāyikā, rājā cakkavattīti ayaṃ viseso paññāyati.

    અનવયોતિ ઇમેસુ લોકાયતમહાપુરિસલક્ખણેસુ અનૂનો પરિપૂરકારી, અવયો ન હોતીતિ વુત્તં હોતિ. અવયો નામ યો તાનિ અત્થતો ચ ગન્થતો ચ સન્ધારેતું ન સક્કોતિ. અનુઞ્ઞાતપટિઞ્ઞાતોતિ અનુઞ્ઞાતો ચેવ પટિઞ્ઞાતો ચ. આચરિયેનસ્સ ‘‘યં અહં જાનામિ, તં ત્વં જાનાસી’’તિઆદિના અનુઞ્ઞાતો. ‘‘આમ આચરિયા’’તિ અત્તના તસ્સ પટિવચનદાનપટિઞ્ઞાય પટિઞ્ઞાતોતિ અત્થો. કતરસ્મિં અધિકારે? સકે આચરિયકે તેવિજ્જકે પાવચને. એસ કિર બ્રાહ્મણો ચિન્તેસિ ‘‘ઇમસ્મિં લોકે ‘અહં બુદ્ધો, અહં બુદ્ધો’તિ ઉગ્ગતસ્સ નામં ગહેત્વા બહૂ જના વિચરન્તિ. તસ્મા ન મે અનુસ્સવમત્તેનેવ ઉપસઙ્કમિતું યુત્તં. એકચ્ચઞ્હિ ઉપસઙ્કમન્તસ્સ અપક્કમનમ્પિ ગરુ હોતિ, અનત્થોપિ ઉપ્પજ્જતિ. યંનૂનાહં મમ અન્તેવાસિકં પેસેત્વા – ‘બુદ્ધો વા, નો વા’તિ જાનિત્વાવ ઉપસઙ્કમેય્ય’’ન્તિ, તસ્મા માણવં આમન્તેત્વા અયં તાતાતિઆદિમાહ.

    Anavayoti imesu lokāyatamahāpurisalakkhaṇesu anūno paripūrakārī, avayo na hotīti vuttaṃ hoti. Avayo nāma yo tāni atthato ca ganthato ca sandhāretuṃ na sakkoti. Anuññātapaṭiññātoti anuññāto ceva paṭiññāto ca. Ācariyenassa ‘‘yaṃ ahaṃ jānāmi, taṃ tvaṃ jānāsī’’tiādinā anuññāto. ‘‘Āma ācariyā’’ti attanā tassa paṭivacanadānapaṭiññāya paṭiññātoti attho. Katarasmiṃ adhikāre? Sake ācariyake tevijjake pāvacane. Esa kira brāhmaṇo cintesi ‘‘imasmiṃ loke ‘ahaṃ buddho, ahaṃ buddho’ti uggatassa nāmaṃ gahetvā bahū janā vicaranti. Tasmā na me anussavamatteneva upasaṅkamituṃ yuttaṃ. Ekaccañhi upasaṅkamantassa apakkamanampi garu hoti, anatthopi uppajjati. Yaṃnūnāhaṃ mama antevāsikaṃ pesetvā – ‘buddho vā, no vā’ti jānitvāva upasaṅkameyya’’nti, tasmā māṇavaṃ āmantetvā ayaṃ tātātiādimāha.

    ૨૫૭. તં ભવન્તન્તિ તસ્સ ભોતો ગોતમસ્સ. તથા સન્તં યેવાતિ તથા સતોયેવ. ઇધાપિ હિ ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થવસેનેવ ઉપયોગવચનં.

    257.Taṃ bhavantanti tassa bhoto gotamassa. Tathā santaṃ yevāti tathā satoyeva. Idhāpi hi itthambhūtākhyānatthavaseneva upayogavacanaṃ.

    ૨૫૮. યથા કથં પનાહં, ભો, તન્તિ એત્થ કથં પનાહં ભો તં ભવન્તં ગોતમં જાનિસ્સામિ, યથા સક્કા સો ઞાતું, તથા મે આચિક્ખાહીતિ અત્થો. યથાતિ વા નિપાતમત્તમેવેતં. કથન્તિ અયં આકારપુચ્છા. કેનાકારેનાહં તં ભવન્તં ગોતમં જાનિસ્સામીતિ અત્થો. એવં વુત્તે કિર નં ઉપજ્ઝાયો ‘‘કિં ત્વં, તાત, પથવિયં ઠિતો, પથવિં ન પસ્સામીતિ વિય; ચન્દિમસૂરિયાનં ઓભાસે ઠિતો, ચન્દિમસૂરિયે ન પસ્સામીતિ વિય વદસી’’તિઆદીનિ વત્વા જાનનાકારં દસ્સેન્તો આગતાનિ ખો, તાતાતિઆદિમાહ.

    258.Yathā kathaṃ panāhaṃ, bho, tanti ettha kathaṃ panāhaṃ bho taṃ bhavantaṃ gotamaṃ jānissāmi, yathā sakkā so ñātuṃ, tathā me ācikkhāhīti attho. Yathāti vā nipātamattamevetaṃ. Kathanti ayaṃ ākārapucchā. Kenākārenāhaṃ taṃ bhavantaṃ gotamaṃ jānissāmīti attho. Evaṃ vutte kira naṃ upajjhāyo ‘‘kiṃ tvaṃ, tāta, pathaviyaṃ ṭhito, pathaviṃ na passāmīti viya; candimasūriyānaṃ obhāse ṭhito, candimasūriye na passāmīti viya vadasī’’tiādīni vatvā jānanākāraṃ dassento āgatāni kho, tātātiādimāha.

    તત્થ મન્તેસૂતિ વેદેસુ. તથાગતો કિર ઉપ્પજ્જિસ્સતીતિ પટિકચ્ચેવ સુદ્ધાવાસા દેવા વેદેસુ લક્ખણાનિ પક્ખિપિત્વા બુદ્ધમન્તા નામેતેતિ બ્રાહ્મણવેસેનેવ વેદે વાચેન્તિ. તદનુસારેન મહેસક્ખા સત્તા તથાગતં જાનિસ્સન્તીતિ. તેન પુબ્બે વેદેસુ મહાપુરિસલક્ખણાનિ આગચ્છન્તિ. પરિનિબ્બુતે પન તથાગતે અનુક્કમેન અન્તરધાયન્તિ. તેનેતરહિ નત્થીતિ. મહાપુરિસસ્સાતિ પણિધિસમાદાનઞાણકરુણાદિગુણમહતો પુરિસસ્સ. દ્વેયેવ ગતિયોતિ દ્વેયેવ નિટ્ઠા. કામઞ્ચાયં ગતિસદ્દો ‘‘પઞ્ચ ખો ઇમા, સારિપુત્ત, ગતિયો’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૧૫૩) ભવભેદે વત્તતિ. ‘‘ગતિ મિગાનં પવન’’ન્તિઆદીસુ (પરિ॰ ૩૯૯) નિવાસટ્ઠાને. ‘‘એવં અધિમત્તગતિમન્તો’’તિઆદીસુ પઞ્ઞાયં. ‘‘ગતિગત’’ન્તિઆદીસુ વિસટભાવે. ઇધ પન નિટ્ઠાયં વત્તતીતિ વેદિતબ્બો.

    Tattha mantesūti vedesu. Tathāgato kira uppajjissatīti paṭikacceva suddhāvāsā devā vedesu lakkhaṇāni pakkhipitvā buddhamantā nāmeteti brāhmaṇaveseneva vede vācenti. Tadanusārena mahesakkhā sattā tathāgataṃ jānissantīti. Tena pubbe vedesu mahāpurisalakkhaṇāni āgacchanti. Parinibbute pana tathāgate anukkamena antaradhāyanti. Tenetarahi natthīti. Mahāpurisassāti paṇidhisamādānañāṇakaruṇādiguṇamahato purisassa. Dveyeva gatiyoti dveyeva niṭṭhā. Kāmañcāyaṃ gatisaddo ‘‘pañca kho imā, sāriputta, gatiyo’’tiādīsu (ma. ni. 1.153) bhavabhede vattati. ‘‘Gati migānaṃ pavana’’ntiādīsu (pari. 399) nivāsaṭṭhāne. ‘‘Evaṃ adhimattagatimanto’’tiādīsu paññāyaṃ. ‘‘Gatigata’’ntiādīsu visaṭabhāve. Idha pana niṭṭhāyaṃ vattatīti veditabbo.

    તત્થ કિઞ્ચાપિ યેહિ લક્ખણેહિ સમન્નાગતો રાજા ચક્કવત્તી હોતિ, ન તેહેવ બુદ્ધો હોતિ; જાતિસામઞ્ઞતો પન તાનિયેવ તાનીતિ વુચ્ચન્તિ. તેન વુત્તં – ‘‘યેહિ સમન્નાગતસ્સા’’તિ. સચે અગારં અજ્ઝાવસતીતિ યદિ અગારે વસતિ. રાજા હોતિ ચક્કવત્તીતિ ચતૂહિ અચ્છરિયધમ્મેહિ, સઙ્ગહવત્થૂહિ ચ લોકં રઞ્જનતો રાજા, ચક્કરતનં વત્તેતિ, ચતૂહિ સમ્પત્તિચક્કેહિ વત્તતિ, તેહિ ચ પરં વત્તેતિ, પરહિતાય ચ ઇરિયાપથચક્કાનં વત્તો એતસ્મિં અત્થીતિ ચક્કવત્તી. એત્થ ચ રાજાતિ સામઞ્ઞં. ચક્કવત્તીતિ વિસેસં. ધમ્મેન ચરતીતિ ધમ્મિકો. ઞાયેન સમેન વત્તતીતિ અત્થો. ધમ્મેન રજ્જં લભિત્વા રાજા જાતોતિ ધમ્મરાજા. પરહિતધમ્મકરણેન વા ધમ્મિકો. અત્તહિતધમ્મકરણેન ધમ્મરાજા. ચતુરન્તાય ઇસ્સરોતિ ચાતુરન્તો, ચતુસમુદ્દઅન્તાય, ચતુબ્બિધદીપવિભૂસિતાય પથવિયા ઇસ્સરોતિ અત્થો. અજ્ઝત્તં કોપાદિપચ્ચત્થિકે બહિદ્ધા ચ સબ્બરાજાનો વિજેતીતિ વિજિતાવી. જનપદત્થાવરિયપ્પત્તોતિ જનપદે ધુવભાવં થાવરભાવં પત્તો, ન સક્કા કેનચિ ચાલેતું. જનપદો વા તમ્હિ થાવરિયપ્પત્તો અનુયુત્તો સકમ્મનિરતો અચલો અસમ્પવેધીતિ જનપદત્થાવરિયપ્પત્તો.

    Tattha kiñcāpi yehi lakkhaṇehi samannāgato rājā cakkavattī hoti, na teheva buddho hoti; jātisāmaññato pana tāniyeva tānīti vuccanti. Tena vuttaṃ – ‘‘yehi samannāgatassā’’ti. Sace agāraṃ ajjhāvasatīti yadi agāre vasati. Rājā hoti cakkavattīti catūhi acchariyadhammehi, saṅgahavatthūhi ca lokaṃ rañjanato rājā, cakkaratanaṃ vatteti, catūhi sampatticakkehi vattati, tehi ca paraṃ vatteti, parahitāya ca iriyāpathacakkānaṃ vatto etasmiṃ atthīti cakkavattī. Ettha ca rājāti sāmaññaṃ. Cakkavattīti visesaṃ. Dhammena caratīti dhammiko. Ñāyena samena vattatīti attho. Dhammena rajjaṃ labhitvā rājā jātoti dhammarājā. Parahitadhammakaraṇena vā dhammiko. Attahitadhammakaraṇena dhammarājā. Caturantāya issaroti cāturanto, catusamuddaantāya, catubbidhadīpavibhūsitāya pathaviyā issaroti attho. Ajjhattaṃ kopādipaccatthike bahiddhā ca sabbarājāno vijetīti vijitāvī. Janapadatthāvariyappattoti janapade dhuvabhāvaṃ thāvarabhāvaṃ patto, na sakkā kenaci cāletuṃ. Janapado vā tamhi thāvariyappatto anuyutto sakammanirato acalo asampavedhīti janapadatthāvariyappatto.

    સેય્યથિદન્તિ નિપાતો, તસ્સ ચેતાનિ કતમાનીતિ અત્થો. ચક્કરતનન્તિઆદીસુ ચક્કઞ્ચ, તં રતિજનનટ્ઠેન રતનઞ્ચાતિ ચક્કરતનં. એસ નયો સબ્બત્થ. ઇમેસુ પન રતનેસુ અયં ચક્કવત્તિરાજા ચક્કરતનેન અજિતં જિનાતિ, હત્થિઅસ્સરતનેહિ વિજિતે યથાસુખં અનુચરતિ, પરિણાયકરતનેન વિજિતમનુરક્ખતિ, અવસેસેહિ ઉપભોગસુખમનુભવતિ. પઠમેન ચસ્સ ઉસ્સાહસત્તિયોગો, પચ્છિમેન મન્તસત્તિયોગો, હત્થિઅસ્સગહપતિરતનેહિ પભુસત્તિયોગો સુપરિપુણ્ણો હોતિ, ઇત્થિમણિરતનેહિ તિવિધસત્તિયોગફલં. સો ઇત્થિમણિરતનેહિ ભોગસુખમનુભવતિ, સેસેહિ ઇસ્સરિયસુખં. વિસેસતો ચસ્સ પુરિમાનિ તીણિ અદોસકુસલમૂલજનિતકમ્માનુભાવેન સમ્પજ્જન્તિ, મજ્ઝિમાનિ અલોભકુસલમૂલજનિતકમ્માનુભાવેન, પચ્છિમમેકં અમોહકુસલમૂલજનિતકમ્માનુભાવેનાતિ વેદિતબ્બં. અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારો પન બોજ્ઝઙ્ગસંયુત્તે રતનસુત્તસ્સ ઉપદેસતો ગહેતબ્બો.

    Seyyathidanti nipāto, tassa cetāni katamānīti attho. Cakkaratanantiādīsu cakkañca, taṃ ratijananaṭṭhena ratanañcāti cakkaratanaṃ. Esa nayo sabbattha. Imesu pana ratanesu ayaṃ cakkavattirājā cakkaratanena ajitaṃ jināti, hatthiassaratanehi vijite yathāsukhaṃ anucarati, pariṇāyakaratanena vijitamanurakkhati, avasesehi upabhogasukhamanubhavati. Paṭhamena cassa ussāhasattiyogo, pacchimena mantasattiyogo, hatthiassagahapatiratanehi pabhusattiyogo suparipuṇṇo hoti, itthimaṇiratanehi tividhasattiyogaphalaṃ. So itthimaṇiratanehi bhogasukhamanubhavati, sesehi issariyasukhaṃ. Visesato cassa purimāni tīṇi adosakusalamūlajanitakammānubhāvena sampajjanti, majjhimāni alobhakusalamūlajanitakammānubhāvena, pacchimamekaṃ amohakusalamūlajanitakammānubhāvenāti veditabbaṃ. Ayamettha saṅkhepo. Vitthāro pana bojjhaṅgasaṃyutte ratanasuttassa upadesato gahetabbo.

    પરોસહસ્સન્તિ અતિરેકસહસ્સં. સૂરાતિ અભીરુકજાતિકા. વીરઙ્ગરૂપાતિ દેવપુત્તસદિસકાયા. એવં તાવ એકે વણ્ણયન્તિ. અયં પનેત્થ સબ્ભાવો. વીરાતિ ઉત્તમસૂરા વુચ્ચન્તિ, વીરાનં અઙ્ગં વીરઙ્ગં, વીરકારણં વીરિયન્તિ વુત્તં હોતિ. વીરઙ્ગરૂપં એતેસન્તિ વીરઙ્ગરૂપા, વીરિયમયસરીરા વિયાતિ વુત્તં હોતિ. પરસેનપ્પમદ્દનાતિ સચે પટિમુખં તિટ્ઠેય્ય પરસેના તં પરિમદ્દિતું સમત્થાતિ અધિપ્પાયો. ધમ્મેનાતિ ‘‘પાણો ન હન્તબ્બો’’તિઆદિના પઞ્ચસીલધમ્મેન . અરહં હોતિ સમ્માસમ્બુદ્ધો લોકે વિવટ્ટચ્છદોતિ એત્થ રાગદોસમોહમાનદિટ્ઠિઅવિજ્જાદુચ્ચરિતછદનેહિ સત્તહિ પટિચ્છન્ને કિલેસન્ધકારે લોકે તં છદનં વિવટ્ટેત્વા સમન્તતો સઞ્જાતાલોકો હુત્વા ઠિતોતિ વિવટ્ટચ્છદો. તત્થ પઠમેન પદેન પૂજારહતા. દુતિયેન તસ્સા હેતુ, યસ્મા સમ્માસમ્બુદ્ધોતિ, તતિયેન બુદ્ધત્તહેતુભૂતા વિવટ્ટચ્છદતા વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. અથ વા વિવટ્ટો ચ વિચ્છદો ચાતિ વિવટ્ટચ્છદો, વટ્ટરહિતો છદનરહિતો ચાતિ વુત્તં હોતિ. તેન અરહં વટ્ટાભાવેન, સમ્માસમ્બુદ્ધો છદનાભાવેનાતિ એવં પુરિમપદદ્વયસ્સેવ હેતુદ્વયં વુત્તં હોતિ, દુતિયેન વેસારજ્જેન ચેત્થ પુરિમસિદ્ધિ, પઠમેન દુતિયસિદ્ધિ, તતિયચતુત્થેહિ તતિયસિદ્ધિ હોતિ. પુરિમઞ્ચ ધમ્મચક્ખું, દુતિયં બુદ્ધચક્ખું, તતિયં સમન્તચક્ખું સાધેતીતિ વેદિતબ્બં. ત્વં મન્તાનં પટિગ્ગહેતાતિ ઇમિના’સ્સ મન્તેસુ સૂરભાવં જનેતિ.

    Parosahassanti atirekasahassaṃ. Sūrāti abhīrukajātikā. Vīraṅgarūpāti devaputtasadisakāyā. Evaṃ tāva eke vaṇṇayanti. Ayaṃ panettha sabbhāvo. Vīrāti uttamasūrā vuccanti, vīrānaṃ aṅgaṃ vīraṅgaṃ, vīrakāraṇaṃ vīriyanti vuttaṃ hoti. Vīraṅgarūpaṃ etesanti vīraṅgarūpā, vīriyamayasarīrā viyāti vuttaṃ hoti. Parasenappamaddanāti sace paṭimukhaṃ tiṭṭheyya parasenā taṃ parimaddituṃ samatthāti adhippāyo. Dhammenāti ‘‘pāṇo na hantabbo’’tiādinā pañcasīladhammena . Arahaṃ hoti sammāsambuddho loke vivaṭṭacchadoti ettha rāgadosamohamānadiṭṭhiavijjāduccaritachadanehi sattahi paṭicchanne kilesandhakāre loke taṃ chadanaṃ vivaṭṭetvā samantato sañjātāloko hutvā ṭhitoti vivaṭṭacchado. Tattha paṭhamena padena pūjārahatā. Dutiyena tassā hetu, yasmā sammāsambuddhoti, tatiyena buddhattahetubhūtā vivaṭṭacchadatā vuttāti veditabbā. Atha vā vivaṭṭo ca vicchado cāti vivaṭṭacchado, vaṭṭarahito chadanarahito cāti vuttaṃ hoti. Tena arahaṃ vaṭṭābhāvena, sammāsambuddho chadanābhāvenāti evaṃ purimapadadvayasseva hetudvayaṃ vuttaṃ hoti, dutiyena vesārajjena cettha purimasiddhi, paṭhamena dutiyasiddhi, tatiyacatutthehi tatiyasiddhi hoti. Purimañca dhammacakkhuṃ, dutiyaṃ buddhacakkhuṃ, tatiyaṃ samantacakkhuṃ sādhetīti veditabbaṃ. Tvaṃ mantānaṃ paṭiggahetāti iminā’ssa mantesu sūrabhāvaṃ janeti.

    ૨૫૯. સોપિ તાય આચરિયકથાય લક્ખણેસુ વિગતસમ્મોહો એકોભાસજાતે વિય બુદ્ધમન્તે સમ્પસ્સમાનો એવં ભોતિ આહ. તસ્સત્થો – ‘યથા, ભો, ત્વં વદસિ, એવં કરિસ્સામી’તિ. વળવારથમારુય્હાતિ વળવાયુત્તં રથં અભિરૂહિત્વા. બ્રાહ્મણો કિર યેન રથેન સયં વિચરતિ, તમેવ રથં દત્વા માણવં પેસેસિ. માણવાપિ પોક્ખરસાતિસ્સેવ અન્તેવાસિકા. સો કિર તેસં – ‘‘અમ્બટ્ઠેન સદ્ધિં ગચ્છથા’’તિ સઞ્ઞં અદાસિ.

    259. Sopi tāya ācariyakathāya lakkhaṇesu vigatasammoho ekobhāsajāte viya buddhamante sampassamāno evaṃ bhoti āha. Tassattho – ‘yathā, bho, tvaṃ vadasi, evaṃ karissāmī’ti. Vaḷavārathamāruyhāti vaḷavāyuttaṃ rathaṃ abhirūhitvā. Brāhmaṇo kira yena rathena sayaṃ vicarati, tameva rathaṃ datvā māṇavaṃ pesesi. Māṇavāpi pokkharasātisseva antevāsikā. So kira tesaṃ – ‘‘ambaṭṭhena saddhiṃ gacchathā’’ti saññaṃ adāsi.

    યાવતિકા યાનસ્સ ભૂમીતિ યત્તકં સક્કા હોતિ યાનેન ગન્તું, અયં યાનસ્સ ભૂમિ નામ. યાના પચ્ચોરોહિત્વાતિ અયાનભૂમિં, દ્વારકોટ્ઠકસમીપં ગન્ત્વા યાનતો પટિઓરોહિત્વા.

    Yāvatikā yānassa bhūmīti yattakaṃ sakkā hoti yānena gantuṃ, ayaṃ yānassa bhūmi nāma. Yānā paccorohitvāti ayānabhūmiṃ, dvārakoṭṭhakasamīpaṃ gantvā yānato paṭiorohitvā.

    તેન ખો પન સમયેનાતિ યસ્મિં સમયે અમ્બટ્ઠો આરામં પાવિસિ. તસ્મિં પન સમયે, ઠિતમજ્ઝન્હિકસમયે. કસ્મા પન તસ્મિં સમયે ચઙ્કમન્તીતિ? પણીતભોજનપચ્ચયસ્સ થિનમિદ્ધસ્સ વિનોદનત્થં, દિવાપધાનિકા વા તે. તાદિસાનઞ્હિ પચ્છાભત્તં ચઙ્કમિત્વા ન્હાયિત્વા સરીરં ઉતું ગાહાપેત્વા નિસજ્જ સમણધમ્મં કરોન્તાનં ચિત્તં એકગ્ગં હોતિ. યેન તે ભિક્ખૂતિ સો કિર – ‘‘કુહિં સમણો ગોતમો’’તિ પરિવેણતો પરિવેણં અનાગન્ત્વા ‘‘પુચ્છિત્વાવ પવિસિસ્સામી’’તિ વિલોકેન્તો અરઞ્ઞહત્થી વિય મહાચઙ્કમે ચઙ્કમમાને પંસુકૂલિકે ભિક્ખૂ દિસ્વા તેસં સન્તિકં અગમાસિ. તં સન્ધાય યેન તે ભિક્ખૂતિઆદિ વુત્તં. દસ્સનાયાતિ દટ્ઠું, પસ્સિતુકામા હુત્વાતિ અત્થો.

