Library / Tipiṭaka / തിപിടക • Tipiṭaka / പഞ്ചപകരണ-അട്ഠകഥാ • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā |
൭. അനുസയയമകം
7. Anusayayamakaṃ
പരിച്ഛേദപരിച്ഛിന്നുദ്ദേസവാരവണ്ണനാ
Paricchedaparicchinnuddesavāravaṇṇanā
൧. ഇദാനി തേസഞ്ഞേവ മൂലയമകേ ദേസിതാനം കുസലാദിധമ്മാനം ലബ്ഭമാനവസേന ഏകദേസം സങ്ഗണ്ഹിത്വാ സങ്ഖാരയമകാനന്തരം ദേസിതസ്സ അനുസയയമകസ്സ അത്ഥവണ്ണനാ ഹോതി. തത്ഥ പാളിവവത്ഥാനം താവ വേദിതബ്ബം – ഇമസ്മിഞ്ഹി അനുസയയമകേ ഖന്ധയമകാദീസു വിയ ദേസനം അകത്വാ അഞ്ഞേന നയേന പാളിദേസനാ കതാ. കഥം? പഠമം താവ പരിച്ഛേദതോ, ഉദ്ദേസതോ, ഉപ്പത്തിട്ഠാനതോതി തീഹാകാരേഹി അനുസയേ ഗഹാപേതും പരിച്ഛേദവാരോ, പരിച്ഛിന്നുദ്ദേസവാരോ, ഉപ്പത്തിട്ഠാനവാരോതി, തയോ വാരാ ദേസിതാ. തതോ സത്തന്നം മഹാവാരാനം വസേന അനുസയേ യോജേത്വാ യമകദേസനാ കതാ. തത്ഥ സത്താനുസയാതി അയം ‘‘സത്തേവ, ന തതോ ഉദ്ധം, ന ഹേട്ഠാ’’തി ഗണനപരിച്ഛേദേന പരിച്ഛിന്ദിത്വാ അനുസയാനം ദേസിതത്താ പരിച്ഛേദവാരോ നാമ. കാമരാഗാനുസയോ…പേ॰… അവിജ്ജാനുസയോതി അയം പരിച്ഛേദവാരേന പരിച്ഛിന്നാനം നാമമത്തം ഉദ്ദിസിത്വാ ‘‘ഇമേ നാമ തേ’’തി ദേസിതത്താ പരിച്ഛിന്നുദ്ദേസവാരോ നാമ. കത്ഥ കാമരാഗാനുസയോ അനുസേതി…പേ॰… ഏത്ഥ അവിജ്ജാനുസയോ അനുസേതീതി അയം ‘‘ഇമേസു നാമ ഠാനേസു ഇമേ അനുസയാ അനുസേന്തി’’തി ഏവം തേസംയേവ ഉപ്പത്തിട്ഠാനസ്സ ദേസിതത്താ ഉപ്പത്തിട്ഠാനവാരോ നാമ.
1. Idāni tesaññeva mūlayamake desitānaṃ kusalādidhammānaṃ labbhamānavasena ekadesaṃ saṅgaṇhitvā saṅkhārayamakānantaraṃ desitassa anusayayamakassa atthavaṇṇanā hoti. Tattha pāḷivavatthānaṃ tāva veditabbaṃ – imasmiñhi anusayayamake khandhayamakādīsu viya desanaṃ akatvā aññena nayena pāḷidesanā katā. Kathaṃ? Paṭhamaṃ tāva paricchedato, uddesato, uppattiṭṭhānatoti tīhākārehi anusaye gahāpetuṃ paricchedavāro, paricchinnuddesavāro, uppattiṭṭhānavāroti, tayo vārā desitā. Tato sattannaṃ mahāvārānaṃ vasena anusaye yojetvā yamakadesanā katā. Tattha sattānusayāti ayaṃ ‘‘satteva, na tato uddhaṃ, na heṭṭhā’’ti gaṇanaparicchedena paricchinditvā anusayānaṃ desitattā paricchedavāro nāma. Kāmarāgānusayo…pe… avijjānusayoti ayaṃ paricchedavārena paricchinnānaṃ nāmamattaṃ uddisitvā ‘‘ime nāma te’’ti desitattā paricchinnuddesavāro nāma. Kattha kāmarāgānusayo anuseti…pe… ettha avijjānusayo anusetīti ayaṃ ‘‘imesu nāma ṭhānesu ime anusayā anusenti’’ti evaṃ tesaṃyeva uppattiṭṭhānassa desitattā uppattiṭṭhānavāro nāma.
യേസം പന സത്തന്നം മഹാവാരാനം വസേന അനുസയേ യോജേത്വാ യമകദേസനാ കതാ, തേസം ഇമാനി നാമാനി – അനുസയവാരോ, സാനുസയവാരോ, പജഹനവാരോ, പരിഞ്ഞാവാരോ, പഹീനവാരോ, ഉപ്പജ്ജനവാരോ ധാതുവാരോതി. തേസു പഠമോ അനുസയവാരോ. സോ അനുലോമപടിലോമനയവസേന ദുവിധോ ഹോതി.
Yesaṃ pana sattannaṃ mahāvārānaṃ vasena anusaye yojetvā yamakadesanā katā, tesaṃ imāni nāmāni – anusayavāro, sānusayavāro, pajahanavāro, pariññāvāro, pahīnavāro, uppajjanavāro dhātuvāroti. Tesu paṭhamo anusayavāro. So anulomapaṭilomanayavasena duvidho hoti.
തത്ഥ അനുലോമനയേ ‘‘യസ്സ അനുസേതി, യത്ഥ അനുസേതി, യസ്സ യത്ഥ അനുസേതീ’’തി പുഗ്ഗലോകാസതദുഭയവസേന തയോ അന്തരവാരാ ഹോന്തി. തേസു പഠമേ പുഗ്ഗലവാരേ ‘‘യസ്സ കാമരാഗാനുസയോ അനുസേതി, തസ്സ പടിഘാനുസയോ അനുസേതി; യസ്സ വാ പന പടിഘാനുസയോ അനുസേതി, തസ്സ കാമരാഗാനുസയോ അനുസേതി; യസ്സ കാമരാഗാനുസയോ അനുസേതി, തസ്സ മാനാനുസയോ, ദിട്ഠാനുസയോ, വിചികിച്ഛാനുസയോ, ഭവരാഗാനുസയോ, അവിജ്ജാനുസയോ അനുസേതി. യസ്സ വാ പന അവിജ്ജാനുസയോ അനുസേതി, തസ്സ കാമരാഗാനുസയോ അനുസേതീ’’തി കാമരാഗാനുസയമൂലകാനി ഛ യമകാനി. പുന അഗഹിതഗ്ഗഹണവസേന പടിഘാനുസയമൂലകാനി പഞ്ച, മാനാനുസയമൂലകാനി ചത്താരി, ദിട്ഠാനുസയമൂലകാനി തീണി, വിചികിച്ഛാനുസയമൂലകാനി ദ്വേ, ഭവരാഗാനുസയമൂലകം ഏകന്തി ഏവം സബ്ബാനിപി ഏകമൂലകാനി ഏകവീസതി. പുന ‘‘യസ്സ കാമരാഗാനുസയോ ച പടിഘാനുസയോ ച അനുസേന്തീ’’തി ഏവം ആഗതാനി ദുകമൂലകാനി പഞ്ച, തികമൂലകാനി ചത്താരി, ചതുക്കമൂലകാനി തീണി, പഞ്ചകമൂലകാനി ദ്വേ, ഛക്കമൂലകം ഏകന്തി അപരാനിപി പന്നരസ ഹോന്തി. താനി പുരിമേഹി ഏകവീസതിയാ സദ്ധിം ഛത്തിംസാതി പുഗ്ഗലവാരേ ഛത്തിംസ യമകാനി. തഥാ ഓകാസവാരേ, തഥാ പുഗ്ഗലോകാസവാരേതി സബ്ബാനിപി അനുലോമനയേ അട്ഠസതം യമകാനി. തഥാ പടിലോമനയേതി അനുസയവാരേ സോളസാധികാനി ദ്വേ യമകസതാനി, തതോ ദിഗുണാ പുച്ഛാ, തതോ ദിഗുണാ അത്ഥാ ച വേദിതബ്ബാ. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം സാനുസയവാരോ, പജഹനവാരോ, പരിഞ്ഞാവാരോ, പഹീനവാരോ, ഉപ്പജ്ജനവാരോതി ഇമേസമ്പി പഞ്ചന്നം വാരാനം, ഏകേകസ്മിം യമകഗണനാ; യമകദിഗുണാ പുച്ഛാ, പുച്ഛാദിഗുണാ ച അത്ഥാ വേദിതബ്ബാ. അയം പനേത്ഥ പുരിമേസു തീസു വാരേസു വിസേസോ. ഓകാസവാരേ ‘‘യത്ഥ തത്ഥാ’’തി അവത്വാ യതോ തതോതി നിസ്സക്കവചനേന ദേസനാ കതാ. സേസം താദിസമേവ.
Tattha anulomanaye ‘‘yassa anuseti, yattha anuseti, yassa yattha anusetī’’ti puggalokāsatadubhayavasena tayo antaravārā honti. Tesu paṭhame puggalavāre ‘‘yassa kāmarāgānusayo anuseti, tassa paṭighānusayo anuseti; yassa vā pana paṭighānusayo anuseti, tassa kāmarāgānusayo anuseti; yassa kāmarāgānusayo anuseti, tassa mānānusayo, diṭṭhānusayo, vicikicchānusayo, bhavarāgānusayo, avijjānusayo anuseti. Yassa vā pana avijjānusayo anuseti, tassa kāmarāgānusayo anusetī’’ti kāmarāgānusayamūlakāni cha yamakāni. Puna agahitaggahaṇavasena paṭighānusayamūlakāni pañca, mānānusayamūlakāni cattāri, diṭṭhānusayamūlakāni tīṇi, vicikicchānusayamūlakāni dve, bhavarāgānusayamūlakaṃ ekanti evaṃ sabbānipi ekamūlakāni ekavīsati. Puna ‘‘yassa kāmarāgānusayo ca paṭighānusayo ca anusentī’’ti evaṃ āgatāni dukamūlakāni pañca, tikamūlakāni cattāri, catukkamūlakāni tīṇi, pañcakamūlakāni dve, chakkamūlakaṃ ekanti aparānipi pannarasa honti. Tāni purimehi ekavīsatiyā saddhiṃ chattiṃsāti puggalavāre chattiṃsa yamakāni. Tathā okāsavāre, tathā puggalokāsavāreti sabbānipi anulomanaye aṭṭhasataṃ yamakāni. Tathā paṭilomanayeti anusayavāre soḷasādhikāni dve yamakasatāni, tato diguṇā pucchā, tato diguṇā atthā ca veditabbā. Yathā cettha, evaṃ sānusayavāro, pajahanavāro, pariññāvāro, pahīnavāro, uppajjanavāroti imesampi pañcannaṃ vārānaṃ, ekekasmiṃ yamakagaṇanā; yamakadiguṇā pucchā, pucchādiguṇā ca atthā veditabbā. Ayaṃ panettha purimesu tīsu vāresu viseso. Okāsavāre ‘‘yattha tatthā’’ti avatvā yato tatoti nissakkavacanena desanā katā. Sesaṃ tādisameva.
യോ പനായം സബ്ബപച്ഛിമോ ധാതുവാരോ നാമ, സോ പുച്ഛാവാരോ, വിസ്സജ്ജനാവാരോതി ദ്വിധാ ഠിതോ. തസ്സ പുച്ഛാവാരേ കാമധാതുയാ ചുതസ്സ കാമധാതും ഉപപജ്ജന്തസ്സാതി വത്വാ ‘‘കാമധാതും വാ പന ഉപപജ്ജന്തസ്സ കാമധാതുയാ ചുതസ്സാ’’തി ന വുത്തം. കിം കാരണാ? അത്ഥവിസേസാഭാവതോ. ദ്വേപി ഹി ഏതാ പുച്ഛാ ഏകത്ഥായേവ, തസ്മാ ഏകേകസ്മാ യമകാ ഏകേകമേവ പുച്ഛം പുച്ഛിത്വാ സബ്ബപുച്ഛാവസാനേ പുച്ഛാനുക്കമേനേവ ‘‘കാമധാതുയാ ചുതസ്സ കാമധാതും ഉപപജ്ജന്തസ്സ കസ്സചി സത്ത അനുസയാ അനുസേന്തീ’’തിആദിനാ നയേന വിസ്സജ്ജനം കതം.
Yo panāyaṃ sabbapacchimo dhātuvāro nāma, so pucchāvāro, vissajjanāvāroti dvidhā ṭhito. Tassa pucchāvāre kāmadhātuyā cutassa kāmadhātuṃ upapajjantassāti vatvā ‘‘kāmadhātuṃ vā pana upapajjantassa kāmadhātuyā cutassā’’ti na vuttaṃ. Kiṃ kāraṇā? Atthavisesābhāvato. Dvepi hi etā pucchā ekatthāyeva, tasmā ekekasmā yamakā ekekameva pucchaṃ pucchitvā sabbapucchāvasāne pucchānukkameneva ‘‘kāmadhātuyā cutassa kāmadhātuṃ upapajjantassa kassaci satta anusayā anusentī’’tiādinā nayena vissajjanaṃ kataṃ.
തത്ഥ ‘‘കാമധാതുയാ ചുതസ്സ കാമധാതും ഉപപജ്ജന്തസ്സ, രൂപധാതും, അരൂപധാതും, നകാമധാതും, നരൂപധാതും നഅരൂപധാതും , ഉപപജ്ജന്തസ്സാ’’തി ഛ സുദ്ധികപുച്ഛാ; ‘‘നകാമധാതും, നഅരൂപധാതും, നരൂപധാതും; നഅരൂപധാതും, നകാമധാതും, നരൂപധാതും, ഉപപജ്ജന്തസ്സാ’’തി തിസ്സോ മിസ്സകാ പുച്ഛാ ചാതി കാമധാതുമൂലകാ നവ അനുലോമപുച്ഛാ ഹോന്തി. തഥാ രൂപധാതുമൂലകാ നവ, അരൂപധാതുമൂലകാ നവാതി സത്തവീസതി അനുലോമപുച്ഛാ ഹോന്തി. തഥാ നകാമധാതുനരൂപധാതുനഅരൂപധാതുമൂലകാ സത്തവീസതി പടിലോമപുച്ഛാ. പുന ‘‘നകാമധാതുയാ, നഅരൂപധാതുയാ, നരൂപധാതുയാ, നഅരൂപധാതുയാ, നകാമധാതുയാ, നഅരൂപധാതുയാ’’തി സത്തവീസതി ദുകമൂലകാ പുച്ഛാതി സബ്ബാപി സമ്പിണ്ഡിതാ ഏകാസീതി പുച്ഛാ ഹോന്തി. താസം വസേനേത്ഥ വിസ്സജ്ജനം കതന്തി ഇദം ധാതുവാരേ പാളിവവത്ഥാനം. ഏവം താവ സകലേപി അനുസയയമകേ പാളിവവത്ഥാനമേതം വേദിതബ്ബം.
Tattha ‘‘kāmadhātuyā cutassa kāmadhātuṃ upapajjantassa, rūpadhātuṃ, arūpadhātuṃ, nakāmadhātuṃ, narūpadhātuṃ naarūpadhātuṃ , upapajjantassā’’ti cha suddhikapucchā; ‘‘nakāmadhātuṃ, naarūpadhātuṃ, narūpadhātuṃ; naarūpadhātuṃ, nakāmadhātuṃ, narūpadhātuṃ, upapajjantassā’’ti tisso missakā pucchā cāti kāmadhātumūlakā nava anulomapucchā honti. Tathā rūpadhātumūlakā nava, arūpadhātumūlakā navāti sattavīsati anulomapucchā honti. Tathā nakāmadhātunarūpadhātunaarūpadhātumūlakā sattavīsati paṭilomapucchā. Puna ‘‘nakāmadhātuyā, naarūpadhātuyā, narūpadhātuyā, naarūpadhātuyā, nakāmadhātuyā, naarūpadhātuyā’’ti sattavīsati dukamūlakā pucchāti sabbāpi sampiṇḍitā ekāsīti pucchā honti. Tāsaṃ vasenettha vissajjanaṃ katanti idaṃ dhātuvāre pāḷivavatthānaṃ. Evaṃ tāva sakalepi anusayayamake pāḷivavatthānametaṃ veditabbaṃ.
ആദിതോ പട്ഠായ പനേത്ഥ യം യം അനുത്താനം, തത്ഥ തത്ഥ അയം വിനിച്ഛയകഥാ – അനുസയാതി കേനട്ഠേന അനുസയാ? അനുസയനട്ഠേന. കോ ഏസ അനുസയനട്ഠോ നാമാതി? അപ്പഹീനട്ഠോ. ഏതേ ഹി അപ്പഹീനട്ഠേന തസ്സ തസ്സ സന്താനേ അനുസേന്തി നാമ, തസ്മാ അനുസയാതി വുച്ചന്തി. അനുസേന്തീതി അനുരൂപം കാരണം ലഭിത്വാ ഉപ്പജ്ജന്തീതി അത്ഥോ. അഥാപി സിയാ – അനുസയനട്ഠോ നാമ അപ്പഹീനാകാരോ. അപ്പഹീനാകാരോ ച ഉപ്പജ്ജതീതി വത്തും ന യുജ്ജതി, തസ്മാ ന അനുസയാ ഉപ്പജ്ജന്തീതി . തത്രിദം പടിവചനം – അപ്പഹീനാകാരോ അനുസയോ, അനുസയോതി പന അപ്പഹീനട്ഠേന ഥാമഗതകിലേസോ വുച്ചതി. സോ ചിത്തസമ്പയുത്തോ സാരമ്മണോ സപ്പച്ചയട്ഠേന സഹേതുകോ ഏകന്താകുസലോ അതീതോപി ഹോതി അനാഗതോപി പച്ചുപ്പന്നോപി, തസ്മാ ഉപ്പജ്ജതീതി വത്തും യുജ്ജതി.
Ādito paṭṭhāya panettha yaṃ yaṃ anuttānaṃ, tattha tattha ayaṃ vinicchayakathā – anusayāti kenaṭṭhena anusayā? Anusayanaṭṭhena. Ko esa anusayanaṭṭho nāmāti? Appahīnaṭṭho. Ete hi appahīnaṭṭhena tassa tassa santāne anusenti nāma, tasmā anusayāti vuccanti. Anusentīti anurūpaṃ kāraṇaṃ labhitvā uppajjantīti attho. Athāpi siyā – anusayanaṭṭho nāma appahīnākāro. Appahīnākāro ca uppajjatīti vattuṃ na yujjati, tasmā na anusayā uppajjantīti . Tatridaṃ paṭivacanaṃ – appahīnākāro anusayo, anusayoti pana appahīnaṭṭhena thāmagatakileso vuccati. So cittasampayutto sārammaṇo sappaccayaṭṭhena sahetuko ekantākusalo atītopi hoti anāgatopi paccuppannopi, tasmā uppajjatīti vattuṃ yujjati.
തത്രിദം പമാണം – അഭിധമ്മേ താവ കഥാവത്ഥുസ്മിം (കഥാ॰ ൫൫൪ ആദയോ) ‘‘അനുസയാ അബ്യാകതാ, അനുസയാ അഹേതുകാ, അനുസയാ ചിത്തവിപ്പയുത്താ’’തി സബ്ബേ വാദാ പടിസേധിതാ. പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗേ (പടി॰ മ॰ ൩.൨൧) ‘‘പച്ചുപ്പന്നേ കിലേസേ പജഹതീ’’തി പുച്ഛം കത്വാ അനുസയാനം പച്ചുപ്പന്നഭാവസ്സ അത്ഥിതായ ‘‘ഥാമഗതാനുസയം പജഹതീ’’തി വുത്തം. ധമ്മസങ്ഗഹേ പന മോഹസ്സ പദഭാജനേ ‘‘അവിജ്ജാനുസയോ അവിജ്ജാപരിയുട്ഠാനം അവിജ്ജാലങ്ഗീ മോഹോ അകുസലമൂലം, അയം തസ്മിം സമയേ മോഹോ ഹോതീ’’തി (ധ॰ സ॰ ൩൯൦) അകുസലചിത്തേന സദ്ധിം അവിജ്ജാനുസയസ്സ ഉപ്പന്നഭാവോ വുത്തോ. ഇമസ്മിംയേവ അനുസയയമകേ സത്തന്നം മഹാവാരാനം അഞ്ഞതരസ്മിം ഉപ്പജ്ജനവാരേ ‘‘യസ്സ കാമരാഗാനുസയോ ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ പടിഘാനുസയോ ഉപ്പജ്ജതീ’’തിആദി വുത്തം. തസ്മാ ‘‘അനുസേന്തീതി അനുരൂപം കാരണം ലഭിത്വാ ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തി യം വുത്തം, തം ഇമിനാ തന്തിപ്പമാണേന സുവുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. യമ്പി ‘‘ചിത്തസമ്പയുത്തോ സാരമ്മണോ’’തിആദി വുത്തം, തമ്പി സുവുത്തമേവ. അനുസയോ ഹി നാമേസ പരിനിപ്ഫന്നോ ചിത്തസമ്പയുത്തോ അകുസലധമ്മോതി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം. കാമരാഗാനുസയോതിആദീസു കാമരാഗോ ച സോ അപ്പഹീനട്ഠേന അനുസയോ ചാതി കാമരാഗാനുസയോ. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ.
Tatridaṃ pamāṇaṃ – abhidhamme tāva kathāvatthusmiṃ (kathā. 554 ādayo) ‘‘anusayā abyākatā, anusayā ahetukā, anusayā cittavippayuttā’’ti sabbe vādā paṭisedhitā. Paṭisambhidāmagge (paṭi. ma. 3.21) ‘‘paccuppanne kilese pajahatī’’ti pucchaṃ katvā anusayānaṃ paccuppannabhāvassa atthitāya ‘‘thāmagatānusayaṃ pajahatī’’ti vuttaṃ. Dhammasaṅgahe pana mohassa padabhājane ‘‘avijjānusayo avijjāpariyuṭṭhānaṃ avijjālaṅgī moho akusalamūlaṃ, ayaṃ tasmiṃ samaye moho hotī’’ti (dha. sa. 390) akusalacittena saddhiṃ avijjānusayassa uppannabhāvo vutto. Imasmiṃyeva anusayayamake sattannaṃ mahāvārānaṃ aññatarasmiṃ uppajjanavāre ‘‘yassa kāmarāgānusayo uppajjati, tassa paṭighānusayo uppajjatī’’tiādi vuttaṃ. Tasmā ‘‘anusentīti anurūpaṃ kāraṇaṃ labhitvā uppajjantī’’ti yaṃ vuttaṃ, taṃ iminā tantippamāṇena suvuttanti veditabbaṃ. Yampi ‘‘cittasampayutto sārammaṇo’’tiādi vuttaṃ, tampi suvuttameva. Anusayo hi nāmesa parinipphanno cittasampayutto akusaladhammoti niṭṭhamettha gantabbaṃ. Kāmarāgānusayotiādīsu kāmarāgo ca so appahīnaṭṭhena anusayo cāti kāmarāgānusayo. Sesapadesupi eseva nayo.
പരിച്ഛേദപരിച്ഛിന്നുദ്ദേസവാരവണ്ണനാ.
Paricchedaparicchinnuddesavāravaṇṇanā.
