| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
४. विभङ्गवग्गो
4. Vibhaṅgavaggo
१. भद्देकरत्तसुत्तवण्णना
1. Bhaddekarattasuttavaṇṇanā
२७२. एका रत्ति एकरत्तो, भद्दो एकरत्तो एतस्साति भद्देकरत्तं, विपस्सनं परिब्रूहेन्तो पुग्गलो। तेनाह – ‘‘विपस्सनानुयोगसमन्नागतत्ता’’ति। तं उद्दिस्स पवत्तिया पन भद्देकरत्तसहचरणतो भद्देकरत्तो। तेनाह भगवा – ‘‘भद्देकरत्तस्स वो, भिक्खवे, उद्देसञ्च विभङ्गञ्च देसेस्सामी’’ति। देसेतब्बमत्थं उद्दिसति एतेनाति उद्देसो, सङ्खेपदेसना एव। यस्मा पन निद्देसपदानं जननिट्ठाने ठितत्ता माता वियाति मातिकाति वुच्चति, तस्माह ‘‘उद्देसन्ति मातिक’’न्ति। उद्दिट्ठमत्थं विभजति एतेनाति विभङ्गो वित्थारदेसना, तेनाह – ‘‘वित्थारभाजनिय’’न्ति ‘‘यथाउद्दिट्ठमत्थं वित्थारतो भाजेति विभजति एतेना’’ति कत्वा।
272. Ekā ratti ekaratto, bhaddo ekaratto etassāti bhaddekarattaṃ, vipassanaṃ paribrūhento puggalo. Tenāha – ‘‘vipassanānuyogasamannāgatattā’’ti. Taṃ uddissa pavattiyā pana bhaddekarattasahacaraṇato bhaddekaratto. Tenāha bhagavā – ‘‘bhaddekarattassa vo, bhikkhave, uddesañca vibhaṅgañca desessāmī’’ti. Desetabbamatthaṃ uddisati etenāti uddeso, saṅkhepadesanā eva. Yasmā pana niddesapadānaṃ jananiṭṭhāne ṭhitattā mātā viyāti mātikāti vuccati, tasmāha ‘‘uddesanti mātika’’nti. Uddiṭṭhamatthaṃ vibhajati etenāti vibhaṅgo vitthāradesanā, tenāha – ‘‘vitthārabhājaniya’’nti ‘‘yathāuddiṭṭhamatthaṃ vitthārato bhājeti vibhajati etenā’’ti katvā.
उप्पादादिखणत्तयं पत्वा अतिक्कमं अतिक्कन्तं अतीतं। तं पन अत्थतो विगतं खन्धपञ्चकन्ति आह ‘‘अतीते खन्धपञ्चके’’ति। तण्हादिट्ठीहि नानुगच्छेय्याति तण्हादिट्ठाभिनन्दनाहि नानुभवेय्य, नाभिनन्देय्याति अत्थो। यथा ‘‘निच्च’’न्तिआदिना विपरीतग्गाहवसेन अतीतेसु रूपादीसु मिच्छाअभिनिविसनं परामासो दिट्ठाभिनन्दना; एवं ‘‘निच्च’’न्तिआदिना विपरीतग्गाहवसेन अनागतेसु रूपादीसु मिच्छाअभिनिविसनं परामासो दिट्ठि कम्मसमादानं दिट्ठिपत्थनाति तं पटिक्खिपन्तो आह – ‘‘तण्हादिट्ठीहि न पत्थेय्या’’ति। यदतीतन्ति एत्थ इति-सद्दो आदिअत्थो। तेन ‘‘अपत्त’’न्ति पदं सङ्गण्हाति। तम्पि हि कारणवचनं। तेनाह ‘‘यस्मा चा’’ति। तत्थायमधिप्पायो, ‘‘अतीतं तण्हादिवसेन नाभिनन्दितब्बं सब्बसो अविज्जमानत्ता ससविसाणं विय, तथा अनागतम्पि न पत्थेतब्ब’’न्ति। तत्थ सिया – अतीतं नाभिनन्दितब्बं अभिनन्दनाय निप्पयोजनत्ता, अनागतपत्थना पन सफलापि सियाति न सब्बसो पटिक्खिपितब्बाति? न, तस्सापि सविघातभावेन पटिक्खिपितब्बतो। तेनाह ‘‘यस्मा’’तिआदि। तत्थ पहीनन्ति निस्सट्ठसभावं। निरुद्धन्ति भग्गं। अत्थङ्गतन्ति विनासं। अप्पत्तन्ति सभावं उप्पादादिकं असम्पत्तं। अजातन्ति न जातं। अनिब्बत्तन्ति तस्सेव वेवचनं।
Uppādādikhaṇattayaṃ patvā atikkamaṃ atikkantaṃ atītaṃ. Taṃ pana atthato vigataṃ khandhapañcakanti āha ‘‘atīte khandhapañcake’’ti. Taṇhādiṭṭhīhi nānugaccheyyāti taṇhādiṭṭhābhinandanāhi nānubhaveyya, nābhinandeyyāti attho. Yathā ‘‘nicca’’ntiādinā viparītaggāhavasena atītesu rūpādīsu micchāabhinivisanaṃ parāmāso diṭṭhābhinandanā; evaṃ ‘‘nicca’’ntiādinā viparītaggāhavasena anāgatesu rūpādīsu micchāabhinivisanaṃ parāmāso diṭṭhi kammasamādānaṃ diṭṭhipatthanāti taṃ paṭikkhipanto āha – ‘‘taṇhādiṭṭhīhi na pattheyyā’’ti. Yadatītanti ettha iti-saddo ādiattho. Tena ‘‘apatta’’nti padaṃ saṅgaṇhāti. Tampi hi kāraṇavacanaṃ. Tenāha ‘‘yasmā cā’’ti. Tatthāyamadhippāyo, ‘‘atītaṃ taṇhādivasena nābhinanditabbaṃ sabbaso avijjamānattā sasavisāṇaṃ viya, tathā anāgatampi na patthetabba’’nti. Tattha siyā – atītaṃ nābhinanditabbaṃ abhinandanāya nippayojanattā, anāgatapatthanā pana saphalāpi siyāti na sabbaso paṭikkhipitabbāti? Na, tassāpi savighātabhāvena paṭikkhipitabbato. Tenāha ‘‘yasmā’’tiādi. Tattha pahīnanti nissaṭṭhasabhāvaṃ. Niruddhanti bhaggaṃ. Atthaṅgatanti vināsaṃ. Appattanti sabhāvaṃ uppādādikaṃ asampattaṃ. Ajātanti na jātaṃ. Anibbattanti tasseva vevacanaṃ.
यत्थ यत्थाति यस्मिं यस्मिं खणे, यस्मिं यस्मिं वा धम्मपुञ्जे उप्पन्नं, तं सब्बम्पि असेसेत्वा। अरञ्ञादीसु वाति वा-सद्दो अनियमत्थो। तेन अरञ्ञे वा रुक्खमूले वा पब्बतकन्दरादीसु वाति ठाननियमाभावा अनुपस्सनाय सातच्चकारितं दस्सेति। यमकादिवसेन परिब्रूहियमाना विपस्सना विय पटिपक्खेहि अकोपनियाव होतीति आह – ‘‘असंहीरं असंकुप्पन्ति इदं विपस्सनापटिविपस्सनादस्सनत्थं वुत्त’’न्ति। गाथायमयमत्थो विपस्सनावसेन युज्जतीति आह – ‘‘विपस्सना ही’’तिआदि। किं एताय परियायकथायाति निप्परियायतोव असंहीरं असंकुप्पं दस्सेतुं, ‘‘अथ वा’’तिआदि वुत्तं। कथं पन निच्चस्स निब्बानस्स अनुब्रूहना होतीति आह ‘‘पुनप्पुन’’न्तिआदि। एतेन तदारम्मणधम्मा ब्रूहनाय, तेसं आरम्मणम्पि अत्थतो अनुब्रूहितं नाम होति बहुलं मनसिकारेनाति दस्सेति।
Yattha yatthāti yasmiṃ yasmiṃ khaṇe, yasmiṃ yasmiṃ vā dhammapuñje uppannaṃ, taṃ sabbampi asesetvā. Araññādīsu vāti vā-saddo aniyamattho. Tena araññe vā rukkhamūle vā pabbatakandarādīsu vāti ṭhānaniyamābhāvā anupassanāya sātaccakāritaṃ dasseti. Yamakādivasena paribrūhiyamānā vipassanā viya paṭipakkhehi akopaniyāva hotīti āha – ‘‘asaṃhīraṃ asaṃkuppanti idaṃ vipassanāpaṭivipassanādassanatthaṃ vutta’’nti. Gāthāyamayamattho vipassanāvasena yujjatīti āha – ‘‘vipassanā hī’’tiādi. Kiṃ etāya pariyāyakathāyāti nippariyāyatova asaṃhīraṃ asaṃkuppaṃ dassetuṃ, ‘‘atha vā’’tiādi vuttaṃ. Kathaṃ pana niccassa nibbānassa anubrūhanā hotīti āha ‘‘punappuna’’ntiādi. Etena tadārammaṇadhammā brūhanāya, tesaṃ ārammaṇampi atthato anubrūhitaṃ nāma hoti bahulaṃ manasikārenāti dasseti.
आदितो तापनं आतापनं, तेन आरम्भधातुमाह। परितो तापनं परितापनं, तेन निक्कमधातुपरक्कमधातुयो चाति। तस्स सेनाति तस्स मच्चुनो सहकरणट्ठेन सेना वियाति सेना। सङ्गरोतिआदीसु मित्ताकारग्गहणेन सामपयोगमाह। लञ्जग्गहणेन लञ्जदानं, तेन दानप्पयोगं। बलरासीति हत्थिअस्सादिबलकायो। तेन दण्डभेदानि वदति। भेदोपि हि बलवतो एव इज्झति, स्वायं चतुब्बिधोपि उपाययोगेन सम्पवत्तीयति। तत्थ तत्थ च सङ्गं आसत्तिं अरति देतीति सङ्गरो पुब्बभागे वा सङ्गरणवसेन तस्स पटिजाननवसेन पवत्तनतो।
Ādito tāpanaṃ ātāpanaṃ, tena ārambhadhātumāha. Parito tāpanaṃ paritāpanaṃ, tena nikkamadhātuparakkamadhātuyo cāti. Tassa senāti tassa maccuno sahakaraṇaṭṭhena senā viyāti senā. Saṅgarotiādīsu mittākāraggahaṇena sāmapayogamāha. Lañjaggahaṇena lañjadānaṃ, tena dānappayogaṃ. Balarāsīti hatthiassādibalakāyo. Tena daṇḍabhedāni vadati. Bhedopi hi balavato eva ijjhati, svāyaṃ catubbidhopi upāyayogena sampavattīyati. Tattha tattha ca saṅgaṃ āsattiṃ arati detīti saṅgaro pubbabhāge vā saṅgaraṇavasena tassa paṭijānanavasena pavattanato.
उट्ठाहकं उट्ठानवीरियसम्पन्नं। सपरहितसीवनलक्खणेन असाधुभावपरम्मुखभावगमनेन वा सन्तो।
Uṭṭhāhakaṃ uṭṭhānavīriyasampannaṃ. Saparahitasīvanalakkhaṇena asādhubhāvaparammukhabhāvagamanena vā santo.
२७३. मनुञ्ञरूपवसेनेव एवंरूपो अहोसीन्ति अतीतं अन्वागमेति तत्थ नन्दियासमन्वानयनतो। वेदनादीसुपि एसेव नयो। कुसलसुखसोमनस्सवेदनावसेनाति कुसलवेदनावसेन सुखवेदनावसेन सोमनस्सवेदनावसेनाति पच्चेकं वेदनासद्दो योजेतब्बो। तण्हाभिनन्दनाय सति दिट्ठाभिनन्दना सिद्धा एवाति – ‘‘तण्हं समन्वानेति’’इच्चेव वुत्तं। हीनरूपादि…पे॰… न मञ्ञति अमनुञ्ञोपि समानो समनुञ्ञभावस्सेव वसेन मञ्ञनाय पवत्तनतो। नानुपवत्तयति विक्खम्भनवसेन नन्दिया दूरीकतत्ता।
273.Manuññarūpavaseneva evaṃrūpo ahosīnti atītaṃ anvāgameti tattha nandiyāsamanvānayanato. Vedanādīsupi eseva nayo. Kusalasukhasomanassavedanāvasenāti kusalavedanāvasena sukhavedanāvasena somanassavedanāvasenāti paccekaṃ vedanāsaddo yojetabbo. Taṇhābhinandanāya sati diṭṭhābhinandanā siddhā evāti – ‘‘taṇhaṃ samanvāneti’’icceva vuttaṃ. Hīnarūpādi…pe… na maññati amanuññopi samāno samanuññabhāvasseva vasena maññanāya pavattanato. Nānupavattayati vikkhambhanavasena nandiyā dūrīkatattā.
२७४. उळारसुन्दरभावमुखेनेव अनागतेसुपि रूपादीसु तण्हादिट्ठिकप्पना पवत्ततीति आह – ‘‘एवंरूपो…पे॰… वेदितब्बा’’ति।
274. Uḷārasundarabhāvamukheneva anāgatesupi rūpādīsu taṇhādiṭṭhikappanā pavattatīti āha – ‘‘evaṃrūpo…pe… veditabbā’’ti.
२७५. वत्तब्बं सियाति यथा नन्दिया असमन्वानयनजोतनं ब्यतिरेकमुखेन पतिट्ठपेतुं, ‘‘अतीतं न न्वागमेय्या’’ति उद्देसस्स, ‘‘कथञ्च, भिक्खवे, अतीतं अन्वागमेती’’तिआदिना (म॰ नि॰ ३.२७३) विभङ्गो वुत्तो, एवं ‘‘पच्चुप्पन्नञ्च यो धम्म’’न्तिआदिकस्स उद्देसस्स ब्यतिरेकमुखेन विभङ्गे वुच्चमाने विपस्सनापटिक्खेपवसेन, ‘‘कथञ्च…पे॰… वत्तब्बं सिया’’ति वुत्तं। तयिदं परमगम्भीरं सत्थुदेसनानयं अनुपधारेत्वा चोदितं, यस्मा ‘‘पच्चुप्पन्नञ्च यो धम्म’’न्तिआदिकस्स उद्देसस्स ब्यतिरेकमुखेनेव विपस्सनापटिक्खेपवसेन, ‘‘कथञ्च, भिक्खवे, पच्चुप्पन्नेसू’’ति विभङ्गदेसना सम्पवत्तति। तेनाह ‘‘यस्मा पना’’तिआदि। तत्थ तस्सा एवाति विपस्सनाय एव। अभावं दस्सेतुं संहीरतीति मातिकं उद्धरित्वाति कथेतुकम्यताय मातिकावसेन पदुद्धारं कत्वा, ‘‘इध, भिक्खवे, असुतवा सुतवा’’ति च आदिना वित्थारो वुत्तो। विपस्सनाय अभावतोति विपस्सनाय अभावितताय अविक्खम्भितताय तण्हादिट्ठीहि सपत्तेहि विय तत्थ तत्थ ठपनाय आकड्ढीयति, तत्थ तत्थ विसये ततो एव अपायसमुद्दं संसारसमुद्दं आनीयति। सुक्कपक्खो वुत्तविपरियायेन वेदितब्बो। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
275.Vattabbaṃ siyāti yathā nandiyā asamanvānayanajotanaṃ byatirekamukhena patiṭṭhapetuṃ, ‘‘atītaṃ na nvāgameyyā’’ti uddesassa, ‘‘kathañca, bhikkhave, atītaṃ anvāgametī’’tiādinā (ma. ni. 3.273) vibhaṅgo vutto, evaṃ ‘‘paccuppannañca yo dhamma’’ntiādikassa uddesassa byatirekamukhena vibhaṅge vuccamāne vipassanāpaṭikkhepavasena, ‘‘kathañca…pe… vattabbaṃ siyā’’ti vuttaṃ. Tayidaṃ paramagambhīraṃ satthudesanānayaṃ anupadhāretvā coditaṃ, yasmā ‘‘paccuppannañca yo dhamma’’ntiādikassa uddesassa byatirekamukheneva vipassanāpaṭikkhepavasena, ‘‘kathañca, bhikkhave, paccuppannesū’’ti vibhaṅgadesanā sampavattati. Tenāha ‘‘yasmā panā’’tiādi. Tattha tassā evāti vipassanāya eva. Abhāvaṃ dassetuṃ saṃhīratīti mātikaṃ uddharitvāti kathetukamyatāya mātikāvasena paduddhāraṃ katvā, ‘‘idha, bhikkhave, asutavā sutavā’’ti ca ādinā vitthāro vutto. Vipassanāya abhāvatoti vipassanāya abhāvitatāya avikkhambhitatāya taṇhādiṭṭhīhi sapattehi viya tattha tattha ṭhapanāya ākaḍḍhīyati, tattha tattha visaye tato eva apāyasamuddaṃ saṃsārasamuddaṃ ānīyati. Sukkapakkho vuttavipariyāyena veditabbo. Sesaṃ suviññeyyameva.
भद्देकरत्तसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Bhaddekarattasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / १. भद्देकरत्तसुत्तं • 1. Bhaddekarattasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / १. भद्देकरत्तसुत्तवण्णना • 1. Bhaddekarattasuttavaṇṇanā
