Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / નેત્તિવિભાવિની • Nettivibhāvinī |
૭. આવટ્ટહારવિભઙ્ગવિભાવના
7. Āvaṭṭahāravibhaṅgavibhāvanā
૨૯. યેન યેન સંવણ્ણનાવિસેસભૂતેન ચતુબ્યૂહહારવિભઙ્ગેન નેરુત્તાદયો વિભત્તા, સો…પે॰… ચતુબ્યૂહહારવિભઙ્ગો પરિપુણ્ણો, ‘‘કતમો આવટ્ટો હારવિભઙ્ગો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા તત્થ કતમો આવટ્ટો હારો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ નિદ્દિટ્ઠેસુ સોળસસુ દેસનાહારાદીસુ કતમો સંવણ્ણનાવિસેસો આવટ્ટો હારો આવટ્ટહારવિભઙ્ગો નામાતિ પુચ્છતિ. ‘‘એકમ્હિ પદટ્ઠાને’’ન્તિઆદિનિદ્દેસસ્સ ઇદાનિ મયા વુચ્ચમાનો ‘‘આરમ્ભથા’’તિઆદિકો વિત્થારસંવણ્ણનાવિસેસો આવટ્ટહારવિભઙ્ગો નામાતિ ગહિતો. ‘‘તત્થ દેસનાયં એકસ્મિં પદટ્ઠાને દેસનારુળ્હે સેસકં પદટ્ઠાનં પરિયેસતિ, પરિયેસિત્વા કથં પટિપક્ખે આવટ્ટેતી’’તિ વત્તબ્બત્તા –
29. Yena yena saṃvaṇṇanāvisesabhūtena catubyūhahāravibhaṅgena neruttādayo vibhattā, so…pe… catubyūhahāravibhaṅgo paripuṇṇo, ‘‘katamo āvaṭṭo hāravibhaṅgo’’ti pucchitabbattā tattha katamo āvaṭṭo hāro’’tiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tesu niddiṭṭhesu soḷasasu desanāhārādīsu katamo saṃvaṇṇanāviseso āvaṭṭo hāro āvaṭṭahāravibhaṅgo nāmāti pucchati. ‘‘Ekamhi padaṭṭhāne’’ntiādiniddesassa idāni mayā vuccamāno ‘‘ārambhathā’’tiādiko vitthārasaṃvaṇṇanāviseso āvaṭṭahāravibhaṅgo nāmāti gahito. ‘‘Tattha desanāyaṃ ekasmiṃ padaṭṭhāne desanāruḷhe sesakaṃ padaṭṭhānaṃ pariyesati, pariyesitvā kathaṃ paṭipakkhe āvaṭṭetī’’ti vattabbattā –
‘‘આરમ્ભથ નિક્કમથ, યુઞ્જથ બુદ્ધસાસને;
‘‘Ārambhatha nikkamatha, yuñjatha buddhasāsane;
ધુનાથ મચ્ચુનો સેનં, નળાગારંવ કુઞ્જરો’’તિ. –
Dhunātha maccuno senaṃ, naḷāgāraṃva kuñjaro’’ti. –
ગાથા વુત્તા. ઇધ ગાથાયં એકસ્મિં પદટ્ઠાને દેસનારુળ્હે સેસકં પદટ્ઠાનં પરિયેસતીતિ વુત્તં હોતિ. ગાથાત્થો પન અટ્ઠકથાયં (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૯) વુત્તો.
Gāthā vuttā. Idha gāthāyaṃ ekasmiṃ padaṭṭhāne desanāruḷhe sesakaṃ padaṭṭhānaṃ pariyesatīti vuttaṃ hoti. Gāthāttho pana aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 29) vutto.
‘‘આરમ્ભથા’તિઆદિગાથાયં કતરસ્મિં પદટ્ઠાને દેસનારુળ્હે કતમં સેસકં પદટ્ઠાનં પરિયેસતી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘આરમ્ભથ નિક્કમથાતિ વીરિયસ્સ પદટ્ઠાન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ‘‘વીરિયસ્સ પદટ્ઠાન’’ન્તિ સામઞ્ઞવસેન વુત્તમ્પિ આરમ્ભધાતુસઙ્ખાતં વીરિયં નિક્કમધાતુસઙ્ખાતસ્સ વીરિયસ્સ પદટ્ઠાનં, નિક્કમધાતુસઙ્ખાતં વીરિયં પરક્કમધાતુસઙ્ખાતસ્સ વીરિયસ્સ પદટ્ઠાનં, પરક્કમધાતુસઙ્ખાતં વીરિયં સમથભાવનાસહિતસ્સ વીરિયસ્સ પદટ્ઠાનન્તિઆદિના પરિયેસિતબ્બન્તિ ગહેતબ્બં. ‘‘યુઞ્જથા’’તિ ઇમિના વુત્તં સમથભાવનાસહિતં વીરિયં ‘‘બુદ્ધસાસને’’તિ ઇમિના વુત્તસ્સ મહગ્ગતસમાધિસ્સ પદટ્ઠાનં, દેસનારુળ્હં સુખાદિકં સેસકમ્પિ પદટ્ઠાનં પરિયેસિતબ્બં. ‘‘ધુનાથ મચ્ચુનો સેન’’ન્તિ પદેન ગહિતં વિપસ્સનાસહિતં વીરિયં કિલેસધુનને સમત્થાય પઞ્ઞાય પદટ્ઠાનં, દેસનારુળ્હં સમાધિઆદિકં સેસકમ્પિ પદટ્ઠાનં પરિયેસિતબ્બં.
‘‘Ārambhathā’tiādigāthāyaṃ katarasmiṃ padaṭṭhāne desanāruḷhe katamaṃ sesakaṃ padaṭṭhānaṃ pariyesatī’’ti vattabbattā ‘‘ārambhatha nikkamathāti vīriyassa padaṭṭhāna’’ntiādi vuttaṃ. Tattha ‘‘vīriyassa padaṭṭhāna’’nti sāmaññavasena vuttampi ārambhadhātusaṅkhātaṃ vīriyaṃ nikkamadhātusaṅkhātassa vīriyassa padaṭṭhānaṃ, nikkamadhātusaṅkhātaṃ vīriyaṃ parakkamadhātusaṅkhātassa vīriyassa padaṭṭhānaṃ, parakkamadhātusaṅkhātaṃ vīriyaṃ samathabhāvanāsahitassa vīriyassa padaṭṭhānantiādinā pariyesitabbanti gahetabbaṃ. ‘‘Yuñjathā’’ti iminā vuttaṃ samathabhāvanāsahitaṃ vīriyaṃ ‘‘buddhasāsane’’ti iminā vuttassa mahaggatasamādhissa padaṭṭhānaṃ, desanāruḷhaṃ sukhādikaṃ sesakampi padaṭṭhānaṃ pariyesitabbaṃ. ‘‘Dhunātha maccuno sena’’nti padena gahitaṃ vipassanāsahitaṃ vīriyaṃ kilesadhunane samatthāya paññāya padaṭṭhānaṃ, desanāruḷhaṃ samādhiādikaṃ sesakampi padaṭṭhānaṃ pariyesitabbaṃ.
‘‘યદિ ‘આરમ્ભથા’તિઆદિકં વુત્તં વીરિયં સામઞ્ઞભૂતાનં વીરિયસમાધિપઞ્ઞાનંયેવ પદટ્ઠાનં સિયા, એવં સતિ કથં વટ્ટમૂલં છિન્દિત્વા વિવટ્ટં પાપેસ્સન્તી’’તિ વત્તબ્બત્તા પુન ‘‘આરમ્ભથ નિક્કમથાતિ વીરિયિન્દ્રિયસ્સ પદટ્ઠાન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. આધિપચ્ચકિચ્ચતાય યુત્તસ્સાપિ વીરિયાધિકસ્સ પદટ્ઠાનત્તા આરભન્તા યોગાવચરપુગ્ગલા વટ્ટમૂલં છિન્દિત્વા વિવટ્ટં પાપેન્તીતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘આરમ્ભથા’’તિઆદિકા પન યસ્મા વીરિયારમ્ભવત્થુઆદિદેસના હોતિ, તસ્મા આરમ્ભવત્થુઆદીનિયેવ સંવણ્ણિતાનિ પદટ્ઠાનન્તિ ચોદનં મનસિ કત્વા આહ ‘‘ઇમાનિ પદટ્ઠાનાનિ દેસના’’તિ. ‘‘આરમ્ભથા’’તિઆદિકા યથાવુત્તપદટ્ઠાનાનિ દેસના હોતિ, ન વીરિયારમ્ભવત્થુઆદીનિ, તસ્મા પદટ્ઠાનંયેવ સંવણ્ણિતન્તિ દટ્ઠબ્બં.
‘‘Yadi ‘ārambhathā’tiādikaṃ vuttaṃ vīriyaṃ sāmaññabhūtānaṃ vīriyasamādhipaññānaṃyeva padaṭṭhānaṃ siyā, evaṃ sati kathaṃ vaṭṭamūlaṃ chinditvā vivaṭṭaṃ pāpessantī’’ti vattabbattā puna ‘‘ārambhatha nikkamathāti vīriyindriyassa padaṭṭhāna’’ntiādi vuttaṃ. Ādhipaccakiccatāya yuttassāpi vīriyādhikassa padaṭṭhānattā ārabhantā yogāvacarapuggalā vaṭṭamūlaṃ chinditvā vivaṭṭaṃ pāpentīti vuttaṃ hoti. ‘‘Ārambhathā’’tiādikā pana yasmā vīriyārambhavatthuādidesanā hoti, tasmā ārambhavatthuādīniyeva saṃvaṇṇitāni padaṭṭhānanti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘imāni padaṭṭhānāni desanā’’ti. ‘‘Ārambhathā’’tiādikā yathāvuttapadaṭṭhānāni desanā hoti, na vīriyārambhavatthuādīni, tasmā padaṭṭhānaṃyeva saṃvaṇṇitanti daṭṭhabbaṃ.
એવં ‘‘આરમ્ભથા’’તિઆદિદેસનાય પદટ્ઠાનવસેન અત્થો વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કથં તસ્સાયેવ દેસનાય પટિપક્ખવસેન અત્થો વિભજિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘અયુઞ્જન્તાનં વા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યોગે ભાવનાયં અયુઞ્જન્તાનં સત્તાનં અપરિપક્કઞાણાનં યોગે યોગહેતુ વાસનાભાગિયવસેન આયતિં જાનનત્થાય ‘‘આરમ્ભથા’’તિઆદિદેસના આરદ્ધા. યુઞ્જન્તાનં પરિપક્કઞાણાનં સત્તાનં આરમ્ભે આરમ્ભહેતુ દિટ્ઠેવ ધમ્મે પરિજાનનત્થાય ‘‘આરમ્ભથા’’તિઆદિદેસના આરદ્ધા.
Evaṃ ‘‘ārambhathā’’tiādidesanāya padaṭṭhānavasena attho vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘kathaṃ tassāyeva desanāya paṭipakkhavasena attho vibhajitabbo’’ti vattabbattā ‘‘ayuñjantānaṃ vā’’tiādi vuttaṃ. Tattha yoge bhāvanāyaṃ ayuñjantānaṃ sattānaṃ aparipakkañāṇānaṃ yoge yogahetu vāsanābhāgiyavasena āyatiṃ jānanatthāya ‘‘ārambhathā’’tiādidesanā āraddhā. Yuñjantānaṃ paripakkañāṇānaṃ sattānaṃ ārambhe ārambhahetu diṭṭheva dhamme parijānanatthāya ‘‘ārambhathā’’tiādidesanā āraddhā.
તત્થ તેસુ યુઞ્જન્તાયુઞ્જન્તેસુ પરિપક્કાપરિપક્કઞાણેસુ યે અપરિપક્કઞાણા સત્તા ન યુઞ્જન્તિ, તે અપરિપક્કઞાણા સત્તા પમાદમૂલકા હુત્વા યોગે ભાવનાયં યેન પમાદેન ન યુઞ્જન્તિ, સો પમાદો તણ્હામૂલકો પમાદો, અવિજ્જામૂલકો પમાદોતિ દુબ્બિધો હોતિ. તત્થ તસ્મિં દુબ્બિધે પમાદે અઞ્ઞાણેન નિવુતો અવિજ્જામૂલકો સત્તો યેન પમાદેન ઞેય્યટ્ઠાનં ‘‘ઇમે ઉપ્પાદવયધમ્મા પઞ્ચક્ખન્ધા ઞેય્યટ્ઠાનં નામા’’તિ નપ્પજાનાતિ, અયં અઞ્ઞાણહેતુકો પમાદો અવિજ્જામૂલકો પમાદા નામ. યો પમાદો તણ્હામૂલકો, સો પમાદો તિવિધો અનુપ્પન્નાનં ભોગાનં ઉપ્પાદાય પરિયેસન્તો તણ્હિકો સત્તો યં પમાદં આપજ્જતિ, અયં પમાદો ચ, ઉપ્પન્નાનં ભોગાનં ઠિતત્થાય રક્ખન્તો તણ્હિકો સત્તો આરક્ખનિમિત્તં યં પમાદં આપજ્જતિ, અયં પમાદો ચ, ઠિતં ભોગં પરિભુઞ્જન્તો તણ્હિકો સત્તો પરિભોગનિમિત્તં યં પમાદં આપજ્જતિ, અયં પમાદો ચાતિ તિવિધો હોતિ. ઇતિ લોકે અયં પમાદો ચતુબ્બિધો અવિજ્જાપદટ્ઠાનો એકવિધો પમાદો, તણ્હાપદટ્ઠાનો તિવિધો પમાદોતિ ચતુબ્બિધો હોતિ. તત્થ તાસુ અવિજ્જાતણ્હાસુ નામકાયો ફસ્સાદિનામસમૂહો અવિજ્જાય પદટ્ઠાનં, રૂપકાયો પથવીઆદિરૂપસમૂહો તણ્હાય પદટ્ઠાનં હોતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – આરમ્ભધાતુનિક્કમધાતુસઙ્ખાતસ્સ વીરિયસ્સ પટિપક્ખો ચતુબ્બિધો પમાદો નિદ્ધારેતબ્બો, નિદ્ધારેત્વા એકવિધસ્સ પમાદસ્સ અવિજ્જા પદટ્ઠાનં, તિવિધસ્સ પમાદસ્સ તણ્હા પદટ્ઠાનં. અવિજ્જાય નામકાયો પદટ્ઠાનં, તણ્હાય રૂપકાયો પદટ્ઠાનન્તિ પટિપક્ખે આવટ્ટેત્વા પદટ્ઠાનં પરિયેસિતબ્બન્તિ.
Tattha tesu yuñjantāyuñjantesu paripakkāparipakkañāṇesu ye aparipakkañāṇā sattā na yuñjanti, te aparipakkañāṇā sattā pamādamūlakā hutvā yoge bhāvanāyaṃ yena pamādena na yuñjanti, so pamādo taṇhāmūlako pamādo, avijjāmūlako pamādoti dubbidho hoti. Tattha tasmiṃ dubbidhe pamāde aññāṇena nivuto avijjāmūlako satto yena pamādena ñeyyaṭṭhānaṃ ‘‘ime uppādavayadhammā pañcakkhandhā ñeyyaṭṭhānaṃ nāmā’’ti nappajānāti, ayaṃ aññāṇahetuko pamādo avijjāmūlako pamādā nāma. Yo pamādo taṇhāmūlako, so pamādo tividho anuppannānaṃ bhogānaṃ uppādāya pariyesanto taṇhiko satto yaṃ pamādaṃ āpajjati, ayaṃ pamādo ca, uppannānaṃ bhogānaṃ ṭhitatthāya rakkhanto taṇhiko satto ārakkhanimittaṃ yaṃ pamādaṃ āpajjati, ayaṃ pamādo ca, ṭhitaṃ bhogaṃ paribhuñjanto taṇhiko satto paribhoganimittaṃ yaṃ pamādaṃ āpajjati, ayaṃ pamādo cāti tividho hoti. Iti loke ayaṃ pamādo catubbidho avijjāpadaṭṭhāno ekavidho pamādo, taṇhāpadaṭṭhāno tividho pamādoti catubbidho hoti. Tattha tāsu avijjātaṇhāsu nāmakāyo phassādināmasamūho avijjāya padaṭṭhānaṃ, rūpakāyo pathavīādirūpasamūho taṇhāya padaṭṭhānaṃ hoti. Idaṃ vuttaṃ hoti – ārambhadhātunikkamadhātusaṅkhātassa vīriyassa paṭipakkho catubbidho pamādo niddhāretabbo, niddhāretvā ekavidhassa pamādassa avijjā padaṭṭhānaṃ, tividhassa pamādassa taṇhā padaṭṭhānaṃ. Avijjāya nāmakāyo padaṭṭhānaṃ, taṇhāya rūpakāyo padaṭṭhānanti paṭipakkhe āvaṭṭetvā padaṭṭhānaṃ pariyesitabbanti.
‘‘કસ્મા નામકાયો અવિજ્જાય પદટ્ઠાનં ભવતિ, રૂપકાયો તણ્હાય પદટ્ઠાનં ભવતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તં કિસ્સ હેતૂ’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘રૂપીસુ ભવેસુ અજ્ઝોસાનં, અરૂપીસુ સમ્મોહો’’તિ વુત્તં. રૂપીસુ ભવેસુ રૂપધમ્મેસુ અહંમમાદિવસેન અજ્ઝોસાનં તણ્હાભિનિવેસો સત્તેસુ પતિટ્ઠિતો યસ્મા હોતિ, તસ્મા રૂપકાયો તણ્હાય પદટ્ઠાનં ભવતિ. અનમતગ્ગે હિ સંસારે ઇત્થિપુરિસા અઞ્ઞમઞ્ઞરૂપાભિરામા ભવન્તિ. અરૂપીસુ ફસ્સાદીસુ સુખુમભાવતો સમ્મોહો સત્તેસુ પતિટ્ઠિતો યસ્મા હોતિ, તસ્મા નામકાયો અવિજ્જાય પદટ્ઠાનં ભવતીતિ યોજના કાતબ્બા. ઇદં વુત્તં હોતિ – રૂપકાયનામકાયેસુ આરમ્મણકરણવસેન તણ્હાય ચ અવિજ્જાય ચ ઉપ્પજ્જનતો રૂપકાયો તણ્હાય પદટ્ઠાનં, નામકાયો અવિજ્જાય પદટ્ઠાનન્તિ નીહરિતબ્બાવાતિ.
‘‘Kasmā nāmakāyo avijjāya padaṭṭhānaṃ bhavati, rūpakāyo taṇhāya padaṭṭhānaṃ bhavatī’’ti pucchitabbattā ‘‘taṃ kissa hetū’’ti pucchitvā ‘‘rūpīsu bhavesu ajjhosānaṃ, arūpīsu sammoho’’ti vuttaṃ. Rūpīsu bhavesu rūpadhammesu ahaṃmamādivasena ajjhosānaṃ taṇhābhiniveso sattesu patiṭṭhito yasmā hoti, tasmā rūpakāyo taṇhāya padaṭṭhānaṃ bhavati. Anamatagge hi saṃsāre itthipurisā aññamaññarūpābhirāmā bhavanti. Arūpīsu phassādīsu sukhumabhāvato sammoho sattesu patiṭṭhito yasmā hoti, tasmā nāmakāyo avijjāya padaṭṭhānaṃ bhavatīti yojanā kātabbā. Idaṃ vuttaṃ hoti – rūpakāyanāmakāyesu ārammaṇakaraṇavasena taṇhāya ca avijjāya ca uppajjanato rūpakāyo taṇhāya padaṭṭhānaṃ, nāmakāyo avijjāya padaṭṭhānanti nīharitabbāvāti.
‘‘કતમો રૂપકાયો, કતમો નામકાયો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ રૂપકાયો રૂપક્ખન્ધો, નામકાયો ચત્તારો અરૂપિનો ખન્ધા’’તિ વુત્તં. તત્થ તેસુ રૂપકાયનામકાયેસુ રૂપકાયો રૂપસમૂહો નામ રૂપક્ખન્ધો હોતિ, નામકાયો નામસમૂહો નામ ચત્તારો અરૂપિનો ખન્ધાતિ. ઇમે પઞ્ચક્ખન્ધા અવિજ્જાતણ્હાનં આરમ્મણત્તા સઉપાદાના ભવેય્યું, ‘‘કતમેન ઉપાદાનેન સઉપાદાના ભવન્તી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા તથેવ પુચ્છિત્વા વિસ્સજ્જેતું ‘‘ઇમે પઞ્ચક્ખન્ધા કતમેન ઉપાદાનેન સઉપાદાના? તણ્હાય ચ અવિજ્જાય ચા’’તિ વુત્તં. તત્થ ઉપાદાનભૂતાય તણ્હાય ચ ઉપાદાનભૂતાય અવિજ્જાય ચ ઇમે પઞ્ચક્ખન્ધા સઉપાદાના નામ ભવન્તીતિ યોજના કાતબ્બા.