    Tena kho pana samayenāti yasmiṃ samaye ambaṭṭho ārāmaṃ pāvisi. Tasmiṃ pana samaye, ṭhitamajjhanhikasamaye. Kasmā pana tasmiṃ samaye caṅkamantīti? Paṇītabhojanapaccayassa thinamiddhassa vinodanatthaṃ, divāpadhānikā vā te. Tādisānañhi pacchābhattaṃ caṅkamitvā nhāyitvā sarīraṃ utuṃ gāhāpetvā nisajja samaṇadhammaṃ karontānaṃ cittaṃ ekaggaṃ hoti. Yena te bhikkhūti so kira – ‘‘kuhiṃ samaṇo gotamo’’ti pariveṇato pariveṇaṃ anāgantvā ‘‘pucchitvāva pavisissāmī’’ti vilokento araññahatthī viya mahācaṅkame caṅkamamāne paṃsukūlike bhikkhū disvā tesaṃ santikaṃ agamāsi. Taṃ sandhāya yena te bhikkhūtiādi vuttaṃ. Dassanāyāti daṭṭhuṃ, passitukāmā hutvāti attho.

    ૨૬૦. અભિઞ્ઞાતકોલઞ્ઞોતિ પાકટકુલજો. તદા કિર જમ્બુદીપે અમ્બટ્ઠકુલં નામ પાકટકુલમહોસિ . અભિઞ્ઞાતસ્સાતિ રૂપજાતિમન્તકુલાપદેસેહિ પાકટસ્સ. અગરૂતિ અભારિકો. યો હિ અમ્બટ્ઠં ઞાપેતું ન સક્કુણેય્ય, તસ્સ તેન સદ્ધિં કથાસલ્લાપો ગરુ ભવેય્ય. ભગવતો પન તાદિસાનં માણવાનં સતેનાપિ સહસ્સેનાપિ પઞ્હં પુટ્ઠસ્સ વિસ્સજ્જને દન્ધાયિતત્તં નત્થીતિ મઞ્ઞમાના – ‘‘અગરુ ખો પના’’તિ ચિન્તયિંસુ. વિહારોતિ ગન્ધકુટિં સન્ધાય આહંસુ.

    260.Abhiññātakolaññoti pākaṭakulajo. Tadā kira jambudīpe ambaṭṭhakulaṃ nāma pākaṭakulamahosi . Abhiññātassāti rūpajātimantakulāpadesehi pākaṭassa. Agarūti abhāriko. Yo hi ambaṭṭhaṃ ñāpetuṃ na sakkuṇeyya, tassa tena saddhiṃ kathāsallāpo garu bhaveyya. Bhagavato pana tādisānaṃ māṇavānaṃ satenāpi sahassenāpi pañhaṃ puṭṭhassa vissajjane dandhāyitattaṃ natthīti maññamānā – ‘‘agaru kho panā’’ti cintayiṃsu. Vihāroti gandhakuṭiṃ sandhāya āhaṃsu.

    અતરમાનોતિ અતુરિતો, સણિકં પદપ્પમાણટ્ઠાને પદં નિક્ખિપન્તો વત્તં કત્વા સુસમ્મટ્ઠં મુત્તાદલસિન્દુવારસન્થરસદિસં વાલિકં અવિનાસેન્તોતિ અત્થો. આળિન્દન્તિ પમુખં. ઉક્કાસિત્વાતિ ઉક્કાસિતસદ્દં કત્વા. અગ્ગળન્તિ દ્વારકવાટં. આકોટેહીતિ અગ્ગનખેહિ સણિકં કુઞ્ચિકચ્છિદ્દસમીપે આકોટેહીતિ વુત્તં હોતિ. દ્વારં કિર અતિઉપરિ અમનુસ્સા, અતિહેટ્ઠા દીઘજાતિકા કોટેન્તિ. તથા અનાકોટેત્વા મજ્ઝે છિદ્દસમીપે કોટેતબ્બન્તિ ઇદં દ્વારાકોટનવત્તન્તિ દીપેન્તા વદન્તિ.

    Ataramānoti aturito, saṇikaṃ padappamāṇaṭṭhāne padaṃ nikkhipanto vattaṃ katvā susammaṭṭhaṃ muttādalasinduvārasantharasadisaṃ vālikaṃ avināsentoti attho. Āḷindanti pamukhaṃ. Ukkāsitvāti ukkāsitasaddaṃ katvā. Aggaḷanti dvārakavāṭaṃ. Ākoṭehīti agganakhehi saṇikaṃ kuñcikacchiddasamīpe ākoṭehīti vuttaṃ hoti. Dvāraṃ kira atiupari amanussā, atiheṭṭhā dīghajātikā koṭenti. Tathā anākoṭetvā majjhe chiddasamīpe koṭetabbanti idaṃ dvārākoṭanavattanti dīpentā vadanti.

    ૨૬૧. વિવરિ ભગવા દ્વારન્તિ ન ભગવા ઉટ્ઠાય દ્વારં વિવરિ. વિવરિયતૂતિ પન હત્થં પસારેસિ. તતો ‘‘ભગવા તુમ્હેહિ અનેકાસુ કપ્પકોટીસુ દાનં દદમાનેહિ ન સહત્થા દ્વારવિવરણકમ્મં કત’’ન્તિ સયમેવ દ્વારં વિવટં. તં પન યસ્મા ભગવતો મનેન વિવટં, તસ્મા વિવરિ ભગવા દ્વારન્તિ વત્તું વટ્ટતિ.

    261.Vivari bhagavā dvāranti na bhagavā uṭṭhāya dvāraṃ vivari. Vivariyatūti pana hatthaṃ pasāresi. Tato ‘‘bhagavā tumhehi anekāsu kappakoṭīsu dānaṃ dadamānehi na sahatthā dvāravivaraṇakammaṃ kata’’nti sayameva dvāraṃ vivaṭaṃ. Taṃ pana yasmā bhagavato manena vivaṭaṃ, tasmā vivari bhagavā dvāranti vattuṃ vaṭṭati.

    ભગવતા સદ્ધિં સમ્મોદિંસૂતિ યથા ખમનીયાદીનિ પુચ્છન્તો ભગવા તેહિ, એવં તેપિ ભગવતા સદ્ધિં સમપ્પવત્તમોદા અહેસું. સીતોદકં વિય ઉણ્હોદકેન સમ્મોદિતં એકીભાવં અગમંસુ. યાય ચ ‘‘કચ્ચિ, ભો ગોતમ, ખમનીયં; કચ્ચિ યાપનીયં, કચ્ચિ ભોતો ચ ગોતમસ્સ સાવકાનઞ્ચ અપ્પાબાધં, અપ્પાતઙ્કં, લહુટ્ઠાનં, બલં, ફાસુવિહારો’’તિઆદિકાય કથાય સમ્મોદિંસુ, તં પીતિપામોજ્જસઙ્ખાતસમ્મોદજનનતો સમ્મોદિતું યુત્તભાવતો ચ સમ્મોદનીયં, અત્થબ્યઞ્જનમધુરતાય સુચિરમ્પિ કાલં સારેતું નિરન્તરં પવત્તેતું અરહભાવતો સરિતબ્બભાવતો ચ સારણીયં. સુય્યમાનસુખતો સમ્મોદનીયં, અનુસ્સરિયમાનસુખતો ચ સારણીયં. તથા બ્યઞ્જનપરિસુદ્ધતાય સમ્મોદનીયં, અત્થપરિસુદ્ધતાય સારણીયં. એવં અનેકેહિ પરિયાયેહિ સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા પરિયોસાપેત્વા નિટ્ઠપેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ.

    Bhagavatā saddhiṃ sammodiṃsūti yathā khamanīyādīni pucchanto bhagavā tehi, evaṃ tepi bhagavatā saddhiṃ samappavattamodā ahesuṃ. Sītodakaṃ viya uṇhodakena sammoditaṃ ekībhāvaṃ agamaṃsu. Yāya ca ‘‘kacci, bho gotama, khamanīyaṃ; kacci yāpanīyaṃ, kacci bhoto ca gotamassa sāvakānañca appābādhaṃ, appātaṅkaṃ, lahuṭṭhānaṃ, balaṃ, phāsuvihāro’’tiādikāya kathāya sammodiṃsu, taṃ pītipāmojjasaṅkhātasammodajananato sammodituṃ yuttabhāvato ca sammodanīyaṃ, atthabyañjanamadhuratāya sucirampi kālaṃ sāretuṃ nirantaraṃ pavattetuṃ arahabhāvato saritabbabhāvato ca sāraṇīyaṃ. Suyyamānasukhato sammodanīyaṃ, anussariyamānasukhato ca sāraṇīyaṃ. Tathā byañjanaparisuddhatāya sammodanīyaṃ, atthaparisuddhatāya sāraṇīyaṃ. Evaṃ anekehi pariyāyehi sammodanīyaṃ kathaṃ sāraṇīyaṃ vītisāretvā pariyosāpetvā niṭṭhapetvā ekamantaṃ nisīdiṃsu.

    અમ્બટ્ઠો પન માણવોતિ સો કિર ભગવતો રૂપસમ્પત્તિયં ચિત્તપ્પસાદમત્તમ્પિ અકત્વા ‘‘દસબલં અપસાદેસ્સામી’’તિ ઉદરે બદ્ધસાટકં મુઞ્ચિત્વા કણ્ઠે ઓલમ્બેત્વા એકેન હત્થેન દુસ્સકણ્ણં ગહેત્વા ચઙ્કમં અભિરૂહિત્વા કાલેન બાહું, કાલેન ઉદરં, કાલેન પિટ્ઠિં દસ્સેન્તો, કાલેન હત્થવિકારં, કાલેન ભમુકવિકારં કરોન્તો, ‘‘કચ્ચિ તે ભો, ગોતમ, ધાતુસમતા, કચ્ચિ ભિક્ખાહારેન ન કિલમથ, અકિલમથાકારોયેવ પન તે પઞ્ઞાયતિ; થૂલાનિ હિ તે અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનિ, પાસાદિકત્થ ગતગતટ્ઠાને. ‘તે બહુજના રાજપબ્બજિતોતિ ચ બુદ્ધો’તિ ચ ઉપ્પન્નબહુમાના પણીતં ઓજવન્તમાહારં દેન્તિ. પસ્સથ, ભો, ગેહં, ચિત્તસાલા વિય, દિબ્બપાસાદો વિય. ઇમં મઞ્ચં પસ્સથ, બિમ્બોહનં પસ્સથ, કિં એવરૂપે ઠાને વસન્તસ્સ સમણધમ્મં કાતું દુક્કર’’ન્તિ એવરૂપં ઉપ્પણ્ડનકથં અનાચારભાવસારણીયં કથેતિ, તેન વુત્તં – ‘‘અમ્બટ્ઠો પન માણવો ચઙ્કમન્તોપિ નિસિન્નેન ભગવતા કિઞ્ચિ કિઞ્ચિ કથં સારણીયં વીતિસારેતિ, ઠિતોપિ નિસિન્નેન ભગવતા કિઞ્ચિ કિઞ્ચિ કથં સારણીયં વીતિસારેતી’’તિ.

    Ambaṭṭhopana māṇavoti so kira bhagavato rūpasampattiyaṃ cittappasādamattampi akatvā ‘‘dasabalaṃ apasādessāmī’’ti udare baddhasāṭakaṃ muñcitvā kaṇṭhe olambetvā ekena hatthena dussakaṇṇaṃ gahetvā caṅkamaṃ abhirūhitvā kālena bāhuṃ, kālena udaraṃ, kālena piṭṭhiṃ dassento, kālena hatthavikāraṃ, kālena bhamukavikāraṃ karonto, ‘‘kacci te bho, gotama, dhātusamatā, kacci bhikkhāhārena na kilamatha, akilamathākāroyeva pana te paññāyati; thūlāni hi te aṅgapaccaṅgāni, pāsādikattha gatagataṭṭhāne. ‘te bahujanā rājapabbajitoti ca buddho’ti ca uppannabahumānā paṇītaṃ ojavantamāhāraṃ denti. Passatha, bho, gehaṃ, cittasālā viya, dibbapāsādo viya. Imaṃ mañcaṃ passatha, bimbohanaṃ passatha, kiṃ evarūpe ṭhāne vasantassa samaṇadhammaṃ kātuṃ dukkara’’nti evarūpaṃ uppaṇḍanakathaṃ anācārabhāvasāraṇīyaṃ katheti, tena vuttaṃ – ‘‘ambaṭṭho pana māṇavo caṅkamantopi nisinnena bhagavatā kiñci kiñci kathaṃ sāraṇīyaṃ vītisāreti, ṭhitopi nisinnena bhagavatā kiñci kiñci kathaṃ sāraṇīyaṃ vītisāretī’’ti.

    ૨૬૨. અથ ખો ભગવાતિ અથ ભગવા – ‘‘અયં માણવો હત્થં પસારેત્વા ભવગ્ગં ગહેતુકામો વિય, પાદં પસારેત્વા અવીચિં વિચરિતુકામો વિય, મહાસમુદ્દં તરિતુકામો વિય, સિનેરું આરોહિતુકામો વિય ચ અટ્ઠાને વાયમતિ, હન્દ, તેન સદ્ધિં મન્તેમી’’તિ અમ્બટ્ઠં માણવં એતદવોચ. આચરિયપાચરિયેહીતિ આચરિયેહિ ચ તેસં આચરિયેહિ ચ.

    262.Atha kho bhagavāti atha bhagavā – ‘‘ayaṃ māṇavo hatthaṃ pasāretvā bhavaggaṃ gahetukāmo viya, pādaṃ pasāretvā avīciṃ vicaritukāmo viya, mahāsamuddaṃ taritukāmo viya, sineruṃ ārohitukāmo viya ca aṭṭhāne vāyamati, handa, tena saddhiṃ mantemī’’ti ambaṭṭhaṃ māṇavaṃ etadavoca. Ācariyapācariyehīti ācariyehi ca tesaṃ ācariyehi ca.

    પઠમઇબ્ભવાદવણ્ણના

    Paṭhamaibbhavādavaṇṇanā

    ૨૬૩. ગચ્છન્તો વાતિ એત્થ કામં તીસુ ઇરિયાપથેસુ બ્રાહ્મણો આચરિયબ્રાહ્મણેન સદ્ધિં સલ્લપિતુમરહતિ. અયં પન માણવો માનથદ્ધતાય કથાસલ્લાપં કરોન્તો ચત્તારોપિ ઇરિયાપથે યોજેસ્સામીતિ ‘‘સયાનો વા હિ, ભો ગોતમ, સયાનેના’’તિ આહ.

    263.Gacchanto vāti ettha kāmaṃ tīsu iriyāpathesu brāhmaṇo ācariyabrāhmaṇena saddhiṃ sallapitumarahati. Ayaṃ pana māṇavo mānathaddhatāya kathāsallāpaṃ karonto cattāropi iriyāpathe yojessāmīti ‘‘sayāno vā hi, bho gotama, sayānenā’’ti āha.

    તતો કિર તં ભગવા – ‘‘અમ્બટ્ઠ, ગચ્છન્તસ્સ વા ગચ્છન્તેન, ઠિતસ્સ વા ઠિતેન, નિસિન્નસ્સ વા નિસિન્નેનાચરિયેન સદ્ધિં કથા નામ સબ્બાચરિયેસુ લબ્ભતિ. ત્વં પન સયાનો સયાનેનાચરિયેન સદ્ધિં કથેસિ, કિં તે આચરિયો ગોરૂપં, ઉદાહુ ત્વ’’ન્તિ આહ. સો કુજ્ઝિત્વા – ‘‘યે ચ ખો તે, ભો ગોતમ, મુણ્ડકા’’તિઆદિમાહ. તત્થ મુણ્ડે મુણ્ડાતિ સમણે ચ સમણાતિ વત્તું વટ્ટેય્ય. અયં પન હીળેન્તો મુણ્ડકા સમણકાતિ આહ. ઇબ્ભાતિ ગહપતિકા. કણ્હાતિ કણ્હા, કાળકાતિ અત્થો. બન્ધુપાદાપચ્ચાતિ એત્થ બન્ધૂતિ બ્રહ્મા અધિપ્પેતો. તઞ્હિ બ્રાહ્મણા પિતામહોતિ વોહરન્તિ. પાદાનં અપચ્ચા પાદાપચ્ચા, બ્રહ્મુનો પિટ્ઠિપાદતો જાતાતિ અધિપ્પાયો. તસ્સ કિર અયં લદ્ધિ – બ્રાહ્મણા બ્રહ્મુનો મુખતો નિક્ખન્તા, ખત્તિયા ઉરતો, વેસ્સા નાભિતો, સુદ્દા જાણુતો, સમણા પિટ્ઠિપાદતોતિ. એવં કથેન્તો ચ પનેસ કિઞ્ચાપિ અનિયમેત્વા કથેતિ. અથ ખો ભગવન્તમેવ વદામીતિ કથેતિ.

    Tato kira taṃ bhagavā – ‘‘ambaṭṭha, gacchantassa vā gacchantena, ṭhitassa vā ṭhitena, nisinnassa vā nisinnenācariyena saddhiṃ kathā nāma sabbācariyesu labbhati. Tvaṃ pana sayāno sayānenācariyena saddhiṃ kathesi, kiṃ te ācariyo gorūpaṃ, udāhu tva’’nti āha. So kujjhitvā – ‘‘ye ca kho te, bho gotama, muṇḍakā’’tiādimāha. Tattha muṇḍe muṇḍāti samaṇe ca samaṇāti vattuṃ vaṭṭeyya. Ayaṃ pana hīḷento muṇḍakā samaṇakāti āha. Ibbhāti gahapatikā. Kaṇhāti kaṇhā, kāḷakāti attho. Bandhupādāpaccāti ettha bandhūti brahmā adhippeto. Tañhi brāhmaṇā pitāmahoti voharanti. Pādānaṃ apaccā pādāpaccā, brahmuno piṭṭhipādato jātāti adhippāyo. Tassa kira ayaṃ laddhi – brāhmaṇā brahmuno mukhato nikkhantā, khattiyā urato, vessā nābhito, suddā jāṇuto, samaṇā piṭṭhipādatoti. Evaṃ kathento ca panesa kiñcāpi aniyametvā katheti. Atha kho bhagavantameva vadāmīti katheti.

    અથ ખો ભગવા – ‘‘અયં અમ્બટ્ઠો આગતકાલતો પટ્ઠાય મયા સદ્ધિં કથયમાનો માનમેવ નિસ્સાય કથેસિ, આસીવિસં ગીવાયં ગણ્હન્તો વિય, અગ્ગિક્ખન્ધં આલિઙ્ગન્તો વિય, મત્તવારણં સોણ્ડાય પરામસન્તો વિય, અત્તનો પમાણં ન જાનાતિ. હન્દ નં જાનાપેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘અત્થિકવતો ખો પન તે, અમ્બટ્ઠા’’તિઆદિમાહ. તત્થ આગન્ત્વા કત્તબ્બકિચ્ચસઙ્ખાતો અત્થો, એતસ્સ અત્થીતિ અત્થિકં, તસ્સ માણવસ્સ ચિત્તં. અત્થિકમસ્સ અત્થીતિ અત્થિકવા, તસ્સ અત્થિકવતો તવ ઇધાગમનં અહોસીતિ અત્થો.

    Atha kho bhagavā – ‘‘ayaṃ ambaṭṭho āgatakālato paṭṭhāya mayā saddhiṃ kathayamāno mānameva nissāya kathesi, āsīvisaṃ gīvāyaṃ gaṇhanto viya, aggikkhandhaṃ āliṅganto viya, mattavāraṇaṃ soṇḍāya parāmasanto viya, attano pamāṇaṃ na jānāti. Handa naṃ jānāpessāmī’’ti cintetvā ‘‘atthikavato kho pana te, ambaṭṭhā’’tiādimāha. Tattha āgantvā kattabbakiccasaṅkhāto attho, etassa atthīti atthikaṃ, tassa māṇavassa cittaṃ. Atthikamassa atthīti atthikavā, tassa atthikavato tava idhāgamanaṃ ahosīti attho.

    ખો પનાતિ નિપાતમત્તં. યાયેવ ખો પનત્થાયાતિ યેનેવ ખો પનત્થેન. આગચ્છેય્યાથાતિ મમ વા અઞ્ઞેસં વા સન્તિકં યદા કદાચિ આગચ્છેય્યાથ. તમેવ અત્થન્તિ ઇદં પુરિસલિઙ્ગવસેનેવ વુત્તં. મનસિ કરેય્યાથાતિ ચિત્તે કરેય્યાથ. ઇદં વુત્તં હોતિ – ત્વં આચરિયેન અત્તનો કરણીયેન પેસિતો, ન અમ્હાકં પરિભવનત્થાય, તસ્મા તમેવ કિચ્ચં મનસિ કરોહીતિ. એવમસ્સ અઞ્ઞેસં સન્તિકં આગતાનં વત્તં દસ્સેત્વા માનનિગ્ગણ્હનત્થં ‘‘અવુસિતવાયેવ ખો પના’’તિઆદિમાહ. તસ્સત્થો પસ્સથ ભો અયં અમ્બટ્ઠો માણવો આચરિયકુલે અવુસિતવા અસિક્ખિતો અપ્પસ્સુતોવ સમાનો. વુસિતમાનીતિ ‘‘અહં વુસિતવા સિક્ખિતો બહુસ્સુતો’’તિ અત્તાનં મઞ્ઞતિ. એતસ્સ હિ એવં ફરુસવચનસમુદાચારે કારણં કિમઞ્ઞત્ર અવુસિતત્તાતિ આચરિયકુલે અસંવુદ્ધા અસિક્ખિતા અપ્પસ્સુતાયેવ હિ એવં વદન્તીતિ.

    Kho panāti nipātamattaṃ. Yāyeva kho panatthāyāti yeneva kho panatthena. Āgaccheyyāthāti mama vā aññesaṃ vā santikaṃ yadā kadāci āgaccheyyātha. Tameva atthanti idaṃ purisaliṅgavaseneva vuttaṃ. Manasi kareyyāthāti citte kareyyātha. Idaṃ vuttaṃ hoti – tvaṃ ācariyena attano karaṇīyena pesito, na amhākaṃ paribhavanatthāya, tasmā tameva kiccaṃ manasi karohīti. Evamassa aññesaṃ santikaṃ āgatānaṃ vattaṃ dassetvā mānaniggaṇhanatthaṃ ‘‘avusitavāyeva kho panā’’tiādimāha. Tassattho passatha bho ayaṃ ambaṭṭho māṇavo ācariyakule avusitavā asikkhito appassutova samāno. Vusitamānīti ‘‘ahaṃ vusitavā sikkhito bahussuto’’ti attānaṃ maññati. Etassa hi evaṃ pharusavacanasamudācāre kāraṇaṃ kimaññatra avusitattāti ācariyakule asaṃvuddhā asikkhitā appassutāyeva hi evaṃ vadantīti.

    ૨૬૪. કુપિતોતિ કુદ્ધો. અનત્તમનોતિ અસકમનો, કિં પન ભગવા તસ્સ કુજ્ઝનભાવં ઞત્વા એવમાહ ઉદાહુ અઞત્વાતિ? ઞત્વા આહાતિ. કસ્મા ઞત્વા આહાતિ? તસ્સ માનનિમ્મદનત્થં. ભગવા હિ અઞ્ઞાસિ – ‘‘અયં મયા એવં વુત્તે કુજ્ઝિત્વા મમ ઞાતકે અક્કોસિસ્સતિ. અથસ્સાહં યથા નામ કુસલો ભિસક્કો દોસં ઉગ્ગિલેત્વા નીહરતિ, એવમેવ ગોત્તેન ગોત્તં, કુલાપદેસેન કુલાપદેસં , ઉટ્ઠાપેત્વા ભવગ્ગપ્પમાણેન વિય ઉટ્ઠિતં માનદ્ધજં મૂલે છેત્વા નિપાતેસ્સામી’’તિ. ખુંસેન્તોતિ ઘટ્ટેન્તો. વમ્ભેન્તોતિ હીળેન્તો. પાપિતો ભવિસ્સતીતિ ચણ્ડભાવાદિદોસં પાપિતો ભવિસ્સતિ.

    264.Kupitoti kuddho. Anattamanoti asakamano, kiṃ pana bhagavā tassa kujjhanabhāvaṃ ñatvā evamāha udāhu añatvāti? Ñatvā āhāti. Kasmā ñatvā āhāti? Tassa mānanimmadanatthaṃ. Bhagavā hi aññāsi – ‘‘ayaṃ mayā evaṃ vutte kujjhitvā mama ñātake akkosissati. Athassāhaṃ yathā nāma kusalo bhisakko dosaṃ uggiletvā nīharati, evameva gottena gottaṃ, kulāpadesena kulāpadesaṃ , uṭṭhāpetvā bhavaggappamāṇena viya uṭṭhitaṃ mānaddhajaṃ mūle chetvā nipātessāmī’’ti. Khuṃsentoti ghaṭṭento. Vambhentoti hīḷento. Pāpito bhavissatīti caṇḍabhāvādidosaṃ pāpito bhavissati.

    ચણ્ડાતિ માનનિસ્સિતકોધયુત્તા. ફરુસાતિ ખરા. લહુસાતિ લહુકા. અપ્પકેનેવ તુસ્સન્તિ વા દુસ્સન્તિ વા ઉદકપિટ્ઠે અલાબુકટાહં વિય અપ્પકેનેવ ઉપ્લવન્તિ. ભસ્સાતિ બહુભાણિનો. સક્યાનં મુખે વિવટે અઞ્ઞસ્સ વચનોકાસો નત્થીતિ અધિપ્પાયેનેવ વદતિ. સમાનાતિ ઇદં સન્તાતિ પુરિમપદસ્સ વેવચનં. ન સક્કરોન્તીતિ ન બ્રાહ્મણાનં સુન્દરેનાકારેન કરોન્તિ. ન ગરું કરોન્તીતિ બ્રાહ્મણેસુ ગારવં ન કરોન્તિ. ન માનેન્તીતિ ન મનેન પિયાયન્તિ. ન પૂજેન્તીતિ માલાદીહિ નેસં પૂજં ન કરોન્તિ. ન અપચાયન્તીતિ અભિવાદનાદીહિ નેસં અપચિતિકમ્મં નીચવુત્તિં ન દસ્સેન્તિ તયિદન્તિ તં ઇદં. યદિમે સક્યાતિ યં ઇમે સક્યા ન બ્રાહ્મણે સક્કરોન્તિ…પે॰… ન અપચાયન્તિ, તં તેસં અસક્કારકરણાદિ સબ્બં ન યુત્તં, નાનુલોમન્તિ અત્થો.

    Caṇḍāti mānanissitakodhayuttā. Pharusāti kharā. Lahusāti lahukā. Appakeneva tussanti vā dussanti vā udakapiṭṭhe alābukaṭāhaṃ viya appakeneva uplavanti. Bhassāti bahubhāṇino. Sakyānaṃ mukhe vivaṭe aññassa vacanokāso natthīti adhippāyeneva vadati. Samānāti idaṃ santāti purimapadassa vevacanaṃ. Na sakkarontīti na brāhmaṇānaṃ sundarenākārena karonti. Na garuṃ karontīti brāhmaṇesu gāravaṃ na karonti. Na mānentīti na manena piyāyanti. Na pūjentīti mālādīhi nesaṃ pūjaṃ na karonti. Na apacāyantīti abhivādanādīhi nesaṃ apacitikammaṃ nīcavuttiṃ na dassenti tayidanti taṃ idaṃ. Yadime sakyāti yaṃ ime sakyā na brāhmaṇe sakkaronti…pe… na apacāyanti, taṃ tesaṃ asakkārakaraṇādi sabbaṃ na yuttaṃ, nānulomanti attho.

    દુતિયઇબ્ભવાદવણ્ણના

    Dutiyaibbhavādavaṇṇanā

    ૨૬૫. અપરદ્ધુન્તિ અપરજ્ઝિંસુ. એકમિદાહન્તિ એત્થ ઇદન્તિ નિપાતમત્તં. એકં અહન્તિ અત્થો. સન્ધાગારન્તિ રજ્જઅનુસાસનસાલા. સક્યાતિ અભિસિત્તરાજાનો . સક્યકુમારાતિ અનભિસિત્તા. ઉચ્ચેસૂતિ યથાનુરૂપેસુ પલ્લઙ્કપીઠકવેત્તાસનફલકચિત્તત્થરણાદિભેદેસુ. સઞ્જગ્ઘન્તાતિ ઉપ્પણ્ડનવસેન મહાહસિતં હસન્તા. સંકીળન્તાતિ હસિતમત્ત કરણઅઙ્ગુલિસઙ્ઘટ્ટનપાણિપ્પહારદાનાદીનિ કરોન્તા. મમઞ્ઞેવ મઞ્ઞેતિ એવમહં મઞ્ઞામિ, મમઞ્ઞેવ અનુહસન્તિ, ન અઞ્ઞન્તિ.

    265.Aparaddhunti aparajjhiṃsu. Ekamidāhanti ettha idanti nipātamattaṃ. Ekaṃ ahanti attho. Sandhāgāranti rajjaanusāsanasālā. Sakyāti abhisittarājāno . Sakyakumārāti anabhisittā. Uccesūti yathānurūpesu pallaṅkapīṭhakavettāsanaphalakacittattharaṇādibhedesu. Sañjagghantāti uppaṇḍanavasena mahāhasitaṃ hasantā. Saṃkīḷantāti hasitamatta karaṇaaṅgulisaṅghaṭṭanapāṇippahāradānādīni karontā. Mamaññeva maññeti evamahaṃ maññāmi, mamaññeva anuhasanti, na aññanti.

    કસ્મા પન તે એવમકંસૂતિ? તે કિર અમ્બટ્ઠસ્સ કુલવંસં જાનન્તિ. અયઞ્ચ તસ્મિં સમયે યાવ પાદન્તા ઓલમ્બેત્વા નિવત્થસાટકસ્સ એકેન હત્થેન દુસ્સકણ્ણં ગહેત્વા ખન્ધટ્ઠિકં નામેત્વા માનમદેન મત્તો વિય આગચ્છતિ. તતો – ‘‘પસ્સથ ભો અમ્હાકં દાસસ્સ કણ્હાયનગોત્તસ્સ અમ્બટ્ઠસ્સ આગમનકારણ’’ન્તિ વદન્તા એવમકંસુ. સોપિ અત્તનો કુલવંસં જાનાતિ. તસ્મા ‘‘મમઞ્ઞેવ મઞ્ઞે’’તિ તક્કયિત્થ.

    Kasmā pana te evamakaṃsūti? Te kira ambaṭṭhassa kulavaṃsaṃ jānanti. Ayañca tasmiṃ samaye yāva pādantā olambetvā nivatthasāṭakassa ekena hatthena dussakaṇṇaṃ gahetvā khandhaṭṭhikaṃ nāmetvā mānamadena matto viya āgacchati. Tato – ‘‘passatha bho amhākaṃ dāsassa kaṇhāyanagottassa ambaṭṭhassa āgamanakāraṇa’’nti vadantā evamakaṃsu. Sopi attano kulavaṃsaṃ jānāti. Tasmā ‘‘mamaññeva maññe’’ti takkayittha.

    આસનેનાતિ ‘‘ઇદમાસનં, એત્થ નિસીદાહી’’તિ એવં આસનેન નિમન્તનં નામ હોતિ, તથા ન કોચિ અકાસિ.

    Āsanenāti ‘‘idamāsanaṃ, ettha nisīdāhī’’ti evaṃ āsanena nimantanaṃ nāma hoti, tathā na koci akāsi.

    તતિયઇબ્ભવાદવણ્ણના

    Tatiyaibbhavādavaṇṇanā

    ૨૬૬. લટુકિકાતિ ખેત્તલેડ્ડૂનં અન્તરેનિવાસિની ખુદ્દકસકુણિકા. કુલાવકેતિ નિવાસનટ્ઠાને. કામલાપિનીતિ યદિચ્છકભાણિની, યં યં ઇચ્છતિ તં તં લપતિ, ન તં કોચિ હંસો વા કોઞ્ચો વા મોરો વા આગન્ત્વા ‘‘કિં ત્વં લપસી’તિ નિસેધેતિ. અભિસજ્જિતુન્તિ કોધવસેન લગ્ગિતું.

    266.Laṭukikāti khettaleḍḍūnaṃ antarenivāsinī khuddakasakuṇikā. Kulāvaketi nivāsanaṭṭhāne. Kāmalāpinīti yadicchakabhāṇinī, yaṃ yaṃ icchati taṃ taṃ lapati, na taṃ koci haṃso vā koñco vā moro vā āgantvā ‘‘kiṃ tvaṃ lapasī’ti nisedheti. Abhisajjitunti kodhavasena laggituṃ.

    એવં વુત્તે માણવો – ‘‘અયં સમણો ગોતમો અત્તનો ઞાતકે લટુકિકસદિસે કત્વા અમ્હે હંસકોઞ્ચમોરસદિસે કરોતિ, નિમ્માનો દાનિ જાતો’’તિ મઞ્ઞમાનો ઉત્તરિ ચત્તારો વણ્ણે દસ્સેતિ.

    Evaṃ vutte māṇavo – ‘‘ayaṃ samaṇo gotamo attano ñātake laṭukikasadise katvā amhe haṃsakoñcamorasadise karoti, nimmāno dāni jāto’’ti maññamāno uttari cattāro vaṇṇe dasseti.

    દાસિપુત્તવાદવણ્ણના

    Dāsiputtavādavaṇṇanā

    ૨૬૭. નિમ્માદેતીતિ નિમ્મદેતિ નિમ્માને કરોતિ. યંનૂનાહન્તિ યદિ પનાહં. ‘‘કણ્હાયનોહમસ્મિ, ભો ગોતમા’’તિ ઇદં કિર વચનં અમ્બટ્ઠો તિક્ખત્તું મહાસદ્દેન અવોચ. કસ્મા અવોચ? કિં અસુદ્ધભાવં ન જાનાતીતિ? આમ જાનાતિ. જાનન્તોપિ ભવપટિચ્છન્નમેતં કારણં, તં અનેન ન દિટ્ઠં. અપસ્સન્તો મહાસમણો કિં વક્ખતીતિ મઞ્ઞમાનો માનથદ્ધતાય અવોચ. માતાપેત્તિકન્તિ માતાપિતૂનં સન્તકં. નામગોત્તન્તિ પણ્ણત્તિવસેન નામં, પવેણીવસેન ગોત્તં. અનુસ્સરતોતિ અનુસ્સરન્તસ્સ કુલકોટિં સોધેન્તસ્સ. અય્યપુત્તાતિ સામિનો પુત્તા. દાસિપુત્તોતિ ઘરદાસિયાવ પુત્તો. તસ્મા યથા દાસેન સામિનો ઉપસઙ્કમિતબ્બા, એવં અનુપસઙ્કમન્તં તં દિસ્વા સક્યા અનુજગ્ઘિંસૂતિ દસ્સેતિ.

    267.Nimmādetīti nimmadeti nimmāne karoti. Yaṃnūnāhanti yadi panāhaṃ. ‘‘Kaṇhāyanohamasmi, bho gotamā’’ti idaṃ kira vacanaṃ ambaṭṭho tikkhattuṃ mahāsaddena avoca. Kasmā avoca? Kiṃ asuddhabhāvaṃ na jānātīti? Āma jānāti. Jānantopi bhavapaṭicchannametaṃ kāraṇaṃ, taṃ anena na diṭṭhaṃ. Apassanto mahāsamaṇo kiṃ vakkhatīti maññamāno mānathaddhatāya avoca. Mātāpettikanti mātāpitūnaṃ santakaṃ. Nāmagottanti paṇṇattivasena nāmaṃ, paveṇīvasena gottaṃ. Anussaratoti anussarantassa kulakoṭiṃ sodhentassa. Ayyaputtāti sāmino puttā. Dāsiputtoti gharadāsiyāva putto. Tasmā yathā dāsena sāmino upasaṅkamitabbā, evaṃ anupasaṅkamantaṃ taṃ disvā sakyā anujagghiṃsūti dasseti.

    ઇતો પરં તસ્સ દાસભાવં સક્યાનઞ્ચ સામિભાવં પકાસેત્વા અત્તનો ચ અમ્બટ્ઠસ્સ ચ કુલવંસં આહરન્તો સક્યા ખો પનાતિઆદિમાહ. તત્થ દહન્તીતિ ઠપેન્તિ, ઓક્કાકો નો પુબ્બપુરિસોતિ, એવં કરોન્તીતિ અત્થો. તસ્સ કિર રઞ્ઞો કથનકાલે ઉક્કા વિય મુખતો પભા નિચ્છરતિ, તસ્મા તં ‘‘ઓક્કાકો’’તિ સઞ્જાનિંસૂતિ. પબ્બાજેસીતિ નીહરિ.

    Ito paraṃ tassa dāsabhāvaṃ sakyānañca sāmibhāvaṃ pakāsetvā attano ca ambaṭṭhassa ca kulavaṃsaṃ āharanto sakyā kho panātiādimāha. Tattha dahantīti ṭhapenti, okkāko no pubbapurisoti, evaṃ karontīti attho. Tassa kira rañño kathanakāle ukkā viya mukhato pabhā niccharati, tasmā taṃ ‘‘okkāko’’ti sañjāniṃsūti. Pabbājesīti nīhari.

    ઇદાનિ તે નામવસેન દસ્સેન્તો – ‘‘ઓક્કામુખ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્રાયં અનુપુબ્બી કથા – પઠમકપ્પિકાનં કિર રઞ્ઞો મહાસમ્મતસ્સ રોજો નામ પુત્તો અહોસિ. રોજસ્સ વરરોજો, વરરોજસ્સ કલ્યાણો, કલ્યાણસ્સ વરકલ્યાણો, વરકલ્યાણસ્સ મન્ધાતા, મન્ધાતુસ્સ વરમન્ધાતા , વરમન્ધાતુસ્સ ઉપોસથો, ઉપોસથસ્સ વરો, વરસ્સ ઉપવરો, ઉપવરસ્સ મઘદેવો, મઘદેવસ્સ પરમ્પરાય ચતુરાસીતિખત્તિયસહસ્સાનિ અહેસું. તેસં પચ્છતો તયો ઓક્કાકવંસા અહેસું. તેસુ તતિયઓક્કાકસ્સ પઞ્ચ મહેસિયો અહેસું – હત્થા, ચિત્તા, જન્તુ, જાલિની, વિસાખાતિ. એકેકિસ્સા પઞ્ચપઞ્ચઇત્થિસતપરિવારા. સબ્બજેટ્ઠાય ચત્તારો પુત્તા – ઓક્કામુખો, કરકણ્ડુ, હત્થિનિકો, સિનિસૂરોતિ. પઞ્ચ ધીતરો – પિયા, સુપ્પિયા, આનન્દા, વિજિતા, વિજિતસેનાતિ. ઇતિ સા નવ પુત્તે વિજાયિત્વા કાલમકાસિ.

    Idāni te nāmavasena dassento – ‘‘okkāmukha’’ntiādimāha. Tatrāyaṃ anupubbī kathā – paṭhamakappikānaṃ kira rañño mahāsammatassa rojo nāma putto ahosi. Rojassa vararojo, vararojassa kalyāṇo, kalyāṇassa varakalyāṇo, varakalyāṇassa mandhātā, mandhātussa varamandhātā , varamandhātussa uposatho, uposathassa varo, varassa upavaro, upavarassa maghadevo, maghadevassa paramparāya caturāsītikhattiyasahassāni ahesuṃ. Tesaṃ pacchato tayo okkākavaṃsā ahesuṃ. Tesu tatiyaokkākassa pañca mahesiyo ahesuṃ – hatthā, cittā, jantu, jālinī, visākhāti. Ekekissā pañcapañcaitthisataparivārā. Sabbajeṭṭhāya cattāro puttā – okkāmukho, karakaṇḍu, hatthiniko, sinisūroti. Pañca dhītaro – piyā, suppiyā, ānandā, vijitā, vijitasenāti. Iti sā nava putte vijāyitvā kālamakāsi.

    અથ રાજા અઞ્ઞં દહરિં અભિરૂપં રાજધીતરં આનેત્વા અગ્ગમહેસિટ્ઠાને ઠપેસિ. સા જન્તું નામ પુત્તં વિજાયિ. અથ નં પઞ્ચમદિવસે અલઙ્કરિત્વા રઞ્ઞો દસ્સેસિ. રાજા તુટ્ઠો તસ્સા વરં અદાસિ. સા ઞાતકેહિ સદ્ધિં મન્તેત્વા પુત્તસ્સ રજ્જં યાચિ. રાજા – ‘‘નસ્સ, વસલિ, મમ પુત્તાનં અન્તરાયં ઇચ્છસી’’તિ તજ્જેસિ. સા પુનપ્પુનં રહો રાજાનં પરિતોસેત્વા – ‘‘મહારાજ, મુસાવાદો નામ ન વટ્ટતી’’તિઆદીનિ વત્વા યાચતિયેવ. અથ રાજા પુત્તે આમન્તેસિ – ‘‘અહં તાતા, તુમ્હાકં કનિટ્ઠં જન્તુકુમારં દિસ્વા તસ્સ માતુયા સહસા વરં અદાસિં , સા પુત્તસ્સ રજ્જં પરિણામેતું ઇચ્છતિ. તુમ્હે ઠપેત્વા મઙ્ગલહત્થિં મઙ્ગલઅસ્સં મઙ્ગલરથઞ્ચ યત્તકે ઇચ્છથ, તત્તકે હત્થિઅસ્સરથે ગહેત્વા ગચ્છથ. મમચ્ચયેન આગન્ત્વા રજ્જં કરેય્યાથા’’તિ, અટ્ઠહિ અમચ્ચેહિ સદ્ધિં ઉય્યોજેસિ.

    Atha rājā aññaṃ dahariṃ abhirūpaṃ rājadhītaraṃ ānetvā aggamahesiṭṭhāne ṭhapesi. Sā jantuṃ nāma puttaṃ vijāyi. Atha naṃ pañcamadivase alaṅkaritvā rañño dassesi. Rājā tuṭṭho tassā varaṃ adāsi. Sā ñātakehi saddhiṃ mantetvā puttassa rajjaṃ yāci. Rājā – ‘‘nassa, vasali, mama puttānaṃ antarāyaṃ icchasī’’ti tajjesi. Sā punappunaṃ raho rājānaṃ paritosetvā – ‘‘mahārāja, musāvādo nāma na vaṭṭatī’’tiādīni vatvā yācatiyeva. Atha rājā putte āmantesi – ‘‘ahaṃ tātā, tumhākaṃ kaniṭṭhaṃ jantukumāraṃ disvā tassa mātuyā sahasā varaṃ adāsiṃ , sā puttassa rajjaṃ pariṇāmetuṃ icchati. Tumhe ṭhapetvā maṅgalahatthiṃ maṅgalaassaṃ maṅgalarathañca yattake icchatha, tattake hatthiassarathe gahetvā gacchatha. Mamaccayena āgantvā rajjaṃ kareyyāthā’’ti, aṭṭhahi amaccehi saddhiṃ uyyojesi.

    તે નાનપ્પકારં રોદિત્વા કન્દિત્વા – ‘‘તાત, અમ્હાકં દોસં ખમથા’’તિ રાજાનઞ્ચેવ રાજોરોધે ચ ખમાપેત્વા, ‘‘મયમ્પિ ભાતૂહિ સદ્ધિં ગચ્છામા’’તિ રાજાનં આપુચ્છિત્વા નગરા નિક્ખન્તા ભગિનિયો આદાય ચતુરઙ્ગિનિયા સેનાય પરિવુતા નગરા નિક્ખમિંસુ. ‘‘કુમારા પિતુઅચ્ચયેન આગન્ત્વા રજ્જં કારેસ્સન્તિ, ગચ્છામ ને ઉપટ્ઠહામા’’તિ ચિન્તેત્વા બહૂ મનુસ્સા અનુબન્ધિંસુ. પઠમદિવસે યોજનમત્તા સેના અહોસિ, દુતિયે દ્વિયોજનમત્તા, તતિયે તિયોજનમત્તા. કુમારા મન્તયિંસુ – ‘‘મહા બલકાયો, સચે મયં કઞ્ચિ સામન્તરાજાનં મદ્દિત્વા જનપદં ગણ્હેય્યામ, સોપિ નો નપ્પસહેય્ય. કિં પરેસં પીળાય કતાય, મહા અયં જમ્બુદીપો, અરઞ્ઞે નગરં માપેસ્સામા’’તિ હિમવન્તાભિમુખા ગન્ત્વા નગરવત્થું પરિયેસિંસુ.

    Te nānappakāraṃ roditvā kanditvā – ‘‘tāta, amhākaṃ dosaṃ khamathā’’ti rājānañceva rājorodhe ca khamāpetvā, ‘‘mayampi bhātūhi saddhiṃ gacchāmā’’ti rājānaṃ āpucchitvā nagarā nikkhantā bhaginiyo ādāya caturaṅginiyā senāya parivutā nagarā nikkhamiṃsu. ‘‘Kumārā pituaccayena āgantvā rajjaṃ kāressanti, gacchāma ne upaṭṭhahāmā’’ti cintetvā bahū manussā anubandhiṃsu. Paṭhamadivase yojanamattā senā ahosi, dutiye dviyojanamattā, tatiye tiyojanamattā. Kumārā mantayiṃsu – ‘‘mahā balakāyo, sace mayaṃ kañci sāmantarājānaṃ madditvā janapadaṃ gaṇheyyāma, sopi no nappasaheyya. Kiṃ paresaṃ pīḷāya katāya, mahā ayaṃ jambudīpo, araññe nagaraṃ māpessāmā’’ti himavantābhimukhā gantvā nagaravatthuṃ pariyesiṃsu.

