Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ઇતિવુત્તક-અટ્ઠકથા • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
૩. આસવક્ખયસુત્તવણ્ણના
3. Āsavakkhayasuttavaṇṇanā
૧૦૨. તતિયે જાનતોતિ જાનન્તસ્સ. પસ્સતોતિ પસ્સન્તસ્સ. યદિપિ ઇમાનિ દ્વેપિ પદાનિ એકત્થાનિ, બ્યઞ્જનમેવ નાનં, એવં સન્તેપિ ‘‘જાનતો’’તિ ઞાણલક્ખણં ઉપાદાય પુગ્ગલં નિદ્દિસતિ. જાનનલક્ખણઞ્હિ ઞાણં. ‘‘પસ્સતો’’તિ ઞાણપ્પભાવં ઉપાદાય. દસ્સનપ્પભાવઞ્હિ ઉપાદાય ઞાણસમઙ્ગી પુગ્ગલો ચક્ખુમા વિય પુગ્ગલો ચક્ખુના રૂપાનિ, ઞાણેન વિવટે ધમ્મે પસ્સતિ. અથ વા જાનતોતિ અનુબોધઞાણેન જાનતો. પસ્સતોતિ પટિવેધઞાણેન પસ્સતો. પટિલોમતો વા દસ્સનમગ્ગેન પસ્સતો, ભાવનામગ્ગેન જાનતો. કેચિ પન ‘‘ઞાતતીરણપહાનપરિઞ્ઞાહિ જાનતો, સિખાપ્પત્તવિપસ્સનાય પસ્સતો’’તિ વદન્તિ. અથ વા દુક્ખં પરિઞ્ઞાભિસમયેન જાનતો, નિરોધં સચ્છિકિરિયાભિસમયેન પસ્સતો. તદુભયે ચ સતિ પહાનભાવનાભિસમયા સિદ્ધા એવ હોન્તીતિ ચતુસચ્ચાભિસમયો વુત્તો હોતિ. યદા ચેત્થ વિપસ્સનાઞાણં અધિપ્પેતં, તદા ‘‘જાનતો પસ્સતો’’તિ પદાનં હેતુઅત્થદીપનતા દટ્ઠબ્બા. યદા પન મગ્ગઞાણં અધિપ્પેતં, તદા મગ્ગકિચ્ચત્થદીપનતા.
102. Tatiye jānatoti jānantassa. Passatoti passantassa. Yadipi imāni dvepi padāni ekatthāni, byañjanameva nānaṃ, evaṃ santepi ‘‘jānato’’ti ñāṇalakkhaṇaṃ upādāya puggalaṃ niddisati. Jānanalakkhaṇañhi ñāṇaṃ. ‘‘Passato’’ti ñāṇappabhāvaṃ upādāya. Dassanappabhāvañhi upādāya ñāṇasamaṅgī puggalo cakkhumā viya puggalo cakkhunā rūpāni, ñāṇena vivaṭe dhamme passati. Atha vā jānatoti anubodhañāṇena jānato. Passatoti paṭivedhañāṇena passato. Paṭilomato vā dassanamaggena passato, bhāvanāmaggena jānato. Keci pana ‘‘ñātatīraṇapahānapariññāhi jānato, sikhāppattavipassanāya passato’’ti vadanti. Atha vā dukkhaṃ pariññābhisamayena jānato, nirodhaṃ sacchikiriyābhisamayena passato. Tadubhaye ca sati pahānabhāvanābhisamayā siddhā eva hontīti catusaccābhisamayo vutto hoti. Yadā cettha vipassanāñāṇaṃ adhippetaṃ, tadā ‘‘jānato passato’’ti padānaṃ hetuatthadīpanatā daṭṭhabbā. Yadā pana maggañāṇaṃ adhippetaṃ, tadā maggakiccatthadīpanatā.
આસવાનં ખયન્તિ ‘‘જાનતો, અહં ભિક્ખવે, પસ્સતો આસવાનં ખયં વદામી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૧૫; સં॰ નિ॰ ૩.૧૦૧; ૫.૧૦૯૫) એવમાગતે સબ્બાસવસંવરપરિયાયે ‘‘આસવાનં ખયા અનાસવં ચેતોવિમુત્તિ’’ન્તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૪૩૮) ચ સુત્તપદેસુ આસવાનં પહાનં અચ્ચન્તક્ખયો અસમુપ્પાદો ખીણાકારો નત્થિભાવો ‘‘આસવક્ખયો’’તિ વુત્તો. ‘‘આસવાનં ખયા સમણો હોતી’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૪૩૮) ફલં.