‘‘Katamo rūpakāyo, katamo nāmakāyo’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha rūpakāyo rūpakkhandho, nāmakāyo cattāro arūpino khandhā’’ti vuttaṃ. Tattha tesu rūpakāyanāmakāyesu rūpakāyo rūpasamūho nāma rūpakkhandho hoti, nāmakāyo nāmasamūho nāma cattāro arūpino khandhāti. Ime pañcakkhandhā avijjātaṇhānaṃ ārammaṇattā saupādānā bhaveyyuṃ, ‘‘katamena upādānena saupādānā bhavantī’’ti pucchitabbattā tatheva pucchitvā vissajjetuṃ ‘‘ime pañcakkhandhā katamena upādānena saupādānā? Taṇhāya ca avijjāya cā’’ti vuttaṃ. Tattha upādānabhūtāya taṇhāya ca upādānabhūtāya avijjāya ca ime pañcakkhandhā saupādānā nāma bhavantīti yojanā kātabbā.
‘‘કિત્તકાનિ ઉપાદાનાનિ તણ્હા નામ ભવન્તિ, કિત્તકાનિ ઉપાદાનાનિ અવિજ્જા નામ ભવન્તી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ તણ્હા દ્વે’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થાતિ તાસુ તણ્હાઅવિજ્જાસુ. કામુપાદાનઞ્ચ સીલબ્બતુપાદાનઞ્ચ દ્વે ઉપાદાનાનિ તણ્હા નામ ભવન્તિ. તણ્હાવસેન હિ ‘‘મમ સીલં, મમ વત’’ન્તિ પરામસનં ભવતિ. દિટ્ઠુપાદાનઞ્ચ અત્તવાદુપાદાનઞ્ચ દ્વે ઉપાદાનાનિ અવિજ્જા નામ ભવન્તિ. અવિજ્જાવસેન હિ સસ્સતદિટ્ઠિ ચેવ અહંમમાદિદિટ્ઠિ ચ ભવન્તિ. ‘‘ઇમેહિ ચતૂહિ ઉપાદાનેહિ સઉપાદાનક્ખન્ધા ચતૂસુ સચ્ચેસુ કિત્તકં સચ્ચં નામા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ઇમેહી’’તિઆદિ વુત્તં. યે લોકિયક્ખન્ધા સઉપાદાના ખન્ધા ભવન્તિ, ઉપાદાનેન હિ ઉપાદાનાનિપિ ભવન્તિ, ઇદં સઉપાદાનક્ખન્ધપઞ્ચકં દુક્ખં દુક્ખસચ્ચં નામ. યાનિ ચત્તારિ ઉપાદાનાનિ દુક્ખકારણાનિ ભવન્તિ, અયં ઉપાદાનચતુક્કો સમુદયો સમુદયસચ્ચં નામ ભવતિ. પઞ્ચક્ખન્ધાતિ સઉપાદાના પઞ્ચક્ખન્ધા દુક્ખવત્થુભાવતો દુક્ખં. તેસન્તિ સઉપાદાનાનં પઞ્ચક્ખન્ધાનં. ધમ્મં દેસેતીતિ ‘‘આરમ્ભથા’’તિઆદિકં ધમ્મં વેનેય્યાનુરૂપં ભગવા દેસેતિ. સામઞ્ઞેન પુબ્બે વુત્તમ્પિ અત્થવસેન વિસેસં દસ્સેતું પુન ‘‘દુક્ખસ્સ પરિઞ્ઞાય, સમુદયસ્સ પહાનાયા’’તિ વુત્તં.
‘‘Kittakāni upādānāni taṇhā nāma bhavanti, kittakāni upādānāni avijjā nāma bhavantī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha taṇhā dve’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti tāsu taṇhāavijjāsu. Kāmupādānañca sīlabbatupādānañca dve upādānāni taṇhā nāma bhavanti. Taṇhāvasena hi ‘‘mama sīlaṃ, mama vata’’nti parāmasanaṃ bhavati. Diṭṭhupādānañca attavādupādānañca dve upādānāni avijjā nāma bhavanti. Avijjāvasena hi sassatadiṭṭhi ceva ahaṃmamādidiṭṭhi ca bhavanti. ‘‘Imehi catūhi upādānehi saupādānakkhandhā catūsu saccesu kittakaṃ saccaṃ nāmā’’ti pucchitabbattā ‘‘imehī’’tiādi vuttaṃ. Ye lokiyakkhandhā saupādānā khandhā bhavanti, upādānena hi upādānānipi bhavanti, idaṃ saupādānakkhandhapañcakaṃ dukkhaṃ dukkhasaccaṃ nāma. Yāni cattāri upādānāni dukkhakāraṇāni bhavanti, ayaṃ upādānacatukko samudayo samudayasaccaṃ nāma bhavati. Pañcakkhandhāti saupādānā pañcakkhandhā dukkhavatthubhāvato dukkhaṃ. Tesanti saupādānānaṃ pañcakkhandhānaṃ. Dhammaṃ desetīti ‘‘ārambhathā’’tiādikaṃ dhammaṃ veneyyānurūpaṃ bhagavā deseti. Sāmaññena pubbe vuttampi atthavasena visesaṃ dassetuṃ puna ‘‘dukkhassa pariññāya, samudayassa pahānāyā’’ti vuttaṃ.
૩૦. આરમ્ભપટિપક્ખભૂતપમાદવસેન પુરિમસચ્ચદ્વયં આચરિયેન નિદ્ધારિતં, અમ્હેહિ ચ ઞાતં, ‘‘ઇતરસચ્ચદ્વયં કથં નિદ્ધારિતબ્બ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા તં દ્વયમ્પિ પમાદમુખેનેવ નિદ્ધારિતબ્બન્તિ દસ્સેતું ‘‘તત્થ યો તિવિધો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ તણ્હામૂલકઅવિજ્જામૂલકેસુ પમાદેસુ. તસ્સાતિ તિવિધસ્સ તણ્હામૂલકસ્સ પમાદસ્સ. સમ્પટિવેધેનાતિ અસ્સાદાદીનં પરિજાનનેન. રક્ખણાતિ અત્તચિત્તસ્સ રક્ખણસઙ્ખાતા. પટિસંહરણાતિ ‘‘તસ્સા’’તિ ઇમિના વુત્તસ્સ પમાદસ્સ પટિપક્ખભૂતેન અપ્પમાદાનનુયોગેન સંહરણા યા ખેપના અત્થિ, અયં પમાદસ્સ પટિપક્ખભૂતેન અપ્પમાદાનુયોગેન પવત્તા ખેપનસઙ્ખાતા ભાવના સમથો નામાતિ પમાદસ્સ પટિપક્ખમુખેન પુન આવટ્ટેત્વા સમથો નિદ્ધારિતોતિ.
30. Ārambhapaṭipakkhabhūtapamādavasena purimasaccadvayaṃ ācariyena niddhāritaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘itarasaccadvayaṃ kathaṃ niddhāritabba’’nti vattabbattā taṃ dvayampi pamādamukheneva niddhāritabbanti dassetuṃ ‘‘tattha yo tividho’’tiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tesu taṇhāmūlakaavijjāmūlakesu pamādesu. Tassāti tividhassa taṇhāmūlakassa pamādassa. Sampaṭivedhenāti assādādīnaṃ parijānanena. Rakkhaṇāti attacittassa rakkhaṇasaṅkhātā. Paṭisaṃharaṇāti ‘‘tassā’’ti iminā vuttassa pamādassa paṭipakkhabhūtena appamādānanuyogena saṃharaṇā yā khepanā atthi, ayaṃ pamādassa paṭipakkhabhūtena appamādānuyogena pavattā khepanasaṅkhātā bhāvanā samatho nāmāti pamādassa paṭipakkhamukhena puna āvaṭṭetvā samatho niddhāritoti.
‘‘સો સમથો કથં કેન ઉપાયેન ભવતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા તથા પુચ્છિત્વા ઉપાયં દસ્સેતું ‘‘સો કથ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ કથન્તિ કેન ઉપાયેન. ‘‘કામેન્તીતિ કામા, કામીયન્તીતિ વા કામા’’તિ વુત્તાનં દ્વિન્નં કામાનં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જમાનં અસ્સાદઞ્ચ, ‘‘અપ્પસ્સાદા કામા બહુદુક્ખા’’તિઆદિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૩૫) વચનતો અપ્પસ્સાદનીયાનં કામાનં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જમાનં આદીનવઞ્ચ. કામાનન્તિ ચ કમ્મત્થે સામિવચનં. તેન વુત્તં –‘‘કામે પટિચ્ચા’’તિ (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૦). ‘‘કામાનમેતં નિસ્સરણં, યદિદં નેક્ખમ્મ’’ન્તિ (ઇતિવુ॰ ૭૨) વચનતો નિસ્સરણન્તિ ઇધ પઠમજ્ઝાનં અધિપ્પેતં. વોકારન્તિ એત્થ વ-કારો આગમો, ઓ-કારં લામકભાવં. આનિસંસન્તિ ચતુપારિસુદ્ધિસીલાદિકં. યદા જાનાતિ, તદા તેન ઉપાયેન સમથો ભવતીતિ અત્થો.
‘‘So samatho kathaṃ kena upāyena bhavatī’’ti pucchitabbattā tathā pucchitvā upāyaṃ dassetuṃ ‘‘so katha’’ntiādi vuttaṃ. Tattha kathanti kena upāyena. ‘‘Kāmentīti kāmā, kāmīyantīti vā kāmā’’ti vuttānaṃ dvinnaṃ kāmānaṃ paṭicca uppajjamānaṃ assādañca, ‘‘appassādā kāmā bahudukkhā’’tiādi (ma. ni. 1.235) vacanato appassādanīyānaṃ kāmānaṃ paṭicca uppajjamānaṃ ādīnavañca. Kāmānanti ca kammatthe sāmivacanaṃ. Tena vuttaṃ –‘‘kāme paṭiccā’’ti (netti. aṭṭha. 30). ‘‘Kāmānametaṃ nissaraṇaṃ, yadidaṃ nekkhamma’’nti (itivu. 72) vacanato nissaraṇanti idha paṭhamajjhānaṃ adhippetaṃ. Vokāranti ettha va-kāro āgamo, o-kāraṃ lāmakabhāvaṃ. Ānisaṃsanti catupārisuddhisīlādikaṃ. Yadā jānāti, tadā tena upāyena samatho bhavatīti attho.
