Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / સારત્થદીપની-ટીકા • Sāratthadīpanī-ṭīkā |
બાહિરનિદાનકથા
Bāhiranidānakathā
ઇદાનિ ‘‘તં વણ્ણયિસ્સં વિનય’’ન્તિ પટિઞ્ઞાતત્તા યથાપટિઞ્ઞાતવિનયસંવણ્ણનં કત્તુકામો સંવરવિનયપહાનવિનયાદિવસેન વિનયસ્સ બહુવિધત્તા ઇધ સંવણ્ણેતબ્બભાવેન અધિપ્પેતો તાવ વિનયો વવત્થપેતબ્બોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘તત્થા’’તિઆદિ. તત્થ તત્થાતિ તાસુ ગાથાસુ. તાવ-સદ્દો પઠમન્તિ ઇમસ્મિં અત્થે દટ્ઠબ્બો. તેન પઠમં વિનયં વવત્થપેત્વા પચ્છા તસ્સ વણ્ણનં કરિસ્સામીતિ દીપેતિ. વવત્થપેતબ્બોતિ નિયમેતબ્બો. તેનેતં વુચ્ચતીતિ યસ્મા વવત્થપેતબ્બો, તેન હેતુના એતં ‘‘વિનયો નામા’’તિઆદિકં નિયામકવચનં વુચ્ચતીતિ અત્થો. અસ્સાતિ વિનયસ્સ. માતિકાતિ ઉદ્દેસો. સો હિ નિદ્દેસપદાનં જનનીઠાને ઠિતત્તા માતા વિયાતિ માતિકાતિ વુચ્ચતિ.
Idāni ‘‘taṃ vaṇṇayissaṃ vinaya’’nti paṭiññātattā yathāpaṭiññātavinayasaṃvaṇṇanaṃ kattukāmo saṃvaravinayapahānavinayādivasena vinayassa bahuvidhattā idha saṃvaṇṇetabbabhāvena adhippeto tāva vinayo vavatthapetabboti dassento āha ‘‘tatthā’’tiādi. Tattha tatthāti tāsu gāthāsu. Tāva-saddo paṭhamanti imasmiṃ atthe daṭṭhabbo. Tena paṭhamaṃ vinayaṃ vavatthapetvā pacchā tassa vaṇṇanaṃ karissāmīti dīpeti. Vavatthapetabboti niyametabbo. Tenetaṃ vuccatīti yasmā vavatthapetabbo, tena hetunā etaṃ ‘‘vinayo nāmā’’tiādikaṃ niyāmakavacanaṃ vuccatīti attho. Assāti vinayassa. Mātikāti uddeso. So hi niddesapadānaṃ jananīṭhāne ṭhitattā mātā viyāti mātikāti vuccati.
ઇદાનિ વણ્ણેતબ્બમત્થં માતિકં ઠપેત્વા દસ્સેન્તો આહ ‘‘વુત્તં યેના’’તિઆદિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – એતં ‘‘તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા વેરઞ્જાયં વિહરતી’’તિઆદિનિદાનવચનપટિમણ્ડિતં વિનયપિટકં યેન પુગ્ગલેન વુત્તં, યસ્મિં કાલે વુત્તં, યસ્મા કારણા વુત્તં, યેન ધારિતં, યેન ચ આભતં, યેસુ પતિટ્ઠિતં, એતં યથાવુત્તવિધાનં વત્વા તતો ‘‘તેન સમયેના’’તિઆદિપાઠસ્સ અત્થં અનેકપ્પકારતો દસ્સયન્તો વિનયસ્સ અત્થવણ્ણનં કરિસ્સામીતિ. એત્થ ચ ‘‘વુત્તં યેન યદા યસ્મા’’તિ ઇદં વચનં ‘‘તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા’’તિઆદિનિદાનવચનમત્તં અપેક્ખિત્વા વત્તુકામોપિ વિસું અવત્વા ‘‘નિદાનેન આદિકલ્યાણં, ‘ઇદમવોચા’તિ નિગમનેન પરિયોસાનકલ્યાણ’’ન્તિ ચ વચનતો નિદાનનિગમનાનિપિ સત્થુદેસનાય અનુવિધાનત્તા તદન્તોગધાનેવાતિ નિદાનસ્સપિ વિનયપાળિયંયેવ અન્તોગધત્તા ‘‘વુત્તં યેન યદા યસ્મા’’તિ ઇદમ્પિ વિનયપિટકસમ્બન્ધંયેવ કત્વા માતિકં ઠપેસિ. માતિકાય હિ ‘‘એત’’ન્તિ વુત્તં વિનયપિટકંયેવ સામઞ્ઞતો સબ્બત્થ સમ્બન્ધમુપગચ્છતિ.
Idāni vaṇṇetabbamatthaṃ mātikaṃ ṭhapetvā dassento āha ‘‘vuttaṃ yenā’’tiādi. Idaṃ vuttaṃ hoti – etaṃ ‘‘tena samayena buddho bhagavā verañjāyaṃ viharatī’’tiādinidānavacanapaṭimaṇḍitaṃ vinayapiṭakaṃ yena puggalena vuttaṃ, yasmiṃ kāle vuttaṃ, yasmā kāraṇā vuttaṃ, yena dhāritaṃ, yena ca ābhataṃ, yesu patiṭṭhitaṃ, etaṃ yathāvuttavidhānaṃ vatvā tato ‘‘tena samayenā’’tiādipāṭhassa atthaṃ anekappakārato dassayanto vinayassa atthavaṇṇanaṃ karissāmīti. Ettha ca ‘‘vuttaṃ yena yadā yasmā’’ti idaṃ vacanaṃ ‘‘tena samayena buddho bhagavā’’tiādinidānavacanamattaṃ apekkhitvā vattukāmopi visuṃ avatvā ‘‘nidānena ādikalyāṇaṃ, ‘idamavocā’ti nigamanena pariyosānakalyāṇa’’nti ca vacanato nidānanigamanānipi satthudesanāya anuvidhānattā tadantogadhānevāti nidānassapi vinayapāḷiyaṃyeva antogadhattā ‘‘vuttaṃ yena yadā yasmā’’ti idampi vinayapiṭakasambandhaṃyeva katvā mātikaṃ ṭhapesi. Mātikāya hi ‘‘eta’’nti vuttaṃ vinayapiṭakaṃyeva sāmaññato sabbattha sambandhamupagacchati.
ઇદાનિ પન તં વિસું નીહરિત્વા દસ્સેન્તો ‘‘તત્થ વુત્તં યેના’’તિઆદિમાહ. તત્થ તત્થાતિ તેસુ માતિકાપદેસુ. અથ કસ્મા ઇદમેવ વચનં સન્ધાય વુત્તન્તિ આહ ‘‘ઇદઞ્હી’’તિઆદિ. ઇદન્તિ ‘‘તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા’’તિઆદિવચનં . હિ-સદ્દો યસ્માતિ અત્થે દટ્ઠબ્બો, યસ્મા બુદ્ધસ્સ ભગવતો અત્તપચ્ચક્ખવચનં ન હોતિ, તસ્માતિ વુત્તં હોતિ. અત્તપચ્ચક્ખવચનં ન હોતીતિ અત્તનો પચ્ચક્ખં કત્વા વુત્તવચનં ન હોતિ, ભગવતા વુત્તવચનં ન હોતીતિ અધિપ્પાયો. ‘‘અત્તપચ્ચક્ખવચનં ન હોતીતિ આહચ્ચ ભાસિતં ન હોતીતિ અધિપ્પાયો’’તિ કેનચિ વુત્તં. ગણ્ઠિપદે પન ‘‘અત્તપચ્ચક્ખવચનં ન હોતીતિ અત્તનો ધરમાનકાલે વુત્તવચનં ન હોતી’’તિ લિખિતં. તદુભયમ્પિ અત્થતો સમાનમેવ. ઇદાનિ પઞ્હકરણં વત્વા અનુક્કમેન યથાવુત્તપઞ્હવિસ્સજ્જનં કરોન્તો ‘‘આયસ્મતા’’તિઆદિમાહ. ઇમિના પુગ્ગલં નિયમેતિ, ‘‘તઞ્ચા’’તિઆદિના કાલં નિયમેતિ. તઞ્ચ ઉપાલિત્થેરેન વુત્તવચનં કાલતો પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલે વુત્તન્તિ અત્થો.
Idāni pana taṃ visuṃ nīharitvā dassento ‘‘tattha vuttaṃ yenā’’tiādimāha. Tattha tatthāti tesu mātikāpadesu. Atha kasmā idameva vacanaṃ sandhāya vuttanti āha ‘‘idañhī’’tiādi. Idanti ‘‘tena samayena buddho bhagavā’’tiādivacanaṃ . Hi-saddo yasmāti atthe daṭṭhabbo, yasmā buddhassa bhagavato attapaccakkhavacanaṃ na hoti, tasmāti vuttaṃ hoti. Attapaccakkhavacanaṃ na hotīti attano paccakkhaṃ katvā vuttavacanaṃ na hoti, bhagavatā vuttavacanaṃ na hotīti adhippāyo. ‘‘Attapaccakkhavacanaṃ na hotīti āhacca bhāsitaṃ na hotīti adhippāyo’’ti kenaci vuttaṃ. Gaṇṭhipade pana ‘‘attapaccakkhavacanaṃ na hotīti attano dharamānakāle vuttavacanaṃ na hotī’’ti likhitaṃ. Tadubhayampi atthato samānameva. Idāni pañhakaraṇaṃ vatvā anukkamena yathāvuttapañhavissajjanaṃ karonto ‘‘āyasmatā’’tiādimāha. Iminā puggalaṃ niyameti, ‘‘tañcā’’tiādinā kālaṃ niyameti. Tañca upālittherena vuttavacanaṃ kālato paṭhamamahāsaṅgītikāle vuttanti attho.