Āsavānaṃkhayanti ‘‘jānato, ahaṃ bhikkhave, passato āsavānaṃ khayaṃ vadāmī’’ti (ma. ni. 1.15; saṃ. ni. 3.101; 5.1095) evamāgate sabbāsavasaṃvarapariyāye ‘‘āsavānaṃ khayā anāsavaṃ cetovimutti’’ntiādīsu (ma. ni. 1.438) ca suttapadesu āsavānaṃ pahānaṃ accantakkhayo asamuppādo khīṇākāro natthibhāvo ‘‘āsavakkhayo’’ti vutto. ‘‘Āsavānaṃ khayā samaṇo hotī’’tiādīsu (ma. ni. 1.438) phalaṃ.
‘‘પરવજ્જાનુપસ્સિસ્સ, નિચ્ચં ઉજ્ઝાનસઞ્ઞિનો;
‘‘Paravajjānupassissa, niccaṃ ujjhānasaññino;
આસવા તસ્સ વડ્ઢન્તિ, આરા સો આસવક્ખયા’’તિ. (ધ॰ પ॰ ૨૫૩); –
Āsavā tassa vaḍḍhanti, ārā so āsavakkhayā’’ti. (dha. pa. 253); –
આદીસુ નિબ્બાનં.
Ādīsu nibbānaṃ.
‘‘સેખસ્સ સિક્ખમાનસ્સ, ઉજુમગ્ગાનુસારિનો;
‘‘Sekhassa sikkhamānassa, ujumaggānusārino;
ખયસ્મિં પઠમં ઞાણં, તતો અઞ્ઞા અનન્તરા;
Khayasmiṃ paṭhamaṃ ñāṇaṃ, tato aññā anantarā;
તતો અઞ્ઞાવિમુત્તસ્સ, ઞાણં વે હોતિ તાદિનો’’તિ. (અ॰ નિ॰ ૩.૮૬; ઇતિવુ॰ ૬૨) –
Tato aññāvimuttassa, ñāṇaṃ ve hoti tādino’’ti. (a. ni. 3.86; itivu. 62) –
એવમાગતે ઇન્દ્રિયસુત્તે ઇધ ચ મગ્ગો ‘‘આસવક્ખયો’’તિ વુત્તો. તસ્મા યથાવુત્તનયેન જાનન્તસ્સ પસ્સન્તસ્સ અહં અરિયમગ્ગાધિગમં વદામીતિ વુત્તં હોતિ. નો અજાનતો નો અપસ્સતોતિ યો પન ન જાનાતિ ન પસ્સતિ, તસ્સ નો વદામીતિ અત્થો. એતેન યે અજાનતો અપસ્સતોપિ સંસારસુદ્ધિં વદન્તિ, તે પટિક્ખિપતિ. પુરિમેન વા પદદ્વયેન ઉપાયો વુત્તો, ઇમિના અનુપાયપટિસેધો. સઙ્ખેપેન ચેત્થ ઞાણં આસવક્ખયકરં, સેસં તસ્સ પરિક્ખારોતિ દસ્સેતિ.
Evamāgate indriyasutte idha ca maggo ‘‘āsavakkhayo’’ti vutto. Tasmā yathāvuttanayena jānantassa passantassa ahaṃ ariyamaggādhigamaṃ vadāmīti vuttaṃ hoti. Noajānato no apassatoti yo pana na jānāti na passati, tassa no vadāmīti attho. Etena ye ajānato apassatopi saṃsārasuddhiṃ vadanti, te paṭikkhipati. Purimena vā padadvayena upāyo vutto, iminā anupāyapaṭisedho. Saṅkhepena cettha ñāṇaṃ āsavakkhayakaraṃ, sesaṃ tassa parikkhāroti dasseti.
ઇદાનિ યં જાનતો યં પસ્સતો આસવક્ખયો હોતિ, તં દસ્સેતું ‘‘કિઞ્ચ, ભિક્ખવે, જાનતો’’તિ પુચ્છં આરભિ. તત્થ જાનના બહુવિધા. દબ્બજાતિકો એવ હિ કોચિ ભિક્ખુ છત્તં કાતું જાનાતિ, કોચિ ચીવરાદીનં અઞ્ઞતરં, તસ્સ ઈદિસાનિ કમ્માનિ વત્તસીસે ઠત્વા કરોન્તસ્સ સા જાનના ‘‘મગ્ગફલાનં પદટ્ઠાનં ન હોતી’’તિ ન વત્તબ્બા. યો પન સાસને પબ્બજિત્વા વેજ્જકમ્માદીનિ કાતું જાનાતિ, તસ્સેવં જાનતો આસવા વડ્ઢન્તિયેવ. તસ્મા યં જાનતો યં પસ્સતો આસવાનં ખયો હોતિ, તદેવ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિઆદિ. તત્થ યં વત્તબ્બં ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનં, તં હેટ્ઠા યોનિસોમનસિકારસુત્તે સઙ્ખેપતો વુત્તમેવ.
