Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / અઙ્ગુત્તરનિકાય (અટ્ઠકથા) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) |
૧૮. અપરઅચ્છરાસઙ્ઘાતવગ્ગવણ્ણના
18. Aparaaccharāsaṅghātavaggavaṇṇanā
૩૮૨. અચ્છરાસઙ્ઘાતમત્તમ્પીતિ ઇદમ્પિ સુત્તં અગ્ગિક્ખન્ધૂપમઅટ્ઠુપ્પત્તિયંયેવ (અ॰ નિ॰ ૭.૭૨) વુત્તં. અપ્પનાપ્પત્તાય હિ મેત્તાય વિપાકે કથાયેવ નત્થિ. તસ્સાયેવ અટ્ઠુપ્પત્તિયા અયં દેસના આરદ્ધાતિ વેદિતબ્બા. તત્થ પઠમન્તિ ‘‘ગણનાનુપુબ્બતા પઠમં, ઇદં પઠમં સમાપજ્જતીતિ પઠમ’’ન્તિ વિભઙ્ગે (વિભ॰ ૫૬૮) વુત્તત્થમેવ. ઝાનન્તિ ઝાનં નામ દુવિધં આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનઞ્ચ લક્ખણૂપનિજ્ઝાનઞ્ચાતિ. તત્થ આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનં નામ અટ્ઠ સમાપત્તિયો. તા હિ પથવીકસિણાદિનો આરમ્મણસ્સ ઉપનિજ્ઝાનતો આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનન્તિ વુચ્ચન્તિ. લક્ખણૂપનિજ્ઝાનન્તિ વિપસ્સનામગ્ગફલાનિ. વિપસ્સના હિ અનિચ્ચાદિવસેન સઙ્ખારલક્ખણસ્સ ઉપનિજ્ઝાનતો લક્ખણૂપનિજ્ઝાનં નામ, વિપસ્સનાય પન લક્ખણૂપનિજ્ઝાનકિચ્ચં મગ્ગેન સિજ્ઝતીતિ મગ્ગો લક્ખણૂપનિજ્ઝાનં, ફલં સુઞ્ઞતઅનિમિત્તઅપ્પણિહિત-લક્ખણસ્સ નિબ્બાનસ્સેવ ઉપનિજ્ઝાનતો લક્ખણૂપનિજ્ઝાનન્તિ વુચ્ચતિ. તત્થ ઇમસ્મિં પન અત્થે આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનં અધિપ્પેતં. કો પન વાદો યે નં બહુલીકરોન્તીતિ યે નં પઠમજ્ઝાનં બહુલી કરોન્તિ, પુનપ્પુનં કરોન્તિ, તેસુ વત્તબ્બમેવ નત્થિ. સેસમેત્થ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.
382.Accharāsaṅghātamattampīti idampi suttaṃ aggikkhandhūpamaaṭṭhuppattiyaṃyeva (a. ni. 7.72) vuttaṃ. Appanāppattāya hi mettāya vipāke kathāyeva natthi. Tassāyeva aṭṭhuppattiyā ayaṃ desanā āraddhāti veditabbā. Tattha paṭhamanti ‘‘gaṇanānupubbatā paṭhamaṃ, idaṃ paṭhamaṃ samāpajjatīti paṭhama’’nti vibhaṅge (vibha. 568) vuttatthameva. Jhānanti jhānaṃ nāma duvidhaṃ ārammaṇūpanijjhānañca lakkhaṇūpanijjhānañcāti. Tattha ārammaṇūpanijjhānaṃ nāma aṭṭha samāpattiyo. Tā hi pathavīkasiṇādino ārammaṇassa upanijjhānato ārammaṇūpanijjhānanti vuccanti. Lakkhaṇūpanijjhānanti vipassanāmaggaphalāni. Vipassanā hi aniccādivasena saṅkhāralakkhaṇassa upanijjhānato lakkhaṇūpanijjhānaṃ nāma, vipassanāya pana lakkhaṇūpanijjhānakiccaṃ maggena sijjhatīti maggo lakkhaṇūpanijjhānaṃ, phalaṃ suññataanimittaappaṇihita-lakkhaṇassa nibbānasseva upanijjhānato lakkhaṇūpanijjhānanti vuccati. Tattha imasmiṃ pana atthe ārammaṇūpanijjhānaṃ adhippetaṃ. Ko pana vādo ye naṃ bahulīkarontīti ye naṃ paṭhamajjhānaṃ bahulī karonti, punappunaṃ karonti, tesu vattabbameva natthi. Sesamettha heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ.
૩૮૩. દુતિયન્તિઆદીસુપિ ‘‘ગણનાનુપુબ્બતા દુતિય’’ન્તિઆદિના (વિભ॰ ૫૭૯) નયેન અત્થો વેદિતબ્બો.
383.Dutiyantiādīsupi ‘‘gaṇanānupubbatā dutiya’’ntiādinā (vibha. 579) nayena attho veditabbo.
૩૮૬-૩૮૭. મેત્તન્તિ સબ્બસત્તેસુ હિતફરણં. ચેતોવિમુત્તિન્તિ ચિત્તવિમુત્તિં. ઇધ અપ્પનાપ્પત્તાવ મેત્તા અધિપ્પેતા. કરુણાદીસુપિ એસેવ નયો. ઇમે પન ચત્તારો બ્રહ્મવિહારા વટ્ટં હોન્તિ, વટ્ટપાદા હોન્તિ, વિપસ્સનાપાદા હોન્તિ, દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારા હોન્તિ, અભિઞ્ઞાપાદા વા નિરોધપાદા વા હોન્તિ. લોકુત્તરા પન ન હોન્તિ. કસ્મા? સત્તારમ્મણત્તાતિ.
386-387.Mettanti sabbasattesu hitapharaṇaṃ. Cetovimuttinti cittavimuttiṃ. Idha appanāppattāva mettā adhippetā. Karuṇādīsupi eseva nayo. Ime pana cattāro brahmavihārā vaṭṭaṃ honti, vaṭṭapādā honti, vipassanāpādā honti, diṭṭhadhammasukhavihārā honti, abhiññāpādā vā nirodhapādā vā honti. Lokuttarā pana na honti. Kasmā? Sattārammaṇattāti.
૩૯૦. કાયે કાયાનુપસ્સીતિ આનાપાનપબ્બં, ઇરિયાપથપબ્બં, ચતુસમ્પજઞ્ઞપબ્બં, પટિકૂલમનસિકારપબ્બં , ધાતુમનસિકારપબ્બં, નવસિવથિકાપબ્બાનિ, અજ્ઝત્તપરિકમ્મવસેન ચત્તારિ નીલાદિકસિણાનીતિ ઇમસ્મિં અટ્ઠારસવિધે કાયે તમેવ કાયં પઞ્ઞાય અનુપસ્સન્તો. વિહરતીતિ ઇરિયતિ વત્તતિ. ઇમિના ઇમસ્સ અટ્ઠારસવિધેન કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનભાવકસ્સ ભિક્ખુનો ઇરિયાપથો કથિતો હોતિ. આતાપીતિ તસ્સેવ વુત્તપ્પકારસ્સ સતિપટ્ઠાનસ્સ ભાવનકવીરિયેન વીરિયવા. સમ્પજાનોતિ અટ્ઠારસવિધેન કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનસ્સ પરિગ્ગાહિકપઞ્ઞાય સમ્મા પજાનન્તો. સતિમાતિ અટ્ઠારસવિધેન કાયાનુપસ્સનાપરિગ્ગાહિકાય સતિયા સમન્નાગતો. વિનેય્ય લોકે અભિજ્ઝાદોમનસ્સન્તિ તસ્મિંયેવ કાયસઙ્ખાતે લોકે પઞ્ચકામગુણિકતણ્હઞ્ચ પટિઘસમ્પયુત્તદોમનસ્સઞ્ચ વિનેત્વા વિક્ખમ્ભેત્વા કાયે કાયાનુપસ્સી વિહરતીતિ વુત્તં હોતિ. એત્તાવતા કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનવસેન સુદ્ધરૂપસમ્મસનમેવ કથિતન્તિ વેદિતબ્બં.
390.Kāyekāyānupassīti ānāpānapabbaṃ, iriyāpathapabbaṃ, catusampajaññapabbaṃ, paṭikūlamanasikārapabbaṃ , dhātumanasikārapabbaṃ, navasivathikāpabbāni, ajjhattaparikammavasena cattāri nīlādikasiṇānīti imasmiṃ aṭṭhārasavidhe kāye tameva kāyaṃ paññāya anupassanto. Viharatīti iriyati vattati. Iminā imassa aṭṭhārasavidhena kāyānupassanāsatipaṭṭhānabhāvakassa bhikkhuno iriyāpatho kathito hoti. Ātāpīti tasseva vuttappakārassa satipaṭṭhānassa bhāvanakavīriyena vīriyavā. Sampajānoti aṭṭhārasavidhena kāyānupassanāsatipaṭṭhānassa pariggāhikapaññāya sammā pajānanto. Satimāti aṭṭhārasavidhena kāyānupassanāpariggāhikāya satiyā samannāgato. Vineyya loke abhijjhādomanassanti tasmiṃyeva kāyasaṅkhāte loke pañcakāmaguṇikataṇhañca paṭighasampayuttadomanassañca vinetvā vikkhambhetvā kāye kāyānupassī viharatīti vuttaṃ hoti. Ettāvatā kāyānupassanāsatipaṭṭhānavasena suddharūpasammasanameva kathitanti veditabbaṃ.
વેદનાસુ વેદનાનુપસ્સીતિ સુખાદિભેદાસુ વેદનાસુ ‘‘સુખં વેદનં વેદિયમાનો સુખં વેદનં વેદિયામીતિ પજાનાતિ. દુક્ખં, અદુક્ખમસુખં, સામિસં વા સુખં, નિરામિસં વા સુખં, સામિસં વા દુક્ખં, નિરામિસં વા દુક્ખં, સામિસં વા અદુક્ખમસુખં, નિરામિસં વા અદુક્ખમસુખં વેદનં વેદિયમાનો નિરામિસં અદુક્ખમસુખં વેદનં વેદિયામીતિ પજાનાતી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૩૮૦; વિભ॰ ૩૬૩; મ॰ નિ॰ ૧.૧૧૩) એવં વુત્તં નવવિધં વેદનં અનુપસ્સન્તો. આતાપીતિઆદિના પનેત્થ નવવિધેન વેદનાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનસ્સ ભાવનાપરિગ્ગાહિકાનં વીરિયપઞ્ઞાસતીનં વસેન અત્થો વેદિતબ્બો. લોકોતિ ચેત્થ વેદના વેદિતબ્બા.
Vedanāsu vedanānupassīti sukhādibhedāsu vedanāsu ‘‘sukhaṃ vedanaṃ vediyamāno sukhaṃ vedanaṃ vediyāmīti pajānāti. Dukkhaṃ, adukkhamasukhaṃ, sāmisaṃ vā sukhaṃ, nirāmisaṃ vā sukhaṃ, sāmisaṃ vā dukkhaṃ, nirāmisaṃ vā dukkhaṃ, sāmisaṃ vā adukkhamasukhaṃ, nirāmisaṃ vā adukkhamasukhaṃ vedanaṃ vediyamāno nirāmisaṃ adukkhamasukhaṃ vedanaṃ vediyāmīti pajānātī’’ti (dī. ni. 2.380; vibha. 363; ma. ni. 1.113) evaṃ vuttaṃ navavidhaṃ vedanaṃ anupassanto. Ātāpītiādinā panettha navavidhena vedanānupassanāsatipaṭṭhānassa bhāvanāpariggāhikānaṃ vīriyapaññāsatīnaṃ vasena attho veditabbo. Lokoti cettha vedanā veditabbā.
ચિત્તધમ્મેસુપિ એસેવ નયો. એત્થ પન ચિત્તે ચિત્તાનુપસ્સીતિ ‘‘સરાગં વા ચિત્તં સરાગં ચિત્તન્તિ પજાનાતી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૩૮૧; વિભ॰ ૩૬૫; મ॰ નિ॰ ૧.૧૧૪) એવં વિત્થારિતે સોળસપ્પભેદે ચિત્તે તમેવ ચિત્તં પરિગ્ગાહિકાય અનુપસ્સનાય અનુપસ્સન્તોતિ અત્થો. ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સીતિ ‘‘પઞ્ચ નીવરણાનિ, પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા, છ અજ્ઝત્તિકબાહિરાયતનાનિ, સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા, ચત્તારિ અરિયસચ્ચાની’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૩૮૨-૪૦૩; વિભ॰ ૩૬૭-૩૭૩; મ॰ નિ॰ ૧.૧૧૫-૧૩૬) એવં કોટ્ઠાસવસેન પઞ્ચધા વુત્તેસુ ધમ્મેસુ ધમ્મપરિગ્ગાહિકાય અનુપસ્સનાય તે ધમ્મે અનુપસ્સન્તોતિ અત્થો. એત્થ પન વેદનાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાને ચ ચિત્તાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાને ચ સુદ્ધઅરૂપસમ્મસનમેવ કથિતં, ધમ્માનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાને રૂપારૂપસમ્મસનં. ઇતિ ઇમાનિ ચત્તારિપિ સતિપટ્ઠાનાનિ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકાનેવ કથિતાનીતિ વેદિતબ્બાનિ.
Cittadhammesupi eseva nayo. Ettha pana citte cittānupassīti ‘‘sarāgaṃ vā cittaṃ sarāgaṃ cittanti pajānātī’’ti (dī. ni. 2.381; vibha. 365; ma. ni. 1.114) evaṃ vitthārite soḷasappabhede citte tameva cittaṃ pariggāhikāya anupassanāya anupassantoti attho. Dhammesu dhammānupassīti ‘‘pañca nīvaraṇāni, pañcupādānakkhandhā, cha ajjhattikabāhirāyatanāni, satta bojjhaṅgā, cattāri ariyasaccānī’’ti (dī. ni. 2.382-403; vibha. 367-373; ma. ni. 1.115-136) evaṃ koṭṭhāsavasena pañcadhā vuttesu dhammesu dhammapariggāhikāya anupassanāya te dhamme anupassantoti attho. Ettha pana vedanānupassanāsatipaṭṭhāne ca cittānupassanāsatipaṭṭhāne ca suddhaarūpasammasanameva kathitaṃ, dhammānupassanāsatipaṭṭhāne rūpārūpasammasanaṃ. Iti imāni cattāripi satipaṭṭhānāni lokiyalokuttaramissakāneva kathitānīti veditabbāni.
૩૯૪. અનુપ્પન્નાનન્તિ અનિબ્બત્તાનં. પાપકાનન્તિ લામકાનં. અકુસલાનં ધમ્માનન્તિ અકોસલ્લસમ્ભૂતાનં લોભાદિધમ્માનં. અનુપ્પાદાયાતિ અનિબ્બત્તનત્થાય. છન્દં જનેતીતિ કત્તુકમ્યતાકુસલચ્છન્દં ઉપ્પાદેતિ. વાયમતીતિ પયોગં પરક્કમં કરોતિ. વીરિયં આરભતીતિ કાયિકચેતસિકવીરિયં કરોતિ. ચિત્તં પગ્ગણ્હાતીતિ તેનેવ સહજાતવીરિયેન ચિત્તં ઉક્ખિપતિ. પદહતીતિ પધાનવીરિયં કરોતિ.
394.Anuppannānanti anibbattānaṃ. Pāpakānanti lāmakānaṃ. Akusalānaṃ dhammānanti akosallasambhūtānaṃ lobhādidhammānaṃ. Anuppādāyāti anibbattanatthāya. Chandaṃ janetīti kattukamyatākusalacchandaṃ uppādeti. Vāyamatīti payogaṃ parakkamaṃ karoti. Vīriyaṃ ārabhatīti kāyikacetasikavīriyaṃ karoti. Cittaṃpaggaṇhātīti teneva sahajātavīriyena cittaṃ ukkhipati. Padahatīti padhānavīriyaṃ karoti.
ઉપ્પન્નાનન્તિ જાતાનં નિબ્બત્તાનં. કુસલાનં ધમ્માનન્તિ કોસલ્લસમ્ભૂતાનં અલોભાદિધમ્માનં. ઠિતિયાતિ ઠિતત્થં. અસમ્મોસાયાતિ અનસ્સનત્થં. ભિય્યોભાવાયાતિ પુનપ્પુનભાવાય. વેપુલ્લાયાતિ વિપુલભાવાય. ભાવનાયાતિ વડ્ઢિયા. પરિપૂરિયાતિ પરિપૂરણત્થાય. અયં તાવ ચતુન્નં સમ્મપ્પધાનાનં એકપદિકો અત્થુદ્ધારો.
Uppannānanti jātānaṃ nibbattānaṃ. Kusalānaṃ dhammānanti kosallasambhūtānaṃ alobhādidhammānaṃ. Ṭhitiyāti ṭhitatthaṃ. Asammosāyāti anassanatthaṃ. Bhiyyobhāvāyāti punappunabhāvāya. Vepullāyāti vipulabhāvāya. Bhāvanāyāti vaḍḍhiyā. Paripūriyāti paripūraṇatthāya. Ayaṃ tāva catunnaṃ sammappadhānānaṃ ekapadiko atthuddhāro.
અયં પન સમ્મપ્પધાનકથા નામ દુવિધા લોકિયા લોકુત્તરા ચ. તત્થ લોકિયા સબ્બપુબ્બભાગે હોતિ, સા કસ્સપસંયુત્તપરિયાયેન લોકિયમગ્ગક્ખણેયેવ વેદિતબ્બા. વુત્તઞ્હિ તત્થ –
Ayaṃ pana sammappadhānakathā nāma duvidhā lokiyā lokuttarā ca. Tattha lokiyā sabbapubbabhāge hoti, sā kassapasaṃyuttapariyāyena lokiyamaggakkhaṇeyeva veditabbā. Vuttañhi tattha –
‘‘ચત્તારોમે, આવુસો, સમ્મપ્પધાના. કતમે ચત્તારો? ઇધાવુસો, ભિક્ખુ ‘અનુપ્પન્ના મે પાપકા અકુસલા ધમ્મા ઉપ્પજ્જમાના અનત્થાય સંવત્તેય્યુ’ન્તિ આતપ્પં કરોતિ, ‘ઉપ્પન્ના મે પાપકા અકુસલા ધમ્મા અપ્પહીયમાના અનત્થાય સંવત્તેય્યુ’ન્તિ આતપ્પં કરોતિ, ‘અનુપ્પન્ના મે કુસલા ધમ્મા અનુપ્પજ્જમાના અનત્થાય સંવત્તેય્યુ’ન્તિ આતપ્પં કરોતિ, ‘ઉપ્પન્ના મે કુસલા ધમ્મા નિરુજ્ઝમાના અનત્થાય સંવત્તેય્યુ’ન્તિ આતપ્પં કરોતી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૨.૧૪૫).
‘‘Cattārome, āvuso, sammappadhānā. Katame cattāro? Idhāvuso, bhikkhu ‘anuppannā me pāpakā akusalā dhammā uppajjamānā anatthāya saṃvatteyyu’nti ātappaṃ karoti, ‘uppannā me pāpakā akusalā dhammā appahīyamānā anatthāya saṃvatteyyu’nti ātappaṃ karoti, ‘anuppannā me kusalā dhammā anuppajjamānā anatthāya saṃvatteyyu’nti ātappaṃ karoti, ‘uppannā me kusalā dhammā nirujjhamānā anatthāya saṃvatteyyu’nti ātappaṃ karotī’’ti (saṃ. ni. 2.145).
એત્થ ચ પાપકા અકુસલાતિ લોભાદયો વેદિતબ્બા. અનુપ્પન્ના કુસલા ધમ્માતિ સમથવિપસ્સના ચેવ મગ્ગો ચ. ઉપ્પન્ના કુસલા નામ સમથવિપસ્સનાવ. મગ્ગો પન સકિં ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝમાનો અનત્થાય સંવત્તનકો નામ નત્થિ. સો હિ ફલસ્સ પચ્ચયં દત્વાવ નિરુજ્ઝતિ . પુરિમસ્મિમ્પિ વા સમથવિપસ્સનાવ ગહેતબ્બાતિ વુત્તં, તં પન ન યુત્તં. એવં લોકિયા સમ્મપ્પધાનકથા સબ્બપુબ્બભાગે કસ્સપસંયુત્તપરિયાયેન વેદિતબ્બા. લોકુત્તરમગ્ગક્ખણે પનેતં એકમેવ વીરિયં ચતુકિચ્ચસાધનવસેન ચત્તારિ નામાનિ લભતિ.
Ettha ca pāpakā akusalāti lobhādayo veditabbā. Anuppannākusalā dhammāti samathavipassanā ceva maggo ca. Uppannā kusalā nāma samathavipassanāva. Maggo pana sakiṃ uppajjitvā nirujjhamāno anatthāya saṃvattanako nāma natthi. So hi phalassa paccayaṃ datvāva nirujjhati . Purimasmimpi vā samathavipassanāva gahetabbāti vuttaṃ, taṃ pana na yuttaṃ. Evaṃ lokiyā sammappadhānakathā sabbapubbabhāge kassapasaṃyuttapariyāyena veditabbā. Lokuttaramaggakkhaṇe panetaṃ ekameva vīriyaṃ catukiccasādhanavasena cattāri nāmāni labhati.
તત્થ અનુપ્પન્નાનં પાપકાનન્તિ એત્થ ‘‘અનુપ્પન્નો ચેવ કામચ્છન્દો’’તિઆદીસુ વુત્તનયેન અત્થો વેદિતબ્બો. ઉપ્પન્નાનં પાપકાનન્તિ એત્થ ચતુબ્બિધં ઉપ્પન્નં વત્તમાનુપ્પન્નં, ભુત્વાવિગતુપ્પન્નં, ઓકાસકતુપ્પન્નં, ભૂમિલદ્ધુપ્પન્નન્તિ. તત્થ યે કિલેસા વિજ્જમાના ઉપ્પાદાદિસમઙ્ગિનો, ઇદં વત્તમાનુપ્પન્નં નામ. કમ્મે પન જવિતે આરમ્મણરસં અનુભવિત્વા નિરુદ્ધવિપાકો ભુત્વા વિગતં નામ, કમ્મં ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધં ભુત્વા વિગતં નામ. તદુભયમ્પિ ભુત્વાવિગતુપ્પન્નન્તિ સઙ્ખં ગચ્છતિ. કુસલાકુસલકમ્મં અઞ્ઞકમ્મસ્સ વિપાકં પટિબાહિત્વા અત્તનો વિપાકસ્સ ઓકાસં કરોતિ, એવં કતે ઓકાસે વિપાકો ઉપ્પજ્જમાનો ઓકાસકરણતો પટ્ઠાય ઉપ્પન્નોતિ વુચ્ચતિ, ઇદં ઓકાસકતુપ્પન્નં નામ. પઞ્ચક્ખન્ધા પન વિપસ્સનાય ભૂમિ નામ, તે અતીતાદિભેદા હોન્તિ. તેસુ અનુસયિતકિલેસા પન અતીતા વા અનાગતા વા પચ્ચુપ્પન્ના વાતિ ન વત્તબ્બા. અતીતક્ખન્ધેસુ અનુસયિતાપિ હિ અપ્પહીનાવ હોન્તિ, અનાગતક્ખન્ધેસુ અનુસયિતાપિ અપ્પહીનાવ હોન્તિ, પચ્ચુપ્પન્નક્ખન્ધેસુ અનુસયિતાપિ અપ્પહીનાવ હોન્તિ, ઇદં ભૂમિલદ્ધુપ્પન્નં નામ. તેનાહુ પોરાણા – ‘‘તાસુ તાસુ ભૂમિસુ અસમુગ્ઘાતગતા કિલેસા ભૂમિલદ્ધુપ્પન્નાતિ સઙ્ખં ગચ્છન્તી’’તિ.
Tattha anuppannānaṃ pāpakānanti ettha ‘‘anuppanno ceva kāmacchando’’tiādīsu vuttanayena attho veditabbo. Uppannānaṃ pāpakānanti ettha catubbidhaṃ uppannaṃ vattamānuppannaṃ, bhutvāvigatuppannaṃ, okāsakatuppannaṃ, bhūmiladdhuppannanti. Tattha ye kilesā vijjamānā uppādādisamaṅgino, idaṃ vattamānuppannaṃ nāma. Kamme pana javite ārammaṇarasaṃ anubhavitvā niruddhavipāko bhutvā vigataṃ nāma, kammaṃ uppajjitvā niruddhaṃ bhutvā vigataṃ nāma. Tadubhayampi bhutvāvigatuppannanti saṅkhaṃ gacchati. Kusalākusalakammaṃ aññakammassa vipākaṃ paṭibāhitvā attano vipākassa okāsaṃ karoti, evaṃ kate okāse vipāko uppajjamāno okāsakaraṇato paṭṭhāya uppannoti vuccati, idaṃ okāsakatuppannaṃ nāma. Pañcakkhandhā pana vipassanāya bhūmi nāma, te atītādibhedā honti. Tesu anusayitakilesā pana atītā vā anāgatā vā paccuppannā vāti na vattabbā. Atītakkhandhesu anusayitāpi hi appahīnāva honti, anāgatakkhandhesu anusayitāpi appahīnāva honti, paccuppannakkhandhesu anusayitāpi appahīnāva honti, idaṃ bhūmiladdhuppannaṃ nāma. Tenāhu porāṇā – ‘‘tāsu tāsu bhūmisu asamugghātagatā kilesā bhūmiladdhuppannāti saṅkhaṃ gacchantī’’ti.