ഉപ്പത്തിട്ഠാനവാരവണ്ണനാ
Uppattiṭṭhānavāravaṇṇanā
൨. ഇദാനി തേസം ഉപ്പത്തിട്ഠാനം പകാസേതും കത്ഥ കാമരാഗാനുസയോ അനുസേതീതിആദിമാഹ. തത്ഥ കാമധാതുയാ ദ്വീസു വേദനാസൂതി കാമാവചരഭൂമിയം സുഖായ ച ഉപേക്ഖായ ചാതി ദ്വീസു വേദനാസു. ഏത്ഥ കാമരാഗാനുസയോ അനുസേതീതി ഇമാസു ദ്വീസു വേദനാസു ഉപ്പജ്ജതി. സോ പനേസ അകുസലവേദനാസു സഹജാതവസേന ആരമ്മണവസേന ചാതി ദ്വീഹാകാരേഹി അനുസേതി. അകുസലായ സുഖായ വേദനായ ചേവ ഉപേക്ഖായ വേദനായ ച സഹജാതോപി ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജതി. താ വേദനാ ആരമ്മണം കത്വാപി ഉപ്പജ്ജതീതി അത്ഥോ. അവസേസാ പന കാമാവചരകുസലവിപാകകിരിയവേദനാ ആരമ്മണമേവ കത്വാ ഉപ്പജ്ജതി. കാമധാതുയാ ദ്വീസു വേദനാസു അനുസയമാനോ ചേസ താഹി വേദനാഹി സമ്പയുത്തേസു സഞ്ഞാസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണേസുപി അനുസേതിയേവ. ന ഹി സക്കാ വേദനാസു അനുസയമാനേന തംസമ്പയുത്തേഹി സഞ്ഞാദീഹി സദ്ധിം അസഹജാതേന വാ ഭവിതും, തംസമ്പയുത്തേ വാ സഞ്ഞാദയോ ആരമ്മണം അകത്വാ ഉപ്പജ്ജിതും. ഏവം സന്തേപി പന യസ്മാ ഇമാ ദ്വേ വേദനാവ സാതസന്തസുഖത്താ അസ്സാദട്ഠേന കാമരാഗാനുസയസ്സ ഉപ്പത്തിയാ സേസസമ്പയുത്തധമ്മേസു പധാനാ, തസ്മാ ‘‘ദ്വീസു വേദനാസു ഏത്ഥ കാമരാഗാനുസയോ അനുസേതീ’’തി വുത്തം, ഓളാരികവസേന ഹി ബോധനേയ്യേ സുഖം ബോധേതുന്തി.
2. Idāni tesaṃ uppattiṭṭhānaṃ pakāsetuṃ kattha kāmarāgānusayo anusetītiādimāha. Tattha kāmadhātuyā dvīsu vedanāsūti kāmāvacarabhūmiyaṃ sukhāya ca upekkhāya cāti dvīsu vedanāsu. Ettha kāmarāgānusayo anusetīti imāsu dvīsu vedanāsu uppajjati. So panesa akusalavedanāsu sahajātavasena ārammaṇavasena cāti dvīhākārehi anuseti. Akusalāya sukhāya vedanāya ceva upekkhāya vedanāya ca sahajātopi hutvā uppajjati. Tā vedanā ārammaṇaṃ katvāpi uppajjatīti attho. Avasesā pana kāmāvacarakusalavipākakiriyavedanā ārammaṇameva katvā uppajjati. Kāmadhātuyā dvīsu vedanāsu anusayamāno cesa tāhi vedanāhi sampayuttesu saññāsaṅkhāraviññāṇesupi anusetiyeva. Na hi sakkā vedanāsu anusayamānena taṃsampayuttehi saññādīhi saddhiṃ asahajātena vā bhavituṃ, taṃsampayutte vā saññādayo ārammaṇaṃ akatvā uppajjituṃ. Evaṃ santepi pana yasmā imā dve vedanāva sātasantasukhattā assādaṭṭhena kāmarāgānusayassa uppattiyā sesasampayuttadhammesu padhānā, tasmā ‘‘dvīsu vedanāsu ettha kāmarāgānusayo anusetī’’ti vuttaṃ, oḷārikavasena hi bodhaneyye sukhaṃ bodhetunti.
നനു ചേസ ആരമ്മണവസേന അനുസയമാനോ ന കേവലം ഇമാസു ദ്വീസു വേദനാസു ചേവ വേദനാസമ്പയുത്തധമ്മേസു ച അനുസേതി, ഇട്ഠേസു പന രൂപാദീസുപി അനുസേതിയേവ. വുത്തമ്പി ചേതം വിഭങ്ഗപ്പകരണേ (വിഭ॰ ൮൧൬) ‘‘യം ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥ സത്താനം കാമരാഗാനുസയോ അനുസേതീ’’തി ഇമസ്മിമ്പി പകരണേ അനുസയവാരസ്സ പടിലോമനയേ വുത്തം. ‘‘യത്ഥ കാമരാഗാനുസയോ നാനുസേതി തത്ഥ ദിട്ഠാനുസയോ നാനുസേതീതി ദുക്ഖായ വേദനായ രൂപധാതുയാ അരൂപധാതുയാ ഏത്ഥ കാമരാഗാനുസയോ നാനുസേതി, നോ ച തത്ഥ ദിട്ഠാനുസയോ നാനുസേതി. അപരിയാപന്നേ ഏത്ഥ കാമരാഗാനുസയോ ച നാനുസേതി, ദിട്ഠാനുസയോ ച നാനുസേതീ’’തി. ഏത്ഥ ഹി ദുക്ഖവേദനായ ചേവ രൂപധാതുആദീസു ച നാനുസേതീതി വുത്തത്താ സസമ്പയുത്തധമ്മം ദുക്ഖവേദനം സഓകാസേ രൂപാരൂപാവചരധമ്മേ നവ ച, ലോകുത്തരധമ്മേ ഠപേത്വാ അവസേസേസു രൂപസദ്ദഗന്ധരസഫോട്ഠബ്ബേസു അനുസേതീതി വുത്തം ഹോതി. തം ഇധ കസ്മാ ന വുത്തന്തി? അനോളാരികത്താ. ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന ഹി വേദനാനഞ്ഞേവ ഓളാരികത്താ ഇമേസം പന അനോളാരികത്താ ഏതേസു രൂപാദീസു അനുസേതീതി ന വുത്തം, അത്ഥതോ പന ലബ്ഭതി. തസ്മാ ഏതേസുപി കാമരാഗാനുസയോ അനുസേതിയേവാതി വേദിതബ്ബോ. ന ഹി സത്ഥാ സബ്ബം സബ്ബത്ഥ കഥേതി. ബോധനേയ്യസത്താനം പന വസേന കത്ഥചി യം ലബ്ഭതി, തം സബ്ബം കഥേതി, കത്ഥചി ന കഥേതി. തഥാ ഹി അനേന കത്ഥചി ദിട്ഠാനുസയോ അനുസേതീതി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സബ്ബസക്കായപരിയാപന്നേസു ധമ്മേസു ഏത്ഥ ദിട്ഠാനുസയോ അനുസേതീ’’തി യം ലബ്ഭതി തം സബ്ബം കഥിതം. അപരസ്മിം ഠാനേ വിസ്സജ്ജന്തേന ‘‘രൂപധാതുയാ അരൂപധാതുയാ ഏത്ഥ വിചികിച്ഛാനുസയോ ച മാനാനുസയോ ച ദിട്ഠാനുസയോ ച അനുസേന്തി, കാമധാതുയാ ദ്വീസു വേദനാസു ഏത്ഥ വിചികിച്ഛാനുസയോ ച കാമരാഗാനുസയോ ച മാനാനുസയോ ച ദിട്ഠാനുസയോ ച അനുസേന്തി, ദുക്ഖായ വേദനായ ഏത്ഥ വിചികിച്ഛാനുസയോ ച പടിഘാനുസയോ ച ദിട്ഠാനുസയോ ച അവിജ്ജാനുസയോ ച അനുസേന്തീ’’തി യം ലബ്ഭതി തം സബ്ബം അകഥേത്വാ രൂപധാതുഅരൂപധാതൂഹി സദ്ധിം തിസ്സോ വേദനാവ കഥിതാ. വേദനാസമ്പയുത്താ പന അരൂപധമ്മാ, സബ്ബഞ്ച രൂപം ന കഥിതം. കിഞ്ചാപി ന കഥിതം, ദിട്ഠാനുസയോ പനേത്ഥ അനുസേതിയേവ. ഏവമേവ കിഞ്ചാപി ഇധ രൂപാദിഇട്ഠാരമ്മണം ന കഥിതം, കാമരാഗാനുസയോ പനേത്ഥ അനുസേതിയേവാതി. ഏവം താവ കാമരാഗാനുസയസ്സ അനുസയനട്ഠാനം വേദിതബ്ബം.
Nanu cesa ārammaṇavasena anusayamāno na kevalaṃ imāsu dvīsu vedanāsu ceva vedanāsampayuttadhammesu ca anuseti, iṭṭhesu pana rūpādīsupi anusetiyeva. Vuttampi cetaṃ vibhaṅgappakaraṇe (vibha. 816) ‘‘yaṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, ettha sattānaṃ kāmarāgānusayo anusetī’’ti imasmimpi pakaraṇe anusayavārassa paṭilomanaye vuttaṃ. ‘‘Yattha kāmarāgānusayo nānuseti tattha diṭṭhānusayo nānusetīti dukkhāya vedanāya rūpadhātuyā arūpadhātuyā ettha kāmarāgānusayo nānuseti, no ca tattha diṭṭhānusayo nānuseti. Apariyāpanne ettha kāmarāgānusayo ca nānuseti, diṭṭhānusayo ca nānusetī’’ti. Ettha hi dukkhavedanāya ceva rūpadhātuādīsu ca nānusetīti vuttattā sasampayuttadhammaṃ dukkhavedanaṃ saokāse rūpārūpāvacaradhamme nava ca, lokuttaradhamme ṭhapetvā avasesesu rūpasaddagandharasaphoṭṭhabbesu anusetīti vuttaṃ hoti. Taṃ idha kasmā na vuttanti? Anoḷārikattā. Heṭṭhā vuttanayena hi vedanānaññeva oḷārikattā imesaṃ pana anoḷārikattā etesu rūpādīsu anusetīti na vuttaṃ, atthato pana labbhati. Tasmā etesupi kāmarāgānusayo anusetiyevāti veditabbo. Na hi satthā sabbaṃ sabbattha katheti. Bodhaneyyasattānaṃ pana vasena katthaci yaṃ labbhati, taṃ sabbaṃ katheti, katthaci na katheti. Tathā hi anena katthaci diṭṭhānusayo anusetīti pucchitvā ‘‘sabbasakkāyapariyāpannesu dhammesu ettha diṭṭhānusayo anusetī’’ti yaṃ labbhati taṃ sabbaṃ kathitaṃ. Aparasmiṃ ṭhāne vissajjantena ‘‘rūpadhātuyā arūpadhātuyā ettha vicikicchānusayo ca mānānusayo ca diṭṭhānusayo ca anusenti, kāmadhātuyā dvīsu vedanāsu ettha vicikicchānusayo ca kāmarāgānusayo ca mānānusayo ca diṭṭhānusayo ca anusenti, dukkhāya vedanāya ettha vicikicchānusayo ca paṭighānusayo ca diṭṭhānusayo ca avijjānusayo ca anusentī’’ti yaṃ labbhati taṃ sabbaṃ akathetvā rūpadhātuarūpadhātūhi saddhiṃ tisso vedanāva kathitā. Vedanāsampayuttā pana arūpadhammā, sabbañca rūpaṃ na kathitaṃ. Kiñcāpi na kathitaṃ, diṭṭhānusayo panettha anusetiyeva. Evameva kiñcāpi idha rūpādiiṭṭhārammaṇaṃ na kathitaṃ, kāmarāgānusayo panettha anusetiyevāti. Evaṃ tāva kāmarāgānusayassa anusayanaṭṭhānaṃ veditabbaṃ.
പടിഘാനുസയസ്സ പന ‘‘ദുക്ഖായ വേദനായാ’’തി വചനതോ ദ്വേ ദോമനസ്സവേദനാ കായവിഞ്ഞാണസമ്പയുത്താ ദുക്ഖവേദനാതി തിസ്സോ വേദനാ അനുസയനട്ഠാനം. സോ പനേസ ദോമനസ്സവേദനാസു സഹജാതവസേന ആരമ്മണവസേന ചാതി ദ്വീഹാകാരേഹി അനുസേതി. അവസേസദുക്ഖവേദനായ പന ആരമ്മണവസേനേവ അനുസേതി. താസു വേദനാസു അനുസയമാനോ ചേസ താഹി സമ്പയുത്തേസു സഞ്ഞാക്ഖന്ധാദീസുപി അനുസേതിയേവ. യായ ഹി വേദനായ ഏസ സഹജാതോ, തംസമ്പയുത്തേഹി സഞ്ഞാദീഹിപി സഹജാതോവ. യാ ച വേദനാ ആരമ്മണം കരോതി, താഹി സമ്പയുത്തേ സഞ്ഞാദയോപി കരോതിയേവ. ഏവം സന്തേപി പന യസ്മാ ദുക്ഖവേദനാവ അസാതദുക്ഖവേദയിതത്താ നിരസ്സാദട്ഠേന പടിഘാനുസയസ്സ ഉപ്പത്തിയാ സേസസമ്പയുത്തധമ്മേസു അധികാ; തസ്മാ ‘‘ദുക്ഖായ വേദനായ ഏത്ഥ പടിഘാനുസയോ അനുസേതീ’’തി വുത്തം, ഓളാരികവസേന ഹി ബോധനേയ്യേ സുഖം ബോധേതുന്തി.
Paṭighānusayassa pana ‘‘dukkhāya vedanāyā’’ti vacanato dve domanassavedanā kāyaviññāṇasampayuttā dukkhavedanāti tisso vedanā anusayanaṭṭhānaṃ. So panesa domanassavedanāsu sahajātavasena ārammaṇavasena cāti dvīhākārehi anuseti. Avasesadukkhavedanāya pana ārammaṇavaseneva anuseti. Tāsu vedanāsu anusayamāno cesa tāhi sampayuttesu saññākkhandhādīsupi anusetiyeva. Yāya hi vedanāya esa sahajāto, taṃsampayuttehi saññādīhipi sahajātova. Yā ca vedanā ārammaṇaṃ karoti, tāhi sampayutte saññādayopi karotiyeva. Evaṃ santepi pana yasmā dukkhavedanāva asātadukkhavedayitattā nirassādaṭṭhena paṭighānusayassa uppattiyā sesasampayuttadhammesu adhikā; tasmā ‘‘dukkhāya vedanāya ettha paṭighānusayo anusetī’’ti vuttaṃ, oḷārikavasena hi bodhaneyye sukhaṃ bodhetunti.
നനു ചേസ ആരമ്മണവസേന അനുസയമാനോ ന കേവലം ദുക്ഖവേദനായ ചേവ തംസമ്പയുത്തധമ്മേസു ച അനുസേതി, അനിട്ഠേസു പന രൂപാദീസുപി അനുസേതിയേവ? വുത്തമ്പി ചേതം വിഭങ്ഗപ്പകരണേ (വിഭ॰ ൮൧൬) ‘‘യം ലോകേ അപ്പിയരൂപം അസാതരൂപം, ഏത്ഥ സത്താനം പടിഘാനുസയോ അനുസേതീ’’തി ഇമസ്മിമ്പി പകരണേ അനുസയവാരസ്സ പടിലോമനയേ വുത്തം – ‘‘കാമധാതുയാ ദ്വീസു വേദനാസു ഏത്ഥ പടിഘാനുസയോ നാനുസേതി, നോ ച തത്ഥ കാമരാഗാനുസയോ നാനുസേതി. രൂപധാതുയാ അരൂപധാതുയാ അപരിയാപന്നേ ഏത്ഥ പടിഘാനുസയോ ച നാനുസേതി, കാമരാഗാനുസയോ ച നാനുസേതീ’’തി. ഏത്ഥ ഹി ദ്വീസു കാമാവചരവേദനാസു ചേവ രൂപധാതുആദീസു ച നാനുസേതീതി വുത്തത്താ സസമ്പയുത്തധമ്മാ ദ്വേ വേദനാ സഓകാസേ രൂപാരൂപാവചരധമ്മേ നവ ച, ലോകുത്തരധമ്മേ ഠപേത്വാ അവസേസേസു രൂപാദീസു അനുസേതീതി വുത്തം ഹോതി . തം ഇധ കസ്മാ ന വുത്തന്തി? അനോളാരികത്താ. ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന ഹി ദുക്ഖവേദനായ ഏവ ഓളാരികത്താ ഇമേസം പന അനോളാരികത്താ ഏതേസു രൂപാദീസു അനുസേതീതി ന വുത്തം. അത്ഥതോ പന ലബ്ഭതി, തസ്മാ ഏതേസുപി പടിഘാനുസയോ അനുസേതിയേവാതി വേദിതബ്ബോ.
Nanu cesa ārammaṇavasena anusayamāno na kevalaṃ dukkhavedanāya ceva taṃsampayuttadhammesu ca anuseti, aniṭṭhesu pana rūpādīsupi anusetiyeva? Vuttampi cetaṃ vibhaṅgappakaraṇe (vibha. 816) ‘‘yaṃ loke appiyarūpaṃ asātarūpaṃ, ettha sattānaṃ paṭighānusayo anusetī’’ti imasmimpi pakaraṇe anusayavārassa paṭilomanaye vuttaṃ – ‘‘kāmadhātuyā dvīsu vedanāsu ettha paṭighānusayo nānuseti, no ca tattha kāmarāgānusayo nānuseti. Rūpadhātuyā arūpadhātuyā apariyāpanne ettha paṭighānusayo ca nānuseti, kāmarāgānusayo ca nānusetī’’ti. Ettha hi dvīsu kāmāvacaravedanāsu ceva rūpadhātuādīsu ca nānusetīti vuttattā sasampayuttadhammā dve vedanā saokāse rūpārūpāvacaradhamme nava ca, lokuttaradhamme ṭhapetvā avasesesu rūpādīsu anusetīti vuttaṃ hoti . Taṃ idha kasmā na vuttanti? Anoḷārikattā. Heṭṭhā vuttanayena hi dukkhavedanāya eva oḷārikattā imesaṃ pana anoḷārikattā etesu rūpādīsu anusetīti na vuttaṃ. Atthato pana labbhati, tasmā etesupi paṭighānusayo anusetiyevāti veditabbo.
കിം പന ഇതരാ ദ്വേ വേദനാ ഇട്ഠാരമ്മണം വാ പടിഘസ്സ ആരമ്മണം ന ഹോന്തീതി? നോ ന ഹോന്തി. പരിഹീനജ്ഝാനസ്സ വിപ്പടിസാരവസേന സസമ്പയുത്തധമ്മാ താ വേദനാ ആരബ്ഭ ദോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതി. ഇട്ഠാരമ്മണസ്സ ച പടിലദ്ധസ്സ വിപരിണാമം വാ അപ്പടിലദ്ധസ്സ അപ്പടിലാഭം വാ സമനുസ്സരതോപി ദോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതി. ദോമനസ്സമത്തമേവ പന തം ഹോതി, ന പടിഘാനുസയോ. പടിഘാനുസയോ ഹി അനിട്ഠാരമ്മണേ പടിഹഞ്ഞനവസേന ഉപ്പന്നോ ഥാമഗതോ കിലേസോ, തസ്മാ ഏത്ഥ ദോമനസ്സേന സദ്ധിം പടിഘോ ഉപ്പന്നോപി അത്തനോ പടിഘകിച്ചം അകരണഭാവേന ഏവ പടിഘാനുസയോ ന ഹോതി അബ്ബോഹാരികത്തം ഗച്ഛതി. യഥാ ഹി പാണാതിപാതചേതനായ സദ്ധിം ഉപ്പന്നോപി ബ്യാപാദോ മനോകമ്മം നാമ ന ഹോതി അബ്ബോഹാരികത്തം ഗച്ഛതി, ഏവം പടിഘാനുസയോ ന ഹോതി, അബ്ബോഹാരികത്തം ഗച്ഛതി. വുത്തമ്പി ചേതം ഏകച്ചം ഇട്ഠാരമ്മണം നേക്ഖമ്മസിതമ്പി വാ ദോമനസ്സം സന്ധായ ‘‘യം ഏവരൂപം ദോമനസ്സം പടിഘം തേന പജഹതി ന തത്ഥ പടിഘാനുസയോ അനുസേതീ’’തി (മ॰ നി॰ ൧.൪൬൫). ഏവം പടിഘാനുസയസ്സ അനുസയനട്ഠാനം വേദിതബ്ബം.
Kiṃ pana itarā dve vedanā iṭṭhārammaṇaṃ vā paṭighassa ārammaṇaṃ na hontīti? No na honti. Parihīnajjhānassa vippaṭisāravasena sasampayuttadhammā tā vedanā ārabbha domanassaṃ uppajjati. Iṭṭhārammaṇassa ca paṭiladdhassa vipariṇāmaṃ vā appaṭiladdhassa appaṭilābhaṃ vā samanussaratopi domanassaṃ uppajjati. Domanassamattameva pana taṃ hoti, na paṭighānusayo. Paṭighānusayo hi aniṭṭhārammaṇe paṭihaññanavasena uppanno thāmagato kileso, tasmā ettha domanassena saddhiṃ paṭigho uppannopi attano paṭighakiccaṃ akaraṇabhāvena eva paṭighānusayo na hoti abbohārikattaṃ gacchati. Yathā hi pāṇātipātacetanāya saddhiṃ uppannopi byāpādo manokammaṃ nāma na hoti abbohārikattaṃ gacchati, evaṃ paṭighānusayo na hoti, abbohārikattaṃ gacchati. Vuttampi cetaṃ ekaccaṃ iṭṭhārammaṇaṃ nekkhammasitampi vā domanassaṃ sandhāya ‘‘yaṃ evarūpaṃ domanassaṃ paṭighaṃ tena pajahati na tattha paṭighānusayo anusetī’’ti (ma. ni. 1.465). Evaṃ paṭighānusayassa anusayanaṭṭhānaṃ veditabbaṃ.
മാനാനുസയസ്സ പന ‘‘കാമധാതുയാ ദ്വീസു വേദനാസൂ’’തിആദിവചനതോ ദ്വേ കാമാവചരവേദനാ രൂപാരൂപധാതുയോ ചാതി ഇദം തിവിധം അനുസയനട്ഠാനം. തസ്സ അകുസലാസു വേദനാസു കാമരാഗാനുസയസ്സ വിയ സഹജാതാനുസയതാ വേദിതബ്ബാ. സസമ്പയുത്തധമ്മാസു പന സബ്ബാസുപി കാമാവചരാസു സുഖഅദുക്ഖമസുഖവേദനാസു രൂപാരൂപധാതൂസു ച ആരമ്മണവസേനേവ അനുസേതി. അനുസയവാരസ്സ പന പടിലോമനയേ ‘‘ദുക്ഖായ വേദനായ അപരിയാപന്നേ ഏത്ഥ കാമരാഗാനുസയോ ച നാനുസേതി, മാനാനുസയോ ച നാനുസേതീ’’തി വുത്തത്താ ഠപേത്വാ ദുക്ഖവേദനഞ്ചേവ നവവിധം ലോകുത്തരധമ്മഞ്ച സേസരൂപാരൂപധമ്മേസുപി അയം അനുസേതിയേവാതി. ഏവം മാനാനുസയസ്സ അനുസയനട്ഠാനം വേദിതബ്ബം.
Mānānusayassa pana ‘‘kāmadhātuyā dvīsu vedanāsū’’tiādivacanato dve kāmāvacaravedanā rūpārūpadhātuyo cāti idaṃ tividhaṃ anusayanaṭṭhānaṃ. Tassa akusalāsu vedanāsu kāmarāgānusayassa viya sahajātānusayatā veditabbā. Sasampayuttadhammāsu pana sabbāsupi kāmāvacarāsu sukhaadukkhamasukhavedanāsu rūpārūpadhātūsu ca ārammaṇavaseneva anuseti. Anusayavārassa pana paṭilomanaye ‘‘dukkhāya vedanāya apariyāpanne ettha kāmarāgānusayo ca nānuseti, mānānusayo ca nānusetī’’ti vuttattā ṭhapetvā dukkhavedanañceva navavidhaṃ lokuttaradhammañca sesarūpārūpadhammesupi ayaṃ anusetiyevāti. Evaṃ mānānusayassa anusayanaṭṭhānaṃ veditabbaṃ.
ദിട്ഠാനുസയവിചികിച്ഛാനുസയാ പന കേവലം ലോകുത്തരധമ്മേസ്വേവ നാനുസേന്തി. തേഭൂമകേസു പന സബ്ബേസുപി അനുസേന്തിയേവ. തേന വുത്തം – ‘‘സബ്ബസക്കായപരിയാപന്നേസു ധമ്മേസു ഏത്ഥ ദിട്ഠാനുസയോ അനുസേതി, ഏത്ഥ വിചികിച്ഛാനുസയോ അനുസേതീ’’തി. തത്ഥ സബ്ബസക്കായപരിയാപന്നേസൂതി സംസാരവട്ടനിസ്സിതട്ഠേന സക്കായപരിയാപന്നേസു സബ്ബധമ്മേസൂതി അത്ഥോ. തത്ഥ പനേതേ പഞ്ചസു ചിത്തുപ്പാദേസു സഹജാതാനുസയനവസേന അനുസേന്തി. തേ വാ പന പഞ്ച ചിത്തുപ്പാദേ അഞ്ഞേ വാ തേഭൂമകധമ്മേ ആരബ്ഭ പവത്തികാലേ ആരമ്മണാനുസയനവസേന അനുസേന്തീതി. ഏവം ദിട്ഠാനുസയവിചികിച്ഛാനുസയാനം അനുസയനട്ഠാനം വേദിതബ്ബം.