    તસ્મિઞ્ચ સમયે અમ્હાકં બોધિસત્તો બ્રાહ્મણમહાસાલકુલે નિબ્બત્તિત્વા કપિલબ્રાહ્મણો નામ હુત્વા નિક્ખમ્મ ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા હિમવન્તપસ્સે પોક્ખરણિયા તીરે સાકવનસણ્ડે પણ્ણસાલં માપેત્વા વસતિ. સો કિર ભુમ્મજાલં નામ વિજ્જં જાનાતિ, યાય ઉદ્ધં અસીતિહત્થે આકાસે, હેટ્ઠા ચ ભૂમિયમ્પિ ગુણદોસં પસ્સતિ. એતસ્મિં પદેસે તિણગુમ્બલતા દક્ખિણાવટ્ટા પાચીનાભિમુખા જાયન્તિ. સીહબ્યગ્ઘાદયો મિગસૂકરે સપ્પબિળારા ચ મણ્ડૂકમૂસિકે અનુબન્ધમાના તં પદેસં પત્વા ન સક્કોન્તિ તે અનુબન્ધિતું. તેહિ તે અઞ્ઞદત્થુ સન્તજ્જિતા નિવત્તન્તિયેવ. સો – ‘‘અયં પથવિયા અગ્ગપદેસો’’તિ ઞત્વા તત્થ અત્તનો પણ્ણસાલં માપેસિ.

    Tasmiñca samaye amhākaṃ bodhisatto brāhmaṇamahāsālakule nibbattitvā kapilabrāhmaṇo nāma hutvā nikkhamma isipabbajjaṃ pabbajitvā himavantapasse pokkharaṇiyā tīre sākavanasaṇḍe paṇṇasālaṃ māpetvā vasati. So kira bhummajālaṃ nāma vijjaṃ jānāti, yāya uddhaṃ asītihatthe ākāse, heṭṭhā ca bhūmiyampi guṇadosaṃ passati. Etasmiṃ padese tiṇagumbalatā dakkhiṇāvaṭṭā pācīnābhimukhā jāyanti. Sīhabyagghādayo migasūkare sappabiḷārā ca maṇḍūkamūsike anubandhamānā taṃ padesaṃ patvā na sakkonti te anubandhituṃ. Tehi te aññadatthu santajjitā nivattantiyeva. So – ‘‘ayaṃ pathaviyā aggapadeso’’ti ñatvā tattha attano paṇṇasālaṃ māpesi.

    અથ તે કુમારે નગરવત્થું પરિયેસમાને અત્તનો વસનોકાસં આગતે દિસ્વા પુચ્છિત્વા તં પવત્તિં ઞત્વા તેસુ અનુકમ્પં જનેત્વા અવોચ – ‘‘ઇમસ્મિં પણ્ણસાલટ્ઠાને માપિતં નગરં જમ્બુદીપે અગ્ગનગરં ભવિસ્સતિ. એત્થ જાતપુરિસેસુ એકેકો પુરિસસતમ્પિ પુરિસસહસ્સમ્પિ અભિભવિતું સક્ખિસ્સતિ. એત્થ નગરં માપેથ, પણ્ણસાલટ્ઠાને રઞ્ઞો ઘરં કરોથ. ઇમસ્મિઞ્હિ ઓકાસે ઠત્વા ચણ્ડાલપુત્તોપિ ચક્કવત્તિબલેન અતિસેય્યો’’તિ. નનુ, ભન્તે, અય્યસ્સ વસનોકાસોતિ? ‘‘મમ વસનોકાસો’’તિ મા ચિન્તયિત્થ. મય્હં એકપસ્સે પણ્ણસાલં કત્વા નગરં માપેત્વા કપિલવત્થુન્તિ નામં કરોથા’’તિ. તે તથા કત્વા તત્થ નિવાસં કપ્પેસું.

    Atha te kumāre nagaravatthuṃ pariyesamāne attano vasanokāsaṃ āgate disvā pucchitvā taṃ pavattiṃ ñatvā tesu anukampaṃ janetvā avoca – ‘‘imasmiṃ paṇṇasālaṭṭhāne māpitaṃ nagaraṃ jambudīpe agganagaraṃ bhavissati. Ettha jātapurisesu ekeko purisasatampi purisasahassampi abhibhavituṃ sakkhissati. Ettha nagaraṃ māpetha, paṇṇasālaṭṭhāne rañño gharaṃ karotha. Imasmiñhi okāse ṭhatvā caṇḍālaputtopi cakkavattibalena atiseyyo’’ti. Nanu, bhante, ayyassa vasanokāsoti? ‘‘Mama vasanokāso’’ti mā cintayittha. Mayhaṃ ekapasse paṇṇasālaṃ katvā nagaraṃ māpetvā kapilavatthunti nāmaṃ karothā’’ti. Te tathā katvā tattha nivāsaṃ kappesuṃ.

    અથામચ્ચા – ‘‘ઇમે દારકા વયપ્પત્તા, સચે નેસં પિતા સન્તિકે ભવેય્ય, સો આવાહવિવાહં કરેય્ય. ઇદાનિ પન અમ્હાકં ભારો’’તિ ચિન્તેત્વા કુમારેહિ સદ્ધિં મન્તયિંસુ. કુમારા અમ્હાકં સદિસા ખત્તિયધીતરો નામ ન પસ્સામ, નાપિ ભગિનીનં સદિસે ખત્તિયકુમારકે, અસદિસસંયોગે ચ નો ઉપ્પન્ના પુત્તા માતિતો વા પિતિતો વા અપરિસુદ્ધા જાતિસમ્ભેદં પાપુણિસ્સન્તિ. તસ્મા મયં ભગિનીહિયેવ સદ્ધિં સંવાસં રોચેમાતિ. તે જાતિસમ્ભેદભયેન જેટ્ઠકભગિનિં માતુટ્ઠાને ઠપેત્વા અવસેસાહિ સંવાસં કપ્પેસું.

    Athāmaccā – ‘‘ime dārakā vayappattā, sace nesaṃ pitā santike bhaveyya, so āvāhavivāhaṃ kareyya. Idāni pana amhākaṃ bhāro’’ti cintetvā kumārehi saddhiṃ mantayiṃsu. Kumārā amhākaṃ sadisā khattiyadhītaro nāma na passāma, nāpi bhaginīnaṃ sadise khattiyakumārake, asadisasaṃyoge ca no uppannā puttā mātito vā pitito vā aparisuddhā jātisambhedaṃ pāpuṇissanti. Tasmā mayaṃ bhaginīhiyeva saddhiṃ saṃvāsaṃ rocemāti. Te jātisambhedabhayena jeṭṭhakabhaginiṃ mātuṭṭhāne ṭhapetvā avasesāhi saṃvāsaṃ kappesuṃ.

    તેસં પુત્તેહિ ચ ધીતાહિ ચ વડ્ઢમાનાનં અપરેન સમયેન જેટ્ઠકભગિનિયા કુટ્ઠરોગો ઉદપાદિ, કોવિળારપુપ્ફસદિસાનિ ગત્તાનિ અહેસું. રાજકુમારા ઇમાય સદ્ધિં એકતો નિસજ્જટ્ઠાનભોજનાદીનિ કરોન્તાનમ્પિ ઉપરિ અયં રોગો સઙ્કમતીતિ ચિન્તેત્વા એકદિવસં ઉય્યાનકીળં ગચ્છન્તા વિય તં યાને આરોપેત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા ભૂમિયં પોક્ખરણિં ખણાપેત્વા તત્થ ખાદનીયભોજનીયેન સદ્ધિં તં પક્ખિપિત્વા ઘરસઙ્ખેપેન ઉપરિ પદરં પટિચ્છાદેત્વા પંસું દત્વા પક્કમિંસુ.

    Tesaṃ puttehi ca dhītāhi ca vaḍḍhamānānaṃ aparena samayena jeṭṭhakabhaginiyā kuṭṭharogo udapādi, koviḷārapupphasadisāni gattāni ahesuṃ. Rājakumārā imāya saddhiṃ ekato nisajjaṭṭhānabhojanādīni karontānampi upari ayaṃ rogo saṅkamatīti cintetvā ekadivasaṃ uyyānakīḷaṃ gacchantā viya taṃ yāne āropetvā araññaṃ pavisitvā bhūmiyaṃ pokkharaṇiṃ khaṇāpetvā tattha khādanīyabhojanīyena saddhiṃ taṃ pakkhipitvā gharasaṅkhepena upari padaraṃ paṭicchādetvā paṃsuṃ datvā pakkamiṃsu.

    તેન ચ સમયેન રામો નામ બારાણસિરાજા કુટ્ઠરોગો નાટકિત્થીહિ ચ ઓરોધેહિ ચ જિગુચ્છિયમાનો તેન સંવેગેન જેટ્ઠપુત્તસ્સ રજ્જં દત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા તત્થ પણ્ણસાલં માપેત્વા મૂલફલાનિ પરિભુઞ્જન્તો નચિરસ્સેવ અરોગો સુવણ્ણવણ્ણો હુત્વા ઇતો ચિતો ચ વિચરન્તો મહન્તં સુસિરરુક્ખં દિસ્વા તસ્સબ્ભન્તરે સોળસહત્થપ્પમાણં ઓકાસં સોધેત્વા દ્વારઞ્ચ વાતપાનઞ્ચ યોજેત્વા નિસ્સેણિં બન્ધિત્વા તત્થ વાસં કપ્પેસિ. સો અઙ્ગારકટાહે અગ્ગિં કત્વા રત્તિં મિગસૂકરાદીનં સદ્દે સુણન્તો સયતિ. સો – ‘‘અસુકસ્મિં પદેસે સીહો સદ્દમકાસિ, અસુકસ્મિં બ્યગ્ઘો’’તિ સલ્લક્ખેત્વા પભાતે તત્થ ગન્ત્વા વિઘાસમંસં આદાય પચિત્વા ખાદતિ.

    Tena ca samayena rāmo nāma bārāṇasirājā kuṭṭharogo nāṭakitthīhi ca orodhehi ca jigucchiyamāno tena saṃvegena jeṭṭhaputtassa rajjaṃ datvā araññaṃ pavisitvā tattha paṇṇasālaṃ māpetvā mūlaphalāni paribhuñjanto nacirasseva arogo suvaṇṇavaṇṇo hutvā ito cito ca vicaranto mahantaṃ susirarukkhaṃ disvā tassabbhantare soḷasahatthappamāṇaṃ okāsaṃ sodhetvā dvārañca vātapānañca yojetvā nisseṇiṃ bandhitvā tattha vāsaṃ kappesi. So aṅgārakaṭāhe aggiṃ katvā rattiṃ migasūkarādīnaṃ sadde suṇanto sayati. So – ‘‘asukasmiṃ padese sīho saddamakāsi, asukasmiṃ byaggho’’ti sallakkhetvā pabhāte tattha gantvā vighāsamaṃsaṃ ādāya pacitvā khādati.

    અથેકદિવસં તસ્મિં પચ્ચૂસસમયે અગ્ગિં જાલેત્વા નિસિન્ને રાજધીતાય સરીરગન્ધેન આગન્ત્વા બ્યગ્ઘો તસ્મિં પદેસે પંસું વિયૂહન્તો પદરે વિવરમકાસિ, તેન ચ વિવરેન સા બ્યગ્ઘં દિસ્વા ભીતા વિસ્સરમકાસિ. સો તં સદ્દં સુત્વા – ‘‘ઇત્થિસદ્દો એસો’’તિ ચ સલ્લક્ખેત્વા પાતોવ તત્થ ગન્ત્વા – ‘‘કો એત્થા’’તિ આહ. માતુગામો સામીતિ. કિં જાતિકાસીતિ? ઓક્કાકમહારાજસ્સ ધીતા સામીતિ. નિક્ખમાતિ? ન સક્કા સામીતિ. કિં કારણાતિ? છવિરોગો મે અત્થીતિ. સો સબ્બં પવત્તિં પુચ્છિત્વા ખત્તિયમાનેન અનિક્ખમન્તિં – ‘‘અહમ્પિ ખત્તિયો’’તિ અત્તનો ખત્તિયભાવં જાનાપેત્વા નિસ્સેણિં દત્વા ઉદ્ધરિત્વા અત્તનો વસનોકાસં નેત્વા સયં પરિભુત્તભેસજ્જાનિયેવ દત્વા નચિરસ્સેવ અરોગં સુવણ્ણવણ્ણં કત્વા તાય સદ્ધિં સંવાસં કપ્પેસિ. સા પઠમસંવાસેનેવ ગબ્ભં ગણ્હિત્વા દ્વે પુત્તે વિજાયિ, પુનપિ દ્વેતિ, એવં સોળસક્ખત્તુમ્પિ વિજાયિ. એવં દ્વત્તિંસ ભાતરો અહેસું. તે અનુપુબ્બેન વુડ્ઢિપ્પત્તે પિતા સબ્બસિપ્પાનિ સિક્ખાપેસિ.

    Athekadivasaṃ tasmiṃ paccūsasamaye aggiṃ jāletvā nisinne rājadhītāya sarīragandhena āgantvā byaggho tasmiṃ padese paṃsuṃ viyūhanto padare vivaramakāsi, tena ca vivarena sā byagghaṃ disvā bhītā vissaramakāsi. So taṃ saddaṃ sutvā – ‘‘itthisaddo eso’’ti ca sallakkhetvā pātova tattha gantvā – ‘‘ko etthā’’ti āha. Mātugāmo sāmīti. Kiṃ jātikāsīti? Okkākamahārājassa dhītā sāmīti. Nikkhamāti? Na sakkā sāmīti. Kiṃ kāraṇāti? Chavirogo me atthīti. So sabbaṃ pavattiṃ pucchitvā khattiyamānena anikkhamantiṃ – ‘‘ahampi khattiyo’’ti attano khattiyabhāvaṃ jānāpetvā nisseṇiṃ datvā uddharitvā attano vasanokāsaṃ netvā sayaṃ paribhuttabhesajjāniyeva datvā nacirasseva arogaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ katvā tāya saddhiṃ saṃvāsaṃ kappesi. Sā paṭhamasaṃvāseneva gabbhaṃ gaṇhitvā dve putte vijāyi, punapi dveti, evaṃ soḷasakkhattumpi vijāyi. Evaṃ dvattiṃsa bhātaro ahesuṃ. Te anupubbena vuḍḍhippatte pitā sabbasippāni sikkhāpesi.

    અથેકદિવસં એકો રામરઞ્ઞો નગરવાસી વનચરકો પબ્બતે રતનાનિ ગવેસન્તો રાજાનં દિસ્વા સઞ્જાનિત્વા આહ – ‘‘જાનામહં, દેવ, તુમ્હે’’તિ. તતો નં રાજા સબ્બં પવત્તિં પુચ્છિ. તસ્મિંયેવ ચ ખણે તે દારકા આગમિંસુ. સો તે દિસ્વા – ‘‘કે ઇમે’’તિ આહ. ‘‘પુત્તા મે’’તિ ચ વુત્તે તેસં માતિકવંસં પુચ્છિત્વા – ‘‘લદ્ધં દાનિ મે પાભત’’ન્તિ નગરં ગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ. સો ‘પિતરં આનયિસ્સામી’તિ ચતુરઙ્ગિનિયા સેનાય તત્થ ગન્ત્વા પિતરં વન્દિત્વા – ‘‘રજ્જં, દેવ, સમ્પટિચ્છા’’તિ યાચિ. સો – ‘‘અલં, તાત, ન તત્થ ગચ્છામિ, ઇધેવ મે ઇમં રુક્ખં અપનેત્વા નગરં માપેહી’’તિ આહ. સો તથા કત્વા તસ્સ નગરસ્સ કોલરુક્ખં અપનેત્વા કતત્તા કોલનગરન્તિ ચ બ્યગ્ઘપથે કતત્તા બ્યગ્ઘપથન્તિ ચાતિ દ્વે નામાનિ આરોપેત્વા પિતરં વન્દિત્વા અત્તનો નગરં અગમાસિ.

    Athekadivasaṃ eko rāmarañño nagaravāsī vanacarako pabbate ratanāni gavesanto rājānaṃ disvā sañjānitvā āha – ‘‘jānāmahaṃ, deva, tumhe’’ti. Tato naṃ rājā sabbaṃ pavattiṃ pucchi. Tasmiṃyeva ca khaṇe te dārakā āgamiṃsu. So te disvā – ‘‘ke ime’’ti āha. ‘‘Puttā me’’ti ca vutte tesaṃ mātikavaṃsaṃ pucchitvā – ‘‘laddhaṃ dāni me pābhata’’nti nagaraṃ gantvā rañño ārocesi. So ‘pitaraṃ ānayissāmī’ti caturaṅginiyā senāya tattha gantvā pitaraṃ vanditvā – ‘‘rajjaṃ, deva, sampaṭicchā’’ti yāci. So – ‘‘alaṃ, tāta, na tattha gacchāmi, idheva me imaṃ rukkhaṃ apanetvā nagaraṃ māpehī’’ti āha. So tathā katvā tassa nagarassa kolarukkhaṃ apanetvā katattā kolanagaranti ca byagghapathe katattā byagghapathanti cāti dve nāmāni āropetvā pitaraṃ vanditvā attano nagaraṃ agamāsi.

    તતો વયપ્પત્તે કુમારે માતા આહ – ‘‘તાતા, તુમ્હાકં કપિલવત્થુવાસિનો સક્યા માતુલા સન્તિ. માતુલધીતાનં પન વો એવરૂપં નામ કેસગ્ગહણં હોતિ, એવરૂપં દુસ્સગહણં. યદા તા ન્હાનતિત્થં આગચ્છન્તિ, તદા ગન્ત્વા યસ્સ યા રુચ્ચતિ, સો તં ગણ્હતૂ’’તિ. તે તથેવ ગન્ત્વા તાસુ ન્હત્વા સીસં સુક્ખાપયમાનાસુ યં યં ઇચ્છિંસુ, તં તં ગહેત્વા નામં સાવેત્વા અગમિંસુ. સક્યરાજાનો સુત્વા ‘‘હોતુ, ભણે, અમ્હાકં ઞાતકા એવ તે’’તિ તુણ્હી અહેસું. અયં સક્યકોલિયાનં ઉપ્પત્તિ. એવં તેસં સક્યકોલિયાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં આવાહવિવાહં કરોન્તાનં યાવ બુદ્ધકાલા અનુપચ્છિન્નોવ વંસો આગતો. તત્થ ભગવા સક્યવંસં દસ્સેતું – ‘‘તે રટ્ઠસ્મા પબ્બાજિતા હિમવન્તપસ્સે પોક્ખરણિયા તીરે’’તિઆદિમાહ. તત્થ સમ્મન્તીતિ વસન્તિ. સક્યા વત ભોતિ રટ્ઠસ્મા પબ્બાજિતા અરઞ્ઞે વસન્તાપિ જાતિસમ્ભેદમકત્વા કુલવંસં અનુરક્ખિતું સક્યા, સમત્થા, પટિબલાતિ અત્થો. તદગ્ગેતિ તં અગ્ગં કત્વા, તતો પટ્ઠાયાતિ અત્થો. સો ચ નેસં પુબ્બપુરિસોતિ સો ઓક્કાકો રાજા એતેસં પુબ્બપુરિસો. નત્થિ એતેસં ગહપતિવંસેન સમ્ભેદમત્તમ્પીતિ.

    Tato vayappatte kumāre mātā āha – ‘‘tātā, tumhākaṃ kapilavatthuvāsino sakyā mātulā santi. Mātuladhītānaṃ pana vo evarūpaṃ nāma kesaggahaṇaṃ hoti, evarūpaṃ dussagahaṇaṃ. Yadā tā nhānatitthaṃ āgacchanti, tadā gantvā yassa yā ruccati, so taṃ gaṇhatū’’ti. Te tatheva gantvā tāsu nhatvā sīsaṃ sukkhāpayamānāsu yaṃ yaṃ icchiṃsu, taṃ taṃ gahetvā nāmaṃ sāvetvā agamiṃsu. Sakyarājāno sutvā ‘‘hotu, bhaṇe, amhākaṃ ñātakā eva te’’ti tuṇhī ahesuṃ. Ayaṃ sakyakoliyānaṃ uppatti. Evaṃ tesaṃ sakyakoliyānaṃ aññamaññaṃ āvāhavivāhaṃ karontānaṃ yāva buddhakālā anupacchinnova vaṃso āgato. Tattha bhagavā sakyavaṃsaṃ dassetuṃ – ‘‘te raṭṭhasmā pabbājitā himavantapasse pokkharaṇiyā tīre’’tiādimāha. Tattha sammantīti vasanti. Sakyā vata bhoti raṭṭhasmā pabbājitā araññe vasantāpi jātisambhedamakatvā kulavaṃsaṃ anurakkhituṃ sakyā, samatthā, paṭibalāti attho. Tadaggeti taṃ aggaṃ katvā, tato paṭṭhāyāti attho. So ca nesaṃ pubbapurisoti so okkāko rājā etesaṃ pubbapuriso. Natthi etesaṃ gahapativaṃsena sambhedamattampīti.

    એવં સક્યવંસં પકાસેત્વા ઇદાનિ અમ્બટ્ઠવંસં પકાસેન્તો – ‘‘રઞ્ઞો ખો પના’’તિઆદિમાહ. કણ્હં નામ જનેસીતિ કાળવણ્ણં અન્તોકુચ્છિયંયેવ સઞ્જાતદન્તં પરૂળ્હમસ્સુદાઠિકં પુત્તં વિજાયિ. પબ્યાહાસીતિ યક્ખો જાતોતિ ભયેન પલાયિત્વા દ્વારં પિધાય ઠિતેસુ ઘરમાનુસકેસુ ઇતો ચિતો ચ વિચરન્તો ધોવથ મન્તિઆદીનિ વદન્તો ઉચ્ચાસદ્દમકાસિ.

    Evaṃ sakyavaṃsaṃ pakāsetvā idāni ambaṭṭhavaṃsaṃ pakāsento – ‘‘rañño kho panā’’tiādimāha. Kaṇhaṃnāma janesīti kāḷavaṇṇaṃ antokucchiyaṃyeva sañjātadantaṃ parūḷhamassudāṭhikaṃ puttaṃ vijāyi. Pabyāhāsīti yakkho jātoti bhayena palāyitvā dvāraṃ pidhāya ṭhitesu gharamānusakesu ito cito ca vicaranto dhovatha mantiādīni vadanto uccāsaddamakāsi.

    ૨૬૮. તે માણવકા ભગવન્તં એતદવોચુન્તિ અત્તનો ઉપારમ્ભમોચનત્થાય – ‘‘એતં મા ભવ’’ન્તિઆદિવચનં અવોચું. તેસં કિર એતદહોસિ – ‘‘અમ્બટ્ઠો અમ્હાકં આચરિયસ્સ જેટ્ઠન્તેવાસી, સચે મયં એવરૂપે ઠાને એકદ્વેવચનમત્તમ્પિ ન વક્ખામ, અયં નો આચરિયસ્સ સન્તિકે અમ્હે પરિભિન્દિસ્સતી’’તિ ઉપારમ્ભમોચનત્થં એવં અવોચું. ચિત્તેન પનસ્સ નિમ્મદભાવં આકઙ્ખન્તિ. અયં કિર માનનિસ્સિતત્તા તેસમ્પિ અપ્પિયોવ. કલ્યાણવાક્કરણોતિ મધુરવચનો. અસ્મિં વચનેતિ અત્તના ઉગ્ગહિતે વેદત્તયવચને. પટિમન્તેતુન્તિ પુચ્છિતં પઞ્હં પટિકથેતું, વિસ્સજ્જેતુન્તિ અત્થો. એતસ્મિં વા દાસિપુત્તવચને. પટિમન્તેતુન્તિ ઉત્તરં કથેતું.