Idāni yaṃ jānato yaṃ passato āsavakkhayo hoti, taṃ dassetuṃ ‘‘kiñca, bhikkhave, jānato’’ti pucchaṃ ārabhi. Tattha jānanā bahuvidhā. Dabbajātiko eva hi koci bhikkhu chattaṃ kātuṃ jānāti, koci cīvarādīnaṃ aññataraṃ, tassa īdisāni kammāni vattasīse ṭhatvā karontassa sā jānanā ‘‘maggaphalānaṃ padaṭṭhānaṃ na hotī’’ti na vattabbā. Yo pana sāsane pabbajitvā vejjakammādīni kātuṃ jānāti, tassevaṃ jānato āsavā vaḍḍhantiyeva. Tasmā yaṃ jānato yaṃ passato āsavānaṃ khayo hoti, tadeva dassento āha ‘‘idaṃ dukkha’’ntiādi. Tattha yaṃ vattabbaṃ catusaccakammaṭṭhānaṃ, taṃ heṭṭhā yonisomanasikārasutte saṅkhepato vuttameva.
તત્થ પન ‘‘યોનિસો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ મનસિ કરોન્તો અકુસલં પજહતિ, કુસલં ભાવેતી’’તિ (ઇતિવુ॰ ૧૬) આગતત્તા ‘‘ઇદં દુક્ખન્તિ યોનિસો મનસિ કરોતી’’તિઆદિના અત્થવિભાવના કતા. ઇધ ‘‘ઇદં દુક્ખન્તિ, ભિક્ખવે, જાનતો પસ્સતો આસવાનં ખયો હોતી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૧૫; સં॰ નિ॰ ૩.૧૦૧; ૫.૧૦૯૫) આગતત્તા ‘‘ઇદં દુક્ખન્તિ પરિઞ્ઞાપટિવેધવસેન પરિઞ્ઞાભિસમયવસેન મગ્ગઞાણેન જાનતો પસ્સતો આસવાનં ખયો હોતી’’તિઆદિના નયેન યોજેતબ્બં. આસવેસુ ચ પઠમમગ્ગેન દિટ્ઠાસવો ખીયતિ, તતિયમગ્ગેન કામાસવો, ચતુત્થમગ્ગેન ભવાસવો અવિજ્જાસવો ચ ખીયતીતિ વેદિતબ્બો.
Tattha pana ‘‘yoniso, bhikkhave, bhikkhu manasi karonto akusalaṃ pajahati, kusalaṃ bhāvetī’’ti (itivu. 16) āgatattā ‘‘idaṃ dukkhanti yoniso manasi karotī’’tiādinā atthavibhāvanā katā. Idha ‘‘idaṃ dukkhanti, bhikkhave, jānato passato āsavānaṃ khayo hotī’’ti (ma. ni. 1.15; saṃ. ni. 3.101; 5.1095) āgatattā ‘‘idaṃ dukkhanti pariññāpaṭivedhavasena pariññābhisamayavasena maggañāṇena jānato passato āsavānaṃ khayo hotī’’tiādinā nayena yojetabbaṃ. Āsavesu ca paṭhamamaggena diṭṭhāsavo khīyati, tatiyamaggena kāmāsavo, catutthamaggena bhavāsavo avijjāsavo ca khīyatīti veditabbo.
ગાથાસુ વિમુત્તિઞાણન્તિ વિમુત્તિયં નિબ્બાને ફલે ચ પચ્ચવેક્ખણઞાણં. ઉત્તમન્તિ ઉત્તમધમ્મારમ્મણત્તા ઉત્તમં. ખયે ઞાણન્તિ આસવાનં સંયોજનાનઞ્ચ ખયે ખયકરે અરિયમગ્ગે ઞાણં. ‘‘ખીણા સંયોજના ઇતિ ઞાણ’’ન્તિ ઇધાપિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. તેન પહીનકિલેસપચ્ચવેક્ખણં દસ્સેતિ. એવમેત્થ ચત્તારિપિ પચ્ચવેક્ખણઞાણાનિ વુત્તાનિ હોન્તિ . અવસિટ્ઠકિલેસપચ્ચવેક્ખણા હિ ઇધ નત્થિ અરહત્તફલાધિગમસ્સ અધિપ્પેતત્તા. યથા ચેત્થ જાનતો પસ્સતોતિ નિબ્બાનાધિગમેન સમ્માદિટ્ઠિકિચ્ચં અધિકં કત્વા વુત્તં, એવં સમ્મપ્પધાનકિચ્ચમ્પિ અધિકમેવ ઇચ્છિતબ્બન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘ન ત્વેવિદં કુસીતેના’’તિ ઓસાનગાથમાહ.