અપરમ્પિ ચતુબ્બિધં ઉપ્પન્નં સમુદાચારુપ્પન્નં, આરમ્મણાધિગ્ગહિતુપ્પન્નં, અવિક્ખમ્ભિતુપ્પન્નં, અસમુગ્ઘાતિતુપ્પન્નન્તિ. તત્થ સમ્પતિ વત્તમાનંયેવ સમુદાચારુપ્પન્નં નામ. સકિં ચક્ખૂનિ ઉમ્મીલેત્વા આરમ્મણે નિમિત્તે ગહિતે અનુસ્સરિતાનુસ્સરિતક્ખણે કિલેસા નુપ્પજ્જિસ્સન્તીતિ ન વત્તબ્બા. કસ્મા? આરમ્મણસ્સ અધિગ્ગહિતત્તા. યથા કિં? યથા ખીરુક્ખસ્સ કુઠારિયા આહતાહતટ્ઠાને ખીરં ન નિક્ખમિસ્સતીતિ ન વત્તબ્બા, એવં. ઇદં આરમ્મણાધિગ્ગહિતુપ્પન્નં નામ. સમાપત્તિયા અવિક્ખમ્ભિતકિલેસા પન ઇમસ્મિં નામ ઠાનેન ઉપ્પજ્જિસ્સન્તીતિ ન વત્તબ્બા. કસ્મા? અવિક્ખમ્ભિતત્તા. યથા કિં? યથા ખીરરુક્ખં કુઠારિયા આહનેય્યું, ઇમસ્મિં નામ ઠાને ખીરં ન નિક્ખમેય્યાતિ ન વત્તબ્બં, એવં. ઇદં અવિક્ખમ્ભિતુપ્પન્નં નામ. મગ્ગેન અસમુગ્ઘાતિતકિલેસા પન ભવગ્ગે નિબ્બત્તસ્સાપિ ઉપ્પજ્જન્તીતિ પુરિમનયેનેવ વિત્થારેતબ્બં. ઇદં અસમુગ્ઘાતિતુપ્પન્નં નામ.
Aparampi catubbidhaṃ uppannaṃ samudācāruppannaṃ, ārammaṇādhiggahituppannaṃ, avikkhambhituppannaṃ, asamugghātituppannanti. Tattha sampati vattamānaṃyeva samudācāruppannaṃ nāma. Sakiṃ cakkhūni ummīletvā ārammaṇe nimitte gahite anussaritānussaritakkhaṇe kilesā nuppajjissantīti na vattabbā. Kasmā? Ārammaṇassa adhiggahitattā. Yathā kiṃ? Yathā khīrukkhassa kuṭhāriyā āhatāhataṭṭhāne khīraṃ na nikkhamissatīti na vattabbā, evaṃ. Idaṃ ārammaṇādhiggahituppannaṃ nāma. Samāpattiyā avikkhambhitakilesā pana imasmiṃ nāma ṭhānena uppajjissantīti na vattabbā. Kasmā? Avikkhambhitattā. Yathā kiṃ? Yathā khīrarukkhaṃ kuṭhāriyā āhaneyyuṃ, imasmiṃ nāma ṭhāne khīraṃ na nikkhameyyāti na vattabbaṃ, evaṃ. Idaṃ avikkhambhituppannaṃ nāma. Maggena asamugghātitakilesā pana bhavagge nibbattassāpi uppajjantīti purimanayeneva vitthāretabbaṃ. Idaṃ asamugghātituppannaṃ nāma.
ઇમેસુ ઉપ્પન્નેસુ વત્તમાનુપ્પન્નં, ભુત્વાવિગતુપ્પન્નં, ઓકાસકતુપ્પન્નં, સમુદાચારુપ્પન્નન્તિ ચતુબ્બિધં ઉપ્પન્નં ન મગ્ગવજ્ઝં, ભૂમિલદ્ધુપ્પન્નં, આરમ્મણાધિગ્ગહિતુપ્પન્નં, અવિક્ખમ્ભિતુપ્પન્નં, અસમુગ્ઘાતિતુપ્પન્નન્તિ ચતુબ્બિધં મગ્ગવજ્ઝં. મગ્ગો હિ ઉપ્પજ્જમાનો એતે કિલેસે પજહતિ. સો યે કિલેસે પજહતિ, તે અતીતા વા અનાગતા વા પચ્ચુપ્પન્ના વાતિ ન વત્તબ્બા. વુત્તમ્પિ ચેતં –
Imesu uppannesu vattamānuppannaṃ, bhutvāvigatuppannaṃ, okāsakatuppannaṃ, samudācāruppannanti catubbidhaṃ uppannaṃ na maggavajjhaṃ, bhūmiladdhuppannaṃ, ārammaṇādhiggahituppannaṃ, avikkhambhituppannaṃ, asamugghātituppannanti catubbidhaṃ maggavajjhaṃ. Maggo hi uppajjamāno ete kilese pajahati. So ye kilese pajahati, te atītā vā anāgatā vā paccuppannā vāti na vattabbā. Vuttampi cetaṃ –
‘‘હઞ્ચિ અતીતે કિલેસે પજહતિ? તેન હિ ખીણંયેવ ખેપેતિ, નિરુદ્ધં નિરોધેતિ, અત્થઙ્ગતં અત્થઙ્ગમેતિ, અતીતં યં નત્થિ, તં પજહતિ. હઞ્ચિ અનાગતે કિલેસે પજહતિ? તેન હિ અજાતં પજહતિ, અનિબ્બત્તં અનુપ્પન્નં અપાતુભૂતં પજહતિ, અનાગતં યં નત્થિ, તં પજહતિ. હઞ્ચિ પચ્ચુપ્પન્ને કિલેસે પજહતિ? તેન હિ રત્તો રાગં પજહતિ, દુટ્ઠો દોસં, મૂળ્હો મોહં, વિનિબદ્ધો માનં, પરામટ્ઠો દિટ્ઠિં, અનિટ્ઠઙ્ગતો વિચિકિચ્છં, થામગતો અનુસયં પજહતિ, કણ્હસુક્કા ધમ્મા યુગનદ્ધા વત્તન્તિ, સંકિલેસિયા મગ્ગભાવના હોતીતિ…પે॰… તેન હિ નત્થિ મગ્ગભાવના, નત્થિ ફલસચ્છિકિરિયા, નત્થિ કિલેસપ્પહાનં, નત્થિ ધમ્માભિસમયોતિ. અત્થિ મગ્ગભાવના…પે॰… અત્થિ ધમ્માભિસમયોતિ. યથા કથં વિય? સેય્યથાપિ તરુણો રુક્ખો…પે॰… અપાતુભૂતાયેવ ન પાતુભવન્તી’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૩.૨૧).
‘‘Hañci atīte kilese pajahati? Tena hi khīṇaṃyeva khepeti, niruddhaṃ nirodheti, atthaṅgataṃ atthaṅgameti, atītaṃ yaṃ natthi, taṃ pajahati. Hañci anāgate kilese pajahati? Tena hi ajātaṃ pajahati, anibbattaṃ anuppannaṃ apātubhūtaṃ pajahati, anāgataṃ yaṃ natthi, taṃ pajahati. Hañci paccuppanne kilese pajahati? Tena hi ratto rāgaṃ pajahati, duṭṭho dosaṃ, mūḷho mohaṃ, vinibaddho mānaṃ, parāmaṭṭho diṭṭhiṃ, aniṭṭhaṅgato vicikicchaṃ, thāmagato anusayaṃ pajahati, kaṇhasukkā dhammā yuganaddhā vattanti, saṃkilesiyā maggabhāvanā hotīti…pe… tena hi natthi maggabhāvanā, natthi phalasacchikiriyā, natthi kilesappahānaṃ, natthi dhammābhisamayoti. Atthi maggabhāvanā…pe… atthi dhammābhisamayoti. Yathā kathaṃ viya? Seyyathāpi taruṇo rukkho…pe… apātubhūtāyeva na pātubhavantī’’ti (paṭi. ma. 3.21).
ઇતિ પાળિયં અજાતફલરુક્ખો આગતો, જાતફલરુક્ખો પન દીપેતબ્બો. યથા હિ સફલો તરુણમ્બરુક્ખો, તસ્સ ફલાનિ મનુસ્સા પરિભુઞ્જેય્યું, સેસાનિ પાતેત્વા પચ્છિયો પૂરેય્યું, અથઞ્ઞો પુરિસો તં ફરસુના છિન્દેય્ય. તેનસ્સ નેવ અતીતાનિ ફલાનિ નાસિતાનિ હોન્તિ, ન અનાગતપચ્ચુપ્પન્નાનિ ચ નાસિતાનિ. અતીતાનિ હિ મનુસ્સેહિ પરિભુત્તાનિ, અનાગતાનિ અનિબ્બત્તાનિ, ન સક્કા નાસેતું. યસ્મિં પન સમયે સો છિન્નો, તદા ફલાનિયેવ નત્થીતિ પચ્ચુપ્પન્નાનિપિ અનાસિતાનિ. સચે પન રુક્ખો અચ્છિન્નો અસ્સ, અથસ્સ પથવીરસઞ્ચ આપોરસઞ્ચ આગમ્મ યાનિ ફલાનિ નિબ્બત્તેય્યું, તાનિ નાસિતાનિ હોન્તિ. તાનિ હિ અજાતાનેવ ન જાયન્તિ, અનિબ્બત્તાનેવ ન નિબ્બત્તન્તિ, અપાતુભૂતાનેવ ન પાતુભવન્તિ. એવમેવ મગ્ગો નાપિ અતીતાદિભેદે કિલેસે પજહતિ, નાપિ ન પજહતિ. યેસઞ્હિ કિલેસાનં મગ્ગેન ખન્ધેસુ અપરિઞ્ઞાતેસુ ઉપ્પત્તિ સિયા, મગ્ગેન ઉપ્પજ્જિત્વા ખન્ધાનં પરિઞ્ઞાતત્તા તે કિલેસા અજાતાવ ન જાયન્તિ, અનિબ્બત્તાવ ન નિબ્બત્તન્તિ, અપાતુભૂતાવ ન પાતુભવન્તિ. તરુણપુત્તાય ઇત્થિયા પુન અવિજાયનત્થં બ્યાધિતાનં રોગવૂપસમનત્થં પીતભેસજ્જેહિ વાપિ અયમત્થો વિભાવેતબ્બો. એવં મગ્ગો યે કિલેસે પજહતિ, તે અતીતા વા અનાગતા વા પચ્ચુપ્પન્ના વાતિ ન વત્તબ્બા. ન ચ મગ્ગો કિલેસે ન પજહતિ. યે પન મગ્ગો કિલેસે પજહતિ, તે સન્ધાય ‘‘ઉપ્પન્નાનં પાપકાન’’ન્તિઆદિ વુત્તં.
Iti pāḷiyaṃ ajātaphalarukkho āgato, jātaphalarukkho pana dīpetabbo. Yathā hi saphalo taruṇambarukkho, tassa phalāni manussā paribhuñjeyyuṃ, sesāni pātetvā pacchiyo pūreyyuṃ, athañño puriso taṃ pharasunā chindeyya. Tenassa neva atītāni phalāni nāsitāni honti, na anāgatapaccuppannāni ca nāsitāni. Atītāni hi manussehi paribhuttāni, anāgatāni anibbattāni, na sakkā nāsetuṃ. Yasmiṃ pana samaye so chinno, tadā phalāniyeva natthīti paccuppannānipi anāsitāni. Sace pana rukkho acchinno assa, athassa pathavīrasañca āporasañca āgamma yāni phalāni nibbatteyyuṃ, tāni nāsitāni honti. Tāni hi ajātāneva na jāyanti, anibbattāneva na nibbattanti, apātubhūtāneva na pātubhavanti. Evameva maggo nāpi atītādibhede kilese pajahati, nāpi na pajahati. Yesañhi kilesānaṃ maggena khandhesu apariññātesu uppatti siyā, maggena uppajjitvā khandhānaṃ pariññātattā te kilesā ajātāva na jāyanti, anibbattāva na nibbattanti, apātubhūtāva na pātubhavanti. Taruṇaputtāya itthiyā puna avijāyanatthaṃ byādhitānaṃ rogavūpasamanatthaṃ pītabhesajjehi vāpi ayamattho vibhāvetabbo. Evaṃ maggo ye kilese pajahati, te atītā vā anāgatā vā paccuppannā vāti na vattabbā. Na ca maggo kilese na pajahati. Ye pana maggo kilese pajahati, te sandhāya ‘‘uppannānaṃ pāpakāna’’ntiādi vuttaṃ.
ન કેવલઞ્ચ મગ્ગો કિલેસેયેવ પજહતિ, કિલેસાનં પન અપ્પહીનત્તા યે ઉપ્પજ્જેય્યું ઉપાદિન્નક્ખન્ધા, તેપિ પજહતિયેવ. વુત્તમ્પિ ચેતં – ‘‘સોતાપત્તિમગ્ગઞાણેન અભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણસ્સ નિરોધેન સત્ત ભવે ઠપેત્વા અનમતગ્ગે સંસારે યે ઉપ્પજ્જેય્યું નામઞ્ચ રૂપઞ્ચ, એત્થેતે નિરુજ્ઝન્તી’’તિ (ચૂળવ॰ અજિતમાણવપુચ્છાનિદ્દેસો ૬) વિત્થારો. ઇતિ મગ્ગો ઉપાદિન્નતો અનુપાદિન્નતો ચ વુટ્ઠાતિ. ભવવસેન પન સોતાપત્તિમગ્ગો અપાયભવતો વુટ્ઠાતિ, સકદાગામિમગ્ગો સુગતિભવેકદેસતો, અનાગામિમગ્ગો સુગતિકામભવતો, અરહત્તમગ્ગો રૂપારૂપભવતો વુટ્ઠાતિ. સબ્બભવેહિ વુટ્ઠાતિયેવાતિપિ વદન્તિ.
Na kevalañca maggo kileseyeva pajahati, kilesānaṃ pana appahīnattā ye uppajjeyyuṃ upādinnakkhandhā, tepi pajahatiyeva. Vuttampi cetaṃ – ‘‘sotāpattimaggañāṇena abhisaṅkhāraviññāṇassa nirodhena satta bhave ṭhapetvā anamatagge saṃsāre ye uppajjeyyuṃ nāmañca rūpañca, etthete nirujjhantī’’ti (cūḷava. ajitamāṇavapucchāniddeso 6) vitthāro. Iti maggo upādinnato anupādinnato ca vuṭṭhāti. Bhavavasena pana sotāpattimaggo apāyabhavato vuṭṭhāti, sakadāgāmimaggo sugatibhavekadesato, anāgāmimaggo sugatikāmabhavato, arahattamaggo rūpārūpabhavato vuṭṭhāti. Sabbabhavehi vuṭṭhātiyevātipi vadanti.
અથ મગ્ગક્ખણે કથં અનુપ્પન્નાનં ઉપ્પાદાય ભાવના હોતિ, કથં વા ઉપ્પન્નાનં ઠિતિયાતિ? મગ્ગપ્પવત્તિયા એવ. મગ્ગો હિ પવત્તમાનો પુબ્બે અનુપ્પન્નપુબ્બત્તા અનુપ્પન્નો નામ વુચ્ચતિ. અનાગતપુબ્બઞ્હિ ઠાનં ગન્ત્વા અનનુભૂતપુબ્બં વા આરમ્મણં અનુભવિત્વા વત્તારો ભવન્તિ; ‘‘અનાગતટ્ઠાનં આગતમ્હ, અનનુભૂતં આરમ્મણં અનુભવામા’’તિ. યા ચસ્સ પવત્તિ, અયમેવ ઠિતિ નામાતિ ‘‘ઠિતિયા ભાવેતી’’તિ વત્તું વટ્ટતિ. એવમેતસ્સ ભિક્ખુનો ઇદં લોકુત્તરમગ્ગક્ખણે વીરિયં ‘‘અનુપ્પન્નાનં પાપકાનં અકુસલાનં ધમ્માનં અનુપ્પાદાયા’’તિઆદીનિ ચત્તારિ નામાનિ લભતિ. અયં લોકુત્તરમગ્ગક્ખણે સમ્મપ્પધાનકથા. ઇમસ્મિં પન સુત્તે લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકાનેવ સમ્મપ્પધાનાનિ કથિતાનિ.
Atha maggakkhaṇe kathaṃ anuppannānaṃ uppādāya bhāvanā hoti, kathaṃ vā uppannānaṃ ṭhitiyāti? Maggappavattiyā eva. Maggo hi pavattamāno pubbe anuppannapubbattā anuppanno nāma vuccati. Anāgatapubbañhi ṭhānaṃ gantvā ananubhūtapubbaṃ vā ārammaṇaṃ anubhavitvā vattāro bhavanti; ‘‘anāgataṭṭhānaṃ āgatamha, ananubhūtaṃ ārammaṇaṃ anubhavāmā’’ti. Yā cassa pavatti, ayameva ṭhiti nāmāti ‘‘ṭhitiyā bhāvetī’’ti vattuṃ vaṭṭati. Evametassa bhikkhuno idaṃ lokuttaramaggakkhaṇe vīriyaṃ ‘‘anuppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ anuppādāyā’’tiādīni cattāri nāmāni labhati. Ayaṃ lokuttaramaggakkhaṇe sammappadhānakathā. Imasmiṃ pana sutte lokiyalokuttaramissakāneva sammappadhānāni kathitāni.
૩૯૮-૪૦૧. ઇદ્ધિપાદેસુ છન્દં નિસ્સાય પવત્તો સમાધિ છન્દસમાધિ, પધાનભૂતા સઙ્ખારા પધાનસઙ્ખારા. સમન્નાગતન્તિ તેહિ ધમ્મેહિ ઉપેતં. ઇદ્ધિયા પાદં, ઇદ્ધિભૂતં વા પાદન્તિ ઇદ્ધિપાદં. સેસેસુપિ એસેવ નયો. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન ઇદ્ધિપાદવિભઙ્ગે (વિભ॰ ૪૩૧ આદયો) આગતો એવ. વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ॰ ૨.૩૮૨) પનસ્સ અત્થો દીપિતો. તત્રાયં ભિક્ખુ યદા છન્દાદીસુ એકં ધુરં નિસ્સાય વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ , તદાસ્સ પઠમિદ્ધિપાદો પુબ્બભાગે લોકિયો, અપરભાગે લોકુત્તરો. એવં સેસાપીતિ. ઇમસ્મિમ્પિ સુત્તે લોકિયલોકુત્તરાવ ઇદ્ધિપાદા કથિતા.
398-401. Iddhipādesu chandaṃ nissāya pavatto samādhi chandasamādhi, padhānabhūtā saṅkhārā padhānasaṅkhārā. Samannāgatanti tehi dhammehi upetaṃ. Iddhiyā pādaṃ, iddhibhūtaṃ vā pādanti iddhipādaṃ. Sesesupi eseva nayo. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana iddhipādavibhaṅge (vibha. 431 ādayo) āgato eva. Visuddhimagge (visuddhi. 2.382) panassa attho dīpito. Tatrāyaṃ bhikkhu yadā chandādīsu ekaṃ dhuraṃ nissāya vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇāti , tadāssa paṭhamiddhipādo pubbabhāge lokiyo, aparabhāge lokuttaro. Evaṃ sesāpīti. Imasmimpi sutte lokiyalokuttarāva iddhipādā kathitā.
૪૦૨-૪૦૬. સદ્ધિન્દ્રિયં ભાવેતીતિઆદીસુ સદ્ધાવ અત્તનો સદ્ધાધુરે ઇન્દટ્ઠં કરોતીતિ સદ્ધિન્દ્રિયં. વીરિયિન્દ્રિયાદીસુપિ એસેવ નયો. ભાવેતીતિ એત્થ પન આદિકમ્મિકો યોગાવચરો તીહિ કારણેહિ સદ્ધિન્દ્રિયં વિસોધેન્તો સદ્ધિન્દ્રિયં ભાવેતિ નામ. વીરિયિન્દ્રિયાદીસુપિ એસેવ નયો. વુત્તઞ્હેતં –
402-406.Saddhindriyaṃ bhāvetītiādīsu saddhāva attano saddhādhure indaṭṭhaṃ karotīti saddhindriyaṃ. Vīriyindriyādīsupi eseva nayo. Bhāvetīti ettha pana ādikammiko yogāvacaro tīhi kāraṇehi saddhindriyaṃ visodhento saddhindriyaṃ bhāveti nāma. Vīriyindriyādīsupi eseva nayo. Vuttañhetaṃ –
‘‘અસ્સદ્ધે પુગ્ગલે પરિવજ્જયતો, સદ્ધે પુગ્ગલે સેવતો ભજતો પયિરુપાસતો, પસાદનીયે સુત્તન્તે પચ્ચવેક્ખતો ઇમેહિ તીહાકારેહિ સદ્ધિન્દ્રિયં વિસુજ્ઝતિ.
‘‘Assaddhe puggale parivajjayato, saddhe puggale sevato bhajato payirupāsato, pasādanīye suttante paccavekkhato imehi tīhākārehi saddhindriyaṃ visujjhati.
‘‘કુસીતે પુગ્ગલે પરિવજ્જયતો, આરદ્ધવીરિયે પુગ્ગલે સેવતો ભજતો પયિરુપાસતો, સમ્મપ્પધાને પચ્ચવેક્ખતો ઇમેહિ તીહાકારેહિ વીરિયિન્દ્રિયં વિસુજ્ઝતિ.
‘‘Kusīte puggale parivajjayato, āraddhavīriye puggale sevato bhajato payirupāsato, sammappadhāne paccavekkhato imehi tīhākārehi vīriyindriyaṃ visujjhati.
‘‘મુટ્ઠસ્સતી પુગ્ગલે પરિવજ્જયતો, ઉપટ્ઠિતસ્સતી પુગ્ગલે સેવતો ભજતો પયિરુપાસતો, સતિપટ્ઠાને પચ્ચવેક્ખતો ઇમેહિ તીહાકારેહિ સતિન્દ્રિયં વિસુજ્ઝતિ.
‘‘Muṭṭhassatī puggale parivajjayato, upaṭṭhitassatī puggale sevato bhajato payirupāsato, satipaṭṭhāne paccavekkhato imehi tīhākārehi satindriyaṃ visujjhati.
‘‘અસમાહિતે પુગ્ગલે પરિવજ્જયતો, સમાહિતે પુગ્ગલે સેવતો ભજતો પયિરુપાસતો, ઝાનવિમોક્ખે પચ્ચવેક્ખતો ઇમેહિ તીહાકારેહિ સમાધિન્દ્રિયં વિસુજ્ઝતિ.
‘‘Asamāhite puggale parivajjayato, samāhite puggale sevato bhajato payirupāsato, jhānavimokkhe paccavekkhato imehi tīhākārehi samādhindriyaṃ visujjhati.
‘‘દુપ્પઞ્ઞે પુગ્ગલે પરિવજ્જયતો, પઞ્ઞવન્તે પુગ્ગલે સેવતો ભજતો પયિરુપાસતો, ગમ્ભીરઞાણચરિયં પચ્ચવેક્ખતો ઇમેહિ તીહાકારેહિ પઞ્ઞિન્દ્રિયં વિસુજ્ઝતી’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૧૮૪-૧૮૫).
‘‘Duppaññe puggale parivajjayato, paññavante puggale sevato bhajato payirupāsato, gambhīrañāṇacariyaṃ paccavekkhato imehi tīhākārehi paññindriyaṃ visujjhatī’’ti (paṭi. ma. 1.184-185).
એત્થ ચ ગમ્ભીરઞાણચરિયં પચ્ચવેક્ખતોતિ સણ્હસુખુમં ખન્ધન્તરં, આયતનન્તરં, ધાતન્તરં, ઇન્દ્રિયબલબોજ્ઝઙ્ગન્તરં, મગ્ગન્તરં, ફલન્તરઞ્ચ પચ્ચવેક્ખન્તસ્સાતિ અત્થો. ઇમેસઞ્હિ તિણ્ણં તિણ્ણં કારણાનં વસેન અકતાભિનિવેસો આદિકમ્મિકો યોગાવચરો સદ્ધાધુરાદીસુ અભિનિવેસં પટ્ઠપેત્વા ભાવેન્તો અવસાને વિવટ્ટેત્વા અરહત્તં ગણ્હતિ. સો યાવ અરહત્તમગ્ગા ઇમાનિ ઇન્દ્રિયાનિ ભાવેતિ નામ, અરહત્તફલે પત્તે ભાવિતિન્દ્રિયો નામ હોતીતિ. એવં ઇમાનિપિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ લોકિયલોકુત્તરાનેવ કથિતાનીતિ.
Ettha ca gambhīrañāṇacariyaṃ paccavekkhatoti saṇhasukhumaṃ khandhantaraṃ, āyatanantaraṃ, dhātantaraṃ, indriyabalabojjhaṅgantaraṃ, maggantaraṃ, phalantarañca paccavekkhantassāti attho. Imesañhi tiṇṇaṃ tiṇṇaṃ kāraṇānaṃ vasena akatābhiniveso ādikammiko yogāvacaro saddhādhurādīsu abhinivesaṃ paṭṭhapetvā bhāvento avasāne vivaṭṭetvā arahattaṃ gaṇhati. So yāva arahattamaggā imāni indriyāni bhāveti nāma, arahattaphale patte bhāvitindriyo nāma hotīti. Evaṃ imānipi pañcindriyāni lokiyalokuttarāneva kathitānīti.