સમથો આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કતમા વિપસ્સના’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા વિપસ્સનં વિભજિતું ‘‘તત્થ યા વીમંસા’’તિઆદિ વુત્તં. અથ વા કામાનં અસ્સાદાદયો યદા જાનાતિ, તદા સમથો ભવતીતિ વુત્તો, ‘‘તસ્મિં સમથે ભવમાને સતિ કતમા ભવતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ યા વીમંસા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તસ્મિં સમથે ભવમાને સતિ અસ્સાદાદીનં યા અનિચ્ચાદિવીમંસા ઉપપરિક્ખા પઞ્ઞા ભવતિ, અયં વીમંસા ઉપપરિક્ખા પઞ્ઞા વિસેસેન પસ્સનતો વિપસ્સના નામ. અથ વા તિવિધસ્સ તણ્હામૂલકસ્સ પમાદસ્સ સમ્પટિવેધેન રક્ખણા પટિસંહરણા, અયં સમથોતિ આચરિયેન વુત્તો, ‘‘કતમા વિપસ્સના’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ યા વીમંસા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તસ્મિં યથાવુત્તે સમથે સતિ યથાવુત્તસ્સ પમાદસ્સ અનિચ્ચાદિવસેન યા વીમંસા ઉપપરિક્ખા પઞ્ઞા ઉપ્પન્ના, અયં વીમંસા ઉપપરિક્ખા પઞ્ઞા વિસેસેન પસ્સનતો વિપસ્સના નામ. વીમંસાવ દુબ્બલા, ઉપપરિક્ખા બલવતીતિ વિસેસો.
Samatho ācariyena vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘katamā vipassanā’’ti pucchitabbattā vipassanaṃ vibhajituṃ ‘‘tattha yā vīmaṃsā’’tiādi vuttaṃ. Atha vā kāmānaṃ assādādayo yadā jānāti, tadā samatho bhavatīti vutto, ‘‘tasmiṃ samathe bhavamāne sati katamā bhavatī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha yā vīmaṃsā’’tiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tasmiṃ samathe bhavamāne sati assādādīnaṃ yā aniccādivīmaṃsā upaparikkhā paññā bhavati, ayaṃ vīmaṃsā upaparikkhā paññā visesena passanato vipassanā nāma. Atha vā tividhassa taṇhāmūlakassa pamādassa sampaṭivedhena rakkhaṇā paṭisaṃharaṇā, ayaṃ samathoti ācariyena vutto, ‘‘katamā vipassanā’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha yā vīmaṃsā’’tiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tasmiṃ yathāvutte samathe sati yathāvuttassa pamādassa aniccādivasena yā vīmaṃsā upaparikkhā paññā uppannā, ayaṃ vīmaṃsā upaparikkhā paññā visesena passanato vipassanā nāma. Vīmaṃsāva dubbalā, upaparikkhā balavatīti viseso.
સમથો ચેવ વિપસ્સના ચ દ્વે ધમ્મા આચરિયેન નિદ્ધારિતા, ‘‘ઇમે નિદ્ધારિતા દ્વે ધમ્મા કિં ગચ્છન્તી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘ઇમે દ્વે’’તિઆદિ વુત્તં. સમથો સમથભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છતિ, વિપસ્સના વિપસ્સનાભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છતિ. ‘‘ઇમેસુ દ્વીસુ ધમ્મેસુ ભાવિયમાનેસુ કતમે યોગાવચરેન પહીયન્તી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘ઇમેસૂ’’તિઆદિ વુત્તં. સમથે ધમ્મે ભાવિયમાને તણ્હા યોગાવચરેન પહીયતિ, વિપસ્સનાય ભાવિયમાનાય અવિજ્જા યોગાવચરેન પહીયતીતિ ઇમે દ્વે પહાતબ્બા ધમ્મા પહીયન્તિ તણ્હા ચેવ અવિજ્જા ચ. ‘‘ઇમેસુ દ્વીસુ ધમ્મેસુ પહીયમાનેસુ કતમે ધમ્મા નિરુજ્ઝન્તી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ઉપાદાનાદયોપિ નિરુજ્ઝન્તીતિ સકલવટ્ટદુક્ખનિરોધં દસ્સેન્તો ‘‘ઇમેસુ દ્વીસુ ધમ્મેસુ પહીનેસૂ’’તિઆદિમાહ. તત્થ તણ્હાય સમથભાવનાય પહીયમાનાય, અવિજ્જાય વિપસ્સનાભાવનાય પહીયમાનાય ઇમેસુ દ્વીસુ ધમ્મેસુ દ્વીહિ ભાવનાહિ પહીનેસુ કામુપાદાનાદીનિ ચત્તારિ ઉપાદાનાનિ વિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદવસેન નિરુજ્ઝન્તિ, ન ભઙ્ગક્ખણવસેન.
Samatho ceva vipassanā ca dve dhammā ācariyena niddhāritā, ‘‘ime niddhāritā dve dhammā kiṃ gacchantī’’ti vattabbattā ‘‘ime dve’’tiādi vuttaṃ. Samatho samathabhāvanāpāripūriṃ gacchati, vipassanā vipassanābhāvanāpāripūriṃ gacchati. ‘‘Imesu dvīsu dhammesu bhāviyamānesu katame yogāvacarena pahīyantī’’ti vattabbattā ‘‘imesū’’tiādi vuttaṃ. Samathe dhamme bhāviyamāne taṇhā yogāvacarena pahīyati, vipassanāya bhāviyamānāya avijjā yogāvacarena pahīyatīti ime dve pahātabbā dhammā pahīyanti taṇhā ceva avijjā ca. ‘‘Imesu dvīsu dhammesu pahīyamānesu katame dhammā nirujjhantī’’ti pucchitabbattā upādānādayopi nirujjhantīti sakalavaṭṭadukkhanirodhaṃ dassento ‘‘imesu dvīsu dhammesu pahīnesū’’tiādimāha. Tattha taṇhāya samathabhāvanāya pahīyamānāya, avijjāya vipassanābhāvanāya pahīyamānāya imesu dvīsu dhammesu dvīhi bhāvanāhi pahīnesu kāmupādānādīni cattāri upādānāni vikkhambhanasamucchedavasena nirujjhanti, na bhaṅgakkhaṇavasena.
એત્થાહ – ‘‘તણ્હાનિરોધા ઉપાદાનનિરોધો’’તિ વુત્તત્તા ‘‘તણ્હાય પહીયમાનાય ઉપાદાનાનિ નિરુજ્ઝન્તી’’તિ વચનં યુત્તં હોતુ, કથં અવિજ્જાય પહીયમાનાય ઉપાદાનાનિ નિરુજ્ઝન્તીતિ? ‘‘તણ્હાનિરોધા ઉપાદાનનિરોધો’’તિ પાઠે અવિજ્જાસહિતતણ્હાનિરોધા ઉપાદાનનિરોધોતિ અત્થસમ્ભવતો. યથા હિ તણ્હાસહિતાવ અવિજ્જા સઙ્ખારાનં પચ્ચયો, એવં અવિજ્જાસહિતાવ તણ્હા ઉપાદાનાનં પચ્ચયો હોતીતિ અવિજ્જાસહિતતણ્હાનિરોધા ઉપાદાનનિરોધોતિ અત્થો સમ્ભવતીતિ ગહેતબ્બો. વિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદવસેન ઉપાદાનનિરોધા તથેવ ભવનિરોધોતિ એસ નયો સેસેસુપિ. એવમેતસ્સ કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ નિરોધોતિ એત્થાપિ તણ્હાસહિતઅવિજ્જાનિરોધા સઙ્ખારનિરોધોતિઆદિકો ગહિતોતિ દટ્ઠબ્બો. ઇતીતિ એવં વિસભાગસભાગધમ્માનં આવટ્ટનવસેન નિદ્ધારિતાનિ ચ પુરિમકાનિ દ્વે સચ્ચાનિ ચ, સમથો ચ વિપસ્સના ચ ઇમે દ્વે ધમ્મા મગ્ગો ચ મગ્ગસચ્ચઞ્ચ, વટ્ટનિરોધો વટ્ટનિરોધસચ્ચઞ્ચ નિબ્બાનન્તિ ચત્તારિ સચ્ચાનિ નિદ્ધારિતાનિ.
Etthāha – ‘‘taṇhānirodhā upādānanirodho’’ti vuttattā ‘‘taṇhāya pahīyamānāya upādānāni nirujjhantī’’ti vacanaṃ yuttaṃ hotu, kathaṃ avijjāya pahīyamānāya upādānāni nirujjhantīti? ‘‘Taṇhānirodhā upādānanirodho’’ti pāṭhe avijjāsahitataṇhānirodhā upādānanirodhoti atthasambhavato. Yathā hi taṇhāsahitāva avijjā saṅkhārānaṃ paccayo, evaṃ avijjāsahitāva taṇhā upādānānaṃ paccayo hotīti avijjāsahitataṇhānirodhā upādānanirodhoti attho sambhavatīti gahetabbo. Vikkhambhanasamucchedavasena upādānanirodhā tatheva bhavanirodhoti esa nayo sesesupi. Evametassa kevalassa dukkhakkhandhassa nirodhoti etthāpi taṇhāsahitaavijjānirodhā saṅkhāranirodhotiādiko gahitoti daṭṭhabbo. Itīti evaṃ visabhāgasabhāgadhammānaṃ āvaṭṭanavasena niddhāritāni ca purimakāni dve saccāni ca, samatho ca vipassanā ca ime dve dhammā maggo ca maggasaccañca, vaṭṭanirodho vaṭṭanirodhasaccañca nibbānanti cattāri saccāni niddhāritāni.
‘‘વીરિયપટિપક્ખભૂતસ્સ પમાદાદિધમ્મસ્સ વસેન વા સભાગભૂતસ્સ પમાદાદિધમ્મસ્સ વસેન વા આવટ્ટેત્વા ચતુન્નં સચ્ચાનં નિદ્ધારિતબ્બભાવો અમ્હેહિ કેન સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તેનાહા’’તિઆદિ વુત્તં. તેન તથા નિદ્ધારિતબ્બભાવેન ભગવા ‘‘આરમ્ભથ નિક્કમથા’’તિઆદિગાથાવચનં આહ, તેન ‘‘આરમ્ભથ નિક્કમથા’’તિઆદિગાથાવચનેન તથા ચતુન્નં સચ્ચાનં નિદ્ધારિતબ્બભાવો તુમ્હેહિ સદ્દહિતબ્બોતિ વુત્તં હોતિ.
‘‘Vīriyapaṭipakkhabhūtassa pamādādidhammassa vasena vā sabhāgabhūtassa pamādādidhammassa vasena vā āvaṭṭetvā catunnaṃ saccānaṃ niddhāritabbabhāvo amhehi kena saddahitabbo’’ti vattabbattā ‘‘tenāhā’’tiādi vuttaṃ. Tena tathā niddhāritabbabhāvena bhagavā ‘‘ārambhatha nikkamathā’’tiādigāthāvacanaṃ āha, tena ‘‘ārambhatha nikkamathā’’tiādigāthāvacanena tathā catunnaṃ saccānaṃ niddhāritabbabhāvo tumhehi saddahitabboti vuttaṃ hoti.
‘‘આરમ્ભથ નિક્કમથા’તિઆદિના વોદાનપક્ખંયેવ નિક્ખિપિત્વા તસ્સેવ વોદાનપક્ખસ્સ વિસભાગધમ્મસભાગધમ્મવસેનેવ આવટ્ટેત્વા ચતુસચ્ચનિદ્ધારણં કાતબ્બ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા સંકિલેસપક્ખમ્પિ નિક્ખિપિત્વા તસ્સેવ સંકિલેસસ્સ વિસભાગધમ્મસભાગધમ્મવસેનપિ આવટ્ટેત્વા ચતુસચ્ચનિદ્ધારણં દસ્સેન્તો ‘‘યથાપિ મૂલે’’તિઆદિગાથાવચનમાહ. અટ્ઠકથાયં પન –
‘‘Ārambhatha nikkamathā’tiādinā vodānapakkhaṃyeva nikkhipitvā tasseva vodānapakkhassa visabhāgadhammasabhāgadhammavaseneva āvaṭṭetvā catusaccaniddhāraṇaṃ kātabba’’nti pucchitabbattā saṃkilesapakkhampi nikkhipitvā tasseva saṃkilesassa visabhāgadhammasabhāgadhammavasenapi āvaṭṭetvā catusaccaniddhāraṇaṃ dassento ‘‘yathāpi mūle’’tiādigāthāvacanamāha. Aṭṭhakathāyaṃ pana –
‘‘એવં વોદાનપક્ખં નિક્ખિપિત્વા તસ્સ વિસભાગધમ્મવસેન, સભાગધમ્મવસેન ચ આવટ્ટનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ સંકિલેસપક્ખં નિક્ખિપિત્વા તસ્સ વિસભાગધમ્મવસેન, સભાગધમ્મવસેન ચ આવટ્ટનં દસ્સેતું ‘યથાપિ મૂલે’તિ ગાથમાહા’’તિ (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૦) –
‘‘Evaṃ vodānapakkhaṃ nikkhipitvā tassa visabhāgadhammavasena, sabhāgadhammavasena ca āvaṭṭanaṃ dassetvā idāni saṃkilesapakkhaṃ nikkhipitvā tassa visabhāgadhammavasena, sabhāgadhammavasena ca āvaṭṭanaṃ dassetuṃ ‘yathāpi mūle’ti gāthamāhā’’ti (netti. aṭṭha. 30) –
વુત્તં. ગાથાત્થોપિ અટ્ઠકથાયં વુત્તો. તથાપિ યતિપોતાનં અત્થાય અટ્ઠકથાનુસારેનેવ કથયિસ્સામ.
Vuttaṃ. Gāthātthopi aṭṭhakathāyaṃ vutto. Tathāpi yatipotānaṃ atthāya aṭṭhakathānusāreneva kathayissāma.
સમૂહો રુક્ખો મૂલતિ પતિટ્ઠાતિ એતેન અવયવેન ભૂમિભાગે ઠિતેનાતિ મૂલં, કિં તં? ભૂમિભાગે ઠિતો મૂલસઙ્ખાતો રુક્ખાવયવો, તસ્મિં મૂલે. નત્થિ ઉપદ્દવો ફરસુછેદાદિઅન્તરાયો અસ્સ મૂલસ્સાતિ અનુપદ્દવો. દળ્હેતિ ઉપદ્દવાભાવેન સભાવતો થિરે સતિ. છિન્દીયતીતિ છિન્નો, કો સો? ભૂમિયં પતિટ્ઠિતમૂલસહિતો રુક્ખાવયવો, ન છિન્દિત્વા ગહિતો રુક્ખાવયવો. રુહતિ વડ્ઢતીતિ રુક્ખો. સો ચ ભૂમિયં પતિટ્ઠિતમૂલસહિતો રુક્ખાવયવો રુક્ખોતિ વુત્તો યથા ‘‘સમુદ્દો દિટ્ઠો’’તિ. પુનરેવ રૂહતીતિ પુન અઙ્કુરુપ્પાદનં સન્ધાય વુત્તં. તણ્હાનુસયેતિ અત્તભાવસઙ્ખાતસ્સ રુક્ખસ્સ મૂલે. અનૂહતેતિ અરહત્તમગ્ગઞાણેન અનુપચ્છિન્ને સતિ ઇદં અત્તભાવસઙ્ખાતં દુક્ખં દુક્ખહેતુ પુનપ્પુનં અબ્બોચ્છિન્નં નિબ્બત્તતિ ન નિરુજ્ઝતિયેવાતિ ગાથાત્થો.
Samūho rukkho mūlati patiṭṭhāti etena avayavena bhūmibhāge ṭhitenāti mūlaṃ, kiṃ taṃ? Bhūmibhāge ṭhito mūlasaṅkhāto rukkhāvayavo, tasmiṃ mūle. Natthi upaddavo pharasuchedādiantarāyo assa mūlassāti anupaddavo. Daḷheti upaddavābhāvena sabhāvato thire sati. Chindīyatīti chinno, ko so? Bhūmiyaṃ patiṭṭhitamūlasahito rukkhāvayavo, na chinditvā gahito rukkhāvayavo. Ruhati vaḍḍhatīti rukkho. So ca bhūmiyaṃ patiṭṭhitamūlasahito rukkhāvayavo rukkhoti vutto yathā ‘‘samuddo diṭṭho’’ti. Punareva rūhatīti puna aṅkuruppādanaṃ sandhāya vuttaṃ. Taṇhānusayeti attabhāvasaṅkhātassa rukkhassa mūle. Anūhateti arahattamaggañāṇena anupacchinne sati idaṃ attabhāvasaṅkhātaṃ dukkhaṃ dukkhahetu punappunaṃ abbocchinnaṃ nibbattati na nirujjhatiyevāti gāthāttho.
‘‘ઇધ ગાથાયં યો તણ્હાનુસયો અનૂહતભાવેન દુક્ખસ્સ નિબ્બત્તનસ્સ મૂલન્તિ વુત્તો, અયં તણ્હાનુસયો કતમસ્સા તણ્હાય અનુસયો’’તિ પુચ્છતિ, ‘‘તણ્હાય કામતણ્હાદિવસેન બહુવિધત્તા ભવતણ્હાય અનુસયો’’તિ વિસ્સજ્જેતિ ભવસ્સાદતણ્હાભાવતો. યો અનુસયો એતસ્સ ભવતણ્હાસઙ્ખાતસ્સ ધમ્મસ્સ પચ્ચયો હોતિ, અયં અનુસયો અવિજ્જાનુસયો હોતિ. ‘‘અનુસયો બહુવિધો, કસ્મા અવિજ્જાનુસયોતિ સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા હિ ભવતણ્હા’’તિ વુત્તં. અવિજ્જાય ભવતણ્હાય પચ્ચયત્તા અવિજ્જાનુસયો સદ્દહિતબ્બો. અવિજ્જાય હિ ભવેસુ આદીનવસ્સ અદસ્સનવસેન ભવસ્સાદતણ્હા ભવતીતિ. ઇમે દ્વે કિલેસાતિઆદિમ્હિ હેટ્ઠા વુત્તનયાનુસારેન ચત્તારિ સચ્ચાનિ નિદ્ધારેત્વા વિસભાગસભાગધમ્માવટ્ટનં વિઞ્ઞાતબ્બં, સમથવિપસ્સના પન મગ્ગસમ્પયુત્તાવ ગહેતબ્બા.
‘‘Idha gāthāyaṃ yo taṇhānusayo anūhatabhāvena dukkhassa nibbattanassa mūlanti vutto, ayaṃ taṇhānusayo katamassā taṇhāya anusayo’’ti pucchati, ‘‘taṇhāya kāmataṇhādivasena bahuvidhattā bhavataṇhāya anusayo’’ti vissajjeti bhavassādataṇhābhāvato. Yo anusayo etassa bhavataṇhāsaṅkhātassa dhammassa paccayo hoti, ayaṃ anusayo avijjānusayo hoti. ‘‘Anusayo bahuvidho, kasmā avijjānusayoti saddahitabbo’’ti vattabbattā ‘‘avijjāpaccayā hi bhavataṇhā’’ti vuttaṃ. Avijjāya bhavataṇhāya paccayattā avijjānusayo saddahitabbo. Avijjāya hi bhavesu ādīnavassa adassanavasena bhavassādataṇhā bhavatīti. Ime dve kilesātiādimhi heṭṭhā vuttanayānusārena cattāri saccāni niddhāretvā visabhāgasabhāgadhammāvaṭṭanaṃ viññātabbaṃ, samathavipassanā pana maggasampayuttāva gahetabbā.
‘‘સબ્બપાપસ્સા’’તિઆદિકસ્સ અનુસન્ધ્યત્થો અટ્ઠકથાયં (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૦) વુત્તો. સબ્બપાપસ્સાતિ કમ્મપથભાવપ્પત્તાપત્તસ્સ નિરવસેસસ્સ અકુસલસ્સ. અકરણન્તિ સપરસન્તાનેસુ અનુપ્પાદનં . કુસલસ્સાતિ કમ્મપથભાવપ્પત્તાપત્તસ્સ તેભૂમકકુસલસ્સ ચેવ લોકુત્તરકુસલસ્સ ચ. ઉપસમ્પદાતિ સન્તાને ઉપ્પાદનવસેન સમ્પદા. સસ્સ અત્તનો ચિત્તન્તિ સચિત્તં, સચિત્તસ્સ પરિયોદાપનં વોદાનં અરહત્તફલુપ્પત્તિયાતિ સચિત્તપરિયોદાપનં . અરહત્તમગ્ગુપ્પાદો પન ‘‘કુસલસ્સ ઉપસમ્પદા’’તિ પદેન ગહિતો. એતં અકરણાદિત્તયદીપનં બુદ્ધાનં સમ્માસમ્બુદ્ધાનં સાસનં ઓવાદોતિ ગાથાત્થો.
‘‘Sabbapāpassā’’tiādikassa anusandhyattho aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 30) vutto. Sabbapāpassāti kammapathabhāvappattāpattassa niravasesassa akusalassa. Akaraṇanti saparasantānesu anuppādanaṃ . Kusalassāti kammapathabhāvappattāpattassa tebhūmakakusalassa ceva lokuttarakusalassa ca. Upasampadāti santāne uppādanavasena sampadā. Sassa attano cittanti sacittaṃ, sacittassa pariyodāpanaṃ vodānaṃ arahattaphaluppattiyāti sacittapariyodāpanaṃ. Arahattamagguppādo pana ‘‘kusalassa upasampadā’’ti padena gahito. Etaṃ akaraṇādittayadīpanaṃ buddhānaṃ sammāsambuddhānaṃ sāsanaṃ ovādoti gāthāttho.
ગાથાયં યસ્સ પાપસ્સ અકરણં વુત્તં, તં પાપં દુચ્ચરિતકમ્મપથવસેન વિભજિતું ‘‘સબ્બપાપં નામા’’તિઆદિ વુત્તં. દોસસમુટ્ઠાનન્તિ યેભુય્યવસેન વુત્તં, લોભસમુટ્ઠાનમ્પિ ભવતિ. લોભસમુટ્ઠાનન્તિપિ યેભુય્યવસેન વુત્તં, દોસસમુટ્ઠાનમ્પિ ભવતિ. મોહસમુટ્ઠાનમ્પિ તથેવ વુત્તં. લોભસમુટ્ઠાનદોસસમુટ્ઠાનમ્પિ સમ્ભવતીતિ દટ્ઠબ્બં. સબ્બપાપો દુચ્ચરિતકમ્મપથપ્પભેદેન વિભત્તો, ‘‘એત્તકેનેવ વિભજિતબ્બો, ઉદાહુ અઞ્ઞેન વિભજિતબ્બો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા અઞ્ઞેન અકુસલમૂલઅગતિગમનભેદેનપિ વિભજિતું ‘‘યા અભિજ્ઝા’’તિઆદિ વુત્તં. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘એવં દુચ્ચરિતઅકુસલકમ્મપથકમ્મવિભાગેન ‘સબ્બપાપ’ન્તિ એત્થ વુત્તપાપં વિભજિત્વા ઇદાનિસ્સ અકુસલમૂલવસેન અગતિગમનવિભાગમ્પિ દસ્સેતું ‘અકુસલમૂલ’ન્તિઆદિ વુત્ત’’ન્તિ (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૦) અનુસન્ધ્યત્થો વુત્તો. મોહવસેન સભાવં અજાનન્તસ્સ ભયસમ્ભવતો યં ભયા ચ મોહા ચ અગતિં ગચ્છતિ, ઇદં મોહસમુટ્ઠાનન્તિ વુત્તં.
Gāthāyaṃ yassa pāpassa akaraṇaṃ vuttaṃ, taṃ pāpaṃ duccaritakammapathavasena vibhajituṃ ‘‘sabbapāpaṃ nāmā’’tiādi vuttaṃ. Dosasamuṭṭhānanti yebhuyyavasena vuttaṃ, lobhasamuṭṭhānampi bhavati. Lobhasamuṭṭhānantipi yebhuyyavasena vuttaṃ, dosasamuṭṭhānampi bhavati. Mohasamuṭṭhānampi tatheva vuttaṃ. Lobhasamuṭṭhānadosasamuṭṭhānampi sambhavatīti daṭṭhabbaṃ. Sabbapāpo duccaritakammapathappabhedena vibhatto, ‘‘ettakeneva vibhajitabbo, udāhu aññena vibhajitabbo’’ti pucchitabbattā aññena akusalamūlaagatigamanabhedenapi vibhajituṃ ‘‘yā abhijjhā’’tiādi vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘evaṃ duccaritaakusalakammapathakammavibhāgena ‘sabbapāpa’nti ettha vuttapāpaṃ vibhajitvā idānissa akusalamūlavasena agatigamanavibhāgampi dassetuṃ ‘akusalamūla’ntiādi vutta’’nti (netti. aṭṭha. 30) anusandhyattho vutto. Mohavasena sabhāvaṃ ajānantassa bhayasambhavato yaṃ bhayā ca mohā ca agatiṃ gacchati, idaṃ mohasamuṭṭhānanti vuttaṃ.
સબ્બપાપો આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કતમં સબ્બપાપસ્સ અકરણ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા તત્થ લોભો અસુભાયા’’તિઆદિ વુત્તં. અટ્ઠકથાયં પન –
Sabbapāpo ācariyena vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘katamaṃ sabbapāpassa akaraṇa’’nti pucchitabbattā tattha lobho asubhāyā’’tiādi vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana –
‘‘એત્તાવતા ‘સબ્બપાપસ્સ અકરણ’ન્તિ એત્થ પાપં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તસ્સ અકરણં દસ્સેન્તો ‘લોભો…પે॰… પઞ્ઞાયા’તિ તીહિ કુસલમૂલેહિ તિણ્ણં અકુસલમૂલાનં પહાનવસેન સબ્બપાપસ્સ અકરણં અનુપ્પાદનમાહા’’તિ (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૦) –
‘‘Ettāvatā ‘sabbapāpassa akaraṇa’nti ettha pāpaṃ dassetvā idāni tassa akaraṇaṃ dassento ‘lobho…pe… paññāyā’ti tīhi kusalamūlehi tiṇṇaṃ akusalamūlānaṃ pahānavasena sabbapāpassa akaraṇaṃ anuppādanamāhā’’ti (netti. aṭṭha. 30) –
વુત્તં. સુભાધિમુત્તવસેન પવત્તો લોભો અસુભાય અસુભભાવનાય તથાપવત્તેન અલોભેન તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનપ્પહાનેન પહીયતિ, સત્તેસુ કુજ્ઝનદુસ્સનવસેન પવત્તો દોસો મેત્તાય મેત્તાભાવનાય તથાપવત્તેન અદોસેન ચ તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનપ્પહાનેન પહીયતિ, સત્તેસુ ચેવ સઙ્ખારેસુ ચ મુય્હનવસેન પવત્તો મોહો પઞ્ઞાય વિચારણપઞ્ઞાય ચ ભાવનામગ્ગપઞ્ઞાય ચ તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદપ્પહાનેન પહીયતિ.
Vuttaṃ. Subhādhimuttavasena pavatto lobho asubhāya asubhabhāvanāya tathāpavattena alobhena tadaṅgavikkhambhanappahānena pahīyati, sattesu kujjhanadussanavasena pavatto doso mettāya mettābhāvanāya tathāpavattena adosena ca tadaṅgavikkhambhanappahānena pahīyati, sattesu ceva saṅkhāresu ca muyhanavasena pavatto moho paññāya vicāraṇapaññāya ca bhāvanāmaggapaññāya ca tadaṅgavikkhambhanasamucchedappahānena pahīyati.
‘‘યદિ તીહિ કુસલમૂલેહેવ અકુસલમૂલાનિ પહીયન્તિ, એવં સતિ ઉપેક્ખાકરુણામુદિતા નિરત્થકા ભવેય્યુ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તથા લોભો ઉપેક્ખાયા’’તિઆદિ વુત્તં. ઉપેક્ખાયાતિ ‘‘સબ્બે સત્તા કમ્મસ્સકા’’તિઆદિના ભાવિતાય ઉપેક્ખાય. મુદિતા અરતિં વૂપસમેત્વા અરતિયા મૂલભૂતં મોહમ્પિ પજહતીતિ મનસિ કત્વા ‘‘મોહો મુદિતાય પહાનં અબ્ભત્થં ગચ્છતી’’તિ વુત્તં. ‘‘અકુસલમૂલાનં કુસલમૂલાદીહિ પહાતબ્બત્તં કેન અમ્હેહિ સદ્દહિતબ્બ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તેનાહા’’તિઆદિ વુત્તં. તેન તથા પહાતબ્બત્તેન ભગવા ‘‘સબ્બપાપસ્સ અકરણ’’ન્તિ વચનં આહ, તેન ‘‘સબ્બપાપસ્સ અકરણ’’ન્તિ વચનેન તથા પહાતબ્બત્તં તુમ્હેહિ સદ્દહિતબ્બન્તિ વુત્તં હોતિ.
‘‘Yadi tīhi kusalamūleheva akusalamūlāni pahīyanti, evaṃ sati upekkhākaruṇāmuditā niratthakā bhaveyyu’’nti vattabbattā ‘‘tathā lobho upekkhāyā’’tiādi vuttaṃ. Upekkhāyāti ‘‘sabbe sattā kammassakā’’tiādinā bhāvitāya upekkhāya. Muditā aratiṃ vūpasametvā aratiyā mūlabhūtaṃ mohampi pajahatīti manasi katvā ‘‘moho muditāya pahānaṃ abbhatthaṃ gacchatī’’ti vuttaṃ. ‘‘Akusalamūlānaṃ kusalamūlādīhi pahātabbattaṃ kena amhehi saddahitabba’’nti vattabbattā ‘‘tenāhā’’tiādi vuttaṃ. Tena tathā pahātabbattena bhagavā ‘‘sabbapāpassa akaraṇa’’nti vacanaṃ āha, tena ‘‘sabbapāpassa akaraṇa’’nti vacanena tathā pahātabbattaṃ tumhehi saddahitabbanti vuttaṃ hoti.
૩૧. ‘‘એત્તાવતા ચ સબ્બપાપો વિભત્તો, તસ્સ અકરણઞ્ચ વિભત્તં સિયા, એવં સતિ અટ્ઠમિચ્છત્તાનં અકરણં અનિવારિતં સિયા’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘સબ્બપાપં નામ અટ્ઠ મિચ્છત્તાની’’તિઆદિ વુત્તં. મિચ્છાસતીતિ અનિચ્ચાદીસુ ‘‘નિચ્ચ’’ન્તિ અનુસ્સરણચિન્તનાદિવસેન પવત્તઅકુસલપ્પવત્તિ.
31. ‘‘Ettāvatā ca sabbapāpo vibhatto, tassa akaraṇañca vibhattaṃ siyā, evaṃ sati aṭṭhamicchattānaṃ akaraṇaṃ anivāritaṃ siyā’’ti vattabbattā ‘‘sabbapāpaṃ nāma aṭṭha micchattānī’’tiādi vuttaṃ. Micchāsatīti aniccādīsu ‘‘nicca’’nti anussaraṇacintanādivasena pavattaakusalappavatti.
સબ્બપાપસ્સ અકરણં બહુધા આચરિયેન વિભત્તં, અમ્હેહિ ચ વિઞ્ઞાતં, ‘‘કથં કુસલસ્સ સમ્પદા વિભજિતબ્બા વિઞ્ઞાતબ્બા’’તિ વત્તબ્બત્તા કુસલસ્સ સમ્પદં વિભજિત્વા દસ્સેન્તો ‘‘અટ્ઠસુ મિચ્છત્તેસુ પહીનેસૂ’’તિઆદિમાહ. અટ્ઠ સમ્મત્તાનીતિ સમ્માદિટ્ઠિ સમ્માસઙ્કપ્પો સમ્માવાચા સમ્માકમ્મન્તો સમ્માઆજીવો સમ્માવાયામો સમ્માસતિ સમ્માસમાધીતિ અટ્ઠસમ્મત્તાનિ વિસભાગપરિવત્તનધમ્મવસેન સમ્પજ્જન્તિ. અતીતસ્સાતિ અતીતેન સમ્માસમ્બુદ્ધેન દેસિતસ્સ. વિપસ્સિનો હિ ભગવતો અયં પાતિમોક્ખુદ્દેસગાથા. ચિત્તે પરિયોદાપિતેતિ ચિત્તપટિબદ્ધા પઞ્ચક્ખન્ધાપિ પરિયોદાપિતા ભવન્તિ. ‘‘ચિત્તપરિયોદાપિતેન પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં પરિયોદાપિતભાવો કથં અમ્હેહિ સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘એવઞ્હી’’તિઆદિ વુત્તં. એવં વુત્તપ્પકારેન ભગવા યં ‘‘ચેતોવિસુદ્ધત્થં ભિક્ખવે તથાગતે બ્રહ્મચરિયં વુસ્સતી’’તિ વચનં આહ, તેન ‘‘ચેતો…પે॰… વુસ્સતી’’તિ વચનેન તુમ્હેહિ સદ્દહિતબ્બોતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘પરિયોદાપના કતિવિધા ભવન્તી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘દુવિધા હી’’તિઆદિ વુત્તં. સમથવિપસ્સનાય નીવરણપ્પહાનઞ્ચ અરિયમગ્ગભાવનાય અનુસયસમુગ્ઘાતો ચાતિ પરિયોદાપનસ્સ દુવિધત્તા પઞ્ચક્ખન્ધા પરિયોદાપિતા ભવન્તીતિ અત્થો. પહીનનીવરણાનુસયા હિ પુગ્ગલા પસાદનીયવણ્ણા હોન્તિ.
Sabbapāpassa akaraṇaṃ bahudhā ācariyena vibhattaṃ, amhehi ca viññātaṃ, ‘‘kathaṃ kusalassa sampadā vibhajitabbā viññātabbā’’ti vattabbattā kusalassa sampadaṃ vibhajitvā dassento ‘‘aṭṭhasu micchattesu pahīnesū’’tiādimāha. Aṭṭha sammattānīti sammādiṭṭhi sammāsaṅkappo sammāvācā sammākammanto sammāājīvo sammāvāyāmo sammāsati sammāsamādhīti aṭṭhasammattāni visabhāgaparivattanadhammavasena sampajjanti. Atītassāti atītena sammāsambuddhena desitassa. Vipassino hi bhagavato ayaṃ pātimokkhuddesagāthā. Citte pariyodāpiteti cittapaṭibaddhā pañcakkhandhāpi pariyodāpitā bhavanti. ‘‘Cittapariyodāpitena pañcannaṃ khandhānaṃ pariyodāpitabhāvo kathaṃ amhehi saddahitabbo’’ti vattabbattā ‘‘evañhī’’tiādi vuttaṃ. Evaṃ vuttappakārena bhagavā yaṃ ‘‘cetovisuddhatthaṃ bhikkhave tathāgate brahmacariyaṃ vussatī’’ti vacanaṃ āha, tena ‘‘ceto…pe… vussatī’’ti vacanena tumhehi saddahitabboti vuttaṃ hoti. ‘‘Pariyodāpanā katividhā bhavantī’’ti vattabbattā ‘‘duvidhā hī’’tiādi vuttaṃ. Samathavipassanāya nīvaraṇappahānañca ariyamaggabhāvanāya anusayasamugghāto cāti pariyodāpanassa duvidhattā pañcakkhandhā pariyodāpitā bhavantīti attho. Pahīnanīvaraṇānusayā hi puggalā pasādanīyavaṇṇā honti.
‘‘પરિયોદાપનસ્સ કિત્તિકા ભૂમિયો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘દ્વે પરિયોદાપનભૂમિયો’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘‘સબ્બપાપસ્સ અકરણ’ન્તિઆદિગાથાય દેસિતેસુ ધમ્મેસુ કતમં દુક્ખસચ્ચં, કતમં સમુદયસચ્ચં , કતમં મગ્ગસચ્ચં, કતમં નિરોધસચ્ચ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ યં પટિવેધેના’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થાતિ ગાથાય દેસિતેસુ ધમ્મેસુ યં ખન્ધપઞ્ચકં પટિવેધેન પરિઞ્ઞાભિસમયેન પરિયોદાપેતિ, ઇદં ખન્ધપઞ્ચકં દુક્ખં દુક્ખસચ્ચં ભવે. યતો તણ્હાસંકિલેસતો ખન્ધપઞ્ચકં પરિયોદાપેતિ, અયં તણ્હાસંકિલેસો સમુદયો સમુદયસચ્ચં. યેન અરિયમગ્ગઙ્ગેન પરિયોદાપેતિ, અયં અરિયમગ્ગો મગ્ગસચ્ચં. યં અસઙ્ખતધાતું અધિગતેન પુગ્ગલેન પરિયોદાપિતં, અયં અસઙ્ખતધાતુધમ્મો નિરોધો નિરોધસચ્ચં ભવે. ઇમાનિ ચત્તારિ સચ્ચાનિ ગાથાય દેસિતધમ્માનં સભાગવિસભાગધમ્માવટ્ટનવસેન નિદ્ધારિતાનિ. ‘‘તેનાહા’’તિઆદિકસ્સ અત્થો હેટ્ઠા વુત્તનયેન વેદિતબ્બો.
‘‘Pariyodāpanassa kittikā bhūmiyo’’ti pucchitabbattā ‘‘dve pariyodāpanabhūmiyo’’tiādi vuttaṃ. ‘‘‘Sabbapāpassa akaraṇa’ntiādigāthāya desitesu dhammesu katamaṃ dukkhasaccaṃ, katamaṃ samudayasaccaṃ , katamaṃ maggasaccaṃ, katamaṃ nirodhasacca’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha yaṃ paṭivedhenā’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti gāthāya desitesu dhammesu yaṃ khandhapañcakaṃ paṭivedhena pariññābhisamayena pariyodāpeti, idaṃ khandhapañcakaṃ dukkhaṃ dukkhasaccaṃ bhave. Yato taṇhāsaṃkilesato khandhapañcakaṃ pariyodāpeti, ayaṃ taṇhāsaṃkileso samudayo samudayasaccaṃ. Yena ariyamaggaṅgena pariyodāpeti, ayaṃ ariyamaggo maggasaccaṃ. Yaṃ asaṅkhatadhātuṃ adhigatena puggalena pariyodāpitaṃ, ayaṃ asaṅkhatadhātudhammo nirodho nirodhasaccaṃ bhave. Imāni cattāri saccāni gāthāya desitadhammānaṃ sabhāgavisabhāgadhammāvaṭṭanavasena niddhāritāni. ‘‘Tenāhā’’tiādikassa attho heṭṭhā vuttanayena veditabbo.
‘‘સબ્બપાપસ્સ અકરણ’’ન્તિઆદિગાથાય દેસિતાનં ધમ્માનં સભાગવિસભાગધમ્માવટ્ટનવસેન ચત્તારિ સચ્ચાનિ આચરિયેન નિદ્ધારિતાનિ, અમ્હેહિ ચ વિઞ્ઞાતાનિ.
‘‘Sabbapāpassa akaraṇa’’ntiādigāthāya desitānaṃ dhammānaṃ sabhāgavisabhāgadhammāvaṭṭanavasena cattāri saccāni ācariyena niddhāritāni, amhehi ca viññātāni.
‘‘‘ધમ્મો હવે રક્ખતિ ધમ્મચારિં, છત્તં મહન્તં યથ વસ્સકાલે;
‘‘‘Dhammo have rakkhati dhammacāriṃ, chattaṃ mahantaṃ yatha vassakāle;
એસાનિસંસો ધમ્મે સુચિણ્ણે, ન દુગ્ગતિં ગચ્છતિ ધમ્મચારી’તિ –
Esānisaṃso dhamme suciṇṇe, na duggatiṃ gacchati dhammacārī’ti –
ગાથાય દેસિતાનં ધમ્માનં વિસભાગસભાગધમ્માનં આવટ્ટનવસેન કથં ચત્તારિ સચ્ચાનિ નિદ્ધારિતાની’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘ધમ્મો હવે’’તિઆદિમાહ. તાય ગાથાય દેસિતે ધમ્મે વિભજિત્વા દસ્સેન્તો ‘‘ધમ્મો નામા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ધમ્મો નામાતિ પુઞ્ઞધમ્મો નામ. ઇન્દ્રિયસંવરોતિ મનચ્છટ્ઠિન્દ્રિયસંવરસીલાદિકો સબ્બો સંવરો. તેન વુત્તં –‘‘ઇન્દ્રિયસંવરસીસેન ચેત્થ સબ્બમ્પિ સીલં ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ ૩૧). ચત્તારો અપાયા દુક્કટકમ્મકારીનં ગતિભૂતત્તા દુગ્ગતિ. સબ્બા ઉપપત્તિયો પન દુક્ખદુક્ખસઙ્ખારદુક્ખવિપરિણામદુક્ખસમઙ્ગીનં ગતિભૂતત્તા દુગ્ગતિ નામ.
Gāthāya desitānaṃ dhammānaṃ visabhāgasabhāgadhammānaṃ āvaṭṭanavasena kathaṃ cattāri saccāni niddhāritānī’’ti vattabbattā ‘‘dhammo have’’tiādimāha. Tāya gāthāya desite dhamme vibhajitvā dassento ‘‘dhammo nāmā’’tiādimāha. Tattha dhammo nāmāti puññadhammo nāma. Indriyasaṃvaroti manacchaṭṭhindriyasaṃvarasīlādiko sabbo saṃvaro. Tena vuttaṃ –‘‘indriyasaṃvarasīsena cettha sabbampi sīlaṃ gahitanti daṭṭhabba’’nti (netti. aṭṭha. 31). Cattāro apāyā dukkaṭakammakārīnaṃ gatibhūtattā duggati. Sabbā upapattiyo pana dukkhadukkhasaṅkhāradukkhavipariṇāmadukkhasamaṅgīnaṃ gatibhūtattā duggati nāma.
‘‘તસ્મિં દુવિધે ધમ્મે ઇન્દ્રિયસંવરધમ્મો કત્થ ઠિતો, કથં સુચિણ્ણો, કુતો રક્ખતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ યા સંવરસીલે’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થાતિ તસ્મિં દુવિધે ધમ્મે. સંવરસીલે ઠિતા યા અખણ્ડકારિતા હોતિ, અયં અખણ્ડવસેન કાતબ્બો સંવરસીલે ઠિતો સુટ્ઠુ આચિણ્ણપરિચિણ્ણો પુઞ્ઞધમ્મો ચતૂહિ અપાયેહિ અત્તનો આધારં અત્તાનં રક્ખન્તં પુગ્ગલં એકન્તિકભાવેન રક્ખતિ, અનેકન્તિકભાવેન પન રક્ખિતમત્તો પુઞ્ઞધમ્મોપિ રક્ખતીતિ અત્થો ગહેતબ્બો. અપાયેહીતિ ચ પધાનવસેન વુત્તં, રોગાદિઅન્તરાયતોપિ રક્ખતિ. રોગાદિઅન્તરાયો વા અયતો અપગતત્તા અપાયન્તોગધોતિ દટ્ઠબ્બો.
‘‘Tasmiṃ duvidhe dhamme indriyasaṃvaradhammo kattha ṭhito, kathaṃ suciṇṇo, kuto rakkhatī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha yā saṃvarasīle’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti tasmiṃ duvidhe dhamme. Saṃvarasīle ṭhitā yā akhaṇḍakāritā hoti, ayaṃ akhaṇḍavasena kātabbo saṃvarasīle ṭhito suṭṭhu āciṇṇapariciṇṇo puññadhammo catūhi apāyehi attano ādhāraṃ attānaṃ rakkhantaṃ puggalaṃ ekantikabhāvena rakkhati, anekantikabhāvena pana rakkhitamatto puññadhammopi rakkhatīti attho gahetabbo. Apāyehīti ca padhānavasena vuttaṃ, rogādiantarāyatopi rakkhati. Rogādiantarāyo vā ayato apagatattā apāyantogadhoti daṭṭhabbo.
‘‘તથા રક્ખતીતિ કેન અમ્હેહિ સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘એવં ભગવા’’તિઆદિ વુત્તં. એવં વુત્તપ્પકારેન લક્ખણપકારદસ્સનં ભગવા ‘‘દ્વેમા, ભિક્ખવે, સીલવતો ગતિયો દેવા ચ મનુસ્સા ચા’’તિ યં વચનં આહ, તેન ‘‘દ્વેમા…પે॰… મનુસ્સા ચા’’તિ વચનેન તુમ્હેહિ સદ્દહિતબ્બોતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘સંવરસીલે ઠિતસ્સ અખણ્ડકાતબ્બસ્સ સુચિણ્ણસ્સ પુઞ્ઞધમ્મસ્સ અપાયેહિ રક્ખણે એકન્તિકભાવો કેન સુત્તેન દીપેતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘એવઞ્ચ નાળન્દાય’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ એવઞ્ચાતિ ઇમિના ઇદાનિ વુચ્ચમાનેન પકારેનપિ વુત્તપ્પકારો અત્થો વેદિતબ્બો. નાળન્દાયન્તિ નાળન્દનામકે નિગમે નિસિન્નો અસિબન્ધકનામસ્સ પુત્તો ગામણિ ગામજેટ્ઠકો ભગવન્તં એતં વુચ્ચમાનં ‘‘બ્રાહ્મણા, ભન્તે’’તિઆદિવચનં અવોચ.
‘‘Tathā rakkhatīti kena amhehi saddahitabbo’’ti vattabbattā ‘‘evaṃ bhagavā’’tiādi vuttaṃ. Evaṃ vuttappakārena lakkhaṇapakāradassanaṃ bhagavā ‘‘dvemā, bhikkhave, sīlavato gatiyo devā ca manussā cā’’ti yaṃ vacanaṃ āha, tena ‘‘dvemā…pe… manussā cā’’ti vacanena tumhehi saddahitabboti vuttaṃ hoti. ‘‘Saṃvarasīle ṭhitassa akhaṇḍakātabbassa suciṇṇassa puññadhammassa apāyehi rakkhaṇe ekantikabhāvo kena suttena dīpetabbo’’ti vattabbattā ‘‘evañca nāḷandāya’’ntiādi vuttaṃ. Tattha evañcāti iminā idāni vuccamānena pakārenapi vuttappakāro attho veditabbo. Nāḷandāyanti nāḷandanāmake nigame nisinno asibandhakanāmassa putto gāmaṇi gāmajeṭṭhako bhagavantaṃ etaṃ vuccamānaṃ ‘‘brāhmaṇā, bhante’’tiādivacanaṃ avoca.
બ્રાહ્મણાતિ બાહિરકા બ્રાહ્મણા. ભન્તેતિ ભગવન્તં ગામણિ આલપતિ. પચ્છાભૂમકાતિ પચ્છિમદિસાય નિસિન્નકા. ઉય્યાપેન્તીતિ મનુસ્સલોકતો ઉદ્ધં દેવલોકં યાપેન્તિ પાપેન્તિ.
Brāhmaṇāti bāhirakā brāhmaṇā. Bhanteti bhagavantaṃ gāmaṇi ālapati. Pacchābhūmakāti pacchimadisāya nisinnakā. Uyyāpentīti manussalokato uddhaṃ devalokaṃ yāpenti pāpenti.
ઇધસ્સાતિ ઇધલોકે અસ્સ ભવેય્ય. પુરિસો પાણાતિપાતી…પે॰… મિચ્છાદિટ્ઠિકો અસ્સ ભવેય્યાતિ યોજના. સેસં પાળિતો ચેવ વુત્તાનુસારેન ચ ઞેય્યં.
Idhassāti idhaloke assa bhaveyya. Puriso pāṇātipātī…pe… micchādiṭṭhiko assa bhaveyyāti yojanā. Sesaṃ pāḷito ceva vuttānusārena ca ñeyyaṃ.
૩૨. ‘‘વિસભાગધમ્મસભાગધમ્માવટ્ટનવસેન ચતુન્નં સચ્ચાનં નિદ્ધારિતભાવો કેન અમ્હેહિ સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તેનાહ મહાકચ્ચાનો એકમ્હિ પદટ્ઠાને’’તિ વુત્તં.
32. ‘‘Visabhāgadhammasabhāgadhammāvaṭṭanavasena catunnaṃ saccānaṃ niddhāritabhāvo kena amhehi saddahitabbo’’ti vattabbattā ‘‘tenāha mahākaccāno ekamhi padaṭṭhāne’’ti vuttaṃ.
‘‘એત્તાવતા ચ આવટ્ટો હારો પરિપુણ્ણો, અઞ્ઞો નિયુત્તો નત્થી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘નિયુત્તો આવટ્ટો હારો’’તિ વુત્તં. યસ્સં યસ્સં પાળિયં યો યો આવટ્ટો હારો યથાલાભવસેન યોજિતો, તસ્સં તસ્સં પાળિયં સો સો આવટ્ટો હારો તથા નિદ્ધારેત્વા યુત્તો યોજિતોતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો.
‘‘Ettāvatā ca āvaṭṭo hāro paripuṇṇo, añño niyutto natthī’’ti vattabbattā ‘‘niyutto āvaṭṭo hāro’’ti vuttaṃ. Yassaṃ yassaṃ pāḷiyaṃ yo yo āvaṭṭo hāro yathālābhavasena yojito, tassaṃ tassaṃ pāḷiyaṃ so so āvaṭṭo hāro tathā niddhāretvā yutto yojitoti attho daṭṭhabbo.
ઇતિ આવટ્ટહારવિભઙ્ગે સત્તિબલાનુરૂપા રચિતા
Iti āvaṭṭahāravibhaṅge sattibalānurūpā racitā
વિભાવના નિટ્ઠિતા.
Vibhāvanā niṭṭhitā.
પણ્ડિતેહિ પન અટ્ઠકથાટીકાનુસારેનેવ ગમ્ભીરત્થો વિત્થારતો વિભજિત્વા ગહેતબ્બોતિ.
Paṇḍitehi pana aṭṭhakathāṭīkānusāreneva gambhīrattho vitthārato vibhajitvā gahetabboti.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / નેત્તિપ્પકરણપાળિ • Nettippakaraṇapāḷi / ૭. આવટ્ટહારવિભઙ્ગો • 7. Āvaṭṭahāravibhaṅgo
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / ખુદ્દકનિકાય (અટ્ઠકથા) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / નેત્તિપ્પકરણ-અટ્ઠકથા • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā / ૭. આવટ્ટહારવિભઙ્ગવણ્ણના • 7. Āvaṭṭahāravibhaṅgavaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / સુત્તપિટક (ટીકા) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / ખુદ્દકનિકાય (ટીકા) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / નેત્તિપ્પકરણ-ટીકા • Nettippakaraṇa-ṭīkā / ૭. આવટ્ટહારવિભઙ્ગવણ્ણના • 7. Āvaṭṭahāravibhaṅgavaṇṇanā