Gāthāsu vimuttiñāṇanti vimuttiyaṃ nibbāne phale ca paccavekkhaṇañāṇaṃ. Uttamanti uttamadhammārammaṇattā uttamaṃ. Khaye ñāṇanti āsavānaṃ saṃyojanānañca khaye khayakare ariyamagge ñāṇaṃ. ‘‘Khīṇā saṃyojanā iti ñāṇa’’nti idhāpi ānetvā sambandhitabbaṃ. Tena pahīnakilesapaccavekkhaṇaṃ dasseti. Evamettha cattāripi paccavekkhaṇañāṇāni vuttāni honti . Avasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇā hi idha natthi arahattaphalādhigamassa adhippetattā. Yathā cettha jānato passatoti nibbānādhigamena sammādiṭṭhikiccaṃ adhikaṃ katvā vuttaṃ, evaṃ sammappadhānakiccampi adhikameva icchitabbanti dassento ‘‘na tvevidaṃ kusītenā’’ti osānagāthamāha.
તત્થ ન ત્વેવિદન્તિ ન તુ એવ ઇદં. તુસદ્દો નિપાતમત્તં. બાલેનમવિજાનતાતિ મકારો પદસન્ધિકરો. અયઞ્હેત્થ સઙ્ખેપત્થો – ઇદં સેક્ખમગ્ગેન અસેક્ખમગ્ગેન ચ પત્તબ્બં અભિજ્ઝાકાયગન્થાદિસબ્બગન્થાનં પમોચનં પમોચનસ્સ નિમિત્તભૂતં નિબ્બાનં ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિઆદિના ચત્તારિ સચ્ચાનિ યથાભૂતં અવિજાનતા તતો એવ બાલેન અવિદ્દસુના યથા અધિગન્તું ન સક્કા, એવં કુસીતેન નિબ્બીરિયેનાપિ, તસ્મા તદધિગમાય આરદ્ધવીરિયેન ભવિતબ્બન્તિ. તેનાહ ભગવા ‘‘આરદ્ધવીરિયસ્સાયં ધમ્મો, નો કુસીતસ્સ’’ (દી॰ નિ॰ ૩.૩૫૮).
Tattha na tvevidanti na tu eva idaṃ. Tusaddo nipātamattaṃ. Bālenamavijānatāti makāro padasandhikaro. Ayañhettha saṅkhepattho – idaṃ sekkhamaggena asekkhamaggena ca pattabbaṃ abhijjhākāyaganthādisabbaganthānaṃ pamocanaṃ pamocanassa nimittabhūtaṃ nibbānaṃ ‘‘idaṃ dukkha’’ntiādinā cattāri saccāni yathābhūtaṃ avijānatā tato eva bālena aviddasunā yathā adhigantuṃ na sakkā, evaṃ kusītena nibbīriyenāpi, tasmā tadadhigamāya āraddhavīriyena bhavitabbanti. Tenāha bhagavā ‘‘āraddhavīriyassāyaṃ dhammo, no kusītassa’’ (dī. ni. 3.358).
‘‘આરમ્ભથ નિક્કમથ, યુઞ્જથ બુદ્ધસાસને;
‘‘Ārambhatha nikkamatha, yuñjatha buddhasāsane;
ધુનાથ મચ્ચુનો સેનં, નળાગારંવ કુઞ્જરો’’તિ. (સં॰ નિ॰ ૧.૧૮૫; નેત્તિ॰ ૨૯; મિ॰ પ॰ ૫.૧.૪);
Dhunātha maccuno senaṃ, naḷāgāraṃva kuñjaro’’ti. (saṃ. ni. 1.185; netti. 29; mi. pa. 5.1.4);
તતિયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Tatiyasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / ઇતિવુત્તકપાળિ • Itivuttakapāḷi / ૩. આસવક્ખયસુત્તં • 3. Āsavakkhayasuttaṃ