સદ્ધાબલાદીસુ સદ્ધાયેવ અકમ્પિયટ્ઠેન બલન્તિ સદ્ધાબલં. વીરિયબલાદીસુપિ એસેવ નયો. એત્થ હિ સદ્ધા અસ્સદ્ધિયે ન કમ્પતિ, વીરિયં કોસજ્જેન ન કમ્પતિ, સતિ મુટ્ઠસ્સચ્ચેન ન કમ્પતિ, સમાધિ ઉદ્ધચ્ચે ન કમ્પતિ, પઞ્ઞા અવિજ્જાય ન કમ્પતીતિ સબ્બાનિપિ અકમ્પિયટ્ઠેન બલાનીતિ વુચ્ચન્તિ. ભાવનાનયો પનેત્થ ઇન્દ્રિયભાવનાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બોતિ. ઇમાનિ લોકિયલોકુત્તરાનેવ કથિતાનીતિ.
Saddhābalādīsu saddhāyeva akampiyaṭṭhena balanti saddhābalaṃ. Vīriyabalādīsupi eseva nayo. Ettha hi saddhā assaddhiye na kampati, vīriyaṃ kosajjena na kampati, sati muṭṭhassaccena na kampati, samādhi uddhacce na kampati, paññā avijjāya na kampatīti sabbānipi akampiyaṭṭhena balānīti vuccanti. Bhāvanānayo panettha indriyabhāvanāyaṃ vuttanayeneva veditabboti. Imāni lokiyalokuttarāneva kathitānīti.
૪૧૮. સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતીતિ એત્થ અયં આદિકમ્મિકાનં કુલપુત્તાનં વસેન સદ્ધિં અત્થવણ્ણનાય ભાવનાનયો. તત્થ સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગન્તિઆદિના નયેન વુત્તાનં સત્તન્નં આદિપદાનં તાવ અયમત્થવણ્ણના – સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગે તાવ સરણટ્ઠેન સતિ, સા પનેસા ઉપટ્ઠાનલક્ખણા, અપિલાપનલક્ખણા વા. વુત્તમ્પિ ચેતં – ‘‘યથા, મહારાજ , રઞ્ઞો ભણ્ડાગારિકો રઞ્ઞો સાપતેય્યં અપિલાપેતિ ‘એત્તકં, મહારાજ, હિરઞ્ઞં, એત્તકં સુવણ્ણં, એત્તકં સાપતેય્ય’ન્તિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, સતિ ઉપ્પજ્જમાના કુસલાકુસલસાવજ્જાનવજ્જહીનપ્પણીતકણ્હસુક્કસપ્પટિભાગે ધમ્મે અપિલાપેતિ ઇમે ચત્તારો સતિપટ્ઠાના’’તિ (મિ॰ પ॰ ૨.૧.૧૩) વિત્થારો. અપિલાપનરસા, કિચ્ચવસેનેવ હિસ્સા એતં લક્ખણં થેરેન વુત્તં. અસમ્મોસરસા વા, ગોચરાભિમુખીભાવપચ્ચુપટ્ઠાના. સતિ એવ સમ્બોજ્ઝઙ્ગોતિ સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો.
418.Satisambojjhaṅgaṃ bhāvetīti ettha ayaṃ ādikammikānaṃ kulaputtānaṃ vasena saddhiṃ atthavaṇṇanāya bhāvanānayo. Tattha satisambojjhaṅgantiādinā nayena vuttānaṃ sattannaṃ ādipadānaṃ tāva ayamatthavaṇṇanā – satisambojjhaṅge tāva saraṇaṭṭhena sati, sā panesā upaṭṭhānalakkhaṇā, apilāpanalakkhaṇā vā. Vuttampi cetaṃ – ‘‘yathā, mahārāja , rañño bhaṇḍāgāriko rañño sāpateyyaṃ apilāpeti ‘ettakaṃ, mahārāja, hiraññaṃ, ettakaṃ suvaṇṇaṃ, ettakaṃ sāpateyya’nti. Evameva kho, mahārāja, sati uppajjamānā kusalākusalasāvajjānavajjahīnappaṇītakaṇhasukkasappaṭibhāge dhamme apilāpeti ime cattāro satipaṭṭhānā’’ti (mi. pa. 2.1.13) vitthāro. Apilāpanarasā, kiccavaseneva hissā etaṃ lakkhaṇaṃ therena vuttaṃ. Asammosarasā vā, gocarābhimukhībhāvapaccupaṭṭhānā. Sati eva sambojjhaṅgoti satisambojjhaṅgo.
તત્થ બોધિયા, બોધિસ્સ વા અઙ્ગોતિ બોજ્ઝઙ્ગો. કિં વુત્તં હોતિ? યા હિ અયં ધમ્મસામગ્ગીયાય લોકિયલોકુત્તરમગ્ગક્ખણે ઉપ્પજ્જમાનાય લીનુદ્ધચ્ચપતિટ્ઠાનાયૂહનકામસુખઅત્તકિલમથાનુયોગઉચ્છેદસસ્સતાભિનિવેસાદીનં અનેકેસં ઉપદ્દવાનં પટિપક્ખભૂતાય સતિધમ્મવિચયવીરિયપીતિપસ્સદ્ધિસમાધિઉપેક્ખાસઙ્ખાતાય ધમ્મસામગ્ગિયા અરિયસાવકો બુજ્ઝતીતિ કત્વા બોધીતિ વુચ્ચતિ, બુજ્ઝતીતિ કિલેસસન્તાનનિદ્દાય ઉટ્ઠહતિ, ચત્તારિ વા અરિયસચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝતિ, નિબ્બાનમેવ વા સચ્છિકરોતીતિ વુત્તં હોતિ. યથાહ – ‘‘સત્ત બોજ્ઝઙ્ગે ભાવેત્વા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધો’’તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૩૭૮; દી॰ નિ॰ ૩.૧૪૩). તસ્સા ધમ્મસામગ્ગિસઙ્ખાતાય બોધિયા અઙ્ગોતિપિ બોજ્ઝઙ્ગો ઝાનઙ્ગમગ્ગઙ્ગાદયો વિય . યોપેસ યથાવુત્તપ્પકારાય એતાય ધમ્મસામગ્ગિયા બુજ્ઝતીતિ કત્વા અરિયસાવકો બોધીતિ વુચ્ચતિ, તસ્સ અઙ્ગોતિપિ બોજ્ઝઙ્ગો સેનઙ્ગરથઙ્ગાદયો વિય. તેનાહુ અટ્ઠકથાચરિયા – ‘‘બુજ્ઝનકસ્સ પુગ્ગલસ્સ અઙ્ગાતિ વા બોજ્ઝઙ્ગા’’તિ.
Tattha bodhiyā, bodhissa vā aṅgoti bojjhaṅgo. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yā hi ayaṃ dhammasāmaggīyāya lokiyalokuttaramaggakkhaṇe uppajjamānāya līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhaattakilamathānuyogaucchedasassatābhinivesādīnaṃ anekesaṃ upaddavānaṃ paṭipakkhabhūtāya satidhammavicayavīriyapītipassaddhisamādhiupekkhāsaṅkhātāya dhammasāmaggiyā ariyasāvako bujjhatīti katvā bodhīti vuccati, bujjhatīti kilesasantānaniddāya uṭṭhahati, cattāri vā ariyasaccāni paṭivijjhati, nibbānameva vā sacchikarotīti vuttaṃ hoti. Yathāha – ‘‘satta bojjhaṅge bhāvetvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddho’’ti (saṃ. ni. 5.378; dī. ni. 3.143). Tassā dhammasāmaggisaṅkhātāya bodhiyā aṅgotipi bojjhaṅgo jhānaṅgamaggaṅgādayo viya . Yopesa yathāvuttappakārāya etāya dhammasāmaggiyā bujjhatīti katvā ariyasāvako bodhīti vuccati, tassa aṅgotipi bojjhaṅgo senaṅgarathaṅgādayo viya. Tenāhu aṭṭhakathācariyā – ‘‘bujjhanakassa puggalassa aṅgāti vā bojjhaṅgā’’ti.
અપિચ ‘‘બોજ્ઝઙ્ગાતિ કેનટ્ઠેન બોજ્ઝઙ્ગા? બોધાય સંવત્તન્તીતિ બોજ્ઝઙ્ગા, બુજ્ઝન્તીતિ બોજ્ઝઙ્ગા, અનુબુજ્ઝન્તીતિ બોજ્ઝઙ્ગા, પટિબુજ્ઝન્તીતિ બોજ્ઝઙ્ગા, સમ્બુજ્ઝન્તીતિ બોજ્ઝઙ્ગા’’તિ ઇમિના પટિસમ્ભિદાનયેનાપિ (પટિ॰ મ॰ ૨.૧૭) બોજ્ઝઙ્ગત્થો વેદિતબ્બો. પસત્થો સુન્દરો ચ બોજ્ઝઙ્ગો સમ્બોજ્ઝઙ્ગો, સતિ એવ સમ્બોજ્ઝઙ્ગો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, તં સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં.
Apica ‘‘bojjhaṅgāti kenaṭṭhena bojjhaṅgā? Bodhāya saṃvattantīti bojjhaṅgā, bujjhantīti bojjhaṅgā, anubujjhantīti bojjhaṅgā, paṭibujjhantīti bojjhaṅgā, sambujjhantīti bojjhaṅgā’’ti iminā paṭisambhidānayenāpi (paṭi. ma. 2.17) bojjhaṅgattho veditabbo. Pasattho sundaro ca bojjhaṅgo sambojjhaṅgo, sati eva sambojjhaṅgo satisambojjhaṅgo, taṃ satisambojjhaṅgaṃ.
ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગન્તિઆદીસુપિ ચતુસચ્ચધમ્મે વિચિનતીતિ ધમ્મવિચયો. સો પવિચયલક્ખણો, ઓભાસનરસો, અસમ્મોહપચ્ચુપટ્ઠાનો. વીરભાવતો, વિધિના ઈરયિતબ્બતો ચ વીરિયં. તં પગ્ગહલક્ખણં, ઉપથમ્ભનરસં , અનોસીદનપચ્ચુપટ્ઠાનં. પીણયતીતિ પીતિ. સા ફરણલક્ખણા, તુટ્ઠિલક્ખણા વા, કાયચિત્તાનં પીણનરસા, નેસંયેવ ઓદગ્યપચ્ચુપટ્ઠાના. કાયચિત્તદરથપ્પસ્સમ્ભનતો પસ્સદ્ધિ. સા ઉપસમલક્ખણા, કાયચિત્તદરથમદ્દનરસા, કાયચિત્તાનં અપરિપ્ફન્દસીતિભાવપચ્ચુપટ્ઠાના. સમાધાનતો સમાધિ. સો અવિક્ખેપલક્ખણો, અવિસારલક્ખણો વા, ચિત્તચેતસિકાનં સમ્પિણ્ડનરસો, ચિત્તટ્ઠિતિપચ્ચુપટ્ઠાનો. અજ્ઝુપેક્ખનતો ઉપેક્ખા. સા પટિસઙ્ખાનલક્ખણા, સમવાહિતલક્ખણા વા, ઊનાધિકનિવારણરસા, પક્ખપાતુપચ્છેદનરસા વા, મજ્ઝત્તભાવપચ્ચુપટ્ઠાના. સેસં વુત્તનયમેવ. ભાવેતીતિ બ્રૂહેતિ વડ્ઢેતિ, ઉપ્પાદેતીતિ અત્થો.
Dhammavicayasambojjhaṅgantiādīsupi catusaccadhamme vicinatīti dhammavicayo. So pavicayalakkhaṇo, obhāsanaraso, asammohapaccupaṭṭhāno. Vīrabhāvato, vidhinā īrayitabbato ca vīriyaṃ. Taṃ paggahalakkhaṇaṃ, upathambhanarasaṃ , anosīdanapaccupaṭṭhānaṃ. Pīṇayatīti pīti. Sā pharaṇalakkhaṇā, tuṭṭhilakkhaṇā vā, kāyacittānaṃ pīṇanarasā, nesaṃyeva odagyapaccupaṭṭhānā. Kāyacittadarathappassambhanato passaddhi. Sā upasamalakkhaṇā, kāyacittadarathamaddanarasā, kāyacittānaṃ aparipphandasītibhāvapaccupaṭṭhānā. Samādhānato samādhi. So avikkhepalakkhaṇo, avisāralakkhaṇo vā, cittacetasikānaṃ sampiṇḍanaraso, cittaṭṭhitipaccupaṭṭhāno. Ajjhupekkhanato upekkhā. Sā paṭisaṅkhānalakkhaṇā, samavāhitalakkhaṇā vā, ūnādhikanivāraṇarasā, pakkhapātupacchedanarasā vā, majjhattabhāvapaccupaṭṭhānā. Sesaṃ vuttanayameva. Bhāvetīti brūheti vaḍḍheti, uppādetīti attho.
તત્થ ચત્તારો ધમ્મા સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય સંવત્તન્તીતિ વેદિતબ્બા સતિસમ્પજઞ્ઞં મુટ્ઠસ્સતિપુગ્ગલપરિવજ્જનતા ઉપટ્ઠિતસ્સતિપુગ્ગલસેવનતા તદધિમુત્તતાતિ. અભિક્કન્તાદીસુ હિ સત્તસુ ઠાનેસુ સતિસમ્પજઞ્ઞેન, ભત્તનિક્ખિત્તકાકસદિસે મુટ્ઠસ્સતિપુગ્ગલે પરિવજ્જનેન, તિસ્સદત્તત્થેરઅભયત્થેરાદિસદિસે ઉપટ્ઠિતસ્સતિપુગ્ગલે સેવનેન, ઠાનનિસજ્જાદીસુ સતિસમુટ્ઠાપનત્થં નિન્નપોણપબ્ભારચિત્તતાય ચ સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ઉપ્પજ્જતિ. તસ્મા આદિકમ્મિકો કુલપુત્તો ઇમેહિ ચતૂહિ કારણેહિ સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં સમુટ્ઠાપેત્વા તદેવ ધુરં કત્વા અભિનિવેસં પટ્ઠપેત્વા અનુક્કમેન અરહત્તં ગણ્હાતિ. સો યાવ અરહત્તમગ્ગા સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતિ નામ, ફલે પત્તે ભાવિતો નામ હોતિ.
Tattha cattāro dhammā satisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattantīti veditabbā satisampajaññaṃ muṭṭhassatipuggalaparivajjanatā upaṭṭhitassatipuggalasevanatā tadadhimuttatāti. Abhikkantādīsu hi sattasu ṭhānesu satisampajaññena, bhattanikkhittakākasadise muṭṭhassatipuggale parivajjanena, tissadattattheraabhayattherādisadise upaṭṭhitassatipuggale sevanena, ṭhānanisajjādīsu satisamuṭṭhāpanatthaṃ ninnapoṇapabbhāracittatāya ca satisambojjhaṅgo uppajjati. Tasmā ādikammiko kulaputto imehi catūhi kāraṇehi satisambojjhaṅgaṃ samuṭṭhāpetvā tadeva dhuraṃ katvā abhinivesaṃ paṭṭhapetvā anukkamena arahattaṃ gaṇhāti. So yāva arahattamaggā satisambojjhaṅgaṃ bhāveti nāma, phale patte bhāvito nāma hoti.
સત્ત ધમ્મા ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય સંવત્તન્તિ પરિપુચ્છકતા, વત્થુવિસદકિરિયા, ઇન્દ્રિયસમત્તપટિપાદના, દુપ્પઞ્ઞપુગ્ગલપરિવજ્જના, પઞ્ઞવન્તપુગ્ગલસેવના, ગમ્ભીરઞાણચરિયપચ્ચવેક્ખણા, તદધિમુત્તતાતિ. તત્થ પરિપુચ્છકતાતિ ખન્ધધાતુઆયતનઇન્દ્રિયબલબોજ્ઝઙ્ગમગ્ગઙ્ગઝાનસમથવિપસ્સનાનં અત્થસન્નિસ્સિતપરિપુચ્છાબહુલતા.
Satta dhammā dhammavicayasambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti paripucchakatā, vatthuvisadakiriyā, indriyasamattapaṭipādanā, duppaññapuggalaparivajjanā, paññavantapuggalasevanā, gambhīrañāṇacariyapaccavekkhaṇā, tadadhimuttatāti. Tattha paripucchakatāti khandhadhātuāyatanaindriyabalabojjhaṅgamaggaṅgajhānasamathavipassanānaṃ atthasannissitaparipucchābahulatā.
વત્થુવિસદકિરિયાતિ અજ્ઝત્તિકબાહિરાનં વત્થૂનં વિસદભાવકરણં. યદા હિસ્સ કેસનખલોમા દીઘા હોન્તિ, સરીરં વા ઉપ્પન્નદોસઞ્ચેવ સેદમલમક્ખિતઞ્ચ , તદા અજ્ઝત્તિકં વત્થુ અવિસદં હોતિ અપરિસુદ્ધં. યદા પન ચીવરં જિણ્ણં કિલિટ્ઠં દુગ્ગન્ધં વા હોતિ, સેનાસનં વા ઉક્લાપં, તદા બાહિરં વત્થુ અવિસદં હોતિ અપરિસુદ્ધં. તસ્મા કેસાદિચ્છેદનેન ઉદ્ધંવિરેચનઅધોવિરેચનાદીહિ સરીરસલ્લહુકભાવકરણેન ઉચ્છાદનનહાપનેન ચ અજ્ઝત્તિકવત્થુ વિસદં કાતબ્બં. સૂચિકમ્મધોવનરજનપરિભણ્ડકરણાદીહિ બાહિરવત્થુ વિસદં કાતબ્બં. એતસ્મિઞ્હિ અજ્ઝત્તિકબાહિરે વત્થુમ્હિ અવિસદે ઉપ્પન્નેસુ ચિત્તચેતસિકેસુ ઞાણમ્પિ અવિસદં હોતિ અપરિસુદ્ધં અપરિસુદ્ધાનિ દીપકપલ્લવટ્ટિતેલાદીનિ નિસ્સાય ઉપ્પન્નદીપસિખાય ઓભાસો વિય. વિસદે પન અજ્ઝત્તિકબાહિરે વત્થુમ્હિ ઉપ્પન્નેસુ ચિત્તચેતસિકેસુ ઞાણમ્પિ વિસદં હોતિ પરિસુદ્ધાનિ દીપકપલ્લવટ્ટિતેલાદીનિ નિસ્સાય ઉપ્પન્નદીપસિખાય ઓભાસો વિય. તેન વુત્તં – ‘‘વત્થુવિસદકિરિયા ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય સંવત્તતી’’તિ.
Vatthuvisadakiriyāti ajjhattikabāhirānaṃ vatthūnaṃ visadabhāvakaraṇaṃ. Yadā hissa kesanakhalomā dīghā honti, sarīraṃ vā uppannadosañceva sedamalamakkhitañca , tadā ajjhattikaṃ vatthu avisadaṃ hoti aparisuddhaṃ. Yadā pana cīvaraṃ jiṇṇaṃ kiliṭṭhaṃ duggandhaṃ vā hoti, senāsanaṃ vā uklāpaṃ, tadā bāhiraṃ vatthu avisadaṃ hoti aparisuddhaṃ. Tasmā kesādicchedanena uddhaṃvirecanaadhovirecanādīhi sarīrasallahukabhāvakaraṇena ucchādananahāpanena ca ajjhattikavatthu visadaṃ kātabbaṃ. Sūcikammadhovanarajanaparibhaṇḍakaraṇādīhi bāhiravatthu visadaṃ kātabbaṃ. Etasmiñhi ajjhattikabāhire vatthumhi avisade uppannesu cittacetasikesu ñāṇampi avisadaṃ hoti aparisuddhaṃ aparisuddhāni dīpakapallavaṭṭitelādīni nissāya uppannadīpasikhāya obhāso viya. Visade pana ajjhattikabāhire vatthumhi uppannesu cittacetasikesu ñāṇampi visadaṃ hoti parisuddhāni dīpakapallavaṭṭitelādīni nissāya uppannadīpasikhāya obhāso viya. Tena vuttaṃ – ‘‘vatthuvisadakiriyā dhammavicayasambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattatī’’ti.
ઇન્દ્રિયસમત્તપટિપાદના નામ સદ્ધાદીનં ઇન્દ્રિયાનં સમભાવકરણં. સચે હિસ્સ સદ્ધિન્દ્રિયં બલવં હોતિ, ઇતરાનિ મન્દાનિ, તતો વીરિયિન્દ્રિયં પગ્ગહકિચ્ચં, સતિન્દ્રિયં ઉપટ્ઠાનકિચ્ચં, સમાધિન્દ્રિયં અવિક્ખેપકિચ્ચં, પઞ્ઞિન્દ્રિયં દસ્સનકિચ્ચં કાતું ન સક્કોતિ. તસ્મા તં ધમ્મસભાવપચ્ચવેક્ખણેન વા, યથા વા મનસિકરોતો બલવં જાતં, તથા અમનસિકારેન હાપેતબ્બં. વક્કલિત્થેરવત્થુ ચેત્થ નિદસ્સનં. સચે પન વીરિયિન્દ્રિયં બલવં હોતિ, અથ નેવ સદ્ધિન્દ્રિયં અધિમોક્ખકિચ્ચં કાતું સક્કોતિ, ન ઇતરાનિ ઇતરકિચ્ચભેદં. તસ્મા તં પસ્સદ્ધાદિભાવનાય હાપેતબ્બં. તત્રાપિ સોણત્થેરસ્સ વત્થુ દસ્સેતબ્બં. એવં સેસેસુપિ એકસ્સ બલવભાવે સતિ ઇતરેસં અત્તનો કિચ્ચેસુ અસમત્થતા વેદિતબ્બા.
Indriyasamattapaṭipādanā nāma saddhādīnaṃ indriyānaṃ samabhāvakaraṇaṃ. Sace hissa saddhindriyaṃ balavaṃ hoti, itarāni mandāni, tato vīriyindriyaṃ paggahakiccaṃ, satindriyaṃ upaṭṭhānakiccaṃ, samādhindriyaṃ avikkhepakiccaṃ, paññindriyaṃ dassanakiccaṃ kātuṃ na sakkoti. Tasmā taṃ dhammasabhāvapaccavekkhaṇena vā, yathā vā manasikaroto balavaṃ jātaṃ, tathā amanasikārena hāpetabbaṃ. Vakkalittheravatthu cettha nidassanaṃ. Sace pana vīriyindriyaṃ balavaṃ hoti, atha neva saddhindriyaṃ adhimokkhakiccaṃ kātuṃ sakkoti, na itarāni itarakiccabhedaṃ. Tasmā taṃ passaddhādibhāvanāya hāpetabbaṃ. Tatrāpi soṇattherassa vatthu dassetabbaṃ. Evaṃ sesesupi ekassa balavabhāve sati itaresaṃ attano kiccesu asamatthatā veditabbā.
વિસેસતો પનેત્થ સદ્ધાપઞ્ઞાનં સમાધિવીરિયાનઞ્ચ સમતં પસંસન્તિ. બલવસદ્ધો હિ મન્દપઞ્ઞો મુધપ્પસન્નો હોતિ, અવત્થુમ્હિ પસીદતિ. બલવપઞ્ઞો મન્દસદ્ધો કેરાટિકપક્ખં ભજતિ , ભેસજ્જસમુટ્ઠિતો વિય રોગો અતેકિચ્છો હોતિ. ચિત્તુપ્પાદમત્તેનેવ કુસલં હોતીતિ અતિધાવિત્વા દાનાદીનિ અકરોન્તો નિરયે ઉપ્પજ્જતિ. ઉભિન્નં સમતાય વત્થુસ્મિંયેવ પસીદતિ. બલવસમાધિં પન મન્દવીરિયં સમાધિસ્સ કોસજ્જપક્ખત્તા કોસજ્જં અભિભવતિ. બલવવીરિયં મન્દસમાધિં વીરિયસ્સ ઉદ્ધચ્ચપક્ખત્તા ઉદ્ધચ્ચં અભિભવતિ. સમાધિ પન વીરિયેન સંયોજિતો કોસજ્જે પતિતું ન લભતિ, વીરિયં સમાધિના સંયોજિતં ઉદ્ધચ્ચે પતિતું ન લભતિ. તસ્મા તં ઉભયં સમં કત્તબ્બં. ઉભયસમતાય હિ અપ્પના હોતિ.
Visesato panettha saddhāpaññānaṃ samādhivīriyānañca samataṃ pasaṃsanti. Balavasaddho hi mandapañño mudhappasanno hoti, avatthumhi pasīdati. Balavapañño mandasaddho kerāṭikapakkhaṃ bhajati , bhesajjasamuṭṭhito viya rogo atekiccho hoti. Cittuppādamatteneva kusalaṃ hotīti atidhāvitvā dānādīni akaronto niraye uppajjati. Ubhinnaṃ samatāya vatthusmiṃyeva pasīdati. Balavasamādhiṃ pana mandavīriyaṃ samādhissa kosajjapakkhattā kosajjaṃ abhibhavati. Balavavīriyaṃ mandasamādhiṃ vīriyassa uddhaccapakkhattā uddhaccaṃ abhibhavati. Samādhi pana vīriyena saṃyojito kosajje patituṃ na labhati, vīriyaṃ samādhinā saṃyojitaṃ uddhacce patituṃ na labhati. Tasmā taṃ ubhayaṃ samaṃ kattabbaṃ. Ubhayasamatāya hi appanā hoti.
અપિચ સમાધિકમ્મિકસ્સ બલવતીપિ સદ્ધા વટ્ટતિ. એવઞ્હિ સદ્દહન્તો ઓકપ્પેન્તો અપ્પનં પાપુણિસ્સતિ. સમાધિપઞ્ઞાસુ પન સમાધિકમ્મિકસ્સ એકગ્ગતા બલવતી વટ્ટતિ. એવઞ્હિ સો અપ્પનં પાપુણાતિ. વિપસ્સનાકમ્મિકસ્સ પઞ્ઞા બલવતી વટ્ટતિ. એવઞ્હિ સો લક્ખણપટિવેધં પાપુણાતિ. ઉભિન્નં પન સમતાયપિ અપ્પના હોતિયેવ. સતિ પન સબ્બત્થ બલવતી વટ્ટતિ. સતિ હિ ચિત્તં ઉદ્ધચ્ચપક્ખિકાનં સદ્ધાવીરિયપઞ્ઞાનં વસેન ઉદ્ધચ્ચપાતતો કોસજ્જપક્ખિકેન ચ સમાધિના કોસજ્જપાતતો રક્ખતિ. તસ્મા સા લોણધૂપનં વિય સબ્બબ્યઞ્જનેસુ, સબ્બકમ્મિકો અમચ્ચો વિય ચ સબ્બરાજકિચ્ચેસુ, સબ્બત્થ ઇચ્છિતબ્બા. તેનાહ – ‘‘સતિ ચ પન સબ્બત્થિકા વુત્તા (સં॰ નિ॰ ૫.૨૩૪) ભગવતા. કિં કારણા? ચિત્તઞ્હિ સતિપટિસરણં, આરક્ખપચ્ચુપટ્ઠાના ચ સતિ, ન વિના સતિયા ચિત્તસ્સ પગ્ગહનિગ્ગહો હોતી’’તિ.
Apica samādhikammikassa balavatīpi saddhā vaṭṭati. Evañhi saddahanto okappento appanaṃ pāpuṇissati. Samādhipaññāsu pana samādhikammikassa ekaggatā balavatī vaṭṭati. Evañhi so appanaṃ pāpuṇāti. Vipassanākammikassa paññā balavatī vaṭṭati. Evañhi so lakkhaṇapaṭivedhaṃ pāpuṇāti. Ubhinnaṃ pana samatāyapi appanā hotiyeva. Sati pana sabbattha balavatī vaṭṭati. Sati hi cittaṃ uddhaccapakkhikānaṃ saddhāvīriyapaññānaṃ vasena uddhaccapātato kosajjapakkhikena ca samādhinā kosajjapātato rakkhati. Tasmā sā loṇadhūpanaṃ viya sabbabyañjanesu, sabbakammiko amacco viya ca sabbarājakiccesu, sabbattha icchitabbā. Tenāha – ‘‘sati ca pana sabbatthikā vuttā (saṃ. ni. 5.234) bhagavatā. Kiṃ kāraṇā? Cittañhi satipaṭisaraṇaṃ, ārakkhapaccupaṭṭhānā ca sati, na vinā satiyā cittassa paggahaniggaho hotī’’ti.
દુપ્પઞ્ઞપુગ્ગલપરિવજ્જના નામ ખન્ધાદિભેદેસુ અનોગાળ્હપઞ્ઞાનં દુમ્મેધપુગ્ગલાનં આરકા પરિવજ્જનં. પઞ્ઞવન્તપુગ્ગલસેવના નામ સમપઞ્ઞાસલક્ખણપરિગ્ગાહિકાય ઉદયબ્બયપઞ્ઞાય સમન્નાગતપુગ્ગલસેવના. ગમ્ભીરઞાણચરિયપચ્ચવેક્ખણા નામ ગમ્ભીરેસુ ખન્ધાદીસુ પવત્તાય ગમ્ભીરપઞ્ઞાય પભેદપચ્ચવેક્ખણા. તદધિમુત્તતા નામ ઠાનનિસજ્જાદીસુ ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસમુટ્ઠાપનત્થં નિન્નપોણપબ્ભારચિત્તતા. તસ્મા આદિકમ્મિકો કુલપુત્તો ઇમેહિ સત્તહિ કારણેહિ ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગં સમુટ્ઠાપેત્વા તદેવ ધુરં કત્વા અભિનિવેસં પટ્ઠપેત્વા અનુક્કમેન અરહત્તં ગણ્હાતિ. સો યાવ અરહત્તમગ્ગા ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતિ નામ, ફલે પત્તે ભાવિતો નામ હોતિ.
Duppaññapuggalaparivajjanā nāma khandhādibhedesu anogāḷhapaññānaṃ dummedhapuggalānaṃ ārakā parivajjanaṃ. Paññavantapuggalasevanā nāma samapaññāsalakkhaṇapariggāhikāya udayabbayapaññāya samannāgatapuggalasevanā. Gambhīrañāṇacariyapaccavekkhaṇā nāma gambhīresu khandhādīsu pavattāya gambhīrapaññāya pabhedapaccavekkhaṇā. Tadadhimuttatā nāma ṭhānanisajjādīsu dhammavicayasambojjhaṅgasamuṭṭhāpanatthaṃ ninnapoṇapabbhāracittatā. Tasmā ādikammiko kulaputto imehi sattahi kāraṇehi dhammavicayasambojjhaṅgaṃ samuṭṭhāpetvā tadeva dhuraṃ katvā abhinivesaṃ paṭṭhapetvā anukkamena arahattaṃ gaṇhāti. So yāva arahattamaggā dhammavicayasambojjhaṅgaṃ bhāveti nāma, phale patte bhāvito nāma hoti.
એકાદસ ધમ્મા વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય સંવત્તન્તિ – અપાયભયપચ્ચવેક્ખણતા, આનિસંસદસ્સાવિતા , ગમનવીથિપચ્ચવેક્ખણતા, પિણ્ડપાતાપચાયનતા, દાયજ્જમહત્તપચ્ચવેક્ખણતા, સત્થુમહત્તપચ્ચવેક્ખણતા, જાતિમહત્તપચ્ચવેક્ખણતા , સબ્રહ્મચારિમહત્તપચ્ચવેક્ખણતા, કુસીતપુગ્ગલપરિવજ્જનતા, આરદ્ધવીરિયપુગ્ગલસેવનતા, તદધિમુત્તતાતિ.
Ekādasa dhammā vīriyasambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti – apāyabhayapaccavekkhaṇatā, ānisaṃsadassāvitā , gamanavīthipaccavekkhaṇatā, piṇḍapātāpacāyanatā, dāyajjamahattapaccavekkhaṇatā, satthumahattapaccavekkhaṇatā, jātimahattapaccavekkhaṇatā , sabrahmacārimahattapaccavekkhaṇatā, kusītapuggalaparivajjanatā, āraddhavīriyapuggalasevanatā, tadadhimuttatāti.
તત્થ ‘‘નિરયેસુ પઞ્ચવિધબન્ધનકમ્મકરણતો પટ્ઠાય મહાદુક્ખં અનુભવનકાલેપિ, તિરચ્છાનયોનિયં જાલક્ખિપકુમિનાદીહિ ગહિતકાલેપિ, પાજનકણ્ટકાદિપ્પહારતુન્નસ્સ પન સકટવહનાદિકાલેપિ, પેત્તિવિસયે અનેકાનિપિ વસ્સસહસ્સાનિ એકં બુદ્ધન્તરમ્પિ ખુપ્પિપાસાહિ આતુરીભૂતકાલેપિ, કાલકઞ્જિકઅસુરેસુ સટ્ઠિહત્થઅસીતિહત્થપ્પમાણેન અટ્ઠિચમ્મમત્તેનેવ અત્તભાવેન વાતાતપાદિદુક્ખાનુભવનકાલેપિ ન સક્કા વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ઉપ્પાદેતું. અયમેવ તે ભિક્ખુ કાલો’’તિ એવં અપાયભયં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સાપિ વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ઉપ્પજ્જતિ.
Tattha ‘‘nirayesu pañcavidhabandhanakammakaraṇato paṭṭhāya mahādukkhaṃ anubhavanakālepi, tiracchānayoniyaṃ jālakkhipakuminādīhi gahitakālepi, pājanakaṇṭakādippahāratunnassa pana sakaṭavahanādikālepi, pettivisaye anekānipi vassasahassāni ekaṃ buddhantarampi khuppipāsāhi āturībhūtakālepi, kālakañjikaasuresu saṭṭhihatthaasītihatthappamāṇena aṭṭhicammamatteneva attabhāvena vātātapādidukkhānubhavanakālepi na sakkā vīriyasambojjhaṅgaṃ uppādetuṃ. Ayameva te bhikkhu kālo’’ti evaṃ apāyabhayaṃ paccavekkhantassāpi vīriyasambojjhaṅgo uppajjati.
‘‘ન સક્કા કુસીતેન નવ લોકુત્તરધમ્મા લદ્ધું, આરદ્ધવીરિયેનેવ સક્કા, અયમાનિસંસો વીરિયસ્સા’’તિ એવં આનિસંસદસ્સાવિનોપિ ઉપ્પજ્જતિ. ‘‘સબ્બબુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધમહાસાવકેહિ ગતમગ્ગોવ ગન્તબ્બો, સો ચ ન સક્કા કુસીતેન ગન્તુ’’ન્તિ એવં ગમનવીથિં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સાપિ ઉપ્પજ્જતિ.
‘‘Na sakkā kusītena nava lokuttaradhammā laddhuṃ, āraddhavīriyeneva sakkā, ayamānisaṃso vīriyassā’’ti evaṃ ānisaṃsadassāvinopi uppajjati. ‘‘Sabbabuddhapaccekabuddhamahāsāvakehi gatamaggova gantabbo, so ca na sakkā kusītena gantu’’nti evaṃ gamanavīthiṃ paccavekkhantassāpi uppajjati.
‘‘યે તં પિણ્ડપાતાદીહિ ઉપટ્ઠહન્તિ, ઇમે તે મનુસ્સા નેવ ઞાતકા, ન દાસકમ્મકરા, નાપિ તં નિસ્સાય જીવિસ્સામાતિ તે પણીતાનિ પિણ્ડપાતાદીનિ દેન્તિ. અથ ખો અત્તનો કારાનં મહપ્ફલતં પચ્ચાસીસમાના દેન્તિ. સત્થારાપિ ‘અયં ઇમે પચ્ચયે પરિભુઞ્જિત્વા કાયદળ્હીબહુલો સુખં વિહરિસ્સતી’તિ ન એવં સમ્પસ્સતા તુય્હં પચ્ચયા અનુઞ્ઞાતા, અથ ખો ‘અયં ઇમે પરિભુઞ્જમાનો સમણધમ્મં કત્વા વટ્ટદુક્ખતો મુચ્ચિસ્સતી’તિ તે પચ્ચયા અનુઞ્ઞાતા. સો દાનિ ત્વં કુસીતો વિહરન્તો ન તં પિણ્ડપાતં અપચાયિસ્સસિ. આરદ્ધવીરિયસ્સેવ હિ પિણ્ડાપચાયનં નામ હોતી’’તિ એવં પિણ્ડપાતાપચાયનં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સાપિ ઉપ્પજ્જતિ મહામિત્તત્થેરસ્સ વિય પિણ્ડપાતિયતિસ્સત્થેરસ્સ વિય ચ.
‘‘Ye taṃ piṇḍapātādīhi upaṭṭhahanti, ime te manussā neva ñātakā, na dāsakammakarā, nāpi taṃ nissāya jīvissāmāti te paṇītāni piṇḍapātādīni denti. Atha kho attano kārānaṃ mahapphalataṃ paccāsīsamānā denti. Satthārāpi ‘ayaṃ ime paccaye paribhuñjitvā kāyadaḷhībahulo sukhaṃ viharissatī’ti na evaṃ sampassatā tuyhaṃ paccayā anuññātā, atha kho ‘ayaṃ ime paribhuñjamāno samaṇadhammaṃ katvā vaṭṭadukkhato muccissatī’ti te paccayā anuññātā. So dāni tvaṃ kusīto viharanto na taṃ piṇḍapātaṃ apacāyissasi. Āraddhavīriyasseva hi piṇḍāpacāyanaṃ nāma hotī’’ti evaṃ piṇḍapātāpacāyanaṃ paccavekkhantassāpi uppajjati mahāmittattherassa viya piṇḍapātiyatissattherassa viya ca.
મહામિત્તત્થેરો કિર કસ્સકલેણે નામ પટિવસતિ. તસ્સ ચ ગોચરગામે એકા મહાઉપાસિકા થેરં પુત્તં કત્વા પટિજગ્ગતિ. સા એકદિવસં અરઞ્ઞં ગચ્છન્તી ધીતરં આહ – ‘‘અમ્મ , અસુકસ્મિં ઠાને પુરાણતણ્ડુલા, અસુકસ્મિં ખીરં, અસુકસ્મિં સપ્પિ, અસુકસ્મિં ફાણિતં, તવ ભાતિકસ્સ અય્યમિત્તસ્સ આગતકાલે ભત્તં પચિત્વા ખીરસપ્પિફાણિતેહિ સદ્ધિં દેહિ, દત્વા ત્વઞ્ચ ભુઞ્જેય્યાસિ. અહં પન હિય્યો પક્કં પારિવાસિકભત્તં કઞ્જિયેન ભુત્તમ્હી’’તિ. દિવા કિં ભુઞ્જિસ્સસિ, અમ્માતિ? સાકપણ્ણં પક્ખિપિત્વા કણતણ્ડુલેહિ અમ્બિલયાગું પચિત્વા ઠપેહિ, અમ્માતિ.
Mahāmittatthero kira kassakaleṇe nāma paṭivasati. Tassa ca gocaragāme ekā mahāupāsikā theraṃ puttaṃ katvā paṭijaggati. Sā ekadivasaṃ araññaṃ gacchantī dhītaraṃ āha – ‘‘amma , asukasmiṃ ṭhāne purāṇataṇḍulā, asukasmiṃ khīraṃ, asukasmiṃ sappi, asukasmiṃ phāṇitaṃ, tava bhātikassa ayyamittassa āgatakāle bhattaṃ pacitvā khīrasappiphāṇitehi saddhiṃ dehi, datvā tvañca bhuñjeyyāsi. Ahaṃ pana hiyyo pakkaṃ pārivāsikabhattaṃ kañjiyena bhuttamhī’’ti. Divā kiṃ bhuñjissasi, ammāti? Sākapaṇṇaṃ pakkhipitvā kaṇataṇḍulehi ambilayāguṃ pacitvā ṭhapehi, ammāti.
થેરો ચીવરં પારુપિત્વા પત્તં નીહરન્તોવ તં સદ્દં સુત્વા અત્તાનં ઓવદિ – ‘‘મહાઉપાસિકા કિર કઞ્જિયેન પારિવાસિકભત્તં ભુઞ્જિ, દિવાપિ કણપણ્ણમ્બિલયાગું ભુઞ્જિસ્સતિ, તુય્હં અત્થાય પન પુરાણતણ્ડુલાદીનિ આચિક્ખતિ. તં નિસ્સાય ખો પનેસા નેવ ખેત્તં ન વત્થું ન ભત્તં ન વત્થં પચ્ચાસીસતિ, તિસ્સો પન સમ્પત્તિયો પત્થયમાના દેતિ. ત્વં એતિસ્સા તા સમ્પત્તિયો દાતું સક્ખિસ્સસિ, ન સક્ખિસ્સસીતિ, અયં ખો પન પિણ્ડપાતો તયા સરાગેન સદોસેન સમોહેન ન સક્કા ગણ્હિતુ’’ન્તિ પત્તં થવિકાય પક્ખિપિત્વા ગણ્ઠિકં મુઞ્ચિત્વા નિવત્તિત્વા કસ્સકલેણમેવ ગન્ત્વા પત્તં હેટ્ઠામઞ્ચે, ચીવરઞ્ચ ચીવરવંસે ઠપેત્વા, ‘‘અરહત્તં અપાપુણિત્વા ન નિક્ખમિસ્સામી’’તિ વીરિયં અધિટ્ઠહિત્વા નિસીદિ. દીઘરત્તં અપ્પમત્તો હુત્વા નિવુત્થભિક્ખુ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા પુરેભત્તમેવ અરહત્તં પત્વા વિકસમાનમિવ પદુમં મહાખીણાસવો સિતં કરોન્તોવ નિક્ખમિ. લેણદ્વારે રુક્ખમ્હિ અધિવત્થા દેવતા –
Thero cīvaraṃ pārupitvā pattaṃ nīharantova taṃ saddaṃ sutvā attānaṃ ovadi – ‘‘mahāupāsikā kira kañjiyena pārivāsikabhattaṃ bhuñji, divāpi kaṇapaṇṇambilayāguṃ bhuñjissati, tuyhaṃ atthāya pana purāṇataṇḍulādīni ācikkhati. Taṃ nissāya kho panesā neva khettaṃ na vatthuṃ na bhattaṃ na vatthaṃ paccāsīsati, tisso pana sampattiyo patthayamānā deti. Tvaṃ etissā tā sampattiyo dātuṃ sakkhissasi, na sakkhissasīti, ayaṃ kho pana piṇḍapāto tayā sarāgena sadosena samohena na sakkā gaṇhitu’’nti pattaṃ thavikāya pakkhipitvā gaṇṭhikaṃ muñcitvā nivattitvā kassakaleṇameva gantvā pattaṃ heṭṭhāmañce, cīvarañca cīvaravaṃse ṭhapetvā, ‘‘arahattaṃ apāpuṇitvā na nikkhamissāmī’’ti vīriyaṃ adhiṭṭhahitvā nisīdi. Dīgharattaṃ appamatto hutvā nivutthabhikkhu vipassanaṃ vaḍḍhetvā purebhattameva arahattaṃ patvā vikasamānamiva padumaṃ mahākhīṇāsavo sitaṃ karontova nikkhami. Leṇadvāre rukkhamhi adhivatthā devatā –
‘‘નમો તે પુરિસાજઞ્ઞ, નમો તે પુરિસુત્તમ;
‘‘Namo te purisājañña, namo te purisuttama;
યસ્સ તે આસવા ખીણા, દક્ખિણેય્યોસિ મારિસા’’તિ. –
Yassa te āsavā khīṇā, dakkhiṇeyyosi mārisā’’ti. –
ઉદાનં ઉદાનેત્વા, ‘‘ભન્તે, પિણ્ડાય પવિટ્ઠાનં તુમ્હાદિસાનં અરહન્તાનં ભિક્ખં દત્વા મહલ્લકિત્થિયો દુક્ખા મુચ્ચિસ્સન્તી’’તિ આહ. થેરો ઉટ્ઠહિત્વા દ્વારં વિવરિત્વા કાલં ઓલોકેન્તો ‘‘પાતોયેવા’’તિ ઞત્વા પત્તચીવરં આદાય ગામં પાવિસિ.
Udānaṃ udānetvā, ‘‘bhante, piṇḍāya paviṭṭhānaṃ tumhādisānaṃ arahantānaṃ bhikkhaṃ datvā mahallakitthiyo dukkhā muccissantī’’ti āha. Thero uṭṭhahitvā dvāraṃ vivaritvā kālaṃ olokento ‘‘pātoyevā’’ti ñatvā pattacīvaraṃ ādāya gāmaṃ pāvisi.
દારિકાપિ ભત્તં સમ્પાદેત્વા ‘‘ઇદાનિ મે ભાતા આગમિસ્સતિ, ઇદાનિ મે ભાતા આગમિસ્સતી’’તિ દ્વારં ઓલોકયમાના નિસીદિ. સા થેરે ઘરદ્વારં સમ્પત્તે પત્તં ગહેત્વા સપ્પિફાણિતયોજિતસ્સ ખીરપિણ્ડપાતસ્સ પૂરેત્વા હત્થે ઠપેસિ. થેરો ‘‘સુખં હોતૂ’’તિ અનુમોદનં કત્વા પક્કામિ. સાપિ તં ઓલોકયમાનાવ અટ્ઠાસિ. થેરસ્સ હિ તદા અતિવિય પરિસુદ્ધો છવિવણ્ણો અહોસિ, વિપ્પસન્નાનિ ઇન્દ્રિયાનિ, મુખં બન્ધના પવુત્તતાલપક્કં વિય અતિવિય વિરોચિત્થ.
Dārikāpi bhattaṃ sampādetvā ‘‘idāni me bhātā āgamissati, idāni me bhātā āgamissatī’’ti dvāraṃ olokayamānā nisīdi. Sā there gharadvāraṃ sampatte pattaṃ gahetvā sappiphāṇitayojitassa khīrapiṇḍapātassa pūretvā hatthe ṭhapesi. Thero ‘‘sukhaṃ hotū’’ti anumodanaṃ katvā pakkāmi. Sāpi taṃ olokayamānāva aṭṭhāsi. Therassa hi tadā ativiya parisuddho chavivaṇṇo ahosi, vippasannāni indriyāni, mukhaṃ bandhanā pavuttatālapakkaṃ viya ativiya virocittha.
મહાઉપાસિકા અરઞ્ઞતો આગન્ત્વા ‘‘કિં, અમ્મ, ભાતિકો તે આગતો’’તિ પુચ્છિ. સા સબ્બં તં પવત્તિં આરોચેસિ. ઉપાસિકા ‘‘અજ્જ મે પુત્તસ્સ પબ્બજિતકિચ્ચં મત્થકં પત્ત’’ન્તિ ઞત્વા ‘‘અભિરમતિ તે, અમ્મ, ભાતા બુદ્ધસાસને, ન ઉક્કણ્ઠતી’’તિ આહ.
Mahāupāsikā araññato āgantvā ‘‘kiṃ, amma, bhātiko te āgato’’ti pucchi. Sā sabbaṃ taṃ pavattiṃ ārocesi. Upāsikā ‘‘ajja me puttassa pabbajitakiccaṃ matthakaṃ patta’’nti ñatvā ‘‘abhiramati te, amma, bhātā buddhasāsane, na ukkaṇṭhatī’’ti āha.
પિણ્ડપાતિકતિસ્સત્થેરવત્થુ પન એવં વેદિતબ્બં – મહાગામે કિર એકો દલિદ્દપુરિસો દારુવિક્કયેન જીવિકં કપ્પેતિ. સો તેનેવ કારણેન નામં લભિત્વા દારુભણ્ડકમહાતિસ્સો નામ જાતો. સો એકદિવસં અત્તનો ભરિયં આહ – ‘‘કિં અમ્હાકં જીવિતં નામ, સત્થારા દળિદ્દદાનસ્સ મહપ્ફલભાવો કથિતો, મયઞ્ચ નિબદ્ધં દાતું ન સક્કોમ, પક્ખિકભત્તમત્તં દત્વા પુન ઉપ્પન્નં સલાકભત્તમ્પિ દસ્સામા’’તિ. સા ‘‘સાધુ સામી’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા પુનદિવસે યથાલાભેન પક્ખિકભત્તં અદાસિ. ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ પચ્ચયેહિ નિપ્પરિસ્સયકાલો હોતિ, દહરસામણેરા પણીતભોજનાનિ ભુઞ્જિત્વા ‘‘અયં લૂખાહારો’’તિ તેસં પક્ખિકભત્તં ગહિતમત્તકમેવ કત્વા તેસં પસ્સન્તાનંયેવ છડ્ડેત્વા ગચ્છન્તિ.
Piṇḍapātikatissattheravatthu pana evaṃ veditabbaṃ – mahāgāme kira eko daliddapuriso dāruvikkayena jīvikaṃ kappeti. So teneva kāraṇena nāmaṃ labhitvā dārubhaṇḍakamahātisso nāma jāto. So ekadivasaṃ attano bhariyaṃ āha – ‘‘kiṃ amhākaṃ jīvitaṃ nāma, satthārā daḷiddadānassa mahapphalabhāvo kathito, mayañca nibaddhaṃ dātuṃ na sakkoma, pakkhikabhattamattaṃ datvā puna uppannaṃ salākabhattampi dassāmā’’ti. Sā ‘‘sādhu sāmī’’ti sampaṭicchitvā punadivase yathālābhena pakkhikabhattaṃ adāsi. Bhikkhusaṅghassa ca paccayehi nipparissayakālo hoti, daharasāmaṇerā paṇītabhojanāni bhuñjitvā ‘‘ayaṃ lūkhāhāro’’ti tesaṃ pakkhikabhattaṃ gahitamattakameva katvā tesaṃ passantānaṃyeva chaḍḍetvā gacchanti.