    268.Temāṇavakā bhagavantaṃ etadavocunti attano upārambhamocanatthāya – ‘‘etaṃ mā bhava’’ntiādivacanaṃ avocuṃ. Tesaṃ kira etadahosi – ‘‘ambaṭṭho amhākaṃ ācariyassa jeṭṭhantevāsī, sace mayaṃ evarūpe ṭhāne ekadvevacanamattampi na vakkhāma, ayaṃ no ācariyassa santike amhe paribhindissatī’’ti upārambhamocanatthaṃ evaṃ avocuṃ. Cittena panassa nimmadabhāvaṃ ākaṅkhanti. Ayaṃ kira mānanissitattā tesampi appiyova. Kalyāṇavākkaraṇoti madhuravacano. Asmiṃ vacaneti attanā uggahite vedattayavacane. Paṭimantetunti pucchitaṃ pañhaṃ paṭikathetuṃ, vissajjetunti attho. Etasmiṃ vā dāsiputtavacane. Paṭimantetunti uttaraṃ kathetuṃ.

    ૨૬૯. અથ ખો ભગવાતિ અથ ખો ભગવા – ‘‘સચે ઇમે માણવકા એત્થ નિસિન્ના એવં ઉચ્ચાસદ્દં કરિસ્સન્તિ, અયં કથા પરિયોસાનં ન ગમિસ્સતિ. હન્દ, ને નિસ્સદ્દે કત્વા અમ્બટ્ઠેનેવ સદ્ધિં કથેમી’’તિ તે માણવકે એતદવોચ. તત્થ મન્તવ્હોતિ મન્તયથ. મયા સદ્ધિં પટિમન્તેતૂતિ મયા સહ કથેતુ. એવં વુત્તે માણવકા ચિન્તયિંસુ – ‘‘અમ્બટ્ઠો તાવ દાસિપુત્તોસીતિ વુત્તે પુન સીસં ઉક્ખિપિતું નાસક્ખિ. અયં ખો જાતિ નામ દુજ્જાના, સચે અઞ્ઞમ્પિ કિઞ્ચિ સમણો ગોતમો ‘ત્વં દાસો’તિ વક્ખતિ, કો તેન સદ્ધિં અડ્ડં કરિસ્સતિ. અમ્બટ્ઠો અત્તના બદ્ધં પુટકં અત્તનાવ મોચેતૂ’’તિ અત્તાનં પરિમોચેત્વા તસ્સેવ ઉપરિ ખિપન્તા – ‘‘સુજાતો ચ ભો ગોતમા’’તિઆદિમાહંસુ.

    269.Atha kho bhagavāti atha kho bhagavā – ‘‘sace ime māṇavakā ettha nisinnā evaṃ uccāsaddaṃ karissanti, ayaṃ kathā pariyosānaṃ na gamissati. Handa, ne nissadde katvā ambaṭṭheneva saddhiṃ kathemī’’ti te māṇavake etadavoca. Tattha mantavhoti mantayatha. Mayā saddhiṃ paṭimantetūti mayā saha kathetu. Evaṃ vutte māṇavakā cintayiṃsu – ‘‘ambaṭṭho tāva dāsiputtosīti vutte puna sīsaṃ ukkhipituṃ nāsakkhi. Ayaṃ kho jāti nāma dujjānā, sace aññampi kiñci samaṇo gotamo ‘tvaṃ dāso’ti vakkhati, ko tena saddhiṃ aḍḍaṃ karissati. Ambaṭṭho attanā baddhaṃ puṭakaṃ attanāva mocetū’’ti attānaṃ parimocetvā tasseva upari khipantā – ‘‘sujāto ca bho gotamā’’tiādimāhaṃsu.

    ૨૭૦. સહધમ્મિકોતિ સહેતુકો સકારણો. અકામા બ્યાકાતબ્બોતિ અત્તના અનિચ્છન્તેનપિ બ્યાકરિતબ્બો, અવસ્સં વિસ્સજ્જેતબ્બોતિ અત્થો. અઞ્ઞેન વા અઞ્ઞં પટિચરિસ્સસીતિ અઞ્ઞેન વચનેન અઞ્ઞં વચનં પટિચરિસ્સસિ અજ્ઝોત્થરિસ્સસિ, પટિચ્છાદેસ્સસીતિ અત્થો. યો હિ ‘‘કિં ગોત્તો ત્વ’’ન્તિ એવં પુટ્ઠો – ‘‘અહં તયો વેદે જાનામી’’તિઆદીનિ વદતિ, અયં અઞ્ઞેન અઞ્ઞં પટિચરતિ નામ. પક્કમિસ્સસિ વાતિ પુચ્છિતં પઞ્હં જાનન્તોવ અકથેતુકામતાય ઉટ્ઠાયાસના પક્કમિસ્સસિ વા.

    270.Sahadhammikoti sahetuko sakāraṇo. Akāmā byākātabboti attanā anicchantenapi byākaritabbo, avassaṃ vissajjetabboti attho. Aññenavā aññaṃ paṭicarissasīti aññena vacanena aññaṃ vacanaṃ paṭicarissasi ajjhottharissasi, paṭicchādessasīti attho. Yo hi ‘‘kiṃ gotto tva’’nti evaṃ puṭṭho – ‘‘ahaṃ tayo vede jānāmī’’tiādīni vadati, ayaṃ aññena aññaṃ paṭicarati nāma. Pakkamissasi vāti pucchitaṃ pañhaṃ jānantova akathetukāmatāya uṭṭhāyāsanā pakkamissasi vā.

    તુણ્હી અહોસીતિ સમણો ગોતમો મં સામંયેવ દાસિપુત્તભાવં કથાપેતુકામો, સામં કથિતે ચ દાસો નામ જાતોયેવ હોતિ. અયં પન દ્વતિક્ખત્તું ચોદેત્વા તુણ્હી ભવિસ્સતિ, તતો અહં પરિવત્તિત્વા પક્કમિસ્સામીતિ ચિન્તેત્વા તુણ્હી અહોસિ.

    Tuṇhīahosīti samaṇo gotamo maṃ sāmaṃyeva dāsiputtabhāvaṃ kathāpetukāmo, sāmaṃ kathite ca dāso nāma jātoyeva hoti. Ayaṃ pana dvatikkhattuṃ codetvā tuṇhī bhavissati, tato ahaṃ parivattitvā pakkamissāmīti cintetvā tuṇhī ahosi.

    ૨૭૧. વજિરં પાણિમ્હિ અસ્સાતિ વજિરપાણિ. યક્ખોતિ ન યો વા સો વા યક્ખો, સક્કો દેવરાજાતિ વેદિતબ્બો. આદિત્તન્તિ અગ્ગિવણ્ણં. સમ્પજ્જલિતન્તિ સુટ્ઠુ પજ્જલિતં. સજોતિભૂતન્તિ સમન્તતો જોતિભૂતં, એકગ્ગિજાલભૂતન્તિ અત્થો. ઠિતો હોતીતિ મહન્તં સીસં, કન્દલમકુળસદિસા દાઠા ભયાનકાનિ અક્ખિનાસાદીનિ એવં વિરૂપરૂપં માપેત્વા ઠિતો.

    271. Vajiraṃ pāṇimhi assāti vajirapāṇi. Yakkhoti na yo vā so vā yakkho, sakko devarājāti veditabbo. Ādittanti aggivaṇṇaṃ. Sampajjalitanti suṭṭhu pajjalitaṃ. Sajotibhūtanti samantato jotibhūtaṃ, ekaggijālabhūtanti attho. Ṭhito hotīti mahantaṃ sīsaṃ, kandalamakuḷasadisā dāṭhā bhayānakāni akkhināsādīni evaṃ virūparūpaṃ māpetvā ṭhito.

    કસ્મા પનેસ આગતોતિ? દિટ્ઠિવિસ્સજ્જાપનત્થં. અપિ ચ – ‘‘અહઞ્ચેવ ખો પન ધમ્મં દેસેય્યં, પરે ચ મે ન આજાનેય્યુ’’ન્તિ એવં ધમ્મદેસનાય અપ્પોસ્સુક્કભાવં આપન્ને ભગવતિ સક્કો મહાબ્રહ્મુના સદ્ધિં આગન્ત્વા – ‘‘ભગવા ધમ્મં દેસેથ, તુમ્હાકં આણાય અવત્તમાને મયં વત્તાપેસ્સામ, તુમ્હાકં ધમ્મચક્કં હોતુ, અમ્હાકં આણાચક્ક’’ન્તિ પટિઞ્ઞં અકાસિ. તસ્મા – ‘‘અજ્જ અમ્બટ્ઠં તાસેત્વા પઞ્હં વિસ્સજ્જાપેસ્સામી’’તિ આગતો.

    Kasmā panesa āgatoti? Diṭṭhivissajjāpanatthaṃ. Api ca – ‘‘ahañceva kho pana dhammaṃ deseyyaṃ, pare ca me na ājāneyyu’’nti evaṃ dhammadesanāya appossukkabhāvaṃ āpanne bhagavati sakko mahābrahmunā saddhiṃ āgantvā – ‘‘bhagavā dhammaṃ desetha, tumhākaṃ āṇāya avattamāne mayaṃ vattāpessāma, tumhākaṃ dhammacakkaṃ hotu, amhākaṃ āṇācakka’’nti paṭiññaṃ akāsi. Tasmā – ‘‘ajja ambaṭṭhaṃ tāsetvā pañhaṃ vissajjāpessāmī’’ti āgato.

    ભગવા ચેવ પસ્સતિ અમ્બટ્ઠો ચાતિ યદિ હિ તં અઞ્ઞેપિ પસ્સેય્યું, તં કારણં અગરુ અસ્સ, ‘‘અયં સમણો ગોતમો અમ્બટ્ઠં અત્તનો વાદે અનોતરન્તં ઞત્વા યક્ખં આવાહેત્વા દસ્સેસિ, તતો અમ્બટ્ઠો ભયેન કથેસી’’તિ વદેય્યું. તસ્મા ભગવા ચેવ પસ્સતિ અમ્બટ્ઠો ચ. તસ્સ તં દિસ્વાવ સકલસરીરતો સેદા મુચ્ચિંસુ. અન્તોકુચ્છિ વિપરિવત્તમાના મહારવં વિરવિ . સો ‘‘અઞ્ઞેપિ નુ ખો પસ્સન્તી’’તિ ઓલોકેન્તો કસ્સચિ લોમહંસમત્તમ્પિ નાદ્દસ. તતો – ‘‘ઇદં ભયં મમેવ ઉપ્પન્નં, સચાહં યક્ખોતિ વક્ખામિ, ‘કિં તવમેવ અક્ખીનિ અત્થિ, ત્વમેવ યક્ખં પસ્સસિ, પઠમં યક્ખં અદિસ્વા સમણેન ગોતમેન વાદસઙ્ઘટ્ટે પક્ખિત્તોવ યક્ખં પસ્સસી’તિ વદેય્યુ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ‘‘ન દાનિ મે ઇધ અઞ્ઞં પટિસરણં અત્થિ, અઞ્ઞત્ર સમણા ગોતમા’’તિ મઞ્ઞમાનો અથ ખો અમ્બટ્ઠો માણવો…પે॰… ભગવન્તં એતદવોચ.

    Bhagavā ceva passati ambaṭṭho cāti yadi hi taṃ aññepi passeyyuṃ, taṃ kāraṇaṃ agaru assa, ‘‘ayaṃ samaṇo gotamo ambaṭṭhaṃ attano vāde anotarantaṃ ñatvā yakkhaṃ āvāhetvā dassesi, tato ambaṭṭho bhayena kathesī’’ti vadeyyuṃ. Tasmā bhagavā ceva passati ambaṭṭho ca. Tassa taṃ disvāva sakalasarīrato sedā mucciṃsu. Antokucchi viparivattamānā mahāravaṃ viravi . So ‘‘aññepi nu kho passantī’’ti olokento kassaci lomahaṃsamattampi nāddasa. Tato – ‘‘idaṃ bhayaṃ mameva uppannaṃ, sacāhaṃ yakkhoti vakkhāmi, ‘kiṃ tavameva akkhīni atthi, tvameva yakkhaṃ passasi, paṭhamaṃ yakkhaṃ adisvā samaṇena gotamena vādasaṅghaṭṭe pakkhittova yakkhaṃ passasī’ti vadeyyu’’nti cintetvā ‘‘na dāni me idha aññaṃ paṭisaraṇaṃ atthi, aññatra samaṇā gotamā’’ti maññamāno atha kho ambaṭṭho māṇavo…pe… bhagavantaṃ etadavoca.

    ૨૭૨. તાણં ગવેસીતિ તાણં ગવેસમાનો. લેણં ગવેસીતિ લેણં ગવેસમાનો. સરણં ગવેસીતિ સરણં ગવેસમાનો. એત્થ ચ તાયતિ રક્ખતીતિ તાણં. નિલીયન્તિ એત્થાતિ લેણં. સરતીતિ સરણં, ભયં હિંસતિ, વિદ્ધંસેતીતિ અત્થો. ઉપનિસીદિત્વાતિ ઉપગમ્મ હેટ્ઠાસને નિસીદિત્વા. બ્રવિતૂતિ વદતુ.

    272.Tāṇaṃ gavesīti tāṇaṃ gavesamāno. Leṇaṃ gavesīti leṇaṃ gavesamāno. Saraṇaṃ gavesīti saraṇaṃ gavesamāno. Ettha ca tāyati rakkhatīti tāṇaṃ. Nilīyanti etthāti leṇaṃ. Saratīti saraṇaṃ, bhayaṃ hiṃsati, viddhaṃsetīti attho. Upanisīditvāti upagamma heṭṭhāsane nisīditvā. Bravitūti vadatu.

    અમ્બટ્ઠવંસકથા

    Ambaṭṭhavaṃsakathā

    ૨૭૩-૨૭૪. દક્ખિણજનપદન્તિ દક્ખિણાપથોતિ પાકટં. ગઙ્ગાય દક્ખિણતો પાકટજનપદં. તદા કિર દક્ખિણાપથે બહૂ બ્રાહ્મણતાપસા હોન્તિ, સો તત્થ ગન્ત્વા એકં તાપસં વત્તપટિપત્તિયા આરાધેસિ. સો તસ્સ ઉપકારં દિસ્વા આહ – ‘‘અમ્ભો, પુરિસ, મન્તં તે દેમિ, યં ઇચ્છસિ, તં મન્તં ગણ્હાહી’’તિ. સો આહ – ‘‘ન મે આચરિય, અઞ્ઞેન મન્તેન, કિચ્ચં અત્થિ, યસ્સાનુભાવેન આવુધં ન પરિવત્તતિ, તં મે મન્તં દેહી’’તિ. સો – ‘‘ભદ્રં, ભો’’તિ તસ્સ ધનુઅગમનીયં અમ્બટ્ઠં નામ વિજ્જં અદાસિ, સો તં વિજ્જં ગહેત્વા તત્થેવ વીમંસિત્વા – ‘‘ઇદાનિ મે મનોરથં પૂરેસ્સામી’’તિ ઇસિવેસં ગહેત્વા ઓક્કાકસ્સ સન્તિકં ગતો. તેન વુત્તં – ‘‘દક્ખિણજનપદં ગન્ત્વા બ્રહ્મમન્તે અધીયિત્વા રાજાનં ઓક્કાકં ઉપસઙ્કમિત્વા’’તિ.

    273-274.Dakkhiṇajanapadanti dakkhiṇāpathoti pākaṭaṃ. Gaṅgāya dakkhiṇato pākaṭajanapadaṃ. Tadā kira dakkhiṇāpathe bahū brāhmaṇatāpasā honti, so tattha gantvā ekaṃ tāpasaṃ vattapaṭipattiyā ārādhesi. So tassa upakāraṃ disvā āha – ‘‘ambho, purisa, mantaṃ te demi, yaṃ icchasi, taṃ mantaṃ gaṇhāhī’’ti. So āha – ‘‘na me ācariya, aññena mantena, kiccaṃ atthi, yassānubhāvena āvudhaṃ na parivattati, taṃ me mantaṃ dehī’’ti. So – ‘‘bhadraṃ, bho’’ti tassa dhanuagamanīyaṃ ambaṭṭhaṃ nāma vijjaṃ adāsi, so taṃ vijjaṃ gahetvā tattheva vīmaṃsitvā – ‘‘idāni me manorathaṃ pūressāmī’’ti isivesaṃ gahetvā okkākassa santikaṃ gato. Tena vuttaṃ – ‘‘dakkhiṇajanapadaṃ gantvā brahmamante adhīyitvā rājānaṃ okkākaṃ upasaṅkamitvā’’ti.

    એત્થ બ્રહ્મમન્તેતિ આનુભાવસમ્પન્નતાય સેટ્ઠમન્તે. કો નેવં’રે અયં મય્હં દાસિપુત્તોતિ કો નુ એવં અરે અયં મમ દાસિપુત્તો. સો તં ખુરપ્પન્તિ સો રાજા તં મારેતુકામતાય સન્નહિતં સરં તસ્સ મન્તાનુભાવેન નેવ ખિપિતું ન અપનેતું સક્ખિ, તાવદેવ સકલસરીરે સઞ્જાતસેદો ભયેન વેધમાનો અટ્ઠાસિ.

    Ettha brahmamanteti ānubhāvasampannatāya seṭṭhamante. Ko nevaṃ’re ayaṃ mayhaṃ dāsiputtoti ko nu evaṃ are ayaṃ mama dāsiputto. Sotaṃ khurappanti so rājā taṃ māretukāmatāya sannahitaṃ saraṃ tassa mantānubhāvena neva khipituṃ na apanetuṃ sakkhi, tāvadeva sakalasarīre sañjātasedo bhayena vedhamāno aṭṭhāsi.

    અમચ્ચાતિ મહામચ્ચા. પારિસજ્જાતિ ઇતરે પરિસાવચરા. એતદવોચુન્તિ – ‘‘દણ્ડકીરઞ્ઞો કિસવચ્છતાપસે અપરદ્ધસ્સ આવુધવુટ્ઠિયા સકલરટ્ઠં વિનટ્ઠં . નાળિકેરો પઞ્ચસુ તાપસસતેસુ અજ્જુનો ચ અઙ્ગીરસે અપરદ્ધો પથવિં ભિન્દિત્વા નિરયં પવિટ્ઠો’’તિ ચિન્તયન્તા ભયેન એતં સોત્થિ, ભદ્દન્તેતિઆદિવચનં અવોચું.

    Amaccāti mahāmaccā. Pārisajjāti itare parisāvacarā. Etadavocunti – ‘‘daṇḍakīrañño kisavacchatāpase aparaddhassa āvudhavuṭṭhiyā sakalaraṭṭhaṃ vinaṭṭhaṃ . Nāḷikero pañcasu tāpasasatesu ajjuno ca aṅgīrase aparaddho pathaviṃ bhinditvā nirayaṃ paviṭṭho’’ti cintayantā bhayena etaṃ sotthi, bhaddantetiādivacanaṃ avocuṃ.

    સોત્થિ ભવિસ્સતિ રઞ્ઞોતિ ઇદં વચનં કણ્હો ચિરં તુણ્હી હુત્વા તતો અનેકપ્પકારં યાચીયમાનો – ‘‘તુમ્હાકં રઞ્ઞા માદિસસ્સ ઇસિનો ખુરપ્પં સન્નય્હન્તેન ભારિયં કમ્મં કત’’ન્તિઆદીનિ ચ વત્વા પચ્છા અભાસિ. ઉન્દ્રિયિસ્સતીતિ ભિજ્જિસ્સતિ, થુસમુટ્ઠિ વિય વિપ્પકિરિયિસ્સતીતિ. ઇદં સો ‘‘જનં તાસેસ્સામી’’તિ મુસા ભણતિ. સરસન્થમ્ભનમત્તેયેવ હિસ્સ વિજ્જાય આનુભાવો, ન અઞ્ઞત્ર. ઇતો પરેસુપિ વચનેસુ એસેવ નયો.

    Sotthi bhavissati raññoti idaṃ vacanaṃ kaṇho ciraṃ tuṇhī hutvā tato anekappakāraṃ yācīyamāno – ‘‘tumhākaṃ raññā mādisassa isino khurappaṃ sannayhantena bhāriyaṃ kammaṃ kata’’ntiādīni ca vatvā pacchā abhāsi. Undriyissatīti bhijjissati, thusamuṭṭhi viya vippakiriyissatīti. Idaṃ so ‘‘janaṃ tāsessāmī’’ti musā bhaṇati. Sarasanthambhanamatteyeva hissa vijjāya ānubhāvo, na aññatra. Ito paresupi vacanesu eseva nayo.

    પલ્લોમોતિ પન્નલોમો. લોમહંસનમત્તમ્પિસ્સ ન ભવિસ્સતિ. ઇદં કિર સો ‘‘સચે મે રાજા તં દારિકં દસ્સતી’’તિ પટિઞ્ઞં કારેત્વા અવચ. કુમારે ખુરપ્પં પતિટ્ઠપેસીતિ તેન ‘‘સરો ઓતરતૂ’’તિ મન્તે પરિવત્તિ, તે કુમારસ્સ નાભિયં પતિટ્ઠપેસિ. ધીતરં અદાસીતિ સીસં ધોવિત્વા અદાસં ભુજિસ્સં કત્વા ધીતરં અદાસિ, ઉળારે ચ તં ઠાને ઠપેસિ. મા ખો તુમ્હે માણવકાતિ ઇદં પન ભગવા – ‘‘એકેન પક્ખેન અમ્બટ્ઠો સક્યાનં ઞાતિ હોતી’’તિ પકાસેન્તો તસ્સ સમસ્સાસનત્થં આહ. તતો અમ્બટ્ઠો ઘટસતેન અભિસિત્તો વિય પસ્સદ્ધદરથો હુત્વા સમસ્સાસેત્વા સમણો ગોતમો મં ‘‘તોસેસ્સામી’’તિ એકેન પક્ખેન ઞાતિં કરોતિ, ખત્તિયો કિરાહમસ્મી’’તિ ચિન્તેસિ.

    Pallomoti pannalomo. Lomahaṃsanamattampissa na bhavissati. Idaṃ kira so ‘‘sace me rājā taṃ dārikaṃ dassatī’’ti paṭiññaṃ kāretvā avaca. Kumāre khurappaṃ patiṭṭhapesīti tena ‘‘saro otaratū’’ti mante parivatti, te kumārassa nābhiyaṃ patiṭṭhapesi. Dhītaraṃ adāsīti sīsaṃ dhovitvā adāsaṃ bhujissaṃ katvā dhītaraṃ adāsi, uḷāre ca taṃ ṭhāne ṭhapesi. Mā kho tumhe māṇavakāti idaṃ pana bhagavā – ‘‘ekena pakkhena ambaṭṭho sakyānaṃ ñāti hotī’’ti pakāsento tassa samassāsanatthaṃ āha. Tato ambaṭṭho ghaṭasatena abhisitto viya passaddhadaratho hutvā samassāsetvā samaṇo gotamo maṃ ‘‘tosessāmī’’ti ekena pakkhena ñātiṃ karoti, khattiyo kirāhamasmī’’ti cintesi.

    ખત્તિયસેટ્ઠભાવવણ્ણના

    Khattiyaseṭṭhabhāvavaṇṇanā

    ૨૭૫. અથ ખો ભગવા – ‘‘અયં અમ્બટ્ઠો ખત્તિયોસ્મી’’તિ સઞ્ઞં કરોતિ, અત્તનો અખત્તિયભાવં ન જાનાતિ, હન્દ નં જાનાપેસ્સામીતિ ખત્તિયવંસં દસ્સેતું ઉત્તરિદેસનં વડ્ઢેન્તો – ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ અમ્બટ્ઠા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ઇધાતિ ઇમસ્મિં લોકે. બ્રાહ્મણેસૂતિ બ્રાહ્મણાનં અન્તરે. આસનં વા ઉદકં વાતિ અગ્ગાસનં વા અગ્ગોદકં વા. સદ્ધેતિ મતકે ઉદ્દિસ્સ કતભત્તે. થાલિપાકેતિ મઙ્ગલાદિભત્તે. યઞ્ઞેતિ યઞ્ઞભત્તે. પાહુનેતિ પાહુનકાનં કતભત્તે પણ્ણાકારભત્તે વા. અપિ નુસ્સાતિ અપિ નુ અસ્સ ખત્તિયપુત્તસ્સ. આવટં વા અસ્સ અનાવટં વાતિ , બ્રાહ્મણકઞ્ઞાસુ નિવારણં ભવેય્ય વા નો વા, બ્રાહ્મણદારિકં લભેય્ય વા ન વા લભેય્યાતિ અત્થો. અનુપપન્નોતિ ખત્તિયભાવં અપત્તો, અપરિસુદ્ધોતિ અત્થો.

    275. Atha kho bhagavā – ‘‘ayaṃ ambaṭṭho khattiyosmī’’ti saññaṃ karoti, attano akhattiyabhāvaṃ na jānāti, handa naṃ jānāpessāmīti khattiyavaṃsaṃ dassetuṃ uttaridesanaṃ vaḍḍhento – ‘‘taṃ kiṃ maññasi ambaṭṭhā’’tiādimāha. Tattha idhāti imasmiṃ loke. Brāhmaṇesūti brāhmaṇānaṃ antare. Āsanaṃ vā udakaṃ vāti aggāsanaṃ vā aggodakaṃ vā. Saddheti matake uddissa katabhatte. Thālipāketi maṅgalādibhatte. Yaññeti yaññabhatte. Pāhuneti pāhunakānaṃ katabhatte paṇṇākārabhatte vā. Api nussāti api nu assa khattiyaputtassa. Āvaṭaṃ vā assa anāvaṭaṃ vāti , brāhmaṇakaññāsu nivāraṇaṃ bhaveyya vā no vā, brāhmaṇadārikaṃ labheyya vā na vā labheyyāti attho. Anupapannoti khattiyabhāvaṃ apatto, aparisuddhoti attho.

    ૨૭૬. ઇત્થિયા વા ઇત્થિં કરિત્વાતિ ઇત્થિયા વા ઇત્થિં પરિયેસિત્વા. કિસ્મિઞ્ચિદેવ પકરણેતિ કિસ્મિઞ્ચિદેવ દોસે બ્રાહ્મણાનં અયુત્તે અકત્તબ્બકરણે. ભસ્સપુટેનાતિ ભસ્મપુટેન, સીસે છારિકં ઓકિરિત્વાતિ અત્થો.

    276.Itthiyāvā itthiṃ karitvāti itthiyā vā itthiṃ pariyesitvā. Kismiñcideva pakaraṇeti kismiñcideva dose brāhmaṇānaṃ ayutte akattabbakaraṇe. Bhassapuṭenāti bhasmapuṭena, sīse chārikaṃ okiritvāti attho.

    ૨૭૭. જનેતસ્મિન્તિ જનિતસ્મિં, પજાયાતિ અત્થો. યે ગોત્તપટિસારિનોતિ યે જનેતસ્મિં ગોત્તં પટિસરન્તિ – ‘‘અહં ગોતમો, અહં કસ્સપો’’તિ, તેસુ લોકે ગોત્તપટિસારીસુ ખત્તિયો સેટ્ઠો. અનુમતા મયાતિ મમ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન સદ્ધિં સંસન્દિત્વા દેસિતા મયા અનુઞ્ઞાતા.

    277.Janetasminti janitasmiṃ, pajāyāti attho. Ye gottapaṭisārinoti ye janetasmiṃ gottaṃ paṭisaranti – ‘‘ahaṃ gotamo, ahaṃ kassapo’’ti, tesu loke gottapaṭisārīsu khattiyo seṭṭho. Anumatā mayāti mama sabbaññutaññāṇena saddhiṃ saṃsanditvā desitā mayā anuññātā.

    પઠમભાણવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Paṭhamabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    વિજ્જાચરણકથાવણ્ણના

    Vijjācaraṇakathāvaṇṇanā

    ૨૭૮. ઇમાય પન ગાથાય વિજ્જાચરણસમ્પન્નોતિ ઇદં પદં સુત્વા અમ્બટ્ઠો ચિન્તેસિ – ‘‘વિજ્જા નામ તયો વેદા, ચરણં પઞ્ચ સીલાનિ, તયિદં અમ્હાકંયેવ અત્થિ, વિજ્જાચરણસમ્પન્નો ચે સેટ્ઠો, મયમેવ સેટ્ઠા’’તિ નિટ્ઠં ગન્ત્વા વિજ્જાચરણં પુચ્છન્તો – ‘‘કતમં પન તં, ભો ગોતમ, ચરણં, કતમા ચ પન સા વિજ્જા’’તિ આહ. અથસ્સ ભગવા તં બ્રાહ્મણસમયે સિદ્ધં જાતિવાદાદિપટિસંયુત્તં વિજ્જાચરણં પટિક્ખિપિત્વા અનુત્તરં વિજ્જાચરણં દસ્સેતુકામો – ‘‘ન ખો અમ્બટ્ઠા’’તિઆદિમાહ. તત્થ જાતિવાદોતિ જાતિં આરબ્ભ વાદો, બ્રાહ્મણસ્સેવિદં વટ્ટતિ, ન સુદ્દસ્સાતિઆદિ વચનન્તિ અત્થો. એસ નયો સબ્બત્થ. જાતિવાદવિનિબદ્ધાતિ જાતિવાદે વિનિબદ્ધા. એસ નયો સબ્બત્થ.

    278. Imāya pana gāthāya vijjācaraṇasampannoti idaṃ padaṃ sutvā ambaṭṭho cintesi – ‘‘vijjā nāma tayo vedā, caraṇaṃ pañca sīlāni, tayidaṃ amhākaṃyeva atthi, vijjācaraṇasampanno ce seṭṭho, mayameva seṭṭhā’’ti niṭṭhaṃ gantvā vijjācaraṇaṃ pucchanto – ‘‘katamaṃ pana taṃ, bho gotama, caraṇaṃ, katamā ca pana sā vijjā’’ti āha. Athassa bhagavā taṃ brāhmaṇasamaye siddhaṃ jātivādādipaṭisaṃyuttaṃ vijjācaraṇaṃ paṭikkhipitvā anuttaraṃ vijjācaraṇaṃ dassetukāmo – ‘‘na kho ambaṭṭhā’’tiādimāha. Tattha jātivādoti jātiṃ ārabbha vādo, brāhmaṇassevidaṃ vaṭṭati, na suddassātiādi vacananti attho. Esa nayo sabbattha. Jātivādavinibaddhāti jātivāde vinibaddhā. Esa nayo sabbattha.

    તતો અમ્બટ્ઠો – ‘‘યત્થ દાનિ મયં લગ્ગિસ્સામાતિ ચિન્તયિમ્હ, તતો નો સમણો ગોતમો મહાવાતે થુસં ધુનન્તો વિય દૂરમેવ અવક્ખિપિ. યત્થ પન મયં ન લગ્ગામ, તત્થ નો નિયોજેસિ. અયં નો વિજ્જાચરણસમ્પદા ઞાતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા પુન વિજ્જાચરણસમ્પદં પુચ્છિ. અથસ્સ ભગવા સમુદાગમતો પભુતિ વિજ્જાચરણં દસ્સેતું – ‘‘ઇધ અમ્બટ્ઠ તથાગતો’’તિઆદિમાહ.

    Tato ambaṭṭho – ‘‘yattha dāni mayaṃ laggissāmāti cintayimha, tato no samaṇo gotamo mahāvāte thusaṃ dhunanto viya dūrameva avakkhipi. Yattha pana mayaṃ na laggāma, tattha no niyojesi. Ayaṃ no vijjācaraṇasampadā ñātuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā puna vijjācaraṇasampadaṃ pucchi. Athassa bhagavā samudāgamato pabhuti vijjācaraṇaṃ dassetuṃ – ‘‘idha ambaṭṭha tathāgato’’tiādimāha.

    ૨૭૯. એત્થ ચ ભગવા ચરણપરિયાપન્નમ્પિ તિવિધં સીલં વિભજન્તો ‘‘ઇદમસ્સ હોતિ ચરણસ્મિ’’ન્તિ અનિય્યાતેત્વા ‘‘ઇદમ્પિસ્સ હોતિ સીલસ્મિ’’ન્તિ સીલવસેનેવ નિય્યાતેસિ. કસ્મા? તસ્સપિ હિ કિઞ્ચિ કિઞ્ચિ સીલં અત્થિ, તસ્મા ચરણવસેન નિય્યાતિયમાને ‘‘મયમ્પિ ચરણસમ્પન્ના’’તિ તત્થ તત્થેવ લગ્ગેય્ય. યં પન તેન સુપિનેપિ ન દિટ્ઠપુબ્બં, તસ્સેવ વસેન નિય્યાતેન્તો પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. ઇદમ્પિસ્સ હોતિ ચરણસ્મિં…પે॰… ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, ઇદમ્પિસ્સ હોતિ ચરણસ્મિન્તિઆદિમાહ. એત્તાવતા અટ્ઠપિ સમાપત્તિયો ચરણન્તિ નિય્યાતિતા હોન્તિ, વિપસ્સના ઞાણતો પન પટ્ઠાય અટ્ઠવિધાપિ પઞ્ઞા વિજ્જાતિ નિય્યાતિતા.

    279. Ettha ca bhagavā caraṇapariyāpannampi tividhaṃ sīlaṃ vibhajanto ‘‘idamassa hoti caraṇasmi’’nti aniyyātetvā ‘‘idampissa hoti sīlasmi’’nti sīlavaseneva niyyātesi. Kasmā? Tassapi hi kiñci kiñci sīlaṃ atthi, tasmā caraṇavasena niyyātiyamāne ‘‘mayampi caraṇasampannā’’ti tattha tattheva laggeyya. Yaṃ pana tena supinepi na diṭṭhapubbaṃ, tasseva vasena niyyātento paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Idampissa hoti caraṇasmiṃ…pe… catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharati, idampissa hoti caraṇasmintiādimāha. Ettāvatā aṭṭhapi samāpattiyo caraṇanti niyyātitā honti, vipassanā ñāṇato pana paṭṭhāya aṭṭhavidhāpi paññā vijjāti niyyātitā.

    ચતુઅપાયમુખકથાવણ્ણના

    Catuapāyamukhakathāvaṇṇanā

    ૨૮૦. અપાયમુખાનીતિ વિનાસમુખાનિ. અનભિસમ્ભુણમાનોતિ અસમ્પાપુણન્તો, અવિસહમાનો વા. ખારિવિધમાદાયાતિ એત્થ ખારીતિ અરણી કમણ્ડલુ સુજાદયો તાપસપરિક્ખારા. વિધોતિ કાજો. તસ્મા ખારિભરિતં કાજમાદાયાતિ અત્થો. યે પન ખારિવિવિધન્તિ પઠન્તિ, તે ‘‘ખારીતિ કાજસ્સ નામં, વિવિધન્તિ બહુકમણ્ડલુઆદિપરિક્ખાર’’ન્તિ વણ્ણયન્તિ. પવત્તફલભોજનોતિ પતિતફલભોજનો. પરિચારકોતિ કપ્પિયકરણપત્તપટિગ્ગહણપાદધોવનાદિવત્તકરણવસેન પરિચારકો. કામઞ્ચ ગુણાધિકોપિ ખીણાસવસામણેરો પુથુજ્જનભિક્ખુનો વુત્તનયેન પરિચારકો હોતિ, અયં પન ન તાદિસો ગુણવસેનપિ વેય્યાવચ્ચકરણવસેનપિ લામકોયેવ.

    280.Apāyamukhānīti vināsamukhāni. Anabhisambhuṇamānoti asampāpuṇanto, avisahamāno vā. Khārividhamādāyāti ettha khārīti araṇī kamaṇḍalu sujādayo tāpasaparikkhārā. Vidhoti kājo. Tasmā khāribharitaṃ kājamādāyāti attho. Ye pana khārivividhanti paṭhanti, te ‘‘khārīti kājassa nāmaṃ, vividhanti bahukamaṇḍaluādiparikkhāra’’nti vaṇṇayanti. Pavattaphalabhojanoti patitaphalabhojano. Paricārakoti kappiyakaraṇapattapaṭiggahaṇapādadhovanādivattakaraṇavasena paricārako. Kāmañca guṇādhikopi khīṇāsavasāmaṇero puthujjanabhikkhuno vuttanayena paricārako hoti, ayaṃ pana na tādiso guṇavasenapi veyyāvaccakaraṇavasenapi lāmakoyeva.

    કસ્મા પન તાપસપબ્બજ્જા સાસનસ્સ વિનાસમુખન્તિ વુત્તાતિ? યસ્મા ગચ્છન્તં ગચ્છન્તં સાસનં તાપસપબ્બજ્જાવસેન ઓસક્કિસ્સતિ. ઇમસ્મિઞ્હિ સાસને પબ્બજિત્વા તિસ્સો સિક્ખા પૂરેતું અસક્કોન્તં લજ્જિનો સિક્ખાકામા – ‘‘નત્થિ તયા સદ્ધિં ઉપોસથો વા પવારણા વા સઙ્ઘકમ્મં વા’’તિ જિગુચ્છિત્વા પરિવજ્જેન્તિ. સો ‘‘દુક્કરં ખુરધારૂપમં સાસને પટિપત્તિપૂરણં દુક્ખં, તાપસપબ્બજ્જા પન સુકરા ચેવ બહુજનસમ્મતા ચા’’તિ વિબ્ભમિત્વા તાપસો હોતિ. અઞ્ઞે તં દિસ્વા – ‘‘કિં તયા કત’’ન્તિ પુચ્છન્તિ. સો – ‘‘ભારિયં તુમ્હાકં સાસને કમ્મં, ઇધ પન સછન્દચારિનો મય’’ન્તિ વદતિ. સોપિ, યદિ એવં અહમ્પિ એત્થેવ પબ્બજામીતિ તસ્સ અનુસિક્ખન્તો તાપસો હોતિ. એવમઞ્ઞેપિ અઞ્ઞેપીતિ કમેન તાપસાવ બહુકા હોન્તિ. તેસં ઉપ્પન્નકાલે સાસનં ઓસક્કિતં નામ ભવિસ્સતિ. લોકે એવરૂપો બુદ્ધો નામ ઉપ્પજ્જિ, તસ્સ ઈદિસં નામ સાસનં અહોસીતિ સુતમત્તમેવ ભવિસ્સતિ. ઇદં સન્ધાય ભગવા તાપસપબ્બજ્જં સાસનસ્સ વિનાસમુખન્તિ આહ.

    Kasmā pana tāpasapabbajjā sāsanassa vināsamukhanti vuttāti? Yasmā gacchantaṃ gacchantaṃ sāsanaṃ tāpasapabbajjāvasena osakkissati. Imasmiñhi sāsane pabbajitvā tisso sikkhā pūretuṃ asakkontaṃ lajjino sikkhākāmā – ‘‘natthi tayā saddhiṃ uposatho vā pavāraṇā vā saṅghakammaṃ vā’’ti jigucchitvā parivajjenti. So ‘‘dukkaraṃ khuradhārūpamaṃ sāsane paṭipattipūraṇaṃ dukkhaṃ, tāpasapabbajjā pana sukarā ceva bahujanasammatā cā’’ti vibbhamitvā tāpaso hoti. Aññe taṃ disvā – ‘‘kiṃ tayā kata’’nti pucchanti. So – ‘‘bhāriyaṃ tumhākaṃ sāsane kammaṃ, idha pana sachandacārino maya’’nti vadati. Sopi, yadi evaṃ ahampi ettheva pabbajāmīti tassa anusikkhanto tāpaso hoti. Evamaññepi aññepīti kamena tāpasāva bahukā honti. Tesaṃ uppannakāle sāsanaṃ osakkitaṃ nāma bhavissati. Loke evarūpo buddho nāma uppajji, tassa īdisaṃ nāma sāsanaṃ ahosīti sutamattameva bhavissati. Idaṃ sandhāya bhagavā tāpasapabbajjaṃ sāsanassa vināsamukhanti āha.

    કુદાલપિટકન્તિ કન્દમૂલફલગ્ગહણત્થં કુદાલઞ્ચેવ પિટકઞ્ચ. ગામસામન્તં વાતિ વિજ્જાચરણસમ્પદાદીનિ અનભિસમ્ભુણન્તો, કસિકમ્માદીહિ ચ જીવિતં નિપ્ફાદેતું દુક્ખન્તિ મઞ્ઞમાનો બહુજનકુહાપનત્થં ગામસામન્તે વા નિગમસામન્તે વા અગ્ગિસાલં કત્વા સપ્પિતેલદધિમધુફાણિતતિલતણ્ડુલાદીહિ ચેવ નાનાદારૂહિ ચ હોમકરણવસેન અગ્ગિં પરિચરન્તો અચ્છતિ.

    Kudālapiṭakanti kandamūlaphalaggahaṇatthaṃ kudālañceva piṭakañca. Gāmasāmantaṃ vāti vijjācaraṇasampadādīni anabhisambhuṇanto, kasikammādīhi ca jīvitaṃ nipphādetuṃ dukkhanti maññamāno bahujanakuhāpanatthaṃ gāmasāmante vā nigamasāmante vā aggisālaṃ katvā sappiteladadhimadhuphāṇitatilataṇḍulādīhi ceva nānādārūhi ca homakaraṇavasena aggiṃ paricaranto acchati.

    ચતુદ્વારં અગારં કરિત્વાતિ ચતુમુખં પાનાગારં કત્વા તસ્સ દ્વારે મણ્ડપં કત્વા તત્થ પાનીયં ઉપટ્ઠપેત્વા આગતાગતે પાનીયેન આપુચ્છતિ. યમ્પિસ્સ અદ્ધિકા કિલન્તા પાનીયં પિવિત્વા પરિતુટ્ઠા ભત્તપુટં વા તણ્ડુલાદીનિ વા દેન્તિ, તં સબ્બં ગહેત્વા અમ્બિલયાગુઆદીનિ કત્વા બહુતરં આમિસગહણત્થં કેસઞ્ચિ અન્નં દેતિ, કેસઞ્ચિ ભત્તપચનભાજનાદીનિ. તેહિપિ દિન્નં આમિસં વા પુબ્બણ્ણાદીનિ વા ગણ્હતિ, તાનિ વડ્ઢિયા પયોજેતિ. એવં વડ્ઢમાનવિભવો ગોમહિંસદાસીદાસપરિગ્ગહં કરોતિ, મહન્તં કુટુમ્બં સણ્ઠપેતિ. ઇમં સન્ધાયેતં વુત્તં – ‘‘ચતુદ્વારં અગારં કરિત્વા અચ્છતી’’તિ. ‘‘તમહં યથાસત્તિ યથાબલં પટિપૂજેસ્સામી’’તિ ઇદં પનસ્સ પટિપત્તિમુખં. ઇમિના હિ મુખેન સો એવં પટિપજ્જતીતિ. એત્તાવતા ચ ભગવતા સબ્બાપિ તાપસપબ્બજ્જા નિદ્દિટ્ઠા હોન્તિ.

    Catudvāraṃ agāraṃ karitvāti catumukhaṃ pānāgāraṃ katvā tassa dvāre maṇḍapaṃ katvā tattha pānīyaṃ upaṭṭhapetvā āgatāgate pānīyena āpucchati. Yampissa addhikā kilantā pānīyaṃ pivitvā parituṭṭhā bhattapuṭaṃ vā taṇḍulādīni vā denti, taṃ sabbaṃ gahetvā ambilayāguādīni katvā bahutaraṃ āmisagahaṇatthaṃ kesañci annaṃ deti, kesañci bhattapacanabhājanādīni. Tehipi dinnaṃ āmisaṃ vā pubbaṇṇādīni vā gaṇhati, tāni vaḍḍhiyā payojeti. Evaṃ vaḍḍhamānavibhavo gomahiṃsadāsīdāsapariggahaṃ karoti, mahantaṃ kuṭumbaṃ saṇṭhapeti. Imaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ – ‘‘catudvāraṃ agāraṃ karitvā acchatī’’ti. ‘‘Tamahaṃ yathāsatti yathābalaṃ paṭipūjessāmī’’ti idaṃ panassa paṭipattimukhaṃ. Iminā hi mukhena so evaṃ paṭipajjatīti. Ettāvatā ca bhagavatā sabbāpi tāpasapabbajjā niddiṭṭhā honti.

    કથં? અટ્ઠવિધા હિ તાપસા – સપુત્તભરિયા, ઉઞ્છાચરિયા, અનગ્ગિપક્કિકા, અસામપાકા, અસ્મમુટ્ઠિકા, દન્તવક્કલિકા, પવત્તફલભોજના, પણ્ડુપલાસિકાતિ. તત્થ યે કેણિયજટિલો વિય કુટુમ્બં સણ્ઠપેત્વા વસન્તિ, તે સપુત્તભરિયા નામ.

    Kathaṃ? Aṭṭhavidhā hi tāpasā – saputtabhariyā, uñchācariyā, anaggipakkikā, asāmapākā, asmamuṭṭhikā, dantavakkalikā, pavattaphalabhojanā, paṇḍupalāsikāti. Tattha ye keṇiyajaṭilo viya kuṭumbaṃ saṇṭhapetvā vasanti, te saputtabhariyā nāma.

    યે પન ‘‘સપુત્તદારભાવો નામ પબ્બજિતસ્સ અયુત્તો’’તિ લાયનમદ્દનટ્ઠાનેસુ વીહિમુગ્ગમાસતિલાદીનિ સઙ્કડ્ઢિત્વા પચિત્વા પરિભુઞ્જન્તિ, તે ઉઞ્છાચરિયા નામ.

    Ye pana ‘‘saputtadārabhāvo nāma pabbajitassa ayutto’’ti lāyanamaddanaṭṭhānesu vīhimuggamāsatilādīni saṅkaḍḍhitvā pacitvā paribhuñjanti, te uñchācariyā nāma.