Diṭṭhānusayavicikicchānusayā pana kevalaṃ lokuttaradhammesveva nānusenti. Tebhūmakesu pana sabbesupi anusentiyeva. Tena vuttaṃ – ‘‘sabbasakkāyapariyāpannesu dhammesu ettha diṭṭhānusayo anuseti, ettha vicikicchānusayo anusetī’’ti. Tattha sabbasakkāyapariyāpannesūti saṃsāravaṭṭanissitaṭṭhena sakkāyapariyāpannesu sabbadhammesūti attho. Tattha panete pañcasu cittuppādesu sahajātānusayanavasena anusenti. Te vā pana pañca cittuppāde aññe vā tebhūmakadhamme ārabbha pavattikāle ārammaṇānusayanavasena anusentīti. Evaṃ diṭṭhānusayavicikicchānusayānaṃ anusayanaṭṭhānaṃ veditabbaṃ.
ഭവരാഗാനുസയോ പന കിഞ്ചാപി ദിട്ഠിവിപ്പയുത്തേസു ചതൂസു ചിത്തേസു ഉപ്പജ്ജനതോ സഹജാതാനുസയനവസേന ‘‘കാമധാതുയാ ദ്വീസു വേദനാസു അനുസേതീ’’തി വത്തബ്ബോ ഭവേയ്യ. കാമധാതുയം പനേസ ദ്വീഹി വേദനാഹി സദ്ധിം ഉപ്പജ്ജമാനോപി രൂപാരൂപാവചരധമ്മമേവ പടിലഭതി. കാമധാതുയാ പരിയാപന്നം ഏകധമ്മമ്പി ആരമ്മണം ന കരോതി, തസ്മാ ആരമ്മണാനുസയനവസേന നിയമം കത്വാ ‘‘രൂപധാതുയാ അരൂപധാതുയാ ഏത്ഥ ഭവരാഗാനുസയോ അനുസേതീ’’തി വുത്തം. അപിച രാഗോ നാമേസ കാമരാഗഭവരാഗവസേന ദുവിധോ. തത്ഥ കാമരാഗോ കാമധാതുയാ ദ്വീസു വേദനാസു അനുസേതീതി വുത്തോ. സചേ പന ഭവരാഗോപി കാമരാഗോ വിയ ഏവം വുച്ചേയ്യ, കാമരാഗേന സദ്ധിം ദേസനാ സംകിണ്ണാ വിയ ഭവേയ്യാതി രാഗകിലേസം ദ്വിധാ ഭിന്ദിത്വാ കാമരാഗതോ ഭവരാഗസ്സ വിസേസദസ്സനത്ഥമ്പി ഏവം ദേസനാ കതാതി. ഏവം ഭവരാഗാനുസയസ്സ അനുസയനട്ഠാനം വേദിതബ്ബം.
Bhavarāgānusayo pana kiñcāpi diṭṭhivippayuttesu catūsu cittesu uppajjanato sahajātānusayanavasena ‘‘kāmadhātuyā dvīsu vedanāsu anusetī’’ti vattabbo bhaveyya. Kāmadhātuyaṃ panesa dvīhi vedanāhi saddhiṃ uppajjamānopi rūpārūpāvacaradhammameva paṭilabhati. Kāmadhātuyā pariyāpannaṃ ekadhammampi ārammaṇaṃ na karoti, tasmā ārammaṇānusayanavasena niyamaṃ katvā ‘‘rūpadhātuyā arūpadhātuyā ettha bhavarāgānusayo anusetī’’ti vuttaṃ. Apica rāgo nāmesa kāmarāgabhavarāgavasena duvidho. Tattha kāmarāgo kāmadhātuyā dvīsu vedanāsu anusetīti vutto. Sace pana bhavarāgopi kāmarāgo viya evaṃ vucceyya, kāmarāgena saddhiṃ desanā saṃkiṇṇā viya bhaveyyāti rāgakilesaṃ dvidhā bhinditvā kāmarāgato bhavarāgassa visesadassanatthampi evaṃ desanā katāti. Evaṃ bhavarāgānusayassa anusayanaṭṭhānaṃ veditabbaṃ.
അവിജ്ജാനുസയോ പന സബ്ബേസുപി തേഭൂമകധമ്മേസു അനുസേതി. തേന വുത്തം ‘‘സബ്ബസക്കായപരിയാപന്നേസു ധമ്മേസു ഏത്ഥ അവിജ്ജാനുസയോ അനുസേതീ’’തി. തസ്സ ദ്വാദസസു ചിത്തുപ്പാദേസു സഹജാതാനുസയതാ വേദിതബ്ബാ. ആരമ്മണകരണവസേന പന ന കിഞ്ചി തേഭൂമകധമ്മം ആരബ്ഭ ന പവത്തതീതി. ഏവം അവിജ്ജാനുസയസ്സ അനുസയനട്ഠാനം വേദിതബ്ബം. അയം താവ പരിച്ഛേദവാരപരിച്ഛിന്നുദ്ദേസവാരഉപ്പത്തിട്ഠാനവാരേസു വിനിച്ഛയകഥാ.
Avijjānusayo pana sabbesupi tebhūmakadhammesu anuseti. Tena vuttaṃ ‘‘sabbasakkāyapariyāpannesu dhammesu ettha avijjānusayo anusetī’’ti. Tassa dvādasasu cittuppādesu sahajātānusayatā veditabbā. Ārammaṇakaraṇavasena pana na kiñci tebhūmakadhammaṃ ārabbha na pavattatīti. Evaṃ avijjānusayassa anusayanaṭṭhānaṃ veditabbaṃ. Ayaṃ tāva paricchedavāraparicchinnuddesavārauppattiṭṭhānavāresu vinicchayakathā.
ഉപ്പത്തിട്ഠാനവാരവണ്ണനാ.
Uppattiṭṭhānavāravaṇṇanā.
മഹാവാരോ
Mahāvāro
൧. അനുസയവാരവണ്ണനാ
1. Anusayavāravaṇṇanā
൩. സത്തന്നം പന മഹാവാരാനം പഠമേ അനുസയവാരേ യസ്സ കാമരാഗാനുസയോ അനുസേതി, തസ്സ പടിഘാനുസയോ അനുസേതീതി ഏത്ഥ യദേതം ‘‘ആമന്താ’’തി പടിവചനം ദിന്നം, തം ദുദ്ദിന്നം വിയ ഖായതി. കസ്മാ? കാമരാഗപടിഘാനം ഏകക്ഖണേ അനുപ്പത്തിതോ. യഥാ ഹി ‘‘യസ്സ മനായതനം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ ധമ്മായതനം ഉപ്പജ്ജതീതി ‘ആമന്താ’, അസ്സാസപസ്സാസാനം ഉപ്പാദക്ഖണേ തേസം കായസങ്ഖാരോ ച ഉപ്പജ്ജതി, വചീസങ്ഖാരോ ച ഉപ്പജ്ജതീ’’തിആദീസു മനായതനധമ്മായതനാനി കായസങ്ഖാരവചീസങ്ഖാരാ ച ഏകക്ഖണേ ഉപ്പജ്ജന്തി, ന തഥാ കാമരാഗപടിഘാ. കാമരാഗോ ഹി അട്ഠസു ലോഭസഹഗതചിത്തുപ്പാദേസു ഉപ്പജ്ജതി. പടിഘോ ദ്വീസു ദോമനസ്സസഹഗതേസൂതി, നത്ഥി നേസം ഏകക്ഖണേ ഉപ്പത്തി; തസ്മാ ഏത്ഥ ‘നോ’തി പടിസേധോ കത്തബ്ബോ സിയാ. തം അകത്വാ പന ‘ആമന്താ’തി പടിവചനസ്സ ദിന്നത്താ ഹേട്ഠായമകേസു വിയ ഏത്ഥ ഖണപച്ചുപ്പന്നവസേന വത്തമാനവോഹാരം അഗ്ഗഹേത്വാ അഞ്ഞഥാ ഗഹേതബ്ബോ.
3. Sattannaṃ pana mahāvārānaṃ paṭhame anusayavāre yassa kāmarāgānusayo anuseti, tassa paṭighānusayo anusetīti ettha yadetaṃ ‘‘āmantā’’ti paṭivacanaṃ dinnaṃ, taṃ duddinnaṃ viya khāyati. Kasmā? Kāmarāgapaṭighānaṃ ekakkhaṇe anuppattito. Yathā hi ‘‘yassa manāyatanaṃ uppajjati, tassa dhammāyatanaṃ uppajjatīti ‘āmantā’, assāsapassāsānaṃ uppādakkhaṇe tesaṃ kāyasaṅkhāro ca uppajjati, vacīsaṅkhāro ca uppajjatī’’tiādīsu manāyatanadhammāyatanāni kāyasaṅkhāravacīsaṅkhārā ca ekakkhaṇe uppajjanti, na tathā kāmarāgapaṭighā. Kāmarāgo hi aṭṭhasu lobhasahagatacittuppādesu uppajjati. Paṭigho dvīsu domanassasahagatesūti, natthi nesaṃ ekakkhaṇe uppatti; tasmā ettha ‘no’ti paṭisedho kattabbo siyā. Taṃ akatvā pana ‘āmantā’ti paṭivacanassa dinnattā heṭṭhāyamakesu viya ettha khaṇapaccuppannavasena vattamānavohāraṃ aggahetvā aññathā gahetabbo.
കഥം? അപ്പഹീനവസേന. അപ്പഹീനതഞ്ഹി സന്ധായ അയം ‘‘അനുസേതീ’’തി വത്തമാനവോഹാരോ വുത്തോ, ന ഖണപച്ചുപ്പന്നതം. യസ്മാ ച അപ്പഹീനതം സന്ധായ വുത്തോ, തസ്മാ ‘‘യസ്സ കാമരാഗാനുസയോ അനുസേതി, തസ്സ പടിഘാനുസയോ അനുസേതീ’’തി പുച്ഛായ യസ്സ കാമരാഗാനുസയോ അപ്പഹീനോ, ന അനുപ്പത്തിധമ്മതം ആപാദിതോ, തസ്സ പടിഘാനുസയോപി അപ്പഹീനോതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. യസ്മാ ച തേസു യസ്സേകോ അപ്പഹീനോ, തസ്സ ഇതരോപി അപ്പഹീനോവ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘ആമന്താ’’തി വുത്തം. യദി ഏവം, യം ഉപരി ഉപ്പജ്ജനവാരേ ‘യസ്സ കാമരാഗാനുസയോ ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ പടിഘാനുസയോ ഉപ്പജ്ജതീ’തി പുച്ഛിത്വാ ‘ആമന്താ’തി വുത്തം; തത്ഥ കഥം അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോതി? തത്ഥാപി അപ്പഹീനവസേനേവ ഉപ്പത്തിപച്ചയേ സതി ഉപ്പത്തിയാ അനിവാരിതവസേന വാ. യഥാ ഹി ചിത്തകമ്മാദീനി ആരഭിത്വാ അപരിനിട്ഠിതകമ്മന്താ ചിത്തകാരാദയോ തേസം കമ്മന്താനം അകരണക്ഖണേപി മിത്തസുഹജ്ജാദീഹി ദിട്ഠദിട്ഠട്ഠാനേ ‘‘ഇമേസു ദിവസേസു കിം കരോഥാ’’തി വുത്താ, ‘‘ചിത്തകമ്മം കരോമ, കട്ഠകമ്മം കരോമാ’’തി വദന്തി. തേ കിഞ്ചാപി തസ്മിം ഖണേ ന കരോന്തി അവിച്ഛിന്നകമ്മന്തത്താ പന കതഖണഞ്ച കത്തബ്ബഖണഞ്ച ഉപാദായ കരോന്തിയേവ നാമ ഹോന്തി. ഏവമേവ യമ്ഹി സന്താനേ അനുസയാ അപ്പഹീനാ, യമ്ഹി വാ പന നേസം സന്താനേ ഉപ്പത്തിപച്ചയേ സതി ഉപ്പത്തി അനിവാരിതാ, തത്ഥ അനുപ്പജ്ജനക്ഖണേപി ഉപ്പന്നപുബ്ബഞ്ചേവ കാലന്തരേ ഉപ്പജ്ജനകഞ്ച ഉപാദായ യസ്സ കാമരാഗാനുസയോ ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ പടിഘാനുസയോ ഉപ്പജ്ജതിയേവ നാമാതി ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഇതോ പരേസുപി ഏവരൂപേസു വിസ്സജ്ജനേസു ഏസേവ നയോ. നോ ച തസ്സാതി ഇദം അനാഗാമിസ്സ കാമരാഗബ്യാപാദാനം അനവസേസതോ പഹീനത്താ വുത്തം. തിണ്ണം പുഗ്ഗലാനന്തി പുഥുജ്ജനസോതാപന്നസകദാഗാമീനം. ദ്വിന്നം പുഗ്ഗലാനന്തി സോതാപന്നസകദാഗാമീനം. പരതോപി ഏവരൂപേസു ഠാനേസു ഏസേവ നയോ.
Kathaṃ? Appahīnavasena. Appahīnatañhi sandhāya ayaṃ ‘‘anusetī’’ti vattamānavohāro vutto, na khaṇapaccuppannataṃ. Yasmā ca appahīnataṃ sandhāya vutto, tasmā ‘‘yassa kāmarāgānusayo anuseti, tassa paṭighānusayo anusetī’’ti pucchāya yassa kāmarāgānusayo appahīno, na anuppattidhammataṃ āpādito, tassa paṭighānusayopi appahīnoti evamattho daṭṭhabbo. Yasmā ca tesu yasseko appahīno, tassa itaropi appahīnova hoti, tasmā ‘‘āmantā’’ti vuttaṃ. Yadi evaṃ, yaṃ upari uppajjanavāre ‘yassa kāmarāgānusayo uppajjati, tassa paṭighānusayo uppajjatī’ti pucchitvā ‘āmantā’ti vuttaṃ; tattha kathaṃ attho gahetabboti? Tatthāpi appahīnavaseneva uppattipaccaye sati uppattiyā anivāritavasena vā. Yathā hi cittakammādīni ārabhitvā apariniṭṭhitakammantā cittakārādayo tesaṃ kammantānaṃ akaraṇakkhaṇepi mittasuhajjādīhi diṭṭhadiṭṭhaṭṭhāne ‘‘imesu divasesu kiṃ karothā’’ti vuttā, ‘‘cittakammaṃ karoma, kaṭṭhakammaṃ karomā’’ti vadanti. Te kiñcāpi tasmiṃ khaṇe na karonti avicchinnakammantattā pana katakhaṇañca kattabbakhaṇañca upādāya karontiyeva nāma honti. Evameva yamhi santāne anusayā appahīnā, yamhi vā pana nesaṃ santāne uppattipaccaye sati uppatti anivāritā, tattha anuppajjanakkhaṇepi uppannapubbañceva kālantare uppajjanakañca upādāya yassa kāmarāgānusayo uppajjati, tassa paṭighānusayo uppajjatiyeva nāmāti evamattho veditabbo. Ito paresupi evarūpesu vissajjanesu eseva nayo. No ca tassāti idaṃ anāgāmissa kāmarāgabyāpādānaṃ anavasesato pahīnattā vuttaṃ. Tiṇṇaṃ puggalānanti puthujjanasotāpannasakadāgāmīnaṃ. Dvinnaṃ puggalānanti sotāpannasakadāgāmīnaṃ. Paratopi evarūpesu ṭhānesu eseva nayo.
൧൪. ഓകാസവാരസ്സ പഠമദുതിയപുച്ഛാസു യസ്മാ കാമരാഗാനുസയോ കാമധാതുയാ ദ്വീസു വേദനാസു അനുസേതി, പടിഘാനുസയോ ദുക്ഖവേദനായ; തസ്മാ ‘നോ’തി പടിസേധോ കതോ. തതിയപുച്ഛായം ഉഭിന്നമ്പി കാമധാതുയാ ദ്വീസു വേദനാസു അനുസയനതോ ‘ആമന്താ’തി പടിവചനം ദിന്നം. രൂപധാതുഅരൂപധാതുയാ പന മാനാനുസയസ്സ കാമരാഗാനുസയേന സദ്ധിം അസാധാരണം ഉപ്പത്തിട്ഠാനം. തസ്മാ നോ ച തത്ഥ കാമരാഗാനുസയോതി വുത്തം. ഇമിനാ നയേന സബ്ബേസം ഉപ്പത്തിട്ഠാനവാരം ഓലോകേത്വാ സാധാരണാസാധാരണം ഉപ്പത്തിട്ഠാനം വേദിതബ്ബം.
14. Okāsavārassa paṭhamadutiyapucchāsu yasmā kāmarāgānusayo kāmadhātuyā dvīsu vedanāsu anuseti, paṭighānusayo dukkhavedanāya; tasmā ‘no’ti paṭisedho kato. Tatiyapucchāyaṃ ubhinnampi kāmadhātuyā dvīsu vedanāsu anusayanato ‘āmantā’ti paṭivacanaṃ dinnaṃ. Rūpadhātuarūpadhātuyā pana mānānusayassa kāmarāgānusayena saddhiṃ asādhāraṇaṃ uppattiṭṭhānaṃ. Tasmā no ca tattha kāmarāgānusayoti vuttaṃ. Iminā nayena sabbesaṃ uppattiṭṭhānavāraṃ oloketvā sādhāraṇāsādhāraṇaṃ uppattiṭṭhānaṃ veditabbaṃ.
൨൦. ദുകമൂലകപുച്ഛായം യസ്മാ കാമരാഗപടിഘാനുസയാ നാപി ഏകസ്മിം ഠാനേ ഉപ്പജ്ജന്തി, ന ഏകം ധമ്മം ആരമ്മണം കരോന്തി, തസ്മാ നത്ഥീതി പടിക്ഖേപോ കതോ. അയഞ്ഹേത്ഥ അധിപ്പായോ. യസ്മിം ഇമേ ദ്വേ അനുസയാ അനുസയേയ്യും, തം ഠാനമേവ നത്ഥി. തസ്മാ ‘‘കത്ഥ മാനാനുസയോ അനുസേതീ’’തി അയം പുച്ഛാ അപുച്ഛായേവാതി. അഞ്ഞേസുപി ഏവരൂപേസു ഏസേവ നയോ.
20. Dukamūlakapucchāyaṃ yasmā kāmarāgapaṭighānusayā nāpi ekasmiṃ ṭhāne uppajjanti, na ekaṃ dhammaṃ ārammaṇaṃ karonti, tasmā natthīti paṭikkhepo kato. Ayañhettha adhippāyo. Yasmiṃ ime dve anusayā anusayeyyuṃ, taṃ ṭhānameva natthi. Tasmā ‘‘kattha mānānusayo anusetī’’ti ayaṃ pucchā apucchāyevāti. Aññesupi evarūpesu eseva nayo.
൨൭. പുഗ്ഗലോകാസവാരേ ചതുന്നന്തി പുഥുജ്ജനസോതാപന്നസകദാഗാമിഅനാഗാമീനം.
27. Puggalokāsavāre catunnanti puthujjanasotāpannasakadāgāmianāgāmīnaṃ.
൩൬. പടിലോമനയേ യസ്സ കാമരാഗാനുസയോ നാനുസേതീതി അയം പുച്ഛാ അനാഗാമിം ഗഹേത്വാ പുച്ഛതി.
36. Paṭilomanaye yassa kāmarāgānusayo nānusetīti ayaṃ pucchā anāgāmiṃ gahetvā pucchati.
൫൬. ദ്വിന്നം പുഗ്ഗലാനം സബ്ബത്ഥ കാമരാഗാനുസയോ നാനുസേതീതി അനാഗാമിഅരഹന്താനം. കാമധാതുയാ തീസു വേദനാസൂതി ച വേദനാഗ്ഗഹണേന വേദനാസമ്പയുത്തകാനമ്പി തേസം വത്ഥാരമ്മണാനമ്പീതി സബ്ബേസമ്പി കാമാവചരധമ്മാനം ഗഹണം വേദിതബ്ബം. അയം അനുസയവാരേ വിനിച്ഛയകഥാ.
56. Dvinnaṃpuggalānaṃ sabbattha kāmarāgānusayonānusetīti anāgāmiarahantānaṃ. Kāmadhātuyā tīsu vedanāsūti ca vedanāggahaṇena vedanāsampayuttakānampi tesaṃ vatthārammaṇānampīti sabbesampi kāmāvacaradhammānaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ. Ayaṃ anusayavāre vinicchayakathā.
അനുസയവാരവണ്ണനാ.
Anusayavāravaṇṇanā.
൨. സാനുസയവാരവണ്ണനാ
2. Sānusayavāravaṇṇanā
൬൬-൧൩൧. സാനുസയവാരേ പന യോ കാമരാഗാനുസയേന സാനുസയോതി യഥാ ഏകന്തരികജരാദിരോഗേന ആബാധികോ യാവ തമ്ഹാ രോഗാ ന മുച്ചതി, താവ തസ്സ രോഗസ്സ അനുപ്പത്തിക്ഖണേപി സരോഗോയേവ നാമ ഹോതി. ഏവം സസംകിലേസസ്സ വട്ടഗാമിസത്തസ്സ യാവ അരിയമഗ്ഗേന അനുസയാ സമുഗ്ഘാതം ന ഗച്ഛന്തി, താവ തേസം അനുസയാനം അനുപ്പത്തിക്ഖണേപി സാനുസയോയേവ നാമ ഹോതി. ഏവരൂപം സാനുസയതം സന്ധായ ‘ആമന്താ’തി വുത്തം. സേസമേത്ഥ അനുസയവാരസദിസമേവ.
66-131. Sānusayavāre pana yo kāmarāgānusayena sānusayoti yathā ekantarikajarādirogena ābādhiko yāva tamhā rogā na muccati, tāva tassa rogassa anuppattikkhaṇepi sarogoyeva nāma hoti. Evaṃ sasaṃkilesassa vaṭṭagāmisattassa yāva ariyamaggena anusayā samugghātaṃ na gacchanti, tāva tesaṃ anusayānaṃ anuppattikkhaṇepi sānusayoyeva nāma hoti. Evarūpaṃ sānusayataṃ sandhāya ‘āmantā’ti vuttaṃ. Sesamettha anusayavārasadisameva.
ഓകാസവാരേ പന ‘‘രൂപധാതുയാ അരൂപധാതുയാ ഏത്ഥ മാനാനുസയേന സാനുസയോ’’തി വുത്തേ താസു ധാതൂസു പുഗ്ഗലസ്സ സാനുസയതാ പഞ്ഞായേയ്യ, അനുസയസ്സ ഉപ്പത്തിട്ഠാനം ന പഞ്ഞായേയ്യ. അനുസയസ്സ ച ഉപ്പത്തിട്ഠാനദസ്സനത്ഥം അയം വാരോ ആരദ്ധോ, തസ്മാ തതോ മാനാനുസയേന സാനുസയോതി വുത്തം. ഏവഞ്ഹി സതി തതോ ധാതുദ്വയതോ ഉപ്പന്നേന മാനാനുസയേന സാനുസയോതി അനുസയസ്സ ഉപ്പത്തിട്ഠാനം ദസ്സിതം ഹോതി. ഇമസ്സ പന പഞ്ഹസ്സ അത്ഥേ അവുത്തേ ആദിപഞ്ഹസ്സ അത്ഥോ പാകടോ ന ഹോതീതി പഠമം ന വുത്തോ, തസ്മാ സോ ഏവം വേദിതബ്ബോ. യതോ കാമരാഗാനുസയേനാതി യതോ ഉപ്പന്നേന കാമരാഗാനുസയേന സാനുസയോ, കിം സോ തതോ ഉപ്പന്നേന പടിഘാനുസയേനപി സാനുസയോതി? യസ്മാ പനേതേ ദ്വേ ഏകസ്മാ ഠാനാ നുപ്പജ്ജന്തി; തസ്മാ ‘‘നോ’’തി പടിസേധോ കതോ. അരഹാ സബ്ബത്ഥാതി അരഹാ സബ്ബധമ്മേസു ഉപ്പജ്ജനകേന കേനചി അനുസയേന നിരാനുസയോതി. ഇമിനാ അത്ഥവസേന നിപ്പദേസട്ഠാനേസു ഭുമ്മവചനമേവ കതന്തി. ഇമിനാ ഉപായേന സബ്ബത്ഥ അത്ഥവിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോതി.
Okāsavāre pana ‘‘rūpadhātuyā arūpadhātuyā ettha mānānusayena sānusayo’’ti vutte tāsu dhātūsu puggalassa sānusayatā paññāyeyya, anusayassa uppattiṭṭhānaṃ na paññāyeyya. Anusayassa ca uppattiṭṭhānadassanatthaṃ ayaṃ vāro āraddho, tasmā tato mānānusayena sānusayoti vuttaṃ. Evañhi sati tato dhātudvayato uppannena mānānusayena sānusayoti anusayassa uppattiṭṭhānaṃ dassitaṃ hoti. Imassa pana pañhassa atthe avutte ādipañhassa attho pākaṭo na hotīti paṭhamaṃ na vutto, tasmā so evaṃ veditabbo. Yato kāmarāgānusayenāti yato uppannena kāmarāgānusayena sānusayo, kiṃ so tato uppannena paṭighānusayenapi sānusayoti? Yasmā panete dve ekasmā ṭhānā nuppajjanti; tasmā ‘‘no’’ti paṭisedho kato. Arahā sabbatthāti arahā sabbadhammesu uppajjanakena kenaci anusayena nirānusayoti. Iminā atthavasena nippadesaṭṭhānesu bhummavacanameva katanti. Iminā upāyena sabbattha atthavinicchayo veditabboti.
സാനുസയവാരവണ്ണനാ.
Sānusayavāravaṇṇanā.
൩. പജഹനവാരവണ്ണനാ
3. Pajahanavāravaṇṇanā
൧൩൨-൧൯൭. പജഹനവാരേ പജഹതീതി തേന തേന മഗ്ഗേന പഹാനപരിഞ്ഞാവസേന പജഹതി, ആയതിം അനുപ്പത്തിധമ്മതം ആപാദേതി. ആമന്താതി അനാഗാമീമഗ്ഗട്ഠം സന്ധായ പടിവചനം. തദേകട്ഠം പജഹതീതി പഹാനേകട്ഠതം സന്ധായ വുത്തം. നോതി അരഹത്തമഗ്ഗട്ഠം സന്ധായ പടിസേധോ.
132-197. Pajahanavāre pajahatīti tena tena maggena pahānapariññāvasena pajahati, āyatiṃ anuppattidhammataṃ āpādeti. Āmantāti anāgāmīmaggaṭṭhaṃ sandhāya paṭivacanaṃ. Tadekaṭṭhaṃ pajahatīti pahānekaṭṭhataṃ sandhāya vuttaṃ. Noti arahattamaggaṭṭhaṃ sandhāya paṭisedho.
യതോ കാമരാഗാനുസയം പജഹതീതി യതോ ഉപ്പജ്ജനകം കാമരാഗാനുസയം പജഹതീതി അത്ഥോ. അട്ഠമകോതി അരഹത്തഫലട്ഠതോ പട്ഠായ പച്ചോരോഹനഗണനായ ഗണിയമാനോ സോതാപത്തിമഗ്ഗട്ഠോ അട്ഠമകോ നാമ. ദക്ഖിണേയ്യഗണനായ ഹി അരഹാ അഗ്ഗദക്ഖിണേയ്യത്താ പഠമോ, അരഹത്തമഗ്ഗട്ഠോ ദുതിയോ, അനാഗാമീ തതിയോ…പേ॰… സോതാപത്തിമഗ്ഗട്ഠോ അട്ഠമോ. സോ ഇധ ‘‘അട്ഠമകോ’’തി വുത്തോ. നാമസഞ്ഞായേവ വാ ഏസാ തസ്സാതി. അനാഗാമിമഗ്ഗസമങ്ഗിഞ്ച അട്ഠമകഞ്ച ഠപേത്വാ അവസേസാതി സദ്ധിം പുഥുജ്ജനേന സേക്ഖാസേക്ഖാ. തേസു ഹി പുഥുജ്ജനോ പഹാനപരിഞ്ഞായ അഭാവേന നപ്പജഹതി. സേസാ തേസം അനുസയാനം പഹീനത്താ. ദ്വിന്നം മഗ്ഗസമങ്ഗീനന്തി ദ്വേ മഗ്ഗസമങ്ഗിനോ ഠപേത്വാതി അത്ഥോ. ഇമിനാ നയേന സബ്ബത്ഥ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോതി.
Yato kāmarāgānusayaṃ pajahatīti yato uppajjanakaṃ kāmarāgānusayaṃ pajahatīti attho. Aṭṭhamakoti arahattaphalaṭṭhato paṭṭhāya paccorohanagaṇanāya gaṇiyamāno sotāpattimaggaṭṭho aṭṭhamako nāma. Dakkhiṇeyyagaṇanāya hi arahā aggadakkhiṇeyyattā paṭhamo, arahattamaggaṭṭho dutiyo, anāgāmī tatiyo…pe… sotāpattimaggaṭṭho aṭṭhamo. So idha ‘‘aṭṭhamako’’ti vutto. Nāmasaññāyeva vā esā tassāti. Anāgāmimaggasamaṅgiñca aṭṭhamakañca ṭhapetvā avasesāti saddhiṃ puthujjanena sekkhāsekkhā. Tesu hi puthujjano pahānapariññāya abhāvena nappajahati. Sesā tesaṃ anusayānaṃ pahīnattā. Dvinnaṃ maggasamaṅgīnanti dve maggasamaṅgino ṭhapetvāti attho. Iminā nayena sabbattha vinicchayo veditabboti.
പജഹനവാരവണ്ണനാ.
Pajahanavāravaṇṇanā.
൪. പരിഞ്ഞാവാരവണ്ണനാ
4. Pariññāvāravaṇṇanā
൧൯൮-൨൬൩. പരിഞ്ഞാവാരേ പരിജാനാതീതി തീഹി പരിഞ്ഞാഹി പരിജാനാതി. സേസമേത്ഥ ഹേട്ഠാ വുത്തനയമേവ. അയമ്പി ഹി വാരോ പജഹനവാരോ വിയ മഗ്ഗട്ഠാനഞ്ഞേവ വസേന വിസ്സജ്ജിതോതി.
198-263. Pariññāvāre parijānātīti tīhi pariññāhi parijānāti. Sesamettha heṭṭhā vuttanayameva. Ayampi hi vāro pajahanavāro viya maggaṭṭhānaññeva vasena vissajjitoti.
പരിഞ്ഞാവാരവണ്ണനാ.
Pariññāvāravaṇṇanā.
൫. പഹീനവാരവണ്ണനാ
5. Pahīnavāravaṇṇanā
൨൬൪-൨൭൪. പഹീനവാരേ ഫലട്ഠവസേനേവ ദേസനാ ആരദ്ധാ. അനാഗാമിസ്സ ഹി ഉഭോപേതേ അനുസയാ പഹീനാ, തസ്മാ ‘‘ആമന്താ’’തി വുത്തം.
264-274. Pahīnavāre phalaṭṭhavaseneva desanā āraddhā. Anāgāmissa hi ubhopete anusayā pahīnā, tasmā ‘‘āmantā’’ti vuttaṃ.
൨൭൫-൨൯൬. ഓകാസവാരേ യത്ഥ കാമരാഗാനുസയോ പഹീനോ തത്ഥ പടിഘാനുസയോ പഹീനോതി പുച്ഛിത്വാ ന വത്തബ്ബോ പഹീനോതി വാ അപ്പഹീനോതി വാതി വുത്തം തം കസ്മാതി? ഉപ്പത്തിട്ഠാനസ്സ അസാധാരണത്താ. അഞ്ഞം ഹി കാമരാഗാനുസയസ്സ ഉപ്പത്തിട്ഠാനം, അഞ്ഞം പടിഘാനുസയസ്സ. അഭാവിതമഗ്ഗസ്സ ച യത്ഥ അനുസയോ ഉപ്പജ്ജതി, മഗ്ഗേ ഭാവിതേ തത്ഥേവ സോ പഹീനോ നാമ ഹോതി . തത്ഥ യസ്മാ നേവ കാമരാഗാനുസയട്ഠാനേ പടിഘാനുസയോ ഉപ്പജ്ജതി, ന പടിഘാനുസയട്ഠാനേ കാമരാഗാനുസയോ, തസ്മാ തത്ഥ സോ പഹീനോതി വാ അപ്പഹീനോതി വാ ന വത്തബ്ബോ. സോ ഹി യസ്മിം അത്തനോ ഉപ്പത്തിട്ഠാനേ കാമരാഗാനുസയോ പഹീനോ, തസ്മിം അപ്പഹീനത്താ തത്ഥ പഹീനോതി ന വത്തബ്ബോ. യം കാമരാഗാനുസയസ്സ ഉപ്പത്തിട്ഠാനം, തസ്മിം അട്ഠിതത്താ തത്ഥ അപ്പഹീനോതി ന വത്തബ്ബോ.
275-296. Okāsavāre yattha kāmarāgānusayo pahīno tattha paṭighānusayo pahīnoti pucchitvā na vattabbo pahīnoti vā appahīnoti vāti vuttaṃ taṃ kasmāti? Uppattiṭṭhānassa asādhāraṇattā. Aññaṃ hi kāmarāgānusayassa uppattiṭṭhānaṃ, aññaṃ paṭighānusayassa. Abhāvitamaggassa ca yattha anusayo uppajjati, magge bhāvite tattheva so pahīno nāma hoti . Tattha yasmā neva kāmarāgānusayaṭṭhāne paṭighānusayo uppajjati, na paṭighānusayaṭṭhāne kāmarāgānusayo, tasmā tattha so pahīnoti vā appahīnoti vā na vattabbo. So hi yasmiṃ attano uppattiṭṭhāne kāmarāgānusayo pahīno, tasmiṃ appahīnattā tattha pahīnoti na vattabbo. Yaṃ kāmarāgānusayassa uppattiṭṭhānaṃ, tasmiṃ aṭṭhitattā tattha appahīnoti na vattabbo.
യത്ഥ കാമരാഗാനുസയോ പഹീനോ, തത്ഥ മാനാനുസയോ പഹീനോതി ഏത്ഥ പന സാധാരണട്ഠാനം സന്ധായ ആമന്താതി വുത്തം. കാമരാഗാനുസയോ ഹി കാമധാതുയാ ദ്വീസു വേദനാസു അനുസേതി. മാനാനുസയോ താസു ചേവ രൂപാരൂപധാതൂസു ച. സോ ഠപേത്വാ അസാധാരണട്ഠാനം സാധാരണട്ഠാനേ തേന സദ്ധിം പഹീനോ നാമ ഹോതി. തസ്മാ ‘ആമന്താ’തി വുത്തം. ഇമിനാ നയേന സബ്ബസ്മിമ്പി ഓകാസവാരേ പഹീനതാ ച നവത്തബ്ബതാ ച വേദിതബ്ബാ. ‘നത്ഥീ’തി ആഗതട്ഠാനേസു പന ഹേട്ഠാ വുത്തസദിസോവ വിനിച്ഛയോ. പുഗ്ഗലോകാസവാരോ, ഓകാസവാരഗതികോയേവ.
Yattha kāmarāgānusayo pahīno, tattha mānānusayo pahīnoti ettha pana sādhāraṇaṭṭhānaṃ sandhāya āmantāti vuttaṃ. Kāmarāgānusayo hi kāmadhātuyā dvīsu vedanāsu anuseti. Mānānusayo tāsu ceva rūpārūpadhātūsu ca. So ṭhapetvā asādhāraṇaṭṭhānaṃ sādhāraṇaṭṭhāne tena saddhiṃ pahīno nāma hoti. Tasmā ‘āmantā’ti vuttaṃ. Iminā nayena sabbasmimpi okāsavāre pahīnatā ca navattabbatā ca veditabbā. ‘Natthī’ti āgataṭṭhānesu pana heṭṭhā vuttasadisova vinicchayo. Puggalokāsavāro, okāsavāragatikoyeva.
൨൯൭-൩൦൭. പടിലോമനയേ യസ്സ കാമരാഗാനുസയോ അപ്പഹീനോതി പുഥുജ്ജനസോതാപന്നസകദാഗാമിവസേന പുച്ഛതി. കിഞ്ചാപി ഹി ഇമേ ദ്വേ അനുസയാ പുഥുജ്ജനതോ പട്ഠായ യാവ അനാഗാമിമഗ്ഗട്ഠാ ഛന്നം പുഗ്ഗലാനം അപ്പഹീനാ. ഇധ പന പരതോ ‘‘തിണ്ണം പുഗ്ഗലാനം ദ്വിന്നം പുഗ്ഗലാന’’ന്തിആദിവചനതോ മഗ്ഗട്ഠാ അനധിപ്പേതാ, തസ്മാ പുഥുജ്ജനസോതാപന്നസകദാഗാമിനോവ സന്ധായ ‘ആമന്താ’തി വുത്തം. ദ്വിന്നം പുഗ്ഗലാനന്തി സോതാപന്നസകദാഗാമീനം. ഇമിനാ നയേന പുഗ്ഗലവാരേ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.
297-307. Paṭilomanaye yassa kāmarāgānusayo appahīnoti puthujjanasotāpannasakadāgāmivasena pucchati. Kiñcāpi hi ime dve anusayā puthujjanato paṭṭhāya yāva anāgāmimaggaṭṭhā channaṃ puggalānaṃ appahīnā. Idha pana parato ‘‘tiṇṇaṃ puggalānaṃ dvinnaṃ puggalāna’’ntiādivacanato maggaṭṭhā anadhippetā, tasmā puthujjanasotāpannasakadāgāminova sandhāya ‘āmantā’ti vuttaṃ. Dvinnaṃ puggalānanti sotāpannasakadāgāmīnaṃ. Iminā nayena puggalavāre vinicchayo veditabbo.
൩൦൮-൩൨൯. ഓകാസവാരപുഗ്ഗലോകാസവാരാ പന ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാതി.
308-329. Okāsavārapuggalokāsavārā pana heṭṭhā vuttanayeneva veditabbāti.
പഹീനവാരവണ്ണനാ.
Pahīnavāravaṇṇanā.
൬. ഉപ്പജ്ജനവാരവണ്ണനാ
6. Uppajjanavāravaṇṇanā
൩൩൦. ഉപ്പജ്ജനവാരോ അനുസയവാരസദിസോയേവ.
330. Uppajjanavāro anusayavārasadisoyeva.
൭. ധാതുപുച്ഛാവാരവണ്ണനാ
7. Dhātupucchāvāravaṇṇanā
൩൩൨-൩൪൦. ധാതുവാരസ്സ പുച്ഛാവാരേ താവ കതി അനുസയാ അനുസേന്തീതി കതി അനുസയാ സന്താനം അനുഗതാ ഹുത്വാ സയന്തി. കതി അനുസയാ നാനുസേന്തീതി കതി അനുസയാ സന്താനം ന അനുഗതാ ഹുത്വാ സയന്തി. കതി അനുസയാ ഭങ്ഗാതി കതി അനുസയാ അനുസേന്തി നാനുസേന്തീതി ഏവം വിഭജിതബ്ബാതി അത്ഥോ. സേസമേത്ഥ യം വത്തബ്ബം സിയാ, തം ഹേട്ഠാ പാളിവവത്ഥാനേ വുത്തമേവ.
332-340. Dhātuvārassa pucchāvāre tāva kati anusayā anusentīti kati anusayā santānaṃ anugatā hutvā sayanti. Kati anusayā nānusentīti kati anusayā santānaṃ na anugatā hutvā sayanti. Kati anusayā bhaṅgāti kati anusayā anusenti nānusentīti evaṃ vibhajitabbāti attho. Sesamettha yaṃ vattabbaṃ siyā, taṃ heṭṭhā pāḷivavatthāne vuttameva.
൭. ധാതുവിസ്സജ്ജനാവാരവണ്ണനാ
7. Dhātuvissajjanāvāravaṇṇanā
൩൪൧-൩൪൯. നിദ്ദേസവാരേ പനസ്സ കസ്സചി സത്ത അനുസയാ അനുസേന്തീതി പുഥുജ്ജനവസേന വുത്തം. കസ്സചി പഞ്ചാതി സോതാപന്നസകദാഗാമിവസേന വുത്തം. തേസഞ്ഹി ദിട്ഠാനുസയോ ച വിചികിച്ഛാനുസയോ ച പഹീനാതി പഞ്ചേവ അനുസേന്തി. തത്ഥ യഥാ അനുസയവാരേ ‘‘അനുസേന്തീ’’തി പദസ്സ ഉപ്പജ്ജന്തീതി അത്ഥോ ഗഹിതോ, ഏവമിധ ന ഗഹേതബ്ബോ. കസ്മാ? തസ്മിം ഖണേ അനുപ്പജ്ജനതോ. കാമധാതും ഉപപജ്ജന്തസ്സ ഹി വിപാകചിത്തഞ്ചേവ കമ്മസമുട്ഠാനരൂപഞ്ച ഉപ്പജ്ജതി, അകുസലചിത്തം നത്ഥി. അനുസയാ ച അകുസലചിത്തക്ഖണേ ഉപ്പജ്ജന്തി, ന വിപാകചിത്തക്ഖണേതി തസ്മിം ഖണേ അനുപ്പജ്ജനതോ തഥാ അത്ഥോ ന ഗഹേതബ്ബോ. കഥം പന ഗഹേതബ്ബോതി? യഥാ ലബ്ഭതി തഥാ ഗഹേതബ്ബോ. കഥഞ്ച ലബ്ഭതി? അപ്പഹീനട്ഠേന. യഥാ ഹി രാഗദോസമോഹാനം അപ്പഹീനത്താ. കുസലാബ്യാകതചിത്തസമങ്ഗീ പുഗ്ഗലോ ‘‘സരാഗോ സദോസോ സമോഹോ’’തി വുച്ചതി, ഏവം മഗ്ഗഭാവനായ അപ്പഹീനത്താ പടിസന്ധിക്ഖണേപി തസ്സ തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ തേ തേ അനുസയാ അനുസേന്തീതി വുച്ചന്തി. ന കേവലഞ്ച വുച്ചന്തി, അപ്പഹീനത്താ പന തേ അനുസേന്തിയേവ നാമാതി വേദിതബ്ബാ.
341-349. Niddesavāre panassa kassaci satta anusayā anusentīti puthujjanavasena vuttaṃ. Kassaci pañcāti sotāpannasakadāgāmivasena vuttaṃ. Tesañhi diṭṭhānusayo ca vicikicchānusayo ca pahīnāti pañceva anusenti. Tattha yathā anusayavāre ‘‘anusentī’’ti padassa uppajjantīti attho gahito, evamidha na gahetabbo. Kasmā? Tasmiṃ khaṇe anuppajjanato. Kāmadhātuṃ upapajjantassa hi vipākacittañceva kammasamuṭṭhānarūpañca uppajjati, akusalacittaṃ natthi. Anusayā ca akusalacittakkhaṇe uppajjanti, na vipākacittakkhaṇeti tasmiṃ khaṇe anuppajjanato tathā attho na gahetabbo. Kathaṃ pana gahetabboti? Yathā labbhati tathā gahetabbo. Kathañca labbhati? Appahīnaṭṭhena. Yathā hi rāgadosamohānaṃ appahīnattā. Kusalābyākatacittasamaṅgī puggalo ‘‘sarāgo sadoso samoho’’ti vuccati, evaṃ maggabhāvanāya appahīnattā paṭisandhikkhaṇepi tassa tassa puggalassa te te anusayā anusentīti vuccanti. Na kevalañca vuccanti, appahīnattā pana te anusentiyeva nāmāti veditabbā.
അനുസയാ ഭങ്ഗാ നത്ഥീതി യസ്സ ഹി യോ അനുസേതി, സോ അനുസേതിയേവ; യോ നാനുസേതി, സോ നാനുസേതിയേവ. അയം അനുസേതി ച നാനുസേതി ച, അയം സിയാ അനുസേതി സിയാ നാനുസേതീതി, ഏവം വിഭജിതബ്ബോ അനുസയോ നാമ നത്ഥി. രൂപധാതും ഉപപജ്ജന്തസ്സ കസ്സചി തയോതി അനാഗാമിവസേന വുത്തം. തസ്സ ഹി കാമരാഗപടിഘദിട്ഠിവിചികിച്ഛാനുസയാ ചത്താരോപി അനവസേസതോ പഹീനാ. ഇതരേ തയോവ അപ്പഹീനാ. തേന വുത്തം – ‘‘കസ്സചി തയോ അനുസയാ അനുസേന്തീ’’തി.
Anusayā bhaṅgā natthīti yassa hi yo anuseti, so anusetiyeva; yo nānuseti, so nānusetiyeva. Ayaṃ anuseti ca nānuseti ca, ayaṃ siyā anuseti siyā nānusetīti, evaṃ vibhajitabbo anusayo nāma natthi. Rūpadhātuṃ upapajjantassa kassaci tayoti anāgāmivasena vuttaṃ. Tassa hi kāmarāgapaṭighadiṭṭhivicikicchānusayā cattāropi anavasesato pahīnā. Itare tayova appahīnā. Tena vuttaṃ – ‘‘kassaci tayo anusayā anusentī’’ti.
ന കാമധാതുന്തി കാമധാതുയാ പടിസിദ്ധത്താ സേസാ ദ്വേ ധാതുയോ ഉപപജ്ജന്തസ്സാതി അത്ഥോ. സത്തേ വാതി യസ്മാ അരിയസാവകസ്സ രൂപധാതുയാ ചുതസ്സ കാമധാതുയം ഉപപത്തി നാമ നത്ഥി, പുഥുജ്ജനസ്സേവ ഹോതി, തസ്മാ സത്തേവാതി നിയമേത്വാ വുത്തം. ‘‘അരൂപധാതുയാ ചുതസ്സ കാമധാതും ഉപപജ്ജന്തസ്സ സത്തേവാ’’തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. രൂപധാതുയാ ഉപപത്തി നത്ഥീതി കസ്മാ നത്ഥി? ഉപപത്തിനിപ്ഫാദകസ്സ രൂപാവചരജ്ഝാനസ്സ അഭാവാ. സോ ഹി സബ്ബസോ രൂപസഞ്ഞാനം സമതിക്കമാ തം ധാതും ഉപപന്നോതി നാസ്സ തത്ഥ രൂപാവചരജ്ഝാനം അത്ഥി. തദഭാവാ രൂപധാതുയം ഉപപത്തി നത്ഥീതി വേദിതബ്ബാ. അരൂപധാതുയാ ചുതസ്സ ന കാമധാതുന്തി ഏത്ഥ അരൂപധാതുയേവ അധിപ്പേതാ. ഇമിനാ നയേന സബ്ബവിസ്സജ്ജനേസു അത്ഥോ വേദിതബ്ബോതി.
Nakāmadhātunti kāmadhātuyā paṭisiddhattā sesā dve dhātuyo upapajjantassāti attho. Sattevāti yasmā ariyasāvakassa rūpadhātuyā cutassa kāmadhātuyaṃ upapatti nāma natthi, puthujjanasseva hoti, tasmā sattevāti niyametvā vuttaṃ. ‘‘Arūpadhātuyā cutassa kāmadhātuṃ upapajjantassa sattevā’’ti etthāpi eseva nayo. Rūpadhātuyā upapatti natthīti kasmā natthi? Upapattinipphādakassa rūpāvacarajjhānassa abhāvā. So hi sabbaso rūpasaññānaṃ samatikkamā taṃ dhātuṃ upapannoti nāssa tattha rūpāvacarajjhānaṃ atthi. Tadabhāvā rūpadhātuyaṃ upapatti natthīti veditabbā. Arūpadhātuyā cutassa na kāmadhātunti ettha arūpadhātuyeva adhippetā. Iminā nayena sabbavissajjanesu attho veditabboti.
ധാതുവാരവണ്ണനാ.
Dhātuvāravaṇṇanā.
അനുസയയമകവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
Anusayayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
തിപിടക (മൂല) • Tipiṭaka (Mūla) / അഭിധമ്മപിടക • Abhidhammapiṭaka / യമകപാളി • Yamakapāḷi / ൭. അനുസയയമകം • 7. Anusayayamakaṃ