સા ઇત્થી તં દિસ્વા સામિકસ્સ કથેસિ, ‘‘મયા દિન્નં છડ્ડેન્તી’’તિ ન પન વિપ્પટિસારિની અહોસિ. તસ્સા સામિકો આહ – ‘‘મયં દુગ્ગતભાવેન અય્યાનં સુખેન પરિભુઞ્જાપેતું નાસક્ખિમ્હ. કિં નુ ખો કત્વા અય્યાનં મનં ગહેતું સક્ખિસ્સામા’’તિ? અથસ્સ ભરિયા આહ – ‘‘કિં વદેસિ, સામિ, સપુત્તકા દુગ્ગતા નામ નત્થીતિ અયં તે ધીતા, ઇમં એકસ્મિં કુલે ઠપેત્વા દ્વાદસ કહાપણે ગણ્હિત્વા એકં ખીરધેનું આહર, અય્યાનં ખીરસલાકભત્તં દસ્સામ, એવં તેસં ચિત્તં ગણ્હિતું સક્ખિસ્સામા’’તિ. સો સાધૂતિ સમ્પટિચ્છિત્વા તથા અકાસિ. તેસં પુઞ્ઞેન સા ધેનુ સાયં તીણિ માણિકાનિ, પાતો તીણિ માણિકાનિ ખીરં દેતિ. સાયં લદ્ધં દધિં કત્વા પુનદિવસે તતો ગહિતનવનીતેન સપ્પિં કત્વા સસપ્પિપરિસેકં ખીરસલાકભત્તં દેન્તિ. તતો પટ્ઠાય તસ્સ ગેહે સલાકભત્તં પુઞ્ઞવન્તાવ લભન્તિ.
Sā itthī taṃ disvā sāmikassa kathesi, ‘‘mayā dinnaṃ chaḍḍentī’’ti na pana vippaṭisārinī ahosi. Tassā sāmiko āha – ‘‘mayaṃ duggatabhāvena ayyānaṃ sukhena paribhuñjāpetuṃ nāsakkhimha. Kiṃ nu kho katvā ayyānaṃ manaṃ gahetuṃ sakkhissāmā’’ti? Athassa bhariyā āha – ‘‘kiṃ vadesi, sāmi, saputtakā duggatā nāma natthīti ayaṃ te dhītā, imaṃ ekasmiṃ kule ṭhapetvā dvādasa kahāpaṇe gaṇhitvā ekaṃ khīradhenuṃ āhara, ayyānaṃ khīrasalākabhattaṃ dassāma, evaṃ tesaṃ cittaṃ gaṇhituṃ sakkhissāmā’’ti. So sādhūti sampaṭicchitvā tathā akāsi. Tesaṃ puññena sā dhenu sāyaṃ tīṇi māṇikāni, pāto tīṇi māṇikāni khīraṃ deti. Sāyaṃ laddhaṃ dadhiṃ katvā punadivase tato gahitanavanītena sappiṃ katvā sasappiparisekaṃ khīrasalākabhattaṃ denti. Tato paṭṭhāya tassa gehe salākabhattaṃ puññavantāva labhanti.
સો એકદિવસં ભરિયં આહ – ‘‘મયં ધીતુ અત્થિતાય લજ્જિતબ્બતો ચ મુત્તા, ગેહે ચ નો ભત્તં અય્યાનં પરિભોગારહં જાતં. ત્વં યાવ અહં આગચ્છામિ, તાવ ઇમસ્મિં કલ્યાણવત્તે મા પમજ્જિ. અહં કિઞ્ચિદેવ કત્વા ધીતરં મોચેસ્સામી’’તિ. સો એકં પદેસં ગન્ત્વા ઉચ્છુયન્તકમ્મં કત્વા છહિ માસેહિ દ્વાદસ કહાપણે લભિત્વા ‘‘અલં એત્તકં મમ ધીતુ મોચનત્થાયા’’તિ તે કહાપણે દુસ્સન્તે બન્ધિત્વા ‘‘ગેહં ગમિસ્સામી’’તિ મગ્ગં પટિપજ્જિ.
So ekadivasaṃ bhariyaṃ āha – ‘‘mayaṃ dhītu atthitāya lajjitabbato ca muttā, gehe ca no bhattaṃ ayyānaṃ paribhogārahaṃ jātaṃ. Tvaṃ yāva ahaṃ āgacchāmi, tāva imasmiṃ kalyāṇavatte mā pamajji. Ahaṃ kiñcideva katvā dhītaraṃ mocessāmī’’ti. So ekaṃ padesaṃ gantvā ucchuyantakammaṃ katvā chahi māsehi dvādasa kahāpaṇe labhitvā ‘‘alaṃ ettakaṃ mama dhītu mocanatthāyā’’ti te kahāpaṇe dussante bandhitvā ‘‘gehaṃ gamissāmī’’ti maggaṃ paṭipajji.
તસ્મિં સમયે અમ્બરિયમહાવિહારવાસી પિણ્ડપાતિયતિસ્સત્થેરો ‘‘તિસ્સમહાવિહારં ગન્ત્વા ચેતિયં વન્દિસ્સામી’’તિ અત્તનો વસનટ્ઠાનતો મહાગામં ગચ્છન્તો તમેવ મગ્ગં પટિપજ્જિ. સો ઉપાસકો થેરં દૂરતોવ દિસ્વા ‘‘એકકોવ અગન્ત્વા ઇમિના અય્યેન સદ્ધિં એકં ધમ્મકથં સુણન્તો ગમિસ્સામિ. સીલવન્તો હિ સબ્બકાલં દુલ્લભા’’તિ વેગેન થેરં સમ્પાપુણિત્વા અભિવાદેત્વા સદ્ધિં ગચ્છન્તો વેલાય ઉપકટ્ઠાય ચિન્તેસિ – ‘‘મય્હં હત્થે પુટકભત્તં નત્થિ, અય્યસ્સ ચ ભિક્ખાકાલો સમ્પત્તો, અયઞ્ચ મે પરિબ્બયો હત્થે અત્થિ, એકં ગામદ્વારં પત્તકાલે અય્યસ્સ પિણ્ડપાતં દસ્સામી’’તિ.
Tasmiṃ samaye ambariyamahāvihāravāsī piṇḍapātiyatissatthero ‘‘tissamahāvihāraṃ gantvā cetiyaṃ vandissāmī’’ti attano vasanaṭṭhānato mahāgāmaṃ gacchanto tameva maggaṃ paṭipajji. So upāsako theraṃ dūratova disvā ‘‘ekakova agantvā iminā ayyena saddhiṃ ekaṃ dhammakathaṃ suṇanto gamissāmi. Sīlavanto hi sabbakālaṃ dullabhā’’ti vegena theraṃ sampāpuṇitvā abhivādetvā saddhiṃ gacchanto velāya upakaṭṭhāya cintesi – ‘‘mayhaṃ hatthe puṭakabhattaṃ natthi, ayyassa ca bhikkhākālo sampatto, ayañca me paribbayo hatthe atthi, ekaṃ gāmadvāraṃ pattakāle ayyassa piṇḍapātaṃ dassāmī’’ti.
તસ્સેવં ચિત્તે ઉપ્પન્નમત્તેયેવ એકો પુટકભત્તં ગહેત્વા તં ઠાનં સમ્પત્તો. ઉપાસકો તં દિસ્વા, ‘‘ભન્તે, થોકં આગમેથા’’તિ વત્વા તં ઉપસઙ્કમિત્વા આહ – ‘‘કહાપણં તે, ભો પુરિસ, દમ્મિ, તં મે પુટકભત્તં દેહી’’તિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમં ભત્તં ઇમસ્મિં કાલે માસકમ્પિ ન અગ્ઘતિ, અયઞ્ચ મય્હં એકવારેનેવ કહાપણં દેતિ, ભવિસ્સતેત્થ કારણ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ‘‘નાહં કહાપણેન દેમી’’તિ આહ. એવં સન્તે દ્વે ગણ્હ, તીણિ ગણ્હાતિ ઇમિના નિયામેન સબ્બેપિ તે કહાપણે દાતુકામો જાતો. ઇતરો ‘‘અઞ્ઞેપિસ્સ અત્થી’’તિ સઞ્ઞાય ‘‘ન દેમિ’’ચ્ચેવ આહ. અથ નં સો આહ – ‘‘સચે મે, ભો, અઞ્ઞેપિ અસ્સુ, તેપિ દદેય્યં. ન ખો પનાહં અત્તનો અત્થાય ગણ્હામિ, એતસ્મિં મે રુક્ખમૂલે એકો અય્યો નિસીદાપિતો, તુય્હમ્પિ કુસલં ભવિસ્સતિ, દેહિ મે ભત્ત’’ન્તિ. તેન હિ, ભો, ગણ્હ, આહર તે કહાપણેતિ કહાપણે ગહેત્વા પુટકભત્તં અદાસિ. ઉપાસકો ભત્તં ગહેત્વા હત્થે ધોવિત્વા થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘પત્તં નીહરથ, ભન્તે’’તિ આહ. થેરો પત્તં નીહરિત્વા ઉપડ્ઢભત્તે દિન્ને પત્તં પિદહિ. ઉપાસકો આહ – ‘‘અયં, ભન્તે, એકસ્સેવ પટિવિસો, ન સક્કા મયા ઇતો ભુઞ્જિતું. તુમ્હાકંયેવ મે અત્થાય ઇમં પરિયેસિત્વા લદ્ધં, ગણ્હથ નં મં અનુકમ્પં ઉપાદાયા’’તિ. થેરો ‘‘અત્થિ એત્થ કારણ’’ન્તિ ગહેત્વા સબ્બં પરિભુઞ્જિ. ઉપાસકો ધમકરણેન પાનીયં પરિસ્સાવેત્વા અદાસિ. તતો નિટ્ઠિતભત્તકિચ્ચે થેરે ઉભોપિ મગ્ગં પટિપજ્જિંસુ.
Tassevaṃ citte uppannamatteyeva eko puṭakabhattaṃ gahetvā taṃ ṭhānaṃ sampatto. Upāsako taṃ disvā, ‘‘bhante, thokaṃ āgamethā’’ti vatvā taṃ upasaṅkamitvā āha – ‘‘kahāpaṇaṃ te, bho purisa, dammi, taṃ me puṭakabhattaṃ dehī’’ti. So cintesi – ‘‘imaṃ bhattaṃ imasmiṃ kāle māsakampi na agghati, ayañca mayhaṃ ekavāreneva kahāpaṇaṃ deti, bhavissatettha kāraṇa’’nti cintetvā ‘‘nāhaṃ kahāpaṇena demī’’ti āha. Evaṃ sante dve gaṇha, tīṇi gaṇhāti iminā niyāmena sabbepi te kahāpaṇe dātukāmo jāto. Itaro ‘‘aññepissa atthī’’ti saññāya ‘‘na demi’’cceva āha. Atha naṃ so āha – ‘‘sace me, bho, aññepi assu, tepi dadeyyaṃ. Na kho panāhaṃ attano atthāya gaṇhāmi, etasmiṃ me rukkhamūle eko ayyo nisīdāpito, tuyhampi kusalaṃ bhavissati, dehi me bhatta’’nti. Tena hi, bho, gaṇha, āhara te kahāpaṇeti kahāpaṇe gahetvā puṭakabhattaṃ adāsi. Upāsako bhattaṃ gahetvā hatthe dhovitvā theraṃ upasaṅkamitvā ‘‘pattaṃ nīharatha, bhante’’ti āha. Thero pattaṃ nīharitvā upaḍḍhabhatte dinne pattaṃ pidahi. Upāsako āha – ‘‘ayaṃ, bhante, ekasseva paṭiviso, na sakkā mayā ito bhuñjituṃ. Tumhākaṃyeva me atthāya imaṃ pariyesitvā laddhaṃ, gaṇhatha naṃ maṃ anukampaṃ upādāyā’’ti. Thero ‘‘atthi ettha kāraṇa’’nti gahetvā sabbaṃ paribhuñji. Upāsako dhamakaraṇena pānīyaṃ parissāvetvā adāsi. Tato niṭṭhitabhattakicce there ubhopi maggaṃ paṭipajjiṃsu.
થેરો ઉપાસકં પુચ્છિ – ‘‘કેન કારણેન ત્વં ન ભુઞ્જસી’’તિ. સો અત્તનો ગમનાગમનવિધાનં સબ્બં કથેસિ. થેરો તં સુત્વા સંવેગપ્પત્તો ચિન્તેસિ – ‘‘દુક્કરં ઉપાસકેન કતં, મયા પન એવરૂપં પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જિત્વા એતસ્સ કતઞ્ઞુના ભવિતબ્બં. સપ્પાયસેનાસનં લભિત્વા તત્થેવ છવિમંસલોહિતેસુ સુક્ખન્તેસુપિ નિસિન્નપલ્લઙ્કેનેવ અરહત્તં અપ્પત્વા ન ઉટ્ઠહિસ્સામી’’તિ. સો તિસ્સમહાવિહારં ગન્ત્વા આગન્તુકવત્તં કત્વા અત્તનો પત્તસેનાસનં પવિસિત્વા પચ્ચત્થરણં અત્થરિત્વા તત્થ નિસિન્નો અત્તનો મૂલકમ્મટ્ઠાનમેવ ગણ્હિ. સો તાય રત્તિયા ઓભાસમત્તમ્પિ નિબ્બત્તેતું નાસક્ખિ. પુનદિવસતો પટ્ઠાય ભિક્ખાચારપલિબોધં છિન્દિત્વા તદેવ કમ્મટ્ઠાનં અનુલોમપટિલોમં વિપસ્સિ. એતેનુપાયેન વિપસ્સન્તો સત્તમે અરુણે સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘અતિવિય મે કિલન્તં સરીરં, કિં નુ ખો મે જીવિતં ચિરં પવત્તિસ્સતિ, ન પવત્તિસ્સતી’’તિ. અથસ્સ અપ્પવત્તનભાવં દિસ્વા સેનાસનં પટિસામેત્વા પત્તચીવરમાદાય વિહારમજ્ઝં ગન્ત્વા ભેરિં પહરાપેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં સન્નિપાતેસિ.
Thero upāsakaṃ pucchi – ‘‘kena kāraṇena tvaṃ na bhuñjasī’’ti. So attano gamanāgamanavidhānaṃ sabbaṃ kathesi. Thero taṃ sutvā saṃvegappatto cintesi – ‘‘dukkaraṃ upāsakena kataṃ, mayā pana evarūpaṃ piṇḍapātaṃ paribhuñjitvā etassa kataññunā bhavitabbaṃ. Sappāyasenāsanaṃ labhitvā tattheva chavimaṃsalohitesu sukkhantesupi nisinnapallaṅkeneva arahattaṃ appatvā na uṭṭhahissāmī’’ti. So tissamahāvihāraṃ gantvā āgantukavattaṃ katvā attano pattasenāsanaṃ pavisitvā paccattharaṇaṃ attharitvā tattha nisinno attano mūlakammaṭṭhānameva gaṇhi. So tāya rattiyā obhāsamattampi nibbattetuṃ nāsakkhi. Punadivasato paṭṭhāya bhikkhācārapalibodhaṃ chinditvā tadeva kammaṭṭhānaṃ anulomapaṭilomaṃ vipassi. Etenupāyena vipassanto sattame aruṇe saha paṭisambhidāhi arahattaṃ patvā cintesi – ‘‘ativiya me kilantaṃ sarīraṃ, kiṃ nu kho me jīvitaṃ ciraṃ pavattissati, na pavattissatī’’ti. Athassa appavattanabhāvaṃ disvā senāsanaṃ paṭisāmetvā pattacīvaramādāya vihāramajjhaṃ gantvā bheriṃ paharāpetvā bhikkhusaṅghaṃ sannipātesi.
સઙ્ઘત્થેરો ‘‘કેન ભિક્ખુનાસઙ્ઘો સન્નિપાતિતો’’તિ પુચ્છિ. મયા, ભન્તેતિ. કિમત્થં સપ્પુરિસાતિ. ભન્તે, અઞ્ઞં કમ્મં નત્થિ, યેસં પન મગ્ગે વા ફલે વા કઙ્ખા અત્થિ, તે મં પુચ્છન્તૂતિ. સપ્પુરિસ તાદિસા નામ ભિક્ખૂ અસન્તં ગુણં ન કથેન્તિ, અમ્હાકં એત્થ કઙ્ખા નત્થિ. કિં પન તે સંવેગકારણં અહોસિ, કિં પચ્ચયં કત્વા અરહત્તં નિબ્બત્તન્તિ. ભન્તે, ઇમસ્મિં મહાગામે વલ્લિયવીથિયં દારુભણ્ડકમહાતિસ્સો નામ ઉપાસકો અત્તનો ધીતરં બહિ ઠપેત્વા દ્વાદસ કહાપણે ગણ્હિત્વા તેહિ એકં ખીરધેનું ગહેત્વા સઙ્ઘસ્સ ખીરભત્તસલાકં પટ્ઠપેસિ, સો ‘‘ધીતરં મોચેસ્સામી’’તિ છ માસે યન્તસાલાય ભતિં કત્વા દ્વાદસ કહાપણે લભિત્વા ‘‘ધીતરં મોચેસ્સામી’’તિ અત્તનો ગેહં ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે મં દિસ્વા ભિક્ખાચારવેલાય સબ્બેપિ તે કહાપણે દત્વા પુટકભત્તં ગણ્હિત્વા સબ્બં મય્હં અદાસિ. અહં તં પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જિત્વા ઇધાગન્ત્વા સપ્પાયસેનાસનં લભિત્વા ‘‘પિણ્ડાપચાયનકમ્મં કરિસ્સામી’’તિ વિસેસં નિબ્બત્તેસિં, ભન્તેતિ. તં ઠાનં સમ્પત્તા ચતસ્સોપિ પરિસા થેરસ્સ સાધુકારં અદંસુ. સકભાવેન સણ્ઠાતું સમત્થો નામ નાહોસિ. થેરો સઙ્ઘમજ્ઝે નિસીદિત્વા કથેન્તો કથેન્તોવ ‘‘મય્હં કૂટાગારં દારુભણ્ડકમહાતિસ્સસ્સ હત્થેન ફુટ્ઠકાલેયેવ ચલતૂ’’તિ અધિટ્ઠાય અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિ.
Saṅghatthero ‘‘kena bhikkhunāsaṅgho sannipātito’’ti pucchi. Mayā, bhanteti. Kimatthaṃ sappurisāti. Bhante, aññaṃ kammaṃ natthi, yesaṃ pana magge vā phale vā kaṅkhā atthi, te maṃ pucchantūti. Sappurisa tādisā nāma bhikkhū asantaṃ guṇaṃ na kathenti, amhākaṃ ettha kaṅkhā natthi. Kiṃ pana te saṃvegakāraṇaṃ ahosi, kiṃ paccayaṃ katvā arahattaṃ nibbattanti. Bhante, imasmiṃ mahāgāme valliyavīthiyaṃ dārubhaṇḍakamahātisso nāma upāsako attano dhītaraṃ bahi ṭhapetvā dvādasa kahāpaṇe gaṇhitvā tehi ekaṃ khīradhenuṃ gahetvā saṅghassa khīrabhattasalākaṃ paṭṭhapesi, so ‘‘dhītaraṃ mocessāmī’’ti cha māse yantasālāya bhatiṃ katvā dvādasa kahāpaṇe labhitvā ‘‘dhītaraṃ mocessāmī’’ti attano gehaṃ gacchanto antarāmagge maṃ disvā bhikkhācāravelāya sabbepi te kahāpaṇe datvā puṭakabhattaṃ gaṇhitvā sabbaṃ mayhaṃ adāsi. Ahaṃ taṃ piṇḍapātaṃ paribhuñjitvā idhāgantvā sappāyasenāsanaṃ labhitvā ‘‘piṇḍāpacāyanakammaṃ karissāmī’’ti visesaṃ nibbattesiṃ, bhanteti. Taṃ ṭhānaṃ sampattā catassopi parisā therassa sādhukāraṃ adaṃsu. Sakabhāvena saṇṭhātuṃ samattho nāma nāhosi. Thero saṅghamajjhe nisīditvā kathento kathentova ‘‘mayhaṃ kūṭāgāraṃ dārubhaṇḍakamahātissassa hatthena phuṭṭhakāleyeva calatū’’ti adhiṭṭhāya anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyi.
કાકવણ્ણતિસ્સમહારાજા ‘‘એકો કિર થેરો પરિનિબ્બુતો’’તિ સુત્વા વિહારં ગન્ત્વા સક્કારસમ્માનં કત્વા કૂટાગારં સજ્જેત્વા થેરં તત્થ આરોપેત્વા ‘‘ઇદાનિ ચિતકટ્ઠાનં ગમિસ્સામા’’તિ ઉક્ખિપન્તો ચાલેતું નાસક્ખિ. રાજા ભિક્ખુસઙ્ઘં પુચ્છિ – ‘‘અત્થિ, ભન્તે, થેરેન કિઞ્ચિ કથિત’’ન્તિ. ભિક્ખૂ થેરેન કથિતવિધાનં આચિક્ખિંસુ. રાજા તં ઉપાસકં પક્કોસાપેત્વા ‘‘તયા ઇતો સત્તદિવસમત્થકે કસ્સચિ મગ્ગપટિપન્નસ્સ ભિક્ખુનો પુટકભત્તં દિન્ન’’ન્તિ પુચ્છિ. આમ, દેવાતિ. કેન તે નિયામેન દિન્નન્તિ? સો તં કારણં સબ્બં આરોચેસિ. અથ નં રાજા થેરસ્સ કૂટાગારટ્ઠાનં પેસેસિ – ‘‘ગચ્છ તં થેરં સઞ્જાન, સો વા અઞ્ઞો વા’’તિ. સો ગન્ત્વા સાણિં ઉક્ખિપિત્વા થેરસ્સ મુખં દિસ્વા સઞ્જાનિત્વા દ્વીહિ હત્થેહિ હદયં સન્ધારેન્તો રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘દેવ, મય્હં અય્યો’’તિ આહ. અથસ્સ રાજા મહાપસાધનં દાપેસિ. તં પસાધેત્વા આગતં ‘‘ગચ્છ ભાતિક મહાતિસ્સ મય્હં, અય્યાતિ વત્વા કૂટાગારં ઉક્ખિપા’’તિ આહ. ઉપાસકો ‘‘સાધુ, દેવા’’તિ ગન્ત્વા થેરસ્સ પાદે વન્દિત્વા ઉભોહિ હત્થેહિ ઉક્ખિપિત્વા અત્તનો મત્થકે અકાસિ. તસ્મિંયેવ ખણે કૂટાગારં આકાસે ઉપ્પતિત્વા ચિતકમત્થકે પતિટ્ઠાસિ. તસ્મિં કાલે ચિતકસ્સ ચતૂહિપિ કણ્ણેહિ સયમેવ અગ્ગિજાલા ઉટ્ઠહિંસૂતિ.
Kākavaṇṇatissamahārājā ‘‘eko kira thero parinibbuto’’ti sutvā vihāraṃ gantvā sakkārasammānaṃ katvā kūṭāgāraṃ sajjetvā theraṃ tattha āropetvā ‘‘idāni citakaṭṭhānaṃ gamissāmā’’ti ukkhipanto cāletuṃ nāsakkhi. Rājā bhikkhusaṅghaṃ pucchi – ‘‘atthi, bhante, therena kiñci kathita’’nti. Bhikkhū therena kathitavidhānaṃ ācikkhiṃsu. Rājā taṃ upāsakaṃ pakkosāpetvā ‘‘tayā ito sattadivasamatthake kassaci maggapaṭipannassa bhikkhuno puṭakabhattaṃ dinna’’nti pucchi. Āma, devāti. Kena te niyāmena dinnanti? So taṃ kāraṇaṃ sabbaṃ ārocesi. Atha naṃ rājā therassa kūṭāgāraṭṭhānaṃ pesesi – ‘‘gaccha taṃ theraṃ sañjāna, so vā añño vā’’ti. So gantvā sāṇiṃ ukkhipitvā therassa mukhaṃ disvā sañjānitvā dvīhi hatthehi hadayaṃ sandhārento rañño santikaṃ gantvā, ‘‘deva, mayhaṃ ayyo’’ti āha. Athassa rājā mahāpasādhanaṃ dāpesi. Taṃ pasādhetvā āgataṃ ‘‘gaccha bhātika mahātissa mayhaṃ, ayyāti vatvā kūṭāgāraṃ ukkhipā’’ti āha. Upāsako ‘‘sādhu, devā’’ti gantvā therassa pāde vanditvā ubhohi hatthehi ukkhipitvā attano matthake akāsi. Tasmiṃyeva khaṇe kūṭāgāraṃ ākāse uppatitvā citakamatthake patiṭṭhāsi. Tasmiṃ kāle citakassa catūhipi kaṇṇehi sayameva aggijālā uṭṭhahiṃsūti.
‘‘મહન્તં ખો પનેતં સત્થુ દાયજ્જં, યદિદં સત્ત અરિયધનાનિ નામ, તં ન સક્કા કુસીતેન ગહેતું. યથા હિ વિપ્પટિપન્નં પુત્તં માતાપિતરો ‘અયં અમ્હાકં અપુત્તો’તિ પરિબાહિરં કરોન્તિ, સો તેસં અચ્ચયેન દાયજ્જં ન લભતિ, એવં કુસીતોપિ ઇદં અરિયધનદાયજ્જં ન લભતિ, આરદ્ધવીરિયોવ લભતી’’તિ દાયજ્જમહત્તં પચ્ચવેક્ખતોપિ ઉપ્પજ્જતિ.
‘‘Mahantaṃ kho panetaṃ satthu dāyajjaṃ, yadidaṃ satta ariyadhanāni nāma, taṃ na sakkā kusītena gahetuṃ. Yathā hi vippaṭipannaṃ puttaṃ mātāpitaro ‘ayaṃ amhākaṃ aputto’ti paribāhiraṃ karonti, so tesaṃ accayena dāyajjaṃ na labhati, evaṃ kusītopi idaṃ ariyadhanadāyajjaṃ na labhati, āraddhavīriyova labhatī’’ti dāyajjamahattaṃ paccavekkhatopi uppajjati.
‘‘મહા ખો પન તે સત્થા. સત્થુનો હિ તે માતુકુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં ગહણકાલેપિ, અભિનિક્ખમનેપિ, અભિસમ્બોધિયમ્પિ, ધમ્મચક્કપ્પવત્તનયમકપાટિહારિયદેવોરોહનઆયુસઙ્ખારવોસ્સજ્જનેસુપિ, પરિનિબ્બાનકાલેપિ દસસહસ્સિલોકધાતુ કમ્પિત્થ. યુત્તં નુ તે એવરૂપસ્સ સત્થુનો સાસને પબ્બજિત્વા કુસીતેન ભવિતુ’’ન્તિ એવં સત્થુમહત્તં પચ્ચવેક્ખતોપિ ઉપ્પજ્જતિ.
‘‘Mahā kho pana te satthā. Satthuno hi te mātukucchimhi paṭisandhiṃ gahaṇakālepi, abhinikkhamanepi, abhisambodhiyampi, dhammacakkappavattanayamakapāṭihāriyadevorohanaāyusaṅkhāravossajjanesupi, parinibbānakālepi dasasahassilokadhātu kampittha. Yuttaṃ nu te evarūpassa satthuno sāsane pabbajitvā kusītena bhavitu’’nti evaṃ satthumahattaṃ paccavekkhatopi uppajjati.
‘‘જાતિયાપિ ત્વં ઇદાનિ ન લામકજાતિકો, અસમ્ભિન્નાય મહાસમ્મતપવેણિયા આગતઓક્કાકરાજવંસે જાતોસિ, સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ ચ મહામાયાદેવિયા ચ નત્તા, રાહુલભદ્દસ્સ કનિટ્ઠો, તયા નામ એવરૂપેન જિનપુત્તેન હુત્વા ન યુત્તં કુસીતેન વિહરિતુ’’ન્તિ એવં જાતિમહત્તં પચ્ચવેક્ખતોપિ ઉપ્પજ્જતિ.
‘‘Jātiyāpi tvaṃ idāni na lāmakajātiko, asambhinnāya mahāsammatapaveṇiyā āgataokkākarājavaṃse jātosi, suddhodanamahārājassa ca mahāmāyādeviyā ca nattā, rāhulabhaddassa kaniṭṭho, tayā nāma evarūpena jinaputtena hutvā na yuttaṃ kusītena viharitu’’nti evaṃ jātimahattaṃ paccavekkhatopi uppajjati.
‘‘સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાના ચેવ અસીતિ મહાસાવકા ચ વીરિયેનેવ લોકુત્તરધમ્મં પટિવિજ્ઝિંસુ, ત્વં એતેસં સબ્રહ્મચારીનં મગ્ગં પટિપજ્જસિ, ન પટિપજ્જસી’’તિ એવં સબ્રહ્મચારિમહત્તં પચ્ચવેક્ખતોપિ ઉપ્પજ્જતિ.
‘‘Sāriputtamoggallānā ceva asīti mahāsāvakā ca vīriyeneva lokuttaradhammaṃ paṭivijjhiṃsu, tvaṃ etesaṃ sabrahmacārīnaṃ maggaṃ paṭipajjasi, na paṭipajjasī’’ti evaṃ sabrahmacārimahattaṃ paccavekkhatopi uppajjati.
કુચ્છિં પૂરેત્વા ઠિતઅજગરસદિસે વિસ્સટ્ઠકાયિકચેતસિકવીરિયે કુસીતપુગ્ગલે પરિવજ્જેન્તસ્સાપિ, આરદ્ધવીરિયે પહિતત્તે પુગ્ગલે સેવન્તસ્સાપિ, ઠાનનિસજ્જાદીસુ વિરિયુપ્પાદનત્થં નિન્નપોણપબ્ભારચિત્તસ્સાપિ ઉપ્પજ્જતિ. તસ્મા આદિકમ્મિકો કુલપુત્તો ઇમેહિ એકાદસહિ કારણેહિ વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગં સમુટ્ઠાપેત્વા તદેવ ધુરં કત્વા અભિનિવેસં પટ્ઠપેત્વા અનુક્કમેન અરહત્તં ગણ્હાતિ. સો યાવ અરહત્તમગ્ગા વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતિ નામ, ફલે પત્તે ભાવિતો નામ હોતિ.
Kucchiṃ pūretvā ṭhitaajagarasadise vissaṭṭhakāyikacetasikavīriye kusītapuggale parivajjentassāpi, āraddhavīriye pahitatte puggale sevantassāpi, ṭhānanisajjādīsu viriyuppādanatthaṃ ninnapoṇapabbhāracittassāpi uppajjati. Tasmā ādikammiko kulaputto imehi ekādasahi kāraṇehi vīriyasambojjhaṅgaṃ samuṭṭhāpetvā tadeva dhuraṃ katvā abhinivesaṃ paṭṭhapetvā anukkamena arahattaṃ gaṇhāti. So yāva arahattamaggā vīriyasambojjhaṅgaṃ bhāveti nāma, phale patte bhāvito nāma hoti.
એકાદસ ધમ્મા પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય સંવત્તન્તિ – બુદ્ધાનુસ્સતિ, ધમ્મસઙ્ઘસીલ^ ચાગદેવતાનુસ્સતિ ઉપસમાનુસ્સતિ, લૂખપુગ્ગલપરિવજ્જનતા, સિનિદ્ધપુગ્ગલસેવનતા, પસાદનીયસુત્તન્તપચ્ચવેક્ખણતા, તદધિમુત્તતાતિ.
Ekādasa dhammā pītisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti – buddhānussati, dhammasaṅghasīla^ cāgadevatānussati upasamānussati, lūkhapuggalaparivajjanatā, siniddhapuggalasevanatā, pasādanīyasuttantapaccavekkhaṇatā, tadadhimuttatāti.
બુદ્ધગુણે અનુસ્સરન્તસ્સાપિ હિ યાવ ઉપચારા સકલસરીરં ફરમાનો પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ઉપ્પજ્જતિ, ધમ્મસઙ્ઘગુણે અનુસ્સરન્તસ્સાપિ, દીઘરત્તં અખણ્ડં કત્વા રક્ખિતં ચતુપારિસુદ્ધિસીલં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સાપિ, ગિહિનો દસસીલં પઞ્ચસીલં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સાપિ, દુબ્ભિક્ખભયાદીસુ પણીતભોજનં સબ્રહ્મચારીનં દત્વા ‘‘એવંનામ અદમ્હા’’તિ ચાગં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સાપિ, ગિહિનોપિ એવરૂપે કાલે સીલવન્તાનં દિન્નદાનં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સાપિ, યેહિ ગુણેહિ સમન્નાગતા દેવત્તં પત્તા, તથારૂપાનં ગુણાનં અત્તનિ અત્થિતં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સાપિ, સમાપત્તિયા વિક્ખમ્ભિતે કિલેસા સટ્ઠિપિ સત્તતિપિ વસ્સાનિ ન સમુદાચરન્તીતિ પચ્ચવેક્ખન્તસ્સાપિ, ચેતિયદસ્સનબોધિદસ્સનથેરદસ્સનેસુ અસક્કચ્ચકિરિયાય સંસૂચિતલૂખભાવે બુદ્ધાદીસુ પસાદસિનેહાભાવેન ગદ્રભપિટ્ઠે રજસદિસે લૂખપુગ્ગલે પરિવજ્જેન્તસ્સાપિ, બુદ્ધાદીસુ પસાદબહુલે મુદુચિત્તે સિનિદ્ધપુગ્ગલે સેવન્તસ્સાપિ, રતનત્તયગુણપરિદીપકે પસાદનીયસુત્તન્તે પચ્ચવેક્ખન્તસ્સાપિ, ઠાનનિસજ્જાદીસુ પીતિઉપ્પાદનત્થં નિન્નપોણપબ્ભારચિત્તસ્સાપિ ઉપ્પજ્જતિ. તસ્મા આદિકમ્મિકો કુલપુત્તો ઇમેહિ એકાદસહિ કારણેહિ પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં સમુટ્ઠાપેત્વા તદેવ ધુરં કત્વા અભિનિવેસં પટ્ઠપેત્વા અનુક્કમેન અરહત્તં ગણ્હાતિ. સો યાવ અરહત્તમગ્ગા પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતિ નામ, ફલે પત્તે ભાવિતો નામ હોતિ.
Buddhaguṇe anussarantassāpi hi yāva upacārā sakalasarīraṃ pharamāno pītisambojjhaṅgo uppajjati, dhammasaṅghaguṇe anussarantassāpi, dīgharattaṃ akhaṇḍaṃ katvā rakkhitaṃ catupārisuddhisīlaṃ paccavekkhantassāpi, gihino dasasīlaṃ pañcasīlaṃ paccavekkhantassāpi, dubbhikkhabhayādīsu paṇītabhojanaṃ sabrahmacārīnaṃ datvā ‘‘evaṃnāma adamhā’’ti cāgaṃ paccavekkhantassāpi, gihinopi evarūpe kāle sīlavantānaṃ dinnadānaṃ paccavekkhantassāpi, yehi guṇehi samannāgatā devattaṃ pattā, tathārūpānaṃ guṇānaṃ attani atthitaṃ paccavekkhantassāpi, samāpattiyā vikkhambhite kilesā saṭṭhipi sattatipi vassāni na samudācarantīti paccavekkhantassāpi, cetiyadassanabodhidassanatheradassanesu asakkaccakiriyāya saṃsūcitalūkhabhāve buddhādīsu pasādasinehābhāvena gadrabhapiṭṭhe rajasadise lūkhapuggale parivajjentassāpi, buddhādīsu pasādabahule muducitte siniddhapuggale sevantassāpi, ratanattayaguṇaparidīpake pasādanīyasuttante paccavekkhantassāpi, ṭhānanisajjādīsu pītiuppādanatthaṃ ninnapoṇapabbhāracittassāpi uppajjati. Tasmā ādikammiko kulaputto imehi ekādasahi kāraṇehi pītisambojjhaṅgaṃ samuṭṭhāpetvā tadeva dhuraṃ katvā abhinivesaṃ paṭṭhapetvā anukkamena arahattaṃ gaṇhāti. So yāva arahattamaggā pītisambojjhaṅgaṃ bhāveti nāma, phale patte bhāvito nāma hoti.
સત્ત ધમ્મા પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય સંવત્તન્તિ – પણીતભોજનસેવનતા, ઉતુસુખસેવનતા, ઇરિયાપથસુખસેવનતા, મજ્ઝત્તપયોગતા, સારદ્ધકાયપુગ્ગલપરિવજ્જનતા, પસ્સદ્ધકાયપુગ્ગલસેવનતા, તદધિમુત્તતાતિ.
Satta dhammā passaddhisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti – paṇītabhojanasevanatā, utusukhasevanatā, iriyāpathasukhasevanatā, majjhattapayogatā, sāraddhakāyapuggalaparivajjanatā, passaddhakāyapuggalasevanatā, tadadhimuttatāti.
પણીતઞ્હિ સિનિદ્ધં સપ્પાયભોજનં ભુઞ્જન્તસ્સાપિ, સીતુણ્હેસુ ચ ઉતૂસુ ઠાનાદીસુ ચ ઇરિયાપથેસુ સપ્પાયઉતુઞ્ચ ઇરિયાપથઞ્ચ સેવન્તસ્સાપિ પસ્સદ્ધિ ઉપ્પજ્જતિ. યો પન મહાપુરિસજાતિકો સબ્બઉતુઇરિયાપથક્ખમો હોતિ, ન તં સન્ધાયેતં વુત્તં. યસ્સ સભાગવિસભાગતા અત્થિ, તસ્સેવ વિસભાગે ઉતુઇરિયાપથે વજ્જેત્વા સભાગે સેવન્તસ્સ ઉપ્પજ્જતિ. મજ્ઝત્તપયોગો વુચ્ચતિ અત્તનો ચ પરસ્સ ચ કમ્મસ્સકતપચ્ચવેક્ખણા. ઇમિના મજ્ઝત્તપયોગેન ઉપ્પજ્જતિ. યો લેડ્ડુદણ્ડાદીહિ પરં વિહેઠયમાનો વિચરતિ, એવરૂપં સારદ્ધકાયં પુગ્ગલં પરિવજ્જેન્તસ્સાપિ, સંયતપાદપાણિં પસ્સદ્ધકાયં પુગ્ગલં સેવન્તસ્સાપિ, ઠાનનિસજ્જાદીસુ પસ્સદ્ધિઉપ્પાદનત્થાય નિન્નપોણપબ્ભારચિત્તસ્સાપિ ઉપ્પજ્જતિ. તસ્મા આદિકમ્મિકો કુલપુત્તો ઇમેહિ સત્તહિ કારણેહિ પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં સમુટ્ઠાપેત્વા તદેવ ધુરં કત્વા અભિનિવેસં પટ્ઠપેત્વા અનુક્કમેન અરહત્તં ગણ્હાતિ. સો યાવ અરહત્તમગ્ગા પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતિ નામ, ફલે પત્તે ભાવિતો નામ હોતિ.
Paṇītañhi siniddhaṃ sappāyabhojanaṃ bhuñjantassāpi, sītuṇhesu ca utūsu ṭhānādīsu ca iriyāpathesu sappāyautuñca iriyāpathañca sevantassāpi passaddhi uppajjati. Yo pana mahāpurisajātiko sabbautuiriyāpathakkhamo hoti, na taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Yassa sabhāgavisabhāgatā atthi, tasseva visabhāge utuiriyāpathe vajjetvā sabhāge sevantassa uppajjati. Majjhattapayogo vuccati attano ca parassa ca kammassakatapaccavekkhaṇā. Iminā majjhattapayogena uppajjati. Yo leḍḍudaṇḍādīhi paraṃ viheṭhayamāno vicarati, evarūpaṃ sāraddhakāyaṃ puggalaṃ parivajjentassāpi, saṃyatapādapāṇiṃ passaddhakāyaṃ puggalaṃ sevantassāpi, ṭhānanisajjādīsu passaddhiuppādanatthāya ninnapoṇapabbhāracittassāpi uppajjati. Tasmā ādikammiko kulaputto imehi sattahi kāraṇehi passaddhisambojjhaṅgaṃ samuṭṭhāpetvā tadeva dhuraṃ katvā abhinivesaṃ paṭṭhapetvā anukkamena arahattaṃ gaṇhāti. So yāva arahattamaggā passaddhisambojjhaṅgaṃ bhāveti nāma, phale patte bhāvito nāma hoti.
એકાદસ ધમ્મા સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય સંવત્તન્તિ – વત્થુવિસદકિરિયતા, ઇન્દ્રિયસમત્તપટિપાદનતા, નિમિત્તકુસલતા, સમયે ચિત્તસ્સ પગ્ગણ્હનતા, સમયે ચિત્તસ્સ નિગ્ગણ્હનતા, સમયે સમ્પહંસનતા, સમયે અજ્ઝુપેક્ખનતા, અસમાહિતપુગ્ગલપરિવજ્જનતા, સમાહિતપુગ્ગલસેવનતા, ઝાનવિમોક્ખપચ્ચવેક્ખણતા, તદધિમુત્તતાતિ. તત્થ વત્થુવિસદકિરિયતા ચ ઇન્દ્રિયસમત્તપટિપાદનતા ચ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા.
Ekādasa dhammā samādhisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti – vatthuvisadakiriyatā, indriyasamattapaṭipādanatā, nimittakusalatā, samaye cittassa paggaṇhanatā, samaye cittassa niggaṇhanatā, samaye sampahaṃsanatā, samaye ajjhupekkhanatā, asamāhitapuggalaparivajjanatā, samāhitapuggalasevanatā, jhānavimokkhapaccavekkhaṇatā, tadadhimuttatāti. Tattha vatthuvisadakiriyatā ca indriyasamattapaṭipādanatā ca vuttanayeneva veditabbā.
નિમિત્તકુસલતા નામ કસિણનિમિત્તસ્સ ઉગ્ગહકુસલતા. સમયે ચિત્તસ્સ પગ્ગણ્હનતાતિ યસ્મિં સમયે અતિસિથિલવીરિયતાદીહિ લીનં ચિત્તં હોતિ, તસ્મિં સમયે ધમ્મવિચયવીરિયપીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસમુટ્ઠાપનેન તસ્સ પગ્ગણ્હનં. સમયે ચિત્તસ્સ નિગ્ગણ્હનતાતિ યસ્મિં સમયે અચ્ચારદ્ધવીરિયતાદીહિ ઉદ્ધતં ચિત્તં હોતિ, તસ્મિં સમયે પસ્સદ્ધિસમાધિઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગસમુટ્ઠાપનેન તસ્સ નિગ્ગણ્હનં. સમયે સમ્પહંસનતાતિ યસ્મિં સમયે ચિત્તં પઞ્ઞાપયોગમન્દતાય વા ઉપસમસુખાનધિગમેન વા નિરસ્સાદં હોતિ, તસ્મિં સમયે અટ્ઠસંવેગવત્થુપચ્ચવેક્ખણેન સંવેજેતિ. અટ્ઠ સંવેગવત્થૂનિ નામ – જાતિજરાબ્યાધિમરણાનિ ચત્તારિ, અપાયદુક્ખં પઞ્ચમં, અતીતે વટ્ટમૂલકં દુક્ખં, અનાગતે વટ્ટમૂલકં દુક્ખં, પચ્ચુપ્પન્ને આહારપરિયેટ્ઠિમૂલકં દુક્ખન્તિ. રતનત્તયગુણાનુસ્સરણેન ચ પસાદં જનેતિ. અયં વુચ્ચતિ ‘‘સમયે સમ્પહંસનતા’’તિ.
Nimittakusalatā nāma kasiṇanimittassa uggahakusalatā. Samaye cittassa paggaṇhanatāti yasmiṃ samaye atisithilavīriyatādīhi līnaṃ cittaṃ hoti, tasmiṃ samaye dhammavicayavīriyapītisambojjhaṅgasamuṭṭhāpanena tassa paggaṇhanaṃ. Samaye cittassa niggaṇhanatāti yasmiṃ samaye accāraddhavīriyatādīhi uddhataṃ cittaṃ hoti, tasmiṃ samaye passaddhisamādhiupekkhāsambojjhaṅgasamuṭṭhāpanena tassa niggaṇhanaṃ. Samaye sampahaṃsanatāti yasmiṃ samaye cittaṃ paññāpayogamandatāya vā upasamasukhānadhigamena vā nirassādaṃ hoti, tasmiṃ samaye aṭṭhasaṃvegavatthupaccavekkhaṇena saṃvejeti. Aṭṭha saṃvegavatthūni nāma – jātijarābyādhimaraṇāni cattāri, apāyadukkhaṃ pañcamaṃ, atīte vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, anāgate vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, paccuppanne āhārapariyeṭṭhimūlakaṃ dukkhanti. Ratanattayaguṇānussaraṇena ca pasādaṃ janeti. Ayaṃ vuccati ‘‘samaye sampahaṃsanatā’’ti.
સમયે અજ્ઝુપેક્ખનતા નામ યસ્મિં સમયે સમ્માપટિપત્તિં આગમ્મ અલીનં અનુદ્ધતં અનિરસ્સાદં આરમ્મણે સમપ્પવત્તં સમથવીથિપટિપન્નં ચિત્તં હોતિ, તદાસ્સ પગ્ગહનિગ્ગહસમ્પહંસનેસુ ન બ્યાપારં આપજ્જતિ સારથિ વિય સમપ્પવત્તેસુ અસ્સેસુ. અયં વુચ્ચતિ ‘‘સમયે અજ્ઝુપેક્ખનતા’’તિ. અસમાહિતપુગ્ગલપરિવજ્જનતા નામ ઉપચારં વા અપ્પનં વા અપ્પત્તાનં વિક્ખિત્તચિત્તાનં પુગ્ગલાનં આરકા પરિવજ્જનં. સમાહિતપુગ્ગલસેવનતા નામ ઉપચારેન વા અપ્પનાય વા સમાહિતચિત્તાનં સેવના ભજના પયિરુપાસના. તદધિમુત્તતા નામ ઠાનનિસજ્જાદીસુ સમાધિઉપ્પાદનત્થંયેવ નિન્નપોણપબ્ભારચિત્તતા. એવઞ્હિ પટિપજ્જતો એસ ઉપ્પજ્જતિ. તસ્મા આદિકમ્મિકો કુલપુત્તો ઇમેહિ એકાદસહિ કારણેહિ સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં સમુટ્ઠાપેત્વા તદેવ ધુરં કત્વા અભિનિવેસં પટ્ઠપેત્વા અનુક્કમેન અરહત્તં ગણ્હાતિ. સો યાવ અરહત્તમગ્ગા સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતિ નામ, ફલે પત્તે ભાવિતો નામ હોતિ.
Samaye ajjhupekkhanatā nāma yasmiṃ samaye sammāpaṭipattiṃ āgamma alīnaṃ anuddhataṃ anirassādaṃ ārammaṇe samappavattaṃ samathavīthipaṭipannaṃ cittaṃ hoti, tadāssa paggahaniggahasampahaṃsanesu na byāpāraṃ āpajjati sārathi viya samappavattesu assesu. Ayaṃ vuccati ‘‘samaye ajjhupekkhanatā’’ti. Asamāhitapuggalaparivajjanatā nāma upacāraṃ vā appanaṃ vā appattānaṃ vikkhittacittānaṃ puggalānaṃ ārakā parivajjanaṃ. Samāhitapuggalasevanatā nāma upacārena vā appanāya vā samāhitacittānaṃ sevanā bhajanā payirupāsanā. Tadadhimuttatā nāma ṭhānanisajjādīsu samādhiuppādanatthaṃyeva ninnapoṇapabbhāracittatā. Evañhi paṭipajjato esa uppajjati. Tasmā ādikammiko kulaputto imehi ekādasahi kāraṇehi samādhisambojjhaṅgaṃ samuṭṭhāpetvā tadeva dhuraṃ katvā abhinivesaṃ paṭṭhapetvā anukkamena arahattaṃ gaṇhāti. So yāva arahattamaggā samādhisambojjhaṅgaṃ bhāveti nāma, phale patte bhāvito nāma hoti.
પઞ્ચ ધમ્મા ઉપેખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય સંવત્તન્તિ – સત્તમજ્ઝત્તતા, સઙ્ખારમજ્ઝત્તતા, સત્તસઙ્ખારકેલાયનપુગ્ગલપરિવજ્જનતા, સત્તસઙ્ખારમજ્ઝત્તપુગ્ગલસેવનતા તદધિમુત્તતાતિ. તત્થ દ્વીહાકારેહિ સત્તમજ્ઝત્તતં સમુટ્ઠાપેતિ ‘‘ત્વં અત્તનો કમ્મેન આગન્ત્વા અત્તનોવ કમ્મેન ગમિસ્સસિ, એસોપિ અત્તનો કમ્મેન આગન્ત્વા અત્તનોવ કમ્મેન ગમિસ્સતિ, ત્વં કં કેલાયસી’’તિ એવં કમ્મસ્સકતપચ્ચવેક્ખણેન ચ, ‘‘પરમત્થતો સત્તોયેવ નત્થિ, સો ત્વં કં કેલાયસી’’તિ એવં નિસ્સત્તપચ્ચવેક્ખણેન ચાતિ. દ્વીહેવાકારેહિ સઙ્ખારમજ્ઝત્તતં સમુટ્ઠાપેતિ ‘‘ઇદં ચીવરં અનુપુબ્બેન વણ્ણવિકારઞ્ચેવ જિણ્ણભાવઞ્ચ ઉપગન્ત્વા પાદપુઞ્છનચોળકં હુત્વા યટ્ઠિકોટિયા છડ્ડનીયં ભવિસ્સતિ, સચે પનસ્સ સામિકો ભવેય્ય, નાસ્સ એવં વિનસ્સિતું દદેય્યા’’તિ એવં અસ્સામિકભાવપચ્ચવેક્ખણેન ચ, ‘‘અનદ્ધનિયં ઇદં તાવકાલિક’’ન્તિ એવં તાવકાલિકભાવપચ્ચવેક્ખણેન ચાતિ. યથા ચ ચીવરે, એવં પત્તાદીસુપિ યોજના કાતબ્બા.
Pañca dhammā upekhāsambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti – sattamajjhattatā, saṅkhāramajjhattatā, sattasaṅkhārakelāyanapuggalaparivajjanatā, sattasaṅkhāramajjhattapuggalasevanatā tadadhimuttatāti. Tattha dvīhākārehi sattamajjhattataṃ samuṭṭhāpeti ‘‘tvaṃ attano kammena āgantvā attanova kammena gamissasi, esopi attano kammena āgantvā attanova kammena gamissati, tvaṃ kaṃ kelāyasī’’ti evaṃ kammassakatapaccavekkhaṇena ca, ‘‘paramatthato sattoyeva natthi, so tvaṃ kaṃ kelāyasī’’ti evaṃ nissattapaccavekkhaṇena cāti. Dvīhevākārehi saṅkhāramajjhattataṃ samuṭṭhāpeti ‘‘idaṃ cīvaraṃ anupubbena vaṇṇavikārañceva jiṇṇabhāvañca upagantvā pādapuñchanacoḷakaṃ hutvā yaṭṭhikoṭiyā chaḍḍanīyaṃ bhavissati, sace panassa sāmiko bhaveyya, nāssa evaṃ vinassituṃ dadeyyā’’ti evaṃ assāmikabhāvapaccavekkhaṇena ca, ‘‘anaddhaniyaṃ idaṃ tāvakālika’’nti evaṃ tāvakālikabhāvapaccavekkhaṇena cāti. Yathā ca cīvare, evaṃ pattādīsupi yojanā kātabbā.
સત્તસઙ્ખારકેલાયનપુગ્ગલપરિવજ્જનતાતિ એત્થ યો પુગ્ગલો ગિહી વા અત્તનો પુત્તધીતાદિકે, પબ્બજિતો વા અત્તનો અન્તેવાસિકસમાનુપજ્ઝાયકાદિકે મમાયતિ, સહત્થેનેવ નેસં કેસચ્છેદનસૂચિકમ્મચીવરધોવનરજનપત્તપચનાદીનિ કરોતિ, મુહુત્તમ્પિ અપસ્સન્તો ‘‘અસુકો સામણેરો કુહિં, અસુકો દહરો કુહિ’’ન્તિ ભન્તમિગો વિય ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેતિ, અઞ્ઞેન કેસચ્છેદનાદીનં અત્થાય ‘‘મુહુત્તં તાવ અસુકં પેસેથા’’તિ યાચિયમાનોપિ ‘‘અમ્હેપિ તં અત્તનો કમ્મં ન કારેમ, તુમ્હે નં ગહેત્વા કિલમિસ્સથા’’તિ ન દેતિ, અયં સત્તકેલાયનો નામ. યો પન ચીવરપત્તથાલકકત્તરયટ્ઠિઆદીનિ મમાયતિ, અઞ્ઞસ્સ હત્થેન પરામસિતુમ્પિ ન દેતિ, તાવકાલિકં યાચિતો ‘‘મયમ્પિ ઇમં ધનાયન્તા ન પરિભુઞ્જામ, તુમ્હાકં કિં દસ્સામા’’તિ વદતિ, અયં સઙ્ખારકેલાયનો નામ.
Sattasaṅkhārakelāyanapuggalaparivajjanatāti ettha yo puggalo gihī vā attano puttadhītādike, pabbajito vā attano antevāsikasamānupajjhāyakādike mamāyati, sahattheneva nesaṃ kesacchedanasūcikammacīvaradhovanarajanapattapacanādīni karoti, muhuttampi apassanto ‘‘asuko sāmaṇero kuhiṃ, asuko daharo kuhi’’nti bhantamigo viya ito cito ca oloketi, aññena kesacchedanādīnaṃ atthāya ‘‘muhuttaṃ tāva asukaṃ pesethā’’ti yāciyamānopi ‘‘amhepi taṃ attano kammaṃ na kārema, tumhe naṃ gahetvā kilamissathā’’ti na deti, ayaṃ sattakelāyano nāma. Yo pana cīvarapattathālakakattarayaṭṭhiādīni mamāyati, aññassa hatthena parāmasitumpi na deti, tāvakālikaṃ yācito ‘‘mayampi imaṃ dhanāyantā na paribhuñjāma, tumhākaṃ kiṃ dassāmā’’ti vadati, ayaṃ saṅkhārakelāyano nāma.
યો પન તેસુ દ્વીસુપિ વત્થૂસુ મજ્ઝત્તો ઉદાસિનો, અયં સત્તસઙ્ખારમજ્ઝત્તો નામ. ઇતિ અયં ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગો એવરૂપં સત્તસઙ્ખારકેલાયનપુગ્ગલં આરકા પરિવજ્જેન્તસ્સાપિ, સત્તસઙ્ખારમજ્ઝત્તપુગ્ગલં સેવન્તસ્સાપિ, ઠાનનિસજ્જાદીસુ તદુપ્પાદનત્થં નિન્નપોણપબ્ભારચિત્તસ્સાપિ ઉપ્પજ્જતિ. તસ્મા આદિકમ્મિકો કુલપુત્તો ઇમેહિ પઞ્ચહિ કારણેહિ ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગં સમુટ્ઠાપેત્વા તદેવ ધુરં કત્વા અભિનિવેસં પટ્ઠપેત્વા અનુક્કમેન અરહત્તં ગણ્હાતિ. સો યાવ અરહત્તમગ્ગા ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતિ નામ, ફલે પત્તે ભાવિતો નામ હોતિ. ઇતિ ઇમેપિ સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકાવ કથિતા.
Yo pana tesu dvīsupi vatthūsu majjhatto udāsino, ayaṃ sattasaṅkhāramajjhatto nāma. Iti ayaṃ upekkhāsambojjhaṅgo evarūpaṃ sattasaṅkhārakelāyanapuggalaṃ ārakā parivajjentassāpi, sattasaṅkhāramajjhattapuggalaṃ sevantassāpi, ṭhānanisajjādīsu taduppādanatthaṃ ninnapoṇapabbhāracittassāpi uppajjati. Tasmā ādikammiko kulaputto imehi pañcahi kāraṇehi upekkhāsambojjhaṅgaṃ samuṭṭhāpetvā tadeva dhuraṃ katvā abhinivesaṃ paṭṭhapetvā anukkamena arahattaṃ gaṇhāti. So yāva arahattamaggā upekkhāsambojjhaṅgaṃ bhāveti nāma, phale patte bhāvito nāma hoti. Iti imepi satta bojjhaṅgā lokiyalokuttaramissakāva kathitā.
૪૧૯. સમ્માદિટ્ઠિં ભાવેતીતિ અટ્ઠઙ્ગિકસ્સ મગ્ગસ્સ આદિભૂતં સમ્માદિટ્ઠિં બ્રૂહેતિ વડ્ઢેતિ. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. એત્થ પન સમ્માદસ્સનલક્ખણા સમ્માદિટ્ઠિ. સમ્માઅભિનિરોપનલક્ખણો સમ્માસઙ્કપ્પો. સમ્માપરિગ્ગાહલક્ખણા સમ્માવાચા. સમ્માસમુટ્ઠાપનલક્ખણો સમ્માકમ્મન્તો. સમ્માવોદાપનલક્ખણો સમ્માઆજીવો. સમ્માપગ્ગહલક્ખણો સમ્માવાયામો. સમ્માઉપટ્ઠાનલક્ખણા સમ્માસતિ. સમ્માસમાધાનલક્ખણો સમ્માસમાધિ.
419.Sammādiṭṭhiṃ bhāvetīti aṭṭhaṅgikassa maggassa ādibhūtaṃ sammādiṭṭhiṃ brūheti vaḍḍheti. Sesapadesupi eseva nayo. Ettha pana sammādassanalakkhaṇā sammādiṭṭhi. Sammāabhiniropanalakkhaṇo sammāsaṅkappo. Sammāpariggāhalakkhaṇā sammāvācā. Sammāsamuṭṭhāpanalakkhaṇo sammākammanto. Sammāvodāpanalakkhaṇo sammāājīvo. Sammāpaggahalakkhaṇo sammāvāyāmo. Sammāupaṭṭhānalakkhaṇā sammāsati. Sammāsamādhānalakkhaṇo sammāsamādhi.
તેસુ એકેકસ્સ તીણિ તીણિ કિચ્ચાનિ હોન્તિ. સેય્યથિદં, સમ્માદિટ્ઠિ તાવ અઞ્ઞેહિપિ અત્તનો પચ્ચનીકકિલેસેહિ સદ્ધિં મિચ્છાદિટ્ઠિં પજહતિ, નિરોધં આરમ્મણં કરોતિ, સમ્પયુત્તધમ્મે ચ પસ્સતિ તપ્પટિચ્છાદકમોહવિધમનવસેન અસમ્મોહતો. સમ્માસઙ્કપ્પાદયોપિ તથેવ મિચ્છાસઙ્કપ્પાદીનિ ચ પજહન્તિ, નિરોધઞ્ચ આરમ્મણં કરોન્તિ. વિસેસતો પનેત્થ સમ્માસઙ્કપ્પો સહજાતધમ્મે સમ્મા અભિનિરોપેતિ, સમ્માવાચા સમ્મા પરિગ્ગણ્હાતિ, સમ્માકમ્મન્તો સમ્મા સમુટ્ઠાપેતિ, સમ્માઆજીવો સમ્મા વોદાપેતિ, સમ્માવાયામો સમ્મા પગ્ગણ્હાતિ, સમ્માસતિ સમ્મા ઉપટ્ઠાતિ, સમ્માસમાધિ સમ્મા પદહતિ.
Tesu ekekassa tīṇi tīṇi kiccāni honti. Seyyathidaṃ, sammādiṭṭhi tāva aññehipi attano paccanīkakilesehi saddhiṃ micchādiṭṭhiṃ pajahati, nirodhaṃ ārammaṇaṃ karoti, sampayuttadhamme ca passati tappaṭicchādakamohavidhamanavasena asammohato. Sammāsaṅkappādayopi tatheva micchāsaṅkappādīni ca pajahanti, nirodhañca ārammaṇaṃ karonti. Visesato panettha sammāsaṅkappo sahajātadhamme sammā abhiniropeti, sammāvācā sammā pariggaṇhāti, sammākammanto sammā samuṭṭhāpeti, sammāājīvo sammā vodāpeti, sammāvāyāmo sammā paggaṇhāti, sammāsati sammā upaṭṭhāti, sammāsamādhi sammā padahati.
અપિ ચેસા સમ્માદિટ્ઠિ નામ પુબ્બભાગે નાનાક્ખણા નાનારમ્મણા હોતિ, મગ્ગકાલે એકક્ખણા એકારમ્મણા. કિચ્ચતો પન દુક્ખે ઞાણન્તિઆદીનિ ચત્તારિ નામાનિ લભતિ. સમ્માસઙ્કપ્પાદયોપિ પુબ્બભાગે નાનક્ખણા નાનારમ્મણા હોન્તિ, મગ્ગકાલે એકક્ખણા એકારમ્મણા. તેસુ સમ્માસઙ્કપ્પો કિચ્ચતો નેક્ખમ્મસઙ્કપ્પો અવિહિંસાસઙ્કપ્પો અબ્યાપાદસઙ્કપ્પોતિ તીણિ નામાનિ લભતિ. સમ્માવાચાદયો તયો પુબ્બભાગે વિરતિયોપિ હોન્તિ ચેતનાયોપિ, મગ્ગક્ખણે પન વિરતિયોવ. સમ્માવાયામો સમ્માસતીતિ ઇદમ્પિ દ્વયં કિચ્ચતો સમ્મપ્પધાનસતિપટ્ઠાનવસેન ચત્તારિ નામાનિ લભતિ. સમ્માસમાધિ પન પુબ્બભાગેપિ મગ્ગક્ખણેપિ સમ્માસમાધિયેવ.
Api cesā sammādiṭṭhi nāma pubbabhāge nānākkhaṇā nānārammaṇā hoti, maggakāle ekakkhaṇā ekārammaṇā. Kiccato pana dukkhe ñāṇantiādīni cattāri nāmāni labhati. Sammāsaṅkappādayopi pubbabhāge nānakkhaṇā nānārammaṇā honti, maggakāle ekakkhaṇā ekārammaṇā. Tesu sammāsaṅkappo kiccato nekkhammasaṅkappo avihiṃsāsaṅkappo abyāpādasaṅkappoti tīṇi nāmāni labhati. Sammāvācādayo tayo pubbabhāge viratiyopi honti cetanāyopi, maggakkhaṇe pana viratiyova. Sammāvāyāmo sammāsatīti idampi dvayaṃ kiccato sammappadhānasatipaṭṭhānavasena cattāri nāmāni labhati. Sammāsamādhi pana pubbabhāgepi maggakkhaṇepi sammāsamādhiyeva.
ઇતિ ઇમેસુ અટ્ઠસુ ધમ્મેસુ ભગવતા નિબ્બાનાધિગમાય પટિપન્નસ્સ યોગિનો બહુકારત્તા પઠમં સમ્માદિટ્ઠિ દેસિતા. અયઞ્હિ ‘‘પઞ્ઞાપજ્જોતો પઞ્ઞાસત્થ’’ન્તિ (ધ॰ સ॰ ૧૬, ૨૦, ૨૯, ૩૪) ચ વુત્તા. તસ્મા એતાય પુબ્બભાગે વિપસ્સનાઞાણસઙ્ખાતાય સમ્માદિટ્ઠિયા અવિજ્જન્ધકારં વિધમિત્વા કિલેસચોરે ઘાતેન્તો ખેમેન યોગાવચરો નિબ્બાનં પાપુણાતિ. તેન વુત્તં – ‘‘નિબ્બાનાધિગમાય પટિપન્નસ્સ યોગિનો બહુકારત્તા પઠમં સમ્માદિટ્ઠિ દેસિતા’’તિ.
Iti imesu aṭṭhasu dhammesu bhagavatā nibbānādhigamāya paṭipannassa yogino bahukārattā paṭhamaṃ sammādiṭṭhi desitā. Ayañhi ‘‘paññāpajjoto paññāsattha’’nti (dha. sa. 16, 20, 29, 34) ca vuttā. Tasmā etāya pubbabhāge vipassanāñāṇasaṅkhātāya sammādiṭṭhiyā avijjandhakāraṃ vidhamitvā kilesacore ghātento khemena yogāvacaro nibbānaṃ pāpuṇāti. Tena vuttaṃ – ‘‘nibbānādhigamāya paṭipannassa yogino bahukārattā paṭhamaṃ sammādiṭṭhi desitā’’ti.
સમ્માસઙ્કપ્પો પન તસ્સા બહુકારો, તસ્મા તદનન્તરં વુત્તો. યથા હિ હેરઞ્ઞિકો હત્થેન પરિવત્તેત્વા પરિવત્તેત્વા ચક્ખુના કહાપણં ઓલોકેન્તો ‘અયં કૂટો, અયં છેકો’’તિ જાનાતિ , એવં યોગાવચરોપિ પુબ્બભાગે વિતક્કેન વિતક્કેત્વા વિતક્કેત્વા વિપસ્સનાપઞ્ઞાય ઓલોકયમાનો ‘‘ઇમે ધમ્મા કામાવચરા, ઇમે ધમ્મા રૂપાવચરાદયો’’તિ જાનાતિ. યથા વા પન પુરિસેન કોટિયં ગહેત્વા પરિવત્તેત્વા પરિવત્તેત્વા દિન્નં મહારુક્ખં તચ્છકો વાસિયા તચ્છેત્વા કમ્મે ઉપનેતિ, એવં વિતક્કેન વિતક્કેત્વા વિતક્કેત્વા દિન્નધમ્મે યોગાવચરો પઞ્ઞાય ‘‘ઇમે ધમ્મા કામાવચરા, ઇમે ધમ્મા રૂપાવચરા’’તિઆદિના નયેન પરિચ્છિન્દિત્વા કમ્મે ઉપનેતિ. તેન વુત્તં – ‘‘સમ્માસઙ્કપ્પો પન તસ્સા બહુકારો, તસ્મા તદનન્તરં વુત્તો’’તિ.
Sammāsaṅkappo pana tassā bahukāro, tasmā tadanantaraṃ vutto. Yathā hi heraññiko hatthena parivattetvā parivattetvā cakkhunā kahāpaṇaṃ olokento ‘ayaṃ kūṭo, ayaṃ cheko’’ti jānāti , evaṃ yogāvacaropi pubbabhāge vitakkena vitakketvā vitakketvā vipassanāpaññāya olokayamāno ‘‘ime dhammā kāmāvacarā, ime dhammā rūpāvacarādayo’’ti jānāti. Yathā vā pana purisena koṭiyaṃ gahetvā parivattetvā parivattetvā dinnaṃ mahārukkhaṃ tacchako vāsiyā tacchetvā kamme upaneti, evaṃ vitakkena vitakketvā vitakketvā dinnadhamme yogāvacaro paññāya ‘‘ime dhammā kāmāvacarā, ime dhammā rūpāvacarā’’tiādinā nayena paricchinditvā kamme upaneti. Tena vuttaṃ – ‘‘sammāsaṅkappo pana tassā bahukāro, tasmā tadanantaraṃ vutto’’ti.
સ્વાયં યથા સમ્માદિટ્ઠિયા, એવં સમ્માવાચાયપિ ઉપકારકો. યથાહ – ‘‘પુબ્બે ખો, ગહપતિ, વિતક્કેત્વા વિચારેત્વા પચ્છા વાચં ભિન્દતી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૪૬૩). તસ્મા તદનન્તરં સમ્માવાચા વુત્તા.
Svāyaṃ yathā sammādiṭṭhiyā, evaṃ sammāvācāyapi upakārako. Yathāha – ‘‘pubbe kho, gahapati, vitakketvā vicāretvā pacchā vācaṃ bhindatī’’ti (ma. ni. 1.463). Tasmā tadanantaraṃ sammāvācā vuttā.
યસ્મા પન ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કરિસ્સામાતિ પઠમં વાચાય સંવિદહિત્વા લોકે કમ્મન્તે પયોજેન્તિ, તસ્મા વાચા કાયકમ્મસ્સ ઉપકારિકાતિ સમ્માવાચાય અનન્તરં સમ્માકમ્મન્તો વુત્તો.
Yasmā pana idañcidañca karissāmāti paṭhamaṃ vācāya saṃvidahitvā loke kammante payojenti, tasmā vācā kāyakammassa upakārikāti sammāvācāya anantaraṃ sammākammanto vutto.
ચતુબ્બિધં પન વચીદુચ્ચરિતં, તિવિધં કાયદુચ્ચરિતં પહાય ઉભયસુચરિતં પૂરેન્તસ્સેવ યસ્મા આજીવટ્ઠમકસીલં પૂરેતિ, ન ઇતરસ્સ. તસ્મા તદુભયાનન્તરં સમ્માઆજીવો વુત્તો.
Catubbidhaṃ pana vacīduccaritaṃ, tividhaṃ kāyaduccaritaṃ pahāya ubhayasucaritaṃ pūrentasseva yasmā ājīvaṭṭhamakasīlaṃ pūreti, na itarassa. Tasmā tadubhayānantaraṃ sammāājīvo vutto.
એવં સુદ્ધાજીવેન ‘‘પરિસુદ્ધો મે આજીવો’’તિ એત્તાવતા પરિતોસં કત્વા સુત્તપ્પમત્તેન વિહરિતું ન યુત્તં, અથ ખો સબ્બઇરિયાપથેસુ ઇદં વીરિયમારભિતબ્બન્તિ દસ્સેતું તદનન્તરં સમ્માવાયામો વુત્તો.
Evaṃ suddhājīvena ‘‘parisuddho me ājīvo’’ti ettāvatā paritosaṃ katvā suttappamattena viharituṃ na yuttaṃ, atha kho sabbairiyāpathesu idaṃ vīriyamārabhitabbanti dassetuṃ tadanantaraṃ sammāvāyāmo vutto.
તતો આરદ્ધવીરિયેનાપિ કાયાદીસુ ચતૂસુ વત્થૂસુ સતિ સૂપટ્ઠિતા કાતબ્બાતિ દસ્સનત્થં તદનન્તરં સમ્માસતિ દેસિતા.
Tato āraddhavīriyenāpi kāyādīsu catūsu vatthūsu sati sūpaṭṭhitā kātabbāti dassanatthaṃ tadanantaraṃ sammāsati desitā.
યસ્મા પન એવં સૂપટ્ઠિતા સતિ સમાધિસ્સ ઉપકારાનુપકારાનં ધમ્માનં ગતિયો સમન્વેસિત્વા પહોતિ એકત્તારમ્મણે ચિત્તં સમાધેતું, તસ્મા સમ્માસતિયા અનન્તરં સમ્માસમાધિ દેસિતોતિ વેદિતબ્બો. ઇતિ અયમ્પિ અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકોવ કથિતો.
Yasmā pana evaṃ sūpaṭṭhitā sati samādhissa upakārānupakārānaṃ dhammānaṃ gatiyo samanvesitvā pahoti ekattārammaṇe cittaṃ samādhetuṃ, tasmā sammāsatiyā anantaraṃ sammāsamādhi desitoti veditabbo. Iti ayampi aṭṭhaṅgiko maggo lokiyalokuttaramissakova kathito.
૪૨૭. અજ્ઝત્તં રૂપસઞ્ઞીતિઆદીસુ અજ્ઝત્તરૂપે પરિકમ્મવસેન અજ્ઝત્તં રૂપસઞ્ઞી નામ હોતિ. અજ્ઝત્તઞ્હિ નીલપરિકમ્મં કરોન્તો કેસે વા પિત્તે વા અક્ખિતારકાય વા કરોતિ, પીતપરિકમ્મં કરોન્તો મેદે વા છવિયા વા હત્થપાદતલેસુ વા અક્ખીનં પીતકટ્ઠાને વા કરોતિ, લોહિતપરિકમ્મં કરોન્તો મંસે વા લોહિતે વા જિવ્હાય વા અક્ખીનં રત્તટ્ઠાને વા કરોતિ, ઓદાતપરિકમ્મં કરોન્તો અટ્ઠિમ્હિ વા દન્તે વા નખે વા અક્ખીનં સેતટ્ઠાને વા કરોતિ. તં પન સુનીલં સુપીતં સુલોહિતકં સુઓદાતકં ન હોતિ, અવિસુદ્ધમેવ હોતિ.
427.Ajjhattaṃ rūpasaññītiādīsu ajjhattarūpe parikammavasena ajjhattaṃ rūpasaññī nāma hoti. Ajjhattañhi nīlaparikammaṃ karonto kese vā pitte vā akkhitārakāya vā karoti, pītaparikammaṃ karonto mede vā chaviyā vā hatthapādatalesu vā akkhīnaṃ pītakaṭṭhāne vā karoti, lohitaparikammaṃ karonto maṃse vā lohite vā jivhāya vā akkhīnaṃ rattaṭṭhāne vā karoti, odātaparikammaṃ karonto aṭṭhimhi vā dante vā nakhe vā akkhīnaṃ setaṭṭhāne vā karoti. Taṃ pana sunīlaṃ supītaṃ sulohitakaṃ suodātakaṃ na hoti, avisuddhameva hoti.
એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતીતિ યસ્સેવં પરિકમ્મં અજ્ઝત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ, નિમિત્તં પન બહિદ્ધા. સો એવં અજ્ઝત્તં પરિકમ્મસ્સ બહિદ્ધા ચ અપ્પનાય વસેન ‘‘અજ્ઝત્તં રૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતી’’તિ વુચ્ચતિ. પરિત્તાનીતિ અવડ્ઢિતાનિ. સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાનીતિ સુવણ્ણાનિ વા હોન્તિ દુબ્બણ્ણાનિ વા, પરિત્તવસેનેવ ઇદં અભિભાયતનં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. તાનિ અભિભુય્યાતિ યથા નામ સમ્પન્નગહણિકો કટચ્છુમત્તં ભત્તં લભિત્વા ‘‘કિં એત્થ ભુઞ્જિતબ્બં અત્થી’’તિ સઙ્કડ્ઢિત્વા એકકબલમેવ કરોતિ, એવમેવ ઞાણુત્તરિકો પુગ્ગલો વિસદઞાણો ‘‘કિં એત્થ પરિત્તકે આરમ્મણે સમાપજ્જિતબ્બં અત્થિ, નાયં મમ ભારો’’તિ તાનિ રૂપાનિ અભિભવિત્વા સમાપજ્જતિ, સહ નિમિત્તુપ્પાદેનેવેત્થ અપ્પનં પાપેતીતિ અત્થો. જાનામિ પસ્સામીતિ ઇમિના પનસ્સ આભોગો કથિતો. સો ચ ખો સમાપત્તિતો વુટ્ઠિતસ્સ, ન અન્તોસમાપત્તિયં. એવંસઞ્ઞી હોતીતિ આભોગસઞ્ઞાયપિ ઝાનસઞ્ઞાયપિ એવંસઞ્ઞી હોતિ. અભિભવસઞ્ઞા હિસ્સ અન્તોસમાપત્તિયમ્પિ અત્થિ, આભોગસઞ્ઞા પન સમાપત્તિતો વુટ્ઠિતસ્સેવ.
Ekobahiddhā rūpāni passatīti yassevaṃ parikammaṃ ajjhattaṃ uppannaṃ hoti, nimittaṃ pana bahiddhā. So evaṃ ajjhattaṃ parikammassa bahiddhā ca appanāya vasena ‘‘ajjhattaṃ rūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passatī’’ti vuccati. Parittānīti avaḍḍhitāni. Suvaṇṇadubbaṇṇānīti suvaṇṇāni vā honti dubbaṇṇāni vā, parittavaseneva idaṃ abhibhāyatanaṃ vuttanti veditabbaṃ. Tāni abhibhuyyāti yathā nāma sampannagahaṇiko kaṭacchumattaṃ bhattaṃ labhitvā ‘‘kiṃ ettha bhuñjitabbaṃ atthī’’ti saṅkaḍḍhitvā ekakabalameva karoti, evameva ñāṇuttariko puggalo visadañāṇo ‘‘kiṃ ettha parittake ārammaṇe samāpajjitabbaṃ atthi, nāyaṃ mama bhāro’’ti tāni rūpāni abhibhavitvā samāpajjati, saha nimittuppādenevettha appanaṃ pāpetīti attho. Jānāmipassāmīti iminā panassa ābhogo kathito. So ca kho samāpattito vuṭṭhitassa, na antosamāpattiyaṃ. Evaṃsaññī hotīti ābhogasaññāyapi jhānasaññāyapi evaṃsaññī hoti. Abhibhavasaññā hissa antosamāpattiyampi atthi, ābhogasaññā pana samāpattito vuṭṭhitasseva.
અપ્પમાણાનીતિ વડ્ઢિતપ્પમાણાનિ, મહન્તાનીતિ અત્થો. અભિભુય્યાતિ એત્થ પન યથા મહગ્ઘસો પુરિસો એકં ભત્તવડ્ઢિતકં લભિત્વા ‘‘અઞ્ઞમ્પિ હોતુ, કિં એતં મય્હં કરિસ્સતી’’તિ તં ન મહન્તતો પસ્સતિ, એવમેવ ઞાણુત્તરો પુગ્ગલો વિસદઞાણો ‘‘કિં એત્થ સમાપજ્જિતબ્બં , નયિદં અપ્પમાણં, ન મય્હં ચિત્તેકગ્ગતાકરણે ભારો અત્થી’’તિ તાનિ અભિભવિત્વા સમાપજ્જતિ, સહ નિમિત્તુપ્પાદેનેવેત્થ અપ્પનં પાપેતીતિ અત્થો.
Appamāṇānīti vaḍḍhitappamāṇāni, mahantānīti attho. Abhibhuyyāti ettha pana yathā mahagghaso puriso ekaṃ bhattavaḍḍhitakaṃ labhitvā ‘‘aññampi hotu, kiṃ etaṃ mayhaṃ karissatī’’ti taṃ na mahantato passati, evameva ñāṇuttaro puggalo visadañāṇo ‘‘kiṃ ettha samāpajjitabbaṃ , nayidaṃ appamāṇaṃ, na mayhaṃ cittekaggatākaraṇe bhāro atthī’’ti tāni abhibhavitvā samāpajjati, saha nimittuppādenevettha appanaṃ pāpetīti attho.
અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞીતિ અલાભિતાય વા અનત્થિકતાય વા અજ્ઝત્તરૂપે પરિકમ્મસઞ્ઞાવિરહિતો.
Ajjhattaṃ arūpasaññīti alābhitāya vā anatthikatāya vā ajjhattarūpe parikammasaññāvirahito.
બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતીતિ યસ્સ પરિકમ્મમ્પિ નિમિત્તમ્પિ બહિદ્ધાવ ઉપ્પન્નં, સો એવં બહિદ્ધા પરિકમ્મસ્સ ચેવ અપ્પનાય ચ વસેન ‘‘અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી એકોવ બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતી’’તિ વુચ્ચતિ. સેસમેત્થ ચતુત્થઅભિભાયતને વુત્તનયમેવ. ઇમેસુ પન ચતૂસુ પરિત્તં વિતક્કચરિતવસેન આગતં, અપ્પમાણં મોહચરિતવસેન, સુવણ્ણં દોસચરિતવસેન, દુબ્બણ્ણં રાગચરિતવસેન . એતેસઞ્હિ એતાનિ સપ્પાયાનિ, સા ચ નેસં સપ્પાયતા વિત્થારતો વિસુદ્ધિમગ્ગે ચરિયનિદ્દેસે વુત્તા.
Bahiddhā rūpāni passatīti yassa parikammampi nimittampi bahiddhāva uppannaṃ, so evaṃ bahiddhā parikammassa ceva appanāya ca vasena ‘‘ajjhattaṃ arūpasaññī ekova bahiddhā rūpāni passatī’’ti vuccati. Sesamettha catutthaabhibhāyatane vuttanayameva. Imesu pana catūsu parittaṃ vitakkacaritavasena āgataṃ, appamāṇaṃ mohacaritavasena, suvaṇṇaṃ dosacaritavasena, dubbaṇṇaṃ rāgacaritavasena . Etesañhi etāni sappāyāni, sā ca nesaṃ sappāyatā vitthārato visuddhimagge cariyaniddese vuttā.
પઞ્ચમઅભિભાયતનાદીસુ નીલાનીતિ સબ્બસઙ્ગાહકવસેન વુત્તં. નીલવણ્ણાનીતિ વણ્ણવસેન. નીલનિદસ્સનાનીતિ નિદસ્સનવસેન, અપઞ્ઞાયમાનવિવરાનિ અસમ્ભિન્નવણ્ણાનિ એકનીલાનેવ હુત્વા દિસ્સન્તીતિ વુત્તં હોતિ. નીલનિભાસાનીતિ ઇદં પન ઓભાસવસેન વુત્તં, નીલોભાસાનિ નીલપ્પભાયુત્તાનીતિ અત્થો. એતેન નેસં સુવિસુદ્ધતં દસ્સેતિ. વિસુદ્ધવણ્ણવસેનેવ હિ ઇમાનિ ચત્તારિ અભિભાયતનાનિ વુત્તાનિ. ‘‘નીલકસિણં ગણ્હન્તો નીલસ્મિં નિમિત્તં ગણ્હાતિ પુપ્ફસ્મિં વા વત્થસ્મિં વા વણ્ણધાતુયા વા’’તિઆદિકં પનેત્થ કસિણકરણઞ્ચ પરિકમ્મઞ્ચ અપ્પનાવિધાનઞ્ચ સબ્બં વિસુદ્ધિમગ્ગે વિત્થારતો વુત્તમેવ. ઇમાનિ પન અટ્ઠ અભિભાયતનજ્ઝાનાનિ વટ્ટાનિપિ હોન્તિ વટ્ટપાદકાનિપિ વિપસ્સનાપાદકાનિપિ દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારાનિપિ અભિઞ્ઞાપાદકાનિપિ નિરોધપાદકાનિપિ, લોકિયાનેવ પન ન લોકુત્તરાનીતિ વેદિતબ્બાનિ.
Pañcamaabhibhāyatanādīsu nīlānīti sabbasaṅgāhakavasena vuttaṃ. Nīlavaṇṇānīti vaṇṇavasena. Nīlanidassanānīti nidassanavasena, apaññāyamānavivarāni asambhinnavaṇṇāni ekanīlāneva hutvā dissantīti vuttaṃ hoti. Nīlanibhāsānīti idaṃ pana obhāsavasena vuttaṃ, nīlobhāsāni nīlappabhāyuttānīti attho. Etena nesaṃ suvisuddhataṃ dasseti. Visuddhavaṇṇavaseneva hi imāni cattāri abhibhāyatanāni vuttāni. ‘‘Nīlakasiṇaṃ gaṇhanto nīlasmiṃ nimittaṃ gaṇhāti pupphasmiṃ vā vatthasmiṃ vā vaṇṇadhātuyā vā’’tiādikaṃ panettha kasiṇakaraṇañca parikammañca appanāvidhānañca sabbaṃ visuddhimagge vitthārato vuttameva. Imāni pana aṭṭha abhibhāyatanajjhānāni vaṭṭānipi honti vaṭṭapādakānipi vipassanāpādakānipi diṭṭhadhammasukhavihārānipi abhiññāpādakānipi nirodhapādakānipi, lokiyāneva pana na lokuttarānīti veditabbāni.
૪૩૫. રૂપી રૂપાનિ પસ્સતીતિ એત્થ અજ્ઝત્તં કેસાદીસુ નીલકસિણાદીસુ નીલકસિણાદિવસેન ઉપ્પાદિતં રૂપજ્ઝાનં રૂપં, તં અસ્સ અત્થીતિ રૂપી. બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતીતિ બહિદ્ધાપિ નીલકસિણાદીનિ રૂપાનિ ઝાનચક્ખુના પસ્સતિ. ઇમિના અજ્ઝત્તબહિદ્ધાવત્થુકેસુ કસિણેસુ ઉપ્પાદિતજ્ઝાનસ્સ પુગ્ગલસ્સ ચત્તારિપિ રૂપાવચરજ્ઝાનાનિ દસ્સિતાનિ . અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞીતિ અજ્ઝત્તં ન રૂપસઞ્ઞી, અત્તનો કેસાદીસુ અનુપ્પાદિતરૂપાવચરજ્ઝાનોતિ અત્થો. ઇમિના બહિદ્ધાપરિકમ્મં કત્વા બહિદ્ધાવ ઉપ્પાદિતજ્ઝાનસ્સ પુગ્ગલસ્સ રૂપાવચરજ્ઝાનાનિ દસ્સિતાનિ.
435.Rūpī rūpāni passatīti ettha ajjhattaṃ kesādīsu nīlakasiṇādīsu nīlakasiṇādivasena uppāditaṃ rūpajjhānaṃ rūpaṃ, taṃ assa atthīti rūpī. Bahiddhā rūpāni passatīti bahiddhāpi nīlakasiṇādīni rūpāni jhānacakkhunā passati. Iminā ajjhattabahiddhāvatthukesu kasiṇesu uppāditajjhānassa puggalassa cattāripi rūpāvacarajjhānāni dassitāni . Ajjhattaṃ arūpasaññīti ajjhattaṃ na rūpasaññī, attano kesādīsu anuppāditarūpāvacarajjhānoti attho. Iminā bahiddhāparikammaṃ katvā bahiddhāva uppāditajjhānassa puggalassa rūpāvacarajjhānāni dassitāni.
સુભન્ત્વેવ અધિમુત્તો હોતીતિ ઇમિના સુવિસુદ્ધેસુ નીલાદીસુ વણ્ણકસિણેસુ ઝાનાનિ દસ્સિતાનિ. તત્થ કિઞ્ચાપિ અન્તોઅપ્પનાયં સુભન્તિ આભોગો નત્થિ, યો પન વિસુદ્ધં સુભં કસિણારમ્મણં કત્વા વિહરતિ, સો યસ્મા ‘‘સુભન્તિ અધિમુત્તો હોતી’’તિ વત્તબ્બતં આપજ્જતિ, તસ્મા એવં દેસના કતા. પટિસમ્ભિદામગ્ગે પન ‘‘કથં સુભન્ત્વેવ અધિમુત્તો હોતીતિ વિમોક્ખો – ઇધ ભિક્ખુ મેત્તાસહગતેન ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતિ…પે॰… મેત્તાય ભાવિતત્તા સત્તા અપ્પટિક્કૂલા હોન્તિ. કરુણાસહગતેન…પે॰… મુદિતાસહગતેન…પે॰… ઉપેક્ખાસહગતેન ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતિ…પે॰… ઉપેક્ખાય ભાવિતત્તા સત્તા અપ્પટિક્કૂલા હોન્તિ. એવં સુભન્ત્વેવ અધિમુત્તો હોતીતિ વિમોક્ખો’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૨૧૨) વુત્તં. સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનન્તિઆદીસુ યં વત્તબ્બં, તં સબ્બં વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તમેવ.
Subhantvevaadhimutto hotīti iminā suvisuddhesu nīlādīsu vaṇṇakasiṇesu jhānāni dassitāni. Tattha kiñcāpi antoappanāyaṃ subhanti ābhogo natthi, yo pana visuddhaṃ subhaṃ kasiṇārammaṇaṃ katvā viharati, so yasmā ‘‘subhanti adhimutto hotī’’ti vattabbataṃ āpajjati, tasmā evaṃ desanā katā. Paṭisambhidāmagge pana ‘‘kathaṃ subhantveva adhimutto hotīti vimokkho – idha bhikkhu mettāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharati…pe… mettāya bhāvitattā sattā appaṭikkūlā honti. Karuṇāsahagatena…pe… muditāsahagatena…pe… upekkhāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharati…pe… upekkhāya bhāvitattā sattā appaṭikkūlā honti. Evaṃ subhantveva adhimutto hotīti vimokkho’’ti (paṭi. ma. 1.212) vuttaṃ. Sabbaso rūpasaññānantiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ sabbaṃ visuddhimagge vuttameva.
૪૪૩. પથવિકસિણં ભાવેતીતિ એત્થ પન સકલટ્ઠેન કસિણં, પથવિ એવ કસિણં પથવિકસિણં. પરિકમ્મપથવિયાપિ ઉગ્ગહનિમિત્તસ્સાપિ પટિભાગનિમિત્તસ્સાપિ તં નિમિત્તં આરમ્મણં કત્વા ઉપ્પન્નજ્ઝાનસ્સાપિ એતં અધિવચનં. ઇધ પન પથવિકસિણારમ્મણં ઝાનં અધિપ્પેતં. તં હેસ ભાવેતિ. આપોકસિણાદીસુપિ એસેવ નયો.
443.Pathavikasiṇaṃ bhāvetīti ettha pana sakalaṭṭhena kasiṇaṃ, pathavi eva kasiṇaṃ pathavikasiṇaṃ. Parikammapathaviyāpi uggahanimittassāpi paṭibhāganimittassāpi taṃ nimittaṃ ārammaṇaṃ katvā uppannajjhānassāpi etaṃ adhivacanaṃ. Idha pana pathavikasiṇārammaṇaṃ jhānaṃ adhippetaṃ. Taṃ hesa bhāveti. Āpokasiṇādīsupi eseva nayo.
ઇમાનિ પન કસિણાનિ ભાવેન્તેન સીલાનિ સોધેત્વા પરિસુદ્ધસીલે પતિટ્ઠિતેન ય્વાસ્સ દસસુ પલિબોધેસુ પલિબોધો અત્થિ, તં ઉપચ્છિન્દિત્વા કમ્મટ્ઠાનદાયકં કલ્યાણમિત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા અત્તનો ચરિયાનુકૂલવસેન યં યસ્સ સપ્પાયં, તં તેન ગહેત્વા કસિણભાવનાય અનનુરૂપં વિહારં પહાય અનુરૂપે વિહરન્તેન ખુદ્દકપલિબોધુપચ્છેદં કત્વા સબ્બં ભાવનાવિધાનં અપરિહાપેન્તેન ભાવેતબ્બાનિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ॰ ૧.૩૮ આદયો) વુત્તો. કેવલઞ્હિ તત્થ વિઞ્ઞાણકસિણં નાગતં, તં અત્થતો આકાસકસિણે પવત્તવિઞ્ઞાણં. તઞ્ચ ખો આરમ્મણવસેન વુત્તં, ન સમાપત્તિવસેન. તઞ્હિ અનન્તં વિઞ્ઞાણન્તિ આરમ્મણં કત્વા એસ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસમાપત્તિં ભાવેન્તો વિઞ્ઞાણકસિણં ભાવેતીતિ વુચ્ચતિ. ઇમાનિપિ દસ કસિણાનિ વટ્ટાનિપિ હોન્તિ વટ્ટપાદકાનિપિ વિપસ્સનાપાદકાનિપિ દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારત્થાનિપિ અભિઞ્ઞાપાદકાનિપિ નિરોધપાદકાનિપિ, લોકિયાનેવ પન ન લોકુત્તરાનીતિ.
Imāni pana kasiṇāni bhāventena sīlāni sodhetvā parisuddhasīle patiṭṭhitena yvāssa dasasu palibodhesu palibodho atthi, taṃ upacchinditvā kammaṭṭhānadāyakaṃ kalyāṇamittaṃ upasaṅkamitvā attano cariyānukūlavasena yaṃ yassa sappāyaṃ, taṃ tena gahetvā kasiṇabhāvanāya ananurūpaṃ vihāraṃ pahāya anurūpe viharantena khuddakapalibodhupacchedaṃ katvā sabbaṃ bhāvanāvidhānaṃ aparihāpentena bhāvetabbāni. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge (visuddhi. 1.38 ādayo) vutto. Kevalañhi tattha viññāṇakasiṇaṃ nāgataṃ, taṃ atthato ākāsakasiṇe pavattaviññāṇaṃ. Tañca kho ārammaṇavasena vuttaṃ, na samāpattivasena. Tañhi anantaṃ viññāṇanti ārammaṇaṃ katvā esa viññāṇañcāyatanasamāpattiṃ bhāvento viññāṇakasiṇaṃ bhāvetīti vuccati. Imānipi dasa kasiṇāni vaṭṭānipi honti vaṭṭapādakānipi vipassanāpādakānipi diṭṭhadhammasukhavihāratthānipi abhiññāpādakānipi nirodhapādakānipi, lokiyāneva pana na lokuttarānīti.
૪૫૩. અસુભસઞ્ઞં ભાવેતીતિ અસુભસઞ્ઞા વુચ્ચતિ ઉદ્ધુમાતકાદીસુ દસસુ આરમ્મણેસુ ઉપ્પન્ના પઠમજ્ઝાનસહગતા સઞ્ઞા, તં ભાવેતિ બ્રૂહેતિ વડ્ઢેતિ, અનુપ્પન્નં ઉપ્પાદેતિ, ઉપ્પન્નં અનુરક્ખતીતિ અત્થો. દસન્નં પન અસુભાનં ભાવનાનયો સબ્બો વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ॰ ૧.૧૦૨ આદયો) વિત્થારિતોયેવ . મરણસઞ્ઞં ભાવેતીતિ સમ્મુતિમરણં, ખણિકમરણં, સમુચ્છેદમરણન્તિ તિવિધમ્પિ મરણં આરમ્મણં કત્વા ઉપ્પજ્જનકસઞ્ઞં ભાવેતિ, અનુપ્પન્નં ઉપ્પાદેતિ, ઉપ્પન્નં અનુરક્ખતીતિ અત્થો. હેટ્ઠા વુત્તલક્ખણા વા મરણસ્સતિયેવ ઇધ મરણસઞ્ઞાતિ વુત્તા, તં ભાવેતિ ઉપ્પાદેતિ વડ્ઢેતીતિ અત્થો. ભાવનાનયો પનસ્સા વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ॰ ૧.૧૬૭ આદયો) વિત્થારિતોયેવ. આહારે પટિકૂલસઞ્ઞં ભાવેતીતિ અસિતપીતાદિભેદે કબળીકારે આહારે ગમનપટિકૂલાદીનિ નવ પટિકૂલાનિ પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ ઉપ્પજ્જનકસઞ્ઞં ભાવેતિ, ઉપ્પાદેતિ વડ્ઢેતીતિ અત્થો. તસ્સાપિ ભાવનાનયો વિસુદ્ધિમગ્ગે વિત્થારિતોયેવ. સબ્બલોકે અનભિરતિસઞ્ઞં ભાવેતીતિ સબ્બસ્મિમ્પિ તેધાતુકે લોકે અનભિરતિસઞ્ઞં ઉક્કણ્ઠિતસઞ્ઞં ભાવેતીતિ અત્થો. અનિચ્ચસઞ્ઞં ભાવેતીતિ પઞ્ચન્નં ઉપાદાનક્ખન્ધાનં ઉદયબ્બયઞ્ઞથત્તપરિગ્ગાહિકં પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ અનિચ્ચન્તિ ઉપ્પજ્જનકસઞ્ઞં ભાવેતિ. અનિચ્ચે દુક્ખસઞ્ઞં ભાવેતીતિ અનિચ્ચે ખન્ધપઞ્ચકે પટિપીળનસઙ્ખાતદુક્ખલક્ખણપરિગ્ગાહિકં દુક્ખન્તિ ઉપ્પજ્જનકસઞ્ઞં ભાવેતિ. દુક્ખે અનત્તસઞ્ઞં ભાવેતીતિ પટિપીળનટ્ઠેન દુક્ખે ખન્ધપઞ્ચકે અવસવત્તનાકારસઙ્ખાતઅનત્તલક્ખણપરિગ્ગાહિકં અનત્તાતિ ઉપ્પજ્જનકસઞ્ઞં ભાવેતિ. પહાનસઞ્ઞં ભાવેતીતિ પઞ્ચવિધં પહાનં આરમ્મણં કત્વા ઉપ્પજ્જનકસઞ્ઞં ભાવેતિ. વિરાગસઞ્ઞં ભાવેતીતિ પઞ્ચવિધમેવ વિરાગં આરમ્મણં કત્વા ઉપ્પજ્જનકસઞ્ઞં ભાવેતિ. નિરોધસઞ્ઞં ભાવેતીતિ સઙ્ખારનિરોધં આરમ્મણં કત્વા ઉપ્પજ્જનકસઞ્ઞં ભાવેતિ. નિબ્બાનં આરમ્મણં કત્વા ઉપ્પજ્જનકસઞ્ઞન્તિપિ વદન્તિ. એત્થ ચ સબ્બલોકે અનભિરતસઞ્ઞા, અનિચ્ચસઞ્ઞા, અનિચ્ચે દુક્ખસઞ્ઞાતિ ઇમાહિ તીહિ સઞ્ઞાહિ બલવવિપસ્સના કથિતા. પુન અનિચ્ચસઞ્ઞં ભાવેતીતિઆદિકાહિ દસહિ સઞ્ઞાહિ વિપસ્સનાસમારમ્ભોવ કથિતો.
453.Asubhasaññaṃ bhāvetīti asubhasaññā vuccati uddhumātakādīsu dasasu ārammaṇesu uppannā paṭhamajjhānasahagatā saññā, taṃ bhāveti brūheti vaḍḍheti, anuppannaṃ uppādeti, uppannaṃ anurakkhatīti attho. Dasannaṃ pana asubhānaṃ bhāvanānayo sabbo visuddhimagge (visuddhi. 1.102 ādayo) vitthāritoyeva . Maraṇasaññaṃ bhāvetīti sammutimaraṇaṃ, khaṇikamaraṇaṃ, samucchedamaraṇanti tividhampi maraṇaṃ ārammaṇaṃ katvā uppajjanakasaññaṃ bhāveti, anuppannaṃ uppādeti, uppannaṃ anurakkhatīti attho. Heṭṭhā vuttalakkhaṇā vā maraṇassatiyeva idha maraṇasaññāti vuttā, taṃ bhāveti uppādeti vaḍḍhetīti attho. Bhāvanānayo panassā visuddhimagge (visuddhi. 1.167 ādayo) vitthāritoyeva. Āhāre paṭikūlasaññaṃ bhāvetīti asitapītādibhede kabaḷīkāre āhāre gamanapaṭikūlādīni nava paṭikūlāni paccavekkhantassa uppajjanakasaññaṃ bhāveti, uppādeti vaḍḍhetīti attho. Tassāpi bhāvanānayo visuddhimagge vitthāritoyeva. Sabbaloke anabhiratisaññaṃ bhāvetīti sabbasmimpi tedhātuke loke anabhiratisaññaṃ ukkaṇṭhitasaññaṃ bhāvetīti attho. Aniccasaññaṃbhāvetīti pañcannaṃ upādānakkhandhānaṃ udayabbayaññathattapariggāhikaṃ pañcasu khandhesu aniccanti uppajjanakasaññaṃ bhāveti. Anicce dukkhasaññaṃ bhāvetīti anicce khandhapañcake paṭipīḷanasaṅkhātadukkhalakkhaṇapariggāhikaṃ dukkhanti uppajjanakasaññaṃ bhāveti. Dukkhe anattasaññaṃ bhāvetīti paṭipīḷanaṭṭhena dukkhe khandhapañcake avasavattanākārasaṅkhātaanattalakkhaṇapariggāhikaṃ anattāti uppajjanakasaññaṃ bhāveti. Pahānasaññaṃ bhāvetīti pañcavidhaṃ pahānaṃ ārammaṇaṃ katvā uppajjanakasaññaṃ bhāveti. Virāgasaññaṃ bhāvetīti pañcavidhameva virāgaṃ ārammaṇaṃ katvā uppajjanakasaññaṃ bhāveti. Nirodhasaññaṃ bhāvetīti saṅkhāranirodhaṃ ārammaṇaṃ katvā uppajjanakasaññaṃ bhāveti. Nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā uppajjanakasaññantipi vadanti. Ettha ca sabbaloke anabhiratasaññā, aniccasaññā, anicce dukkhasaññāti imāhi tīhi saññāhi balavavipassanā kathitā. Puna aniccasaññaṃ bhāvetītiādikāhi dasahi saññāhi vipassanāsamārambhova kathito.
૪૭૩. બુદ્ધાનુસ્સતિન્તિઆદીનિ વુત્તત્થાનેવ.
473.Buddhānussatintiādīni vuttatthāneva.
૪૮૩. પઠમજ્ઝાનસહગતન્તિ પઠમજ્ઝાનેન સદ્ધિં ગતં પવત્તં, પઠમજ્ઝાનસમ્પયુત્તન્તિ અત્થો. સદ્ધિન્દ્રિયં ભાવેતીતિ પઠમજ્ઝાનસહગતં કત્વા સદ્ધિન્દ્રિયં ભાવેતિ બ્રૂહેતિ વડ્ઢેતિ. એસ નયો સબ્બત્થ.
483.Paṭhamajjhānasahagatanti paṭhamajjhānena saddhiṃ gataṃ pavattaṃ, paṭhamajjhānasampayuttanti attho. Saddhindriyaṃ bhāvetīti paṭhamajjhānasahagataṃ katvā saddhindriyaṃ bhāveti brūheti vaḍḍheti. Esa nayo sabbattha.
અપરઅચ્છરાસઙ્ઘાતવગ્ગવણ્ણના.
Aparaaccharāsaṅghātavaggavaṇṇanā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / અઙ્ગુત્તરનિકાય • Aṅguttaranikāya / ૧૮. અપરઅચ્છરાસઙ્ઘાતવગ્ગો • 18. Aparaaccharāsaṅghātavaggo
ટીકા • Tīkā / સુત્તપિટક (ટીકા) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / અઙ્ગુત્તરનિકાય (ટીકા) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) / ૧૮. અપરઅચ્છરાસઙ્ઘાતવગ્ગવણ્ણના • 18. Aparaaccharāsaṅghātavaggavaṇṇanā