| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
५. सळायतनवग्गो
5. Saḷāyatanavaggo
१. अनाथपिण्डिकोवादसुत्तवण्णना
1. Anāthapiṇḍikovādasuttavaṇṇanā
३८३. अधिमत्तगिलानोति अधिकाय मत्ताय मरणस्स आसन्नताय अतिविय गिलानोति अत्थो। तेनाह ‘‘मरणसेय्यं उपगतो’’ति। अखण्डं अकासि गहपतिनो सत्थरि परमपेमत्ता। यत्तकं चस्साति, ‘‘सकिं वा द्विक्खत्तुं वा’’ति वुत्तं यत्तकं अस्स गहपतिस्स।
383.Adhimattagilānoti adhikāya mattāya maraṇassa āsannatāya ativiya gilānoti attho. Tenāha ‘‘maraṇaseyyaṃ upagato’’ti. Akhaṇḍaṃ akāsi gahapatino satthari paramapemattā. Yattakaṃ cassāti, ‘‘sakiṃ vā dvikkhattuṃ vā’’ti vuttaṃ yattakaṃ assa gahapatissa.
३८४. ओसक्कन्तीति परिहायन्ति। ओत्थरन्तीति अभिभवन्ति। उस्मा नाम कम्मजतेजोधातु, सा सह जीवितिन्द्रियनिरोधा परियादियति, याव ता आयुउस्मा वत्तन्ति, ताव मरणन्तिका वेदना वत्तन्तेव विञ्ञाणस्स अनिरुद्धत्ता। तेनाह ‘‘याव उस्मा’’तिआदि।
384.Osakkantīti parihāyanti. Ottharantīti abhibhavanti. Usmā nāma kammajatejodhātu, sā saha jīvitindriyanirodhā pariyādiyati, yāva tā āyuusmā vattanti, tāva maraṇantikā vedanā vattanteva viññāṇassa aniruddhattā. Tenāha ‘‘yāva usmā’’tiādi.
३८५. तीहि गाहेहीति तण्हामानदिट्ठिग्गाहेहि। पटिबाहितुं विक्खम्भेतुं। चक्खुं तीहि गाहेहि न गण्हिस्सामीति मानग्गाहपटिक्खेपमुखेन चक्खुस्मिं अनिच्चानुपस्सनाति दस्सेति। अनिच्चानुपस्सनाय हि सति अप्पतिट्ठो मानग्गाहो, दुक्खानुपस्सनाय सति अप्पतिट्ठो तण्हाग्गाहो, अनत्तानुपस्सनाय सति अप्पतिट्ठो दिट्ठिग्गाहोति, गाहो च नाम ओळारिको, तस्मिं विगतेपि निकन्ति तिट्ठेय्याति तं विजहापेतुकामेन, – ‘‘न च मे चक्खुनिस्सितं विञ्ञाणं भविस्सती’’ति वुत्तन्ति आह – ‘‘विञ्ञाणञ्चापि मे चक्खुनिस्सितं न भविस्सती’’ति। सब्बं कामभवरूपन्ति कामभूमिपरियापन्नं सब्बं रूपक्खन्धमाह – ‘‘कामरूपभवरूप’’न्ति वा पाठो। सो युत्तो इमस्स वारस्स एव अनवसेसपञ्चवोकारभवपरियापन्नतो। तथा हि उपरि चतुवोकारभवो अनवसेसतो वुत्तो।
385.Tīhi gāhehīti taṇhāmānadiṭṭhiggāhehi. Paṭibāhituṃ vikkhambhetuṃ. Cakkhuṃ tīhi gāhehi na gaṇhissāmīti mānaggāhapaṭikkhepamukhena cakkhusmiṃ aniccānupassanāti dasseti. Aniccānupassanāya hi sati appatiṭṭho mānaggāho, dukkhānupassanāya sati appatiṭṭho taṇhāggāho, anattānupassanāya sati appatiṭṭho diṭṭhiggāhoti, gāho ca nāma oḷāriko, tasmiṃ vigatepi nikanti tiṭṭheyyāti taṃ vijahāpetukāmena, – ‘‘na ca me cakkhunissitaṃ viññāṇaṃ bhavissatī’’ti vuttanti āha – ‘‘viññāṇañcāpi me cakkhunissitaṃ na bhavissatī’’ti. Sabbaṃ kāmabhavarūpanti kāmabhūmipariyāpannaṃ sabbaṃ rūpakkhandhamāha – ‘‘kāmarūpabhavarūpa’’nti vā pāṭho. So yutto imassa vārassa eva anavasesapañcavokārabhavapariyāpannato. Tathā hi upari catuvokārabhavo anavasesato vutto.
३८६. इधलोकन्ति एत्थ सङ्खारलोकविसयोति अधिप्पायेन, ‘‘वसनट्ठानं वा’’तिआदि वुत्तं, तञ्च खो पठमदुतियवारेहि इधलोको गहितोति कत्वा। पठमदुतियवारेहि पन इधलोको परलोकोति विभागेन विना पञ्चवोकारभवो गहितो; तथा ततियवारे पञ्चवोकारभवो चतुवोकारभवो च गहितोति पुन दिट्ठधम्मसम्परायवसेन तं विभजित्वा दस्सेतुं, ‘‘न इधलोक’’न्तिआदि वुत्तं । इधलोकन्ति च सत्तसङ्खारवसेनेव गहितं। सब्बम्पि सङ्खारवसेन परिग्गहेत्वा दस्सेतुं, ‘‘यम्पि मे दिट्ठ’’न्तिआदि वुत्तन्ति केचि। अपरितस्सनत्थं तण्हापरितस्सनाय अनुप्पादनत्थं। यस्स दिट्ठधम्मोति वुच्चति, तस्स पन अभावतो, ‘‘मनुस्सलोकं ठपेत्वा सेसा परलोका नामा’’ति वुत्तं। येसं पन ‘‘इधलोक’’न्ति इमिना सत्तलोकस्सपि गहणं इच्छितं। तेसं मतेन, ‘‘मनुस्सलोकं ठपेत्वा’’ति योजना।
386.Idhalokanti ettha saṅkhāralokavisayoti adhippāyena, ‘‘vasanaṭṭhānaṃ vā’’tiādi vuttaṃ, tañca kho paṭhamadutiyavārehi idhaloko gahitoti katvā. Paṭhamadutiyavārehi pana idhaloko paralokoti vibhāgena vinā pañcavokārabhavo gahito; tathā tatiyavāre pañcavokārabhavo catuvokārabhavo ca gahitoti puna diṭṭhadhammasamparāyavasena taṃ vibhajitvā dassetuṃ, ‘‘na idhaloka’’ntiādi vuttaṃ . Idhalokanti ca sattasaṅkhāravaseneva gahitaṃ. Sabbampi saṅkhāravasena pariggahetvā dassetuṃ, ‘‘yampi me diṭṭha’’ntiādi vuttanti keci. Aparitassanatthaṃ taṇhāparitassanāya anuppādanatthaṃ. Yassa diṭṭhadhammoti vuccati, tassa pana abhāvato, ‘‘manussalokaṃ ṭhapetvā sesā paralokā nāmā’’ti vuttaṃ. Yesaṃ pana ‘‘idhaloka’’nti iminā sattalokassapi gahaṇaṃ icchitaṃ. Tesaṃ matena, ‘‘manussalokaṃ ṭhapetvā’’ti yojanā.
३८७. अल्लीयसीति अत्तभावे भोगेसु च अपेक्खं करोसीति अत्थो। एवरूपीति यादिसी तदा धम्मसेनापतिना कथिता, एवरूपी। धम्मकथा न सुतपुब्बाति यथाकथिताकारमेव सन्धाय पटिक्खेपो, न सुखुमगम्भीरसुञ्ञतापटिसंयुत्ततासामञ्ञं। तेनाह ‘‘एवं पना’’तिआदि।
387.Allīyasīti attabhāve bhogesu ca apekkhaṃ karosīti attho. Evarūpīti yādisī tadā dhammasenāpatinā kathitā, evarūpī. Dhammakathā na sutapubbāti yathākathitākārameva sandhāya paṭikkhepo, na sukhumagambhīrasuññatāpaṭisaṃyuttatāsāmaññaṃ. Tenāha ‘‘evaṃ panā’’tiādi.
मया गतमग्गमेव अनुगच्छसीति दानमयपुञ्ञभावसामञ्ञं गहेत्वा वदति, न बोधिसत्तदानभूतं दानपारमितं। न पटिभातीति रुच्चनवसेन चित्ते न उपतिट्ठति। तेनाह ‘‘न रुच्चती’’ति। तथा हेस वट्टाभिरतोति। उजुमग्गावहा विपस्सना भगवता पनस्स कथितपुब्बा।
Mayā gatamaggameva anugacchasīti dānamayapuññabhāvasāmaññaṃ gahetvā vadati, na bodhisattadānabhūtaṃ dānapāramitaṃ. Na paṭibhātīti ruccanavasena citte na upatiṭṭhati. Tenāha ‘‘na ruccatī’’ti. Tathā hesa vaṭṭābhiratoti. Ujumaggāvahā vipassanā bhagavatā panassa kathitapubbā.
३८८. एसितगुणत्ता एसियमानगुणत्ता च इसि, असेक्खा सेक्खा कल्याणपुथुज्जना च, इसीनं सङ्घो, तेन निसेवितन्ति इसिसङ्घनिसेवितं। कामं तस्स विहारस्स गन्धकुटिपासादकूटागारादिवसेन निसीदननिपज्जनाय रुक्खलतादिवसेन भूमिसयादिवसेन च अनञ्ञसाधारणा महती रमणीयता अत्थेव, सा पन गेहस्सितभावेन अरियानं चित्तं तथा न तोसेति; यथा अरियानं निसेवितभावेनाति आह – ‘‘पठमगाथाय जेतवनस्स वण्णं कथेत्वा’’ति। तेनाह भगवा – ‘‘यत्थ अरहन्तो विहरन्ति, तं भूमिरामणेय्यक’’न्ति (ध॰ प॰ ९८; थेरगा॰ ९९१; सं॰ नि॰ १.२६१)। अपचयगामिनी चेतना सत्तानं सुद्धिमावहतीति आह – ‘‘कम्मन्ति मग्गचेतना’’ति। चतुन्नं अरियसच्चानं विदितकरणट्ठेन किलेसानं विक्खम्भनट्ठेन च विज्जा, मग्गसम्मादिट्ठीति आह – ‘‘विज्जाति मग्गपञ्ञा’’ति। समाधिपक्खिको धम्मो नाम सम्मावायामसतिसमाधयो। तथा हि विज्जाभागियो समाधिपि समाधिपक्खिको। सीलं तस्स अत्थीति सीलन्ति आह – ‘‘सीले पतिट्ठितस्स जीवितं उत्तम’’न्ति। दिट्ठिसङ्कप्पोति सम्मासङ्कप्पो। तत्थ सम्मासङ्कप्पस्स उपकारकभावेन विज्जाभागो । तथा हि सो पञ्ञाक्खन्धसङ्गहितोति वुच्चति, यथा सम्मासङ्कप्पो पञ्ञाक्खन्धेन सङ्गहितो, एवं वायामसतियो समाधिक्खन्धसङ्गहिताति। तेनाह – ‘‘धम्मोति वायामसतिसमाधयो’’ति। ‘‘धम्मो’’ति हि इध सम्मासमाधि अधिप्पेतो, – ‘‘एवं धम्मा ते भगवन्तो अहेसु’’न्तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.१३; म॰ नि॰ ३.१९८; सं॰ नि॰ ५.३७८) विय। वाचाकम्मन्ताजीवाति सम्मावाचाकम्मन्ताजीवा मग्गपरियापन्ना एव, ते सब्बेपि गहिताति। तेनाह – ‘‘एतेन अट्ठङ्गिकेन मग्गेना’’ति।
388. Esitaguṇattā esiyamānaguṇattā ca isi, asekkhā sekkhā kalyāṇaputhujjanā ca, isīnaṃ saṅgho, tena nisevitanti isisaṅghanisevitaṃ. Kāmaṃ tassa vihārassa gandhakuṭipāsādakūṭāgārādivasena nisīdananipajjanāya rukkhalatādivasena bhūmisayādivasena ca anaññasādhāraṇā mahatī ramaṇīyatā attheva, sā pana gehassitabhāvena ariyānaṃ cittaṃ tathā na toseti; yathā ariyānaṃ nisevitabhāvenāti āha – ‘‘paṭhamagāthāya jetavanassa vaṇṇaṃ kathetvā’’ti. Tenāha bhagavā – ‘‘yattha arahanto viharanti, taṃ bhūmirāmaṇeyyaka’’nti (dha. pa. 98; theragā. 991; saṃ. ni. 1.261). Apacayagāminī cetanā sattānaṃ suddhimāvahatīti āha – ‘‘kammanti maggacetanā’’ti. Catunnaṃ ariyasaccānaṃ viditakaraṇaṭṭhena kilesānaṃ vikkhambhanaṭṭhena ca vijjā, maggasammādiṭṭhīti āha – ‘‘vijjāti maggapaññā’’ti. Samādhipakkhiko dhammo nāma sammāvāyāmasatisamādhayo. Tathā hi vijjābhāgiyo samādhipi samādhipakkhiko. Sīlaṃ tassa atthīti sīlanti āha – ‘‘sīle patiṭṭhitassa jīvitaṃ uttama’’nti. Diṭṭhisaṅkappoti sammāsaṅkappo. Tattha sammāsaṅkappassa upakārakabhāvena vijjābhāgo . Tathā hi so paññākkhandhasaṅgahitoti vuccati, yathā sammāsaṅkappo paññākkhandhena saṅgahito, evaṃ vāyāmasatiyo samādhikkhandhasaṅgahitāti. Tenāha – ‘‘dhammoti vāyāmasatisamādhayo’’ti. ‘‘Dhammo’’ti hi idha sammāsamādhi adhippeto, – ‘‘evaṃ dhammā te bhagavanto ahesu’’ntiādīsu (dī. ni. 2.13; ma. ni. 3.198; saṃ. ni. 5.378) viya. Vācākammantājīvāti sammāvācākammantājīvā maggapariyāpannā eva, te sabbepi gahitāti. Tenāha – ‘‘etena aṭṭhaṅgikena maggenā’’ti.
उपायेनाति येन विधिना अरियमग्गो भावेतब्बो, तेन समाधिपक्खियं विपस्सनाधम्मञ्चेव मग्गधम्मञ्च। ‘‘अरियं वो, भिक्खवे, सम्मासमाधिं देसेस्सामि सउपनिसं सपरिक्खार’’न्ति (म॰ नि॰ ३.१३६) हि वचनतो सम्मासमाधिआदयो मग्गधम्मापि समाधिपक्खिया। विचिनेय्याति वीमंसेय्य, भावेय्याति अत्थो। तत्थाति हेतुम्हि भुम्मवचनं। अरियमग्गहेतुका हि सत्तानं विसुद्धि। तेनाह – ‘‘तस्मिं अरियमग्गे विसुज्झती’’ति। पञ्चक्खन्धधम्मं विचिनेय्य, पञ्चुपादानक्खन्धे विपस्सेय्य। तेसु हि विपस्सियमानेसु विपस्सना उक्कंसगता। यदग्गेन दुक्खसच्चं परिञ्ञापटिवेधेन पटिविज्झीयति, तदग्गेन समुदयसच्चं पहानपटिवेधेन निरोधसच्चं सच्छिकिरियापटिवेधेन, मग्गसच्चं भावनापटिवेधेन पटिविज्झीयति, एवं अच्चन्तविसुद्धिया सुज्झति। तेनाह – ‘‘एवं तेसु चतूसु सच्चेसु विसुज्झती’’ति। इधापि निमित्तत्थे भुम्मवचनं। सच्चेसु वा पटिविज्झियमानेसूति वचनसेसो।
Upāyenāti yena vidhinā ariyamaggo bhāvetabbo, tena samādhipakkhiyaṃ vipassanādhammañceva maggadhammañca. ‘‘Ariyaṃ vo, bhikkhave, sammāsamādhiṃ desessāmi saupanisaṃ saparikkhāra’’nti (ma. ni. 3.136) hi vacanato sammāsamādhiādayo maggadhammāpi samādhipakkhiyā. Vicineyyāti vīmaṃseyya, bhāveyyāti attho. Tatthāti hetumhi bhummavacanaṃ. Ariyamaggahetukā hi sattānaṃ visuddhi. Tenāha – ‘‘tasmiṃ ariyamagge visujjhatī’’ti. Pañcakkhandhadhammaṃ vicineyya, pañcupādānakkhandhe vipasseyya. Tesu hi vipassiyamānesu vipassanā ukkaṃsagatā. Yadaggena dukkhasaccaṃ pariññāpaṭivedhena paṭivijjhīyati, tadaggena samudayasaccaṃ pahānapaṭivedhena nirodhasaccaṃ sacchikiriyāpaṭivedhena, maggasaccaṃ bhāvanāpaṭivedhena paṭivijjhīyati, evaṃ accantavisuddhiyā sujjhati. Tenāha – ‘‘evaṃ tesu catūsu saccesu visujjhatī’’ti. Idhāpi nimittatthe bhummavacanaṃ. Saccesu vā paṭivijjhiyamānesūti vacanaseso.
अवधारणवचनन्ति ववत्थापनवचनं, अवधारणन्ति अत्थो। सारिपुत्तोवाति च अवधारणं तस्स सावकभावतो सावकेसु सारिपुत्तोव सेय्योति इममत्थं दीपेति। किलेसउपसमेनाति इमिना महाथेरस्स तादिसो किलेसूपसमोति दस्सेति, यस्स सावकस्स विसये पञ्ञाय पारमिप्पत्ति अहोसि। यदि एवं – ‘‘योपि पारङ्गतो भिक्खु, एतावपरमो सिया’’ति इदं कथन्ति? तेसं तेसं बुद्धानं सासने पञ्ञाय पारमिप्पत्तसावकवसेनेतं वुत्तन्ति दट्ठब्बं। अथ वा – ‘‘नत्थि विमुत्तिया नानत्त’’न्ति (दी॰ नि॰ टी॰ ३.१४१; विभ॰ मूलटी॰ सुत्तन्तभाजनीयवण्णना) वचनतो सावकेहि विमुत्तिपञ्ञामत्तं सन्धायेतं वुत्तं। तेनाह – ‘‘पारङ्गतोति निब्बानं गतो’’तिआदि। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
Avadhāraṇavacananti vavatthāpanavacanaṃ, avadhāraṇanti attho. Sāriputtovāti ca avadhāraṇaṃ tassa sāvakabhāvato sāvakesu sāriputtova seyyoti imamatthaṃ dīpeti. Kilesaupasamenāti iminā mahātherassa tādiso kilesūpasamoti dasseti, yassa sāvakassa visaye paññāya pāramippatti ahosi. Yadi evaṃ – ‘‘yopi pāraṅgato bhikkhu, etāvaparamo siyā’’ti idaṃ kathanti? Tesaṃ tesaṃ buddhānaṃ sāsane paññāya pāramippattasāvakavasenetaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Atha vā – ‘‘natthi vimuttiyā nānatta’’nti (dī. ni. ṭī. 3.141; vibha. mūlaṭī. suttantabhājanīyavaṇṇanā) vacanato sāvakehi vimuttipaññāmattaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Tenāha – ‘‘pāraṅgatoti nibbānaṃ gato’’tiādi. Sesaṃ suviññeyyameva.
अनाथपिण्डिकोवादसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Anāthapiṇḍikovādasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / १. अनाथपिण्डिकोवादसुत्तं • 1. Anāthapiṇḍikovādasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / १. अनाथपिण्डिकोवादसुत्तवण्णना • 1. Anāthapiṇḍikovādasuttavaṇṇanā