    યે ‘‘ખલેન ખલં વિચરિત્વા વીહિં આહરિત્વા કોટ્ટેત્વા પરિભુઞ્જનં નામ અયુત્ત’’ન્તિ ગામનિગમેસુ તણ્ડુલભિક્ખં ગહેત્વા પચિત્વા પરિભુઞ્જન્તિ, તે અનગ્ગિપક્કિકા નામ.

    Ye ‘‘khalena khalaṃ vicaritvā vīhiṃ āharitvā koṭṭetvā paribhuñjanaṃ nāma ayutta’’nti gāmanigamesu taṇḍulabhikkhaṃ gahetvā pacitvā paribhuñjanti, te anaggipakkikā nāma.

    યે પન ‘‘કિં પબ્બજિતસ્સ સામપાકેના’’તિ ગામં પવિસિત્વા પક્કભિક્ખમેવ ગણ્હન્તિ , તે અસામપાકા નામ.

    Ye pana ‘‘kiṃ pabbajitassa sāmapākenā’’ti gāmaṃ pavisitvā pakkabhikkhameva gaṇhanti , te asāmapākā nāma.

    યે ‘‘દિવસે દિવસે ભિક્ખાપરિયેટ્ઠિ નામ દુક્ખા પબ્બજિતસ્સા’’તિ મુટ્ઠિપાસાણેન અમ્બાટકાદીનં રુક્ખાનં તચં કોટ્ટેત્વા ખાદન્તિ, તે અસ્મમુટ્ઠિકા નામ.

    Ye ‘‘divase divase bhikkhāpariyeṭṭhi nāma dukkhā pabbajitassā’’ti muṭṭhipāsāṇena ambāṭakādīnaṃ rukkhānaṃ tacaṃ koṭṭetvā khādanti, te asmamuṭṭhikā nāma.

    યે પન ‘‘પાસાણેન તચં કોટ્ટેત્વા વિચરણં નામ દુક્ખ’’ન્તિ દન્તેહેવ ઉબ્બાટેત્વા ખાદન્તિ, તે દન્તવક્કલિકા નામ.

    Ye pana ‘‘pāsāṇena tacaṃ koṭṭetvā vicaraṇaṃ nāma dukkha’’nti danteheva ubbāṭetvā khādanti, te dantavakkalikā nāma.

    યે ‘‘દન્તેહિ ઉબ્બાટેત્વા ખાદનં નામ દુક્ખં પબ્બજિતસ્સા’’તિ લેડ્ડુદણ્ડાદીહિ પહરિત્વા પતિતાનિ ફલાનિ પરિભુઞ્જન્તિ, તે પવત્તફલભોજના નામ.

    Ye ‘‘dantehi ubbāṭetvā khādanaṃ nāma dukkhaṃ pabbajitassā’’ti leḍḍudaṇḍādīhi paharitvā patitāni phalāni paribhuñjanti, te pavattaphalabhojanā nāma.

    યે પન ‘‘લેડ્ડુદણ્ડાદીહિ પાતેત્વા પરિભોગો નામ અસારુપ્પો પબ્બજિતસ્સા’’તિ સયં પતિતાનેવ પુપ્ફફલપણ્ડુપલાસાદીનિ ખાદન્તા યાપેન્તિ, તે પણ્ડુપલાસિકા નામ.

    Ye pana ‘‘leḍḍudaṇḍādīhi pātetvā paribhogo nāma asāruppo pabbajitassā’’ti sayaṃ patitāneva pupphaphalapaṇḍupalāsādīni khādantā yāpenti, te paṇḍupalāsikā nāma.

    તે તિવિધા – ઉક્કટ્ઠમજ્ઝિમમુદુકવસેન. તત્થ યે નિસિન્નટ્ઠાનતો અનુટ્ઠાય હત્થેન પાપુણનટ્ઠાનેવ પતિતં ગહેત્વા ખાદન્તિ, તે ઉક્કટ્ઠા. યે એકરુક્ખતો અઞ્ઞં રુક્ખં ન ગચ્છન્તિ, તે મજ્ઝિમા. યે તં તં રુક્ખમૂલં ગન્ત્વા પરિયેસિત્વા ખાદન્તિ, તે મુદુકા.

    Te tividhā – ukkaṭṭhamajjhimamudukavasena. Tattha ye nisinnaṭṭhānato anuṭṭhāya hatthena pāpuṇanaṭṭhāneva patitaṃ gahetvā khādanti, te ukkaṭṭhā. Ye ekarukkhato aññaṃ rukkhaṃ na gacchanti, te majjhimā. Ye taṃ taṃ rukkhamūlaṃ gantvā pariyesitvā khādanti, te mudukā.

    ઇમા પન અટ્ઠપિ તાપસપબ્બજ્જા ઇમાહિ ચતૂહિયેવ સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ. કથં? એતાસુ હિ સપુત્તભરિયા ચ ઉઞ્છાચરિયા ચ અગારં ભજન્તિ. અનગ્ગિપક્કિકા ચ અસામપાકા ચ અગ્યાગારં ભજન્તિ. અસ્મમુટ્ઠિકા ચ દન્તવક્કલિકા ચ કન્દમૂલફલભોજનં ભજન્તિ. પવત્તફલભોજના ચ પણ્ડુપલાસિકા ચ પવત્તફલભોજનં ભજન્તિ. તેન વુત્તં – ‘‘એત્તાવતા ચ ભગવતા સબ્બાપિ તાપસપબ્બજ્જા નિદ્દિટ્ઠા હોન્તી’’તિ.

    Imā pana aṭṭhapi tāpasapabbajjā imāhi catūhiyeva saṅgahaṃ gacchanti. Kathaṃ? Etāsu hi saputtabhariyā ca uñchācariyā ca agāraṃ bhajanti. Anaggipakkikā ca asāmapākā ca agyāgāraṃ bhajanti. Asmamuṭṭhikā ca dantavakkalikā ca kandamūlaphalabhojanaṃ bhajanti. Pavattaphalabhojanā ca paṇḍupalāsikā ca pavattaphalabhojanaṃ bhajanti. Tena vuttaṃ – ‘‘ettāvatā ca bhagavatā sabbāpi tāpasapabbajjā niddiṭṭhā hontī’’ti.

    ૨૮૧-૨૮૨. ઇદાનિ ભગવા સાચરિયકસ્સ અમ્બટ્ઠસ્સ વિજ્જાચરણસમ્પદાય અપાયમુખમ્પિ અપ્પત્તભાવં દસ્સેતું તં કિં મઞ્ઞસિ અમ્બટ્ઠાતિઆદિમાહ. તં ઉત્તાનત્થમેવ. અત્તના આપાયિકોપિ અપરિપૂરમાનોતિ અત્તના વિજ્જાચરણસમ્પદાય આપાયિકેનાપિ અપરિપૂરમાનેન.

    281-282. Idāni bhagavā sācariyakassa ambaṭṭhassa vijjācaraṇasampadāya apāyamukhampi appattabhāvaṃ dassetuṃ taṃ kiṃ maññasi ambaṭṭhātiādimāha. Taṃ uttānatthameva. Attanā āpāyikopi aparipūramānoti attanā vijjācaraṇasampadāya āpāyikenāpi aparipūramānena.

    પુબ્બકઇસિભાવાનુયોગવણ્ણના

    Pubbakaisibhāvānuyogavaṇṇanā

    ૨૮૩. દત્તિકન્તિ દિન્નકં. સમ્મુખીભાવમ્પિ ન દદાતીતિ કસ્મા ન દદાતિ? સો કિર સમ્મુખા આવટ્ટનિં નામ વિજ્જં જાનાતિ. યદા રાજા મહારહેન અલઙ્કારેન અલઙ્કતો હોતિ, તદા રઞ્ઞો સમીપે ઠત્વા તસ્સ અલઙ્કારસ્સ નામં ગણ્હતિ. તસ્સ રાજા નામે ગહિતે ન દેમીતિ વત્તું ન સક્કોતિ. દત્વા પુન છણદિવસે અલઙ્કારં આહરથાતિ વત્વા, નત્થિ, દેવ, તુમ્હેહિ બ્રાહ્મણસ્સ દિન્નોતિ વુત્તો, ‘‘કસ્મા મે દિન્નો’’તિ પુચ્છિ. તે અમચ્ચા ‘સો બ્રાહ્મણો સમ્મુખા આવટ્ટનિમાયં જાનાતિ. તાય તુમ્હે આવટ્ટેત્વા ગહેત્વા ગચ્છતી’તિ આહંસુ. અપરે રઞ્ઞા સહ તસ્સ અતિસહાયભાવં અસહન્તા આહંસુ – ‘‘દેવ, એતસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ સરીરે સઙ્ખફલિતકુટ્ઠં નામ અત્થિ. તુમ્હે એતં દિસ્વાવ આલિઙ્ગથ પરામસથ, ઇદઞ્ચ કુટ્ઠં નામ કાયસંસગ્ગવસેન અનુગચ્છતિ, મા એવં કરોથા’’તિ. તતો પટ્ઠાય તસ્સ રાજા સમ્મુખીભાવં ન દેતિ.

    283.Dattikanti dinnakaṃ. Sammukhībhāvampi na dadātīti kasmā na dadāti? So kira sammukhā āvaṭṭaniṃ nāma vijjaṃ jānāti. Yadā rājā mahārahena alaṅkārena alaṅkato hoti, tadā rañño samīpe ṭhatvā tassa alaṅkārassa nāmaṃ gaṇhati. Tassa rājā nāme gahite na demīti vattuṃ na sakkoti. Datvā puna chaṇadivase alaṅkāraṃ āharathāti vatvā, natthi, deva, tumhehi brāhmaṇassa dinnoti vutto, ‘‘kasmā me dinno’’ti pucchi. Te amaccā ‘so brāhmaṇo sammukhā āvaṭṭanimāyaṃ jānāti. Tāya tumhe āvaṭṭetvā gahetvā gacchatī’ti āhaṃsu. Apare raññā saha tassa atisahāyabhāvaṃ asahantā āhaṃsu – ‘‘deva, etassa brāhmaṇassa sarīre saṅkhaphalitakuṭṭhaṃ nāma atthi. Tumhe etaṃ disvāva āliṅgatha parāmasatha, idañca kuṭṭhaṃ nāma kāyasaṃsaggavasena anugacchati, mā evaṃ karothā’’ti. Tato paṭṭhāya tassa rājā sammukhībhāvaṃ na deti.

    યસ્મા પન સો બ્રાહ્મણો પણ્ડિતો ખત્તવિજ્જાય કુસલો, તેન સહ મન્તેત્વા કતકમ્મં નામ ન વિરુજ્ઝતિ, તસ્મા સાણિપાકારસ્સ અન્તો ઠત્વા બહિ ઠિતેન તેન સદ્ધિં મન્તેતિ. તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘તિરો દુસ્સન્તેન મન્તેતી’’તિ. તત્થ તિરોદુસ્સન્તેનાતિ તિરોદુસ્સેન. અયમેવ વા પાઠો. ધમ્મિકન્તિ અનવજ્જં. પયાતન્તિ અભિહરિત્વા દિન્નં. કથં તસ્સ રાજાતિ યસ્સ રઞ્ઞો બ્રાહ્મણો ઈદિસં ભિક્ખં પટિગ્ગણ્હેય્ય, કથં તસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ સો રાજા સમ્મુખીભાવમ્પિ ન દદેય્ય. અયં પન અદિન્નકં માયાય ગણ્હતિ, તેનસ્સ સમ્મુખીભાવં રાજા ન દેતીતિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બન્તિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો. ‘‘ઇદં પન કારણં ઠપેત્વા રાજાનઞ્ચેવ બ્રાહ્મણઞ્ચ ન અઞ્ઞો કોચિ જાનાતિ. તદેતં એવં રહસ્સમ્પિ પટિચ્છન્નમ્પિ અદ્ધા સબ્બઞ્ઞૂ સમણો ગોતમોતિ નિટ્ઠં ગમિસ્સતી’’તિ ભગવા પકાસેસિ.

    Yasmā pana so brāhmaṇo paṇḍito khattavijjāya kusalo, tena saha mantetvā katakammaṃ nāma na virujjhati, tasmā sāṇipākārassa anto ṭhatvā bahi ṭhitena tena saddhiṃ manteti. Taṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘tiro dussantena mantetī’’ti. Tattha tirodussantenāti tirodussena. Ayameva vā pāṭho. Dhammikanti anavajjaṃ. Payātanti abhiharitvā dinnaṃ. Kathaṃ tassa rājāti yassa rañño brāhmaṇo īdisaṃ bhikkhaṃ paṭiggaṇheyya, kathaṃ tassa brāhmaṇassa so rājā sammukhībhāvampi na dadeyya. Ayaṃ pana adinnakaṃ māyāya gaṇhati, tenassa sammukhībhāvaṃ rājā na detīti niṭṭhamettha gantabbanti ayamettha adhippāyo. ‘‘Idaṃ pana kāraṇaṃ ṭhapetvā rājānañceva brāhmaṇañca na añño koci jānāti. Tadetaṃ evaṃ rahassampi paṭicchannampi addhā sabbaññū samaṇo gotamoti niṭṭhaṃ gamissatī’’ti bhagavā pakāsesi.

    ૨૮૪. ઇદાનિ અયઞ્ચ અમ્બટ્ઠો, આચરિયો ચસ્સ મન્તે નિસ્સાય અતિમાનિનો. તેન તેસં મન્તનિસ્સિતમાનનિમ્મદનત્થં ઉત્તરિ દેસનં વડ્ઢેન્તો તં કિં મઞ્ઞસિ, અમ્બટ્ઠ, ઇધ રાજાતિઆદિમાહ. તત્થ રથૂપત્થરેતિ રથમ્હિ રઞ્ઞો ઠાનત્થં અત્થરિત્વા સજ્જિતપદેસે. ઉગ્ગેહિ વાતિ ઉગ્ગતુગ્ગતેહિ વા અમચ્ચેહિ. રાજઞ્ઞેહીતિ અનભિસિત્તકુમારેહિ. કિઞ્ચિદેવ મન્તનન્તિ અસુકસ્મિં દેસે તળાકં વા માતિકં વા કાતું વટ્ટતિ, અસુકસ્મિં ગામં વા નિગમં વા નગરં વા નિવેસેતુન્તિ એવરૂપં પાકટમન્તનં. તદેવ મન્તનન્તિ યં રઞ્ઞા મન્તિતં તદેવ. તાદિસેહિયેવ સીસુક્ખેપભમુક્ખેપાદીહિ આકારેહિ મન્તેય્ય. રાજભણિતન્તિ યથા રઞ્ઞા ભણિતં, તસ્સત્થસ્સ સાધનસમત્થં. સોપિ તસ્સત્થસ્સ સાધનસમત્થમેવ ભણિતં ભણતીતિ અત્થો.

    284. Idāni ayañca ambaṭṭho, ācariyo cassa mante nissāya atimānino. Tena tesaṃ mantanissitamānanimmadanatthaṃ uttari desanaṃ vaḍḍhento taṃ kiṃ maññasi, ambaṭṭha, idha rājātiādimāha. Tattha rathūpatthareti rathamhi rañño ṭhānatthaṃ attharitvā sajjitapadese. Uggehi vāti uggatuggatehi vā amaccehi. Rājaññehīti anabhisittakumārehi. Kiñcideva mantananti asukasmiṃ dese taḷākaṃ vā mātikaṃ vā kātuṃ vaṭṭati, asukasmiṃ gāmaṃ vā nigamaṃ vā nagaraṃ vā nivesetunti evarūpaṃ pākaṭamantanaṃ. Tadeva mantananti yaṃ raññā mantitaṃ tadeva. Tādisehiyeva sīsukkhepabhamukkhepādīhi ākārehi manteyya. Rājabhaṇitanti yathā raññā bhaṇitaṃ, tassatthassa sādhanasamatthaṃ. Sopi tassatthassa sādhanasamatthameva bhaṇitaṃ bhaṇatīti attho.

    ૨૮૫. પવત્તારોતિ પવત્તયિતારો. યેસન્તિ યેસં સન્તકં. મન્તપદન્તિ વેદસઙ્ખાતં મન્તમેવ . ગીતન્તિ અટ્ઠકાદીહિ દસહિ પોરાણકબ્રાહ્મણેહિ સરસમ્પત્તિવસેન સજ્ઝાયિતં. પવુત્તન્તિ અઞ્ઞેસં વુત્તં, વાચિતન્તિ અત્થો. સમિહિતન્તિ સમુપબ્યૂળ્હં રાસિકતં, પિણ્ડં કત્વા ઠપિતન્તિ અત્થો. તદનુગાયન્તીતિ એતરહિ બ્રાહ્મણા તં તેહિ પુબ્બે ગીતં અનુગાયન્તિ અનુસજ્ઝાયન્તિ. તદનુભાસન્તીતિ તં અનુભાસન્તિ, ઇદં પુરિમસ્સેવ વેવચનં. ભાસિતમનુભાસન્તીતિ તેહિ ભાસિતં સજ્ઝાયિતં અનુસજ્ઝાયન્તિ. વાચિતમનુવાચેન્તીતિ તેહિ અઞ્ઞેસં વાચિતં અનુવાચેન્તિ.

    285.Pavattāroti pavattayitāro. Yesanti yesaṃ santakaṃ. Mantapadanti vedasaṅkhātaṃ mantameva . Gītanti aṭṭhakādīhi dasahi porāṇakabrāhmaṇehi sarasampattivasena sajjhāyitaṃ. Pavuttanti aññesaṃ vuttaṃ, vācitanti attho. Samihitanti samupabyūḷhaṃ rāsikataṃ, piṇḍaṃ katvā ṭhapitanti attho. Tadanugāyantīti etarahi brāhmaṇā taṃ tehi pubbe gītaṃ anugāyanti anusajjhāyanti. Tadanubhāsantīti taṃ anubhāsanti, idaṃ purimasseva vevacanaṃ. Bhāsitamanubhāsantīti tehi bhāsitaṃ sajjhāyitaṃ anusajjhāyanti. Vācitamanuvācentīti tehi aññesaṃ vācitaṃ anuvācenti.

    સેય્યથિદન્તિ તે કતમેહિ અત્થો. અટ્ઠકોતિઆદીનિ તેસં નામાનિ. તે કિર દિબ્બેન ચક્ખુના ઓલોકેત્વા પરૂપઘાતં અકત્વા કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ ભગવતો પાવચનેન સહ સંસન્દિત્વા મન્તે ગન્થિંસુ. અપરાપરે પન બ્રાહ્મણા પાણાતિપાતાદીનિ પક્ખિપિત્વા તયો વેદે ભિન્દિત્વા બુદ્ધવચનેન સદ્ધિં વિરુદ્ધે અકંસુ. નેતં ઠાનં વિજ્જતીતિ યેન ત્વં ઇસિ ભવેય્યાસિ, એતં કારણં ન વિજ્જતિ. ઇધ ભગવા યસ્મા – ‘‘એસ પુચ્છિયમાનોપિ, અત્તનો અવત્થરણભાવં ઞત્વા પટિવચનં ન દસ્સતી’’તિ જાનાતિ, તસ્મા પટિઞ્ઞં અગહેત્વાવ તં ઇસિભાવં પટિક્ખિપિ.

    Seyyathidanti te katamehi attho. Aṭṭhakotiādīni tesaṃ nāmāni. Te kira dibbena cakkhunā oloketvā parūpaghātaṃ akatvā kassapasammāsambuddhassa bhagavato pāvacanena saha saṃsanditvā mante ganthiṃsu. Aparāpare pana brāhmaṇā pāṇātipātādīni pakkhipitvā tayo vede bhinditvā buddhavacanena saddhiṃ viruddhe akaṃsu. Netaṃṭhānaṃ vijjatīti yena tvaṃ isi bhaveyyāsi, etaṃ kāraṇaṃ na vijjati. Idha bhagavā yasmā – ‘‘esa pucchiyamānopi, attano avattharaṇabhāvaṃ ñatvā paṭivacanaṃ na dassatī’’ti jānāti, tasmā paṭiññaṃ agahetvāva taṃ isibhāvaṃ paṭikkhipi.

    ૨૮૬. ઇદાનિ યસ્મા તે પોરાણા દસ બ્રાહ્મણા નિરામગન્ધા અનિત્થિગન્ધા રજોજલ્લધરા બ્રહ્મચારિનો અરઞ્ઞાયતને પબ્બતપાદેસુ વનમૂલફલાહારા વસિંસુ. યદા કત્થચિ ગન્તુકામા હોન્તિ, ઇદ્ધિયા આકાસેનેવ ગચ્છન્તિ, નત્થિ તેસં યાનેન કિચ્ચં. સબ્બદિસાસુ ચ નેસં મેત્તાદિબ્રહ્મવિહારભાવનાવ આરક્ખા હોતિ, નત્થિ તેસં પાકારપુરિસગુત્તીહિ અત્થો. ઇમિના ચ અમ્બટ્ઠેન સુતપુબ્બા તેસં પટિપત્તિ; તસ્મા ઇમસ્સ સાચરિયકસ્સ તેસં પટિપત્તિતો આરકભાવં દસ્સેતું – ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, અમ્બટ્ઠા’’તિઆદિમાહ.

    286. Idāni yasmā te porāṇā dasa brāhmaṇā nirāmagandhā anitthigandhā rajojalladharā brahmacārino araññāyatane pabbatapādesu vanamūlaphalāhārā vasiṃsu. Yadā katthaci gantukāmā honti, iddhiyā ākāseneva gacchanti, natthi tesaṃ yānena kiccaṃ. Sabbadisāsu ca nesaṃ mettādibrahmavihārabhāvanāva ārakkhā hoti, natthi tesaṃ pākārapurisaguttīhi attho. Iminā ca ambaṭṭhena sutapubbā tesaṃ paṭipatti; tasmā imassa sācariyakassa tesaṃ paṭipattito ārakabhāvaṃ dassetuṃ – ‘‘taṃ kiṃ maññasi, ambaṭṭhā’’tiādimāha.

    તત્થ વિચિતકાળકન્તિ વિચિનિત્વા અપનીતકાળકં. વેઠકનતપસ્સાહીતિ દુસ્સપટ્ટદુસ્સવેણિ આદીહિ વેઠકેહિ નમિતફાસુકાહિ. કુત્તવાલેહીતિ સોભાકરણત્થં કપ્પેતું, યુત્તટ્ઠાનેસુ કપ્પિતવાલેહિ. એત્થ ચ વળવાનંયેવ વાલા કપ્પિતા, ન રથાનં, વળવપયુત્તત્તા પન રથાપિ ‘‘કુત્તવાલા’’તિ વુત્તા. ઉક્કિણ્ણપરિખાસૂતિ ખતપરિખાસુ. ઓક્ખિત્તપલિઘાસૂતિ ઠપિતપલિઘાસુ. નગરૂપકારિકાસૂતિ એત્થ ઉપકારિકાતિ પરેસં આરોહનિવારણત્થં સમન્તા નગરં પાકારસ્સ અધોભાગે કતસુધાકમ્મં વુચ્ચતિ. ઇધ પન તાહિ ઉપકારિકાહિ યુત્તાનિ નગરાનેવ ‘‘નગરૂપકારિકાયો’’તિ અધિપ્પેતાનિ. રક્ખાપેન્તીતિ તાદિસેસુ નગરેસુ વસન્તાપિ અત્તાનં રક્ખાપેન્તિ. કઙ્ખાતિ ‘‘સબ્બઞ્ઞૂ, ન સબ્બઞ્ઞૂ’’તિ એવં સંસયો. વિમતીતિ તસ્સેવ વેવચનં, વિરૂપા મતિ, વિનિચ્છિનિતું અસમત્થાતિ અત્થો. ઇદં ભગવા ‘‘અમ્બટ્ઠસ્સ ઇમિના અત્તભાવેન મગ્ગપાતુભાવો નત્થિ, કેવલં દિવસો વીતિવત્તતિ, અયં ખો પન લક્ખણપરિયેસનત્થં આગતો, તમ્પિ કિચ્ચં નસ્સરતિ. હન્દસ્સ સતિજનનત્થં નયં દેમી’’તિ આહ.

    Tattha vicitakāḷakanti vicinitvā apanītakāḷakaṃ. Veṭhakanatapassāhīti dussapaṭṭadussaveṇi ādīhi veṭhakehi namitaphāsukāhi. Kuttavālehīti sobhākaraṇatthaṃ kappetuṃ, yuttaṭṭhānesu kappitavālehi. Ettha ca vaḷavānaṃyeva vālā kappitā, na rathānaṃ, vaḷavapayuttattā pana rathāpi ‘‘kuttavālā’’ti vuttā. Ukkiṇṇaparikhāsūti khataparikhāsu. Okkhittapalighāsūti ṭhapitapalighāsu. Nagarūpakārikāsūti ettha upakārikāti paresaṃ ārohanivāraṇatthaṃ samantā nagaraṃ pākārassa adhobhāge katasudhākammaṃ vuccati. Idha pana tāhi upakārikāhi yuttāni nagarāneva ‘‘nagarūpakārikāyo’’ti adhippetāni. Rakkhāpentīti tādisesu nagaresu vasantāpi attānaṃ rakkhāpenti. Kaṅkhāti ‘‘sabbaññū, na sabbaññū’’ti evaṃ saṃsayo. Vimatīti tasseva vevacanaṃ, virūpā mati, vinicchinituṃ asamatthāti attho. Idaṃ bhagavā ‘‘ambaṭṭhassa iminā attabhāvena maggapātubhāvo natthi, kevalaṃ divaso vītivattati, ayaṃ kho pana lakkhaṇapariyesanatthaṃ āgato, tampi kiccaṃ nassarati. Handassa satijananatthaṃ nayaṃ demī’’ti āha.

    દ્વેલક્ખણદસ્સનવણ્ણના

    Dvelakkhaṇadassanavaṇṇanā

    ૨૮૭. એવં વત્વા પન યસ્મા બુદ્ધાનં નિસિન્નાનં વા નિપન્નાનં વા કોચિ લક્ખણં પરિયેસિતું ન સક્કોતિ, ઠિતાનં પન ચઙ્કમન્તાનં વા સક્કોતિ. આચિણ્ણઞ્ચેતં બુદ્ધાનં લક્ખણપરિયેસનત્થં આગતભાવં ઞત્વા ઉટ્ઠાયાસના ચઙ્કમાધિટ્ઠાનં નામ, તેન ભગવા ઉટ્ઠાયાસના બહિ નિક્ખન્તો. તસ્મા અથ ખો ભગવાતિઆદિ વુત્તં.

    287. Evaṃ vatvā pana yasmā buddhānaṃ nisinnānaṃ vā nipannānaṃ vā koci lakkhaṇaṃ pariyesituṃ na sakkoti, ṭhitānaṃ pana caṅkamantānaṃ vā sakkoti. Āciṇṇañcetaṃ buddhānaṃ lakkhaṇapariyesanatthaṃ āgatabhāvaṃ ñatvā uṭṭhāyāsanā caṅkamādhiṭṭhānaṃ nāma, tena bhagavā uṭṭhāyāsanā bahi nikkhanto. Tasmā atha kho bhagavātiādi vuttaṃ.

    સમન્નેસીતિ ગવેસિ, એકં દ્વેતિ વા ગણયન્તો સમાનયિ. યેભુય્યેનાતિ પાયેન, બહુકાનિ અદ્દસ, અપ્પાનિ ન અદ્દસાતિ અત્થો. તતો યાનિ ન અદ્દસ તેસં દીપનત્થં વુત્તં – ‘‘ઠપેત્વા દ્વે’’તિ. કઙ્ખતીતિ ‘‘અહો વત પસ્સેય્ય’’ન્તિ પત્થનં ઉપ્પાદેતિ. વિચિકિચ્છતીતિ તતો તતો તાનિ વિચિનન્તો કિચ્છતિ ન સક્કોતિ દટ્ઠું. નાધિમુચ્ચતીતિ તાય વિચિકિચ્છાય સન્નિટ્ઠાનં ન ગચ્છતિ. ન સમ્પસીદતીતિ તતો – ‘‘પરિપુણ્ણલક્ખણો અય’’ન્તિ ભગવતિ પસાદં નાપજ્જતિ. કઙ્ખાય વા દુબ્બલા વિમતિ વુત્તા, વિચિકિચ્છાય મજ્ઝિમા, અનધિમુચ્ચનતાય બલવતી, અસમ્પસાદેન તેહિ તીહિ ધમ્મેહિ ચિત્તસ્સ કાલુસિયભાવો. કોસોહિતેતિ વત્થિકોસેન પટિચ્છન્ને. વત્થગુય્હેતિ અઙ્ગજાતે ભગવતો હિ વરવારણસ્સેવ કોસોહિતં વત્થગુય્હં સુવણ્ણવણ્ણં પદુમગબ્ભસમાનં. તં સો વત્થપટિચ્છન્નત્તા અપસ્સન્તો, અન્તોમુખગતાય ચ જિવ્હાય પહૂતભાવં અસલ્લક્ખેન્તો તેસુ દ્વીસુ લક્ખણેસુ કઙ્ખી અહોસિ વિચિકિચ્છી.

    Samannesīti gavesi, ekaṃ dveti vā gaṇayanto samānayi. Yebhuyyenāti pāyena, bahukāni addasa, appāni na addasāti attho. Tato yāni na addasa tesaṃ dīpanatthaṃ vuttaṃ – ‘‘ṭhapetvā dve’’ti. Kaṅkhatīti ‘‘aho vata passeyya’’nti patthanaṃ uppādeti. Vicikicchatīti tato tato tāni vicinanto kicchati na sakkoti daṭṭhuṃ. Nādhimuccatīti tāya vicikicchāya sanniṭṭhānaṃ na gacchati. Na sampasīdatīti tato – ‘‘paripuṇṇalakkhaṇo aya’’nti bhagavati pasādaṃ nāpajjati. Kaṅkhāya vā dubbalā vimati vuttā, vicikicchāya majjhimā, anadhimuccanatāya balavatī, asampasādena tehi tīhi dhammehi cittassa kālusiyabhāvo. Kosohiteti vatthikosena paṭicchanne. Vatthaguyheti aṅgajāte bhagavato hi varavāraṇasseva kosohitaṃ vatthaguyhaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ padumagabbhasamānaṃ. Taṃ so vatthapaṭicchannattā apassanto, antomukhagatāya ca jivhāya pahūtabhāvaṃ asallakkhento tesu dvīsu lakkhaṇesu kaṅkhī ahosi vicikicchī.

    ૨૮૮. તથારૂપન્તિ તં રૂપં. કિમેત્થ અઞ્ઞેન વત્તબ્બં? વુત્તમેતં નાગસેનત્થેરેનેવ મિલિન્દરઞ્ઞા પુટ્ઠેન – ‘‘દુક્કરં, ભન્તે, નાગસેન, ભગવતા કતન્તિ. કિં મહારાજાતિ? મહાજનેન હિરિકરણોકાસં બ્રહ્માયુ બ્રાહ્મણસ્સ ચ અન્તેવાસિ ઉત્તરસ્સ ચ, બાવરિસ્સ અન્તેવાસીનં સોળસબ્રાહ્મણાનઞ્ચ , સેલસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ ચ અન્તેવાસીનં તિસતમાણવાનઞ્ચ દસ્સેસિ, ભન્તેતિ. ન, મહારાજ, ભગવા ગુય્હં દસ્સેસિ. છાયં ભગવા દસ્સેસિ. ઇદ્ધિયા અભિસઙ્ખરિત્વા નિવાસનનિવત્થં કાયબન્ધનબદ્ધં ચીવરપારુતં છાયારૂપકમત્તં દસ્સેસિ મહારાજાતિ. છાયં દિટ્ઠે સતિ દિટ્ઠંયેવ નનુ, ભન્તેતિ? તિટ્ઠતેતં, મહારાજ, હદયરૂપં દિસ્વા બુજ્ઝનકસત્તો ભવેય્ય, હદયમંસં નીહરિત્વા દસ્સેય્ય સમ્માસમ્બુદ્ધોતિ. કલ્લોસિ, ભન્તે, નાગસેના’’તિ.

    288.Tathārūpanti taṃ rūpaṃ. Kimettha aññena vattabbaṃ? Vuttametaṃ nāgasenatthereneva milindaraññā puṭṭhena – ‘‘dukkaraṃ, bhante, nāgasena, bhagavatā katanti. Kiṃ mahārājāti? Mahājanena hirikaraṇokāsaṃ brahmāyu brāhmaṇassa ca antevāsi uttarassa ca, bāvarissa antevāsīnaṃ soḷasabrāhmaṇānañca , selassa brāhmaṇassa ca antevāsīnaṃ tisatamāṇavānañca dassesi, bhanteti. Na, mahārāja, bhagavā guyhaṃ dassesi. Chāyaṃ bhagavā dassesi. Iddhiyā abhisaṅkharitvā nivāsananivatthaṃ kāyabandhanabaddhaṃ cīvarapārutaṃ chāyārūpakamattaṃ dassesi mahārājāti. Chāyaṃ diṭṭhe sati diṭṭhaṃyeva nanu, bhanteti? Tiṭṭhatetaṃ, mahārāja, hadayarūpaṃ disvā bujjhanakasatto bhaveyya, hadayamaṃsaṃ nīharitvā dasseyya sammāsambuddhoti. Kallosi, bhante, nāgasenā’’ti.

    નિન્નામેત્વાતિ નીહરિત્વા. અનુમસીતિ કથિનસૂચિં વિય કત્વા અનુમજ્જિ, તથાકરણેન ચેત્થ મુદુભાવો, કણ્ણસોતાનુમસનેન દીઘભાવો, નાસિકસોતાનુમસનેન તનુભાવો, નલાટચ્છાદનેન પુથુલભાવો પકાસિતોતિ વેદિતબ્બો.

    Ninnāmetvāti nīharitvā. Anumasīti kathinasūciṃ viya katvā anumajji, tathākaraṇena cettha mudubhāvo, kaṇṇasotānumasanena dīghabhāvo, nāsikasotānumasanena tanubhāvo, nalāṭacchādanena puthulabhāvo pakāsitoti veditabbo.

    ૨૮૯. પટિમાનેન્તોતિ આગમેન્તો, આગમનમસ્સ પત્થેન્તો ઉદિક્ખન્તોતિ અત્થો.

    289.Paṭimānentoti āgamento, āgamanamassa patthento udikkhantoti attho.

    ૨૯૦. કથાસલ્લાપોતિ કથા ચ સલ્લાપો ચ, કથનં પટિકથનન્તિ અત્થો.

    290.Kathāsallāpoti kathā ca sallāpo ca, kathanaṃ paṭikathananti attho.

    ૨૯૧. અહો વતાતિ ગરહવચનમેતં. રેતિ ઇદં હીળનવસેન આમન્તનં. પણ્ડિતકાતિ તમેવ જિગુચ્છન્તો આહ. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો. એવરૂપેન કિર ભો પુરિસો અત્થચરકેનાતિ ઇદં યાદિસો ત્વં, એદિસે અત્થચરકે હિતકારકે સતિ પુરિસો નિરયંયેવ ગચ્છેય્ય, ન અઞ્ઞત્રાતિ ઇમમત્થં સન્ધાય વદતિ. આસજ્જ આસજ્જાતિ ઘટ્ટેત્વા ઘટ્ટેત્વા. અમ્હેપિ એવં ઉપનેય્ય ઉપનેય્યાતિ બ્રાહ્મણો ખો પન અમ્બટ્ઠ પોક્ખરસાતીતિઆદીનિ વત્વા એવં ઉપનેત્વા ઉપનેત્વા પટિચ્છન્નં કારણં આવિકરિત્વા સુટ્ઠુ દાસાદિભાવં આરોપેત્વા અવચ, તયા અમ્હે અક્કોસાપિતાતિ અધિપ્પાયો. પદસાયેવ પવત્તેસીતિ પાદેન પહરિત્વા ભૂમિયં પાતેસિ. યઞ્ચ સો પુબ્બે આચરિયેન સદ્ધિં રથં આરુહિત્વા સારથિ હુત્વા અગમાસિ , તમ્પિસ્સ ઠાનં અચ્છિન્દિત્વા રથસ્સ પુરતો પદસા યેવસ્સ ગમનં અકાસિ.

    291.Aho vatāti garahavacanametaṃ. Reti idaṃ hīḷanavasena āmantanaṃ. Paṇḍitakāti tameva jigucchanto āha. Sesapadadvayepi eseva nayo. Evarūpena kira bho puriso atthacarakenāti idaṃ yādiso tvaṃ, edise atthacarake hitakārake sati puriso nirayaṃyeva gaccheyya, na aññatrāti imamatthaṃ sandhāya vadati. Āsajja āsajjāti ghaṭṭetvā ghaṭṭetvā. Amhepi evaṃ upaneyya upaneyyāti brāhmaṇo kho pana ambaṭṭha pokkharasātītiādīni vatvā evaṃ upanetvā upanetvā paṭicchannaṃ kāraṇaṃ āvikaritvā suṭṭhu dāsādibhāvaṃ āropetvā avaca, tayā amhe akkosāpitāti adhippāyo. Padasāyeva pavattesīti pādena paharitvā bhūmiyaṃ pātesi. Yañca so pubbe ācariyena saddhiṃ rathaṃ āruhitvā sārathi hutvā agamāsi , tampissa ṭhānaṃ acchinditvā rathassa purato padasā yevassa gamanaṃ akāsi.

    પોક્ખરસાતિબુદ્ધૂપસઙ્કમનવણ્ણના

    Pokkharasātibuddhūpasaṅkamanavaṇṇanā

    ૨૯૨-૨૯૬. અતિવિકાલોતિ સુટ્ઠુ વિકાલો, સમ્મોદનીયકથાયપિ કાલો નત્થિ. આગમા નુ ખ્વિધ ભોતિ આગમા નુ ખો ઇધ ભો. અધિવાસેતૂતિ સમ્પટિચ્છતુ. અજ્જતનાયાતિ યં મે તુમ્હેસુ કારં કરોતો અજ્જ ભવિસ્સતિ પુઞ્ઞઞ્ચ પીતિપામોજ્જઞ્ચ તદત્થાય. અધિવાસેસિ ભગવા તુણ્હીભાવેનાતિ ભગવા કાયઙ્ગં વા વાચઙ્ગં વા અચોપેત્વા અબ્ભન્તરેયેવ ખન્તિં ધારેન્તો તુણ્હીભાવેન અધિવાસેસિ. બ્રાહ્મણસ્સ અનુગ્ગહણત્થં મનસાવ સમ્પટિચ્છીતિ વુત્તં હોતિ.

    292-296.Ativikāloti suṭṭhu vikālo, sammodanīyakathāyapi kālo natthi. Āgamā nu khvidha bhoti āgamā nu kho idha bho. Adhivāsetūti sampaṭicchatu. Ajjatanāyāti yaṃ me tumhesu kāraṃ karoto ajja bhavissati puññañca pītipāmojjañca tadatthāya. Adhivāsesi bhagavā tuṇhībhāvenāti bhagavā kāyaṅgaṃ vā vācaṅgaṃ vā acopetvā abbhantareyeva khantiṃ dhārento tuṇhībhāvena adhivāsesi. Brāhmaṇassa anuggahaṇatthaṃ manasāva sampaṭicchīti vuttaṃ hoti.

    ૨૯૭. પણીતેનાતિ ઉત્તમેન. સહત્થાતિ સહત્થેન. સન્તપ્પેસીતિ સુટ્ઠુ તપ્પેસિ પરિપુણ્ણં સુહિતં યાવદત્થં અકાસિ. સમ્પવારેસીતિ સુટ્ઠુ પવારેસિ, અલં અલન્તિ હત્થસઞ્ઞાય પટિક્ખિપાપેસિ. ભુત્તાવિન્તિ ભુત્તવન્તં. ઓનીતપત્તપાણિન્તિ પત્તતો ઓનીતપાણિં, અપનીતહત્થન્તિ વુત્તં હોતિ. ઓનિત્તપત્તપાણિન્તિપિ પાઠો. તસ્સત્થો – ઓનિત્તં નાનાભૂતં વિનાભૂતં પત્તં પાણિતો અસ્સાતિ ઓનિત્તપત્તપાણિ, તં ઓનિત્તપત્તપાણિં. હત્થે ચ પત્તઞ્ચ ધોવિત્વા એકમન્તે પત્તં નિક્ખિપિત્વા નિસિન્નન્તિ અત્થો. એકમન્તં નિસીદીતિ ભગવન્તં એવં ભૂતં ઞત્વા એકસ્મિં ઓકાસે નિસીદીતિ અત્થો.

    297.Paṇītenāti uttamena. Sahatthāti sahatthena. Santappesīti suṭṭhu tappesi paripuṇṇaṃ suhitaṃ yāvadatthaṃ akāsi. Sampavāresīti suṭṭhu pavāresi, alaṃ alanti hatthasaññāya paṭikkhipāpesi. Bhuttāvinti bhuttavantaṃ. Onītapattapāṇinti pattato onītapāṇiṃ, apanītahatthanti vuttaṃ hoti. Onittapattapāṇintipi pāṭho. Tassattho – onittaṃ nānābhūtaṃ vinābhūtaṃ pattaṃ pāṇito assāti onittapattapāṇi, taṃ onittapattapāṇiṃ. Hatthe ca pattañca dhovitvā ekamante pattaṃ nikkhipitvā nisinnanti attho. Ekamantaṃ nisīdīti bhagavantaṃ evaṃ bhūtaṃ ñatvā ekasmiṃ okāse nisīdīti attho.

    ૨૯૮. અનુપુબ્બિં કથન્તિ અનુપટિપાટિકથં. આનુપુબ્બિકથા નામ દાનાનન્તરં સીલં, સીલાનન્તરં સગ્ગો, સગ્ગાનન્તરં મગ્ગોતિ એતેસં અત્થાનં દીપનકથા. તેનેવ – ‘‘સેય્યથિદં દાનકથ’’ન્તિઆદિમાહ. ઓકારન્તિ અવકારં લામકભાવં. સામુક્કંસિકાતિ સામં ઉક્કંસિકા, અત્તનાયેવ ઉદ્ધરિત્વા ગહિતા, સયમ્ભૂઞાણેન દિટ્ઠા, અસાધારણા અઞ્ઞેસન્તિ અત્થો. કા પન સાતિ? અરિયસચ્ચદેસના. તેનેવાહ – ‘‘દુક્ખં, સમુદયં, નિરોધં, મગ્ગ’’ન્તિ. ધમ્મચક્ખુન્તિ એત્થ સોતાપત્તિમગ્ગો અધિપ્પેતો. તસ્સ ઉપ્પત્તિઆકારદસ્સનત્થં – ‘‘યં કિઞ્ચિ સમુદયધમ્મં, સબ્બં તં નિરોધધમ્મ’’ન્તિ આહ. તઞ્હિ નિરોધં આરમ્મણં કત્વા કિચ્ચવસેન એવં સબ્બસઙ્ખતં પટિવિજ્ઝન્તં ઉપ્પજ્જતિ.

    298.Anupubbiṃ kathanti anupaṭipāṭikathaṃ. Ānupubbikathā nāma dānānantaraṃ sīlaṃ, sīlānantaraṃ saggo, saggānantaraṃ maggoti etesaṃ atthānaṃ dīpanakathā. Teneva – ‘‘seyyathidaṃ dānakatha’’ntiādimāha. Okāranti avakāraṃ lāmakabhāvaṃ. Sāmukkaṃsikāti sāmaṃ ukkaṃsikā, attanāyeva uddharitvā gahitā, sayambhūñāṇena diṭṭhā, asādhāraṇā aññesanti attho. Kā pana sāti? Ariyasaccadesanā. Tenevāha – ‘‘dukkhaṃ, samudayaṃ, nirodhaṃ, magga’’nti. Dhammacakkhunti ettha sotāpattimaggo adhippeto. Tassa uppattiākāradassanatthaṃ – ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ, sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti āha. Tañhi nirodhaṃ ārammaṇaṃ katvā kiccavasena evaṃ sabbasaṅkhataṃ paṭivijjhantaṃ uppajjati.

    પોક્ખરસાતિઉપાસકત્તપટિવેદનાવણ્ણના

    Pokkharasātiupāsakattapaṭivedanāvaṇṇanā

    ૨૯૯. દિટ્ઠો અરિયસચ્ચધમ્મો એતેનાતિ દિટ્ઠધમ્મો. એસ નયો સેસપદેસુપિ. તિણ્ણા વિચિકિચ્છા અનેનાતિ તિણ્ણવિચિકિચ્છો. વિગતા કથંકથા અસ્સાતિ વિગતકથંકથો. વેસારજ્જપ્પત્તોતિ વિસારદભાવં પત્તો. કત્થ? સત્થુસાસને. નાસ્સ પરો પચ્ચયો, ન પરસ્સ સદ્ધાય એત્થ વત્તતીતિ અપરપ્પચ્ચયો. સેસં સબ્બત્થ વુત્તનયત્તા ઉત્તાનત્થત્તા ચ પાકટમેવાતિ.

    299. Diṭṭho ariyasaccadhammo etenāti diṭṭhadhammo. Esa nayo sesapadesupi. Tiṇṇā vicikicchā anenāti tiṇṇavicikiccho. Vigatā kathaṃkathā assāti vigatakathaṃkatho. Vesārajjappattoti visāradabhāvaṃ patto. Kattha? Satthusāsane. Nāssa paro paccayo, na parassa saddhāya ettha vattatīti aparappaccayo. Sesaṃ sabbattha vuttanayattā uttānatthattā ca pākaṭamevāti.

    ઇતિ સુમઙ્ગલવિલાસિનિયા દીઘનિકાયટ્ઠકથાયં

    Iti sumaṅgalavilāsiniyā dīghanikāyaṭṭhakathāyaṃ

    અમ્બટ્ઠસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Ambaṭṭhasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: ૪. સોણદણ્ડસુત્તવણ્ણના • 4. Soṇadaṇḍasuttavaṇṇanā




    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / દીઘનિકાય • Dīghanikāya / ૩. અમ્બટ્ઠસુત્તં • 3. Ambaṭṭhasuttaṃ

    ટીકા • Tīkā / સુત્તપિટક (ટીકા) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / દીઘનિકાય (ટીકા) • Dīghanikāya (ṭīkā) / ૩. અમ્બટ્ઠસુત્તવણ્ણના • 3. Ambaṭṭhasuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact