Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય (ટીકા) • Majjhimanikāya (ṭīkā)

    ૪. વિભઙ્ગવગ્ગો

    4. Vibhaṅgavaggo

    ૧. ભદ્દેકરત્તસુત્તવણ્ણના

    1. Bhaddekarattasuttavaṇṇanā

    ૨૭૨. એકા રત્તિ એકરત્તો, ભદ્દો એકરત્તો એતસ્સાતિ ભદ્દેકરત્તં, વિપસ્સનં પરિબ્રૂહેન્તો પુગ્ગલો. તેનાહ – ‘‘વિપસ્સનાનુયોગસમન્નાગતત્તા’’તિ. તં ઉદ્દિસ્સ પવત્તિયા પન ભદ્દેકરત્તસહચરણતો ભદ્દેકરત્તો. તેનાહ ભગવા – ‘‘ભદ્દેકરત્તસ્સ વો, ભિક્ખવે, ઉદ્દેસઞ્ચ વિભઙ્ગઞ્ચ દેસેસ્સામી’’તિ. દેસેતબ્બમત્થં ઉદ્દિસતિ એતેનાતિ ઉદ્દેસો, સઙ્ખેપદેસના એવ. યસ્મા પન નિદ્દેસપદાનં જનનિટ્ઠાને ઠિતત્તા માતા વિયાતિ માતિકાતિ વુચ્ચતિ, તસ્માહ ‘‘ઉદ્દેસન્તિ માતિક’’ન્તિ. ઉદ્દિટ્ઠમત્થં વિભજતિ એતેનાતિ વિભઙ્ગો વિત્થારદેસના, તેનાહ – ‘‘વિત્થારભાજનિય’’ન્તિ ‘‘યથાઉદ્દિટ્ઠમત્થં વિત્થારતો ભાજેતિ વિભજતિ એતેના’’તિ કત્વા.

    272. Ekā ratti ekaratto, bhaddo ekaratto etassāti bhaddekarattaṃ, vipassanaṃ paribrūhento puggalo. Tenāha – ‘‘vipassanānuyogasamannāgatattā’’ti. Taṃ uddissa pavattiyā pana bhaddekarattasahacaraṇato bhaddekaratto. Tenāha bhagavā – ‘‘bhaddekarattassa vo, bhikkhave, uddesañca vibhaṅgañca desessāmī’’ti. Desetabbamatthaṃ uddisati etenāti uddeso, saṅkhepadesanā eva. Yasmā pana niddesapadānaṃ jananiṭṭhāne ṭhitattā mātā viyāti mātikāti vuccati, tasmāha ‘‘uddesanti mātika’’nti. Uddiṭṭhamatthaṃ vibhajati etenāti vibhaṅgo vitthāradesanā, tenāha – ‘‘vitthārabhājaniya’’nti ‘‘yathāuddiṭṭhamatthaṃ vitthārato bhājeti vibhajati etenā’’ti katvā.

    ઉપ્પાદાદિખણત્તયં પત્વા અતિક્કમં અતિક્કન્તં અતીતં. તં પન અત્થતો વિગતં ખન્ધપઞ્ચકન્તિ આહ ‘‘અતીતે ખન્ધપઞ્ચકે’’તિ. તણ્હાદિટ્ઠીહિ નાનુગચ્છેય્યાતિ તણ્હાદિટ્ઠાભિનન્દનાહિ નાનુભવેય્ય, નાભિનન્દેય્યાતિ અત્થો. યથા ‘‘નિચ્ચ’’ન્તિઆદિના વિપરીતગ્ગાહવસેન અતીતેસુ રૂપાદીસુ મિચ્છાઅભિનિવિસનં પરામાસો દિટ્ઠાભિનન્દના; એવં ‘‘નિચ્ચ’’ન્તિઆદિના વિપરીતગ્ગાહવસેન અનાગતેસુ રૂપાદીસુ મિચ્છાઅભિનિવિસનં પરામાસો દિટ્ઠિ કમ્મસમાદાનં દિટ્ઠિપત્થનાતિ તં પટિક્ખિપન્તો આહ – ‘‘તણ્હાદિટ્ઠીહિ ન પત્થેય્યા’’તિ. યદતીતન્તિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો આદિઅત્થો. તેન ‘‘અપત્ત’’ન્તિ પદં સઙ્ગણ્હાતિ. તમ્પિ હિ કારણવચનં. તેનાહ ‘‘યસ્મા ચા’’તિ. તત્થાયમધિપ્પાયો, ‘‘અતીતં તણ્હાદિવસેન નાભિનન્દિતબ્બં સબ્બસો અવિજ્જમાનત્તા સસવિસાણં વિય, તથા અનાગતમ્પિ ન પત્થેતબ્બ’’ન્તિ. તત્થ સિયા – અતીતં નાભિનન્દિતબ્બં અભિનન્દનાય નિપ્પયોજનત્તા, અનાગતપત્થના પન સફલાપિ સિયાતિ ન સબ્બસો પટિક્ખિપિતબ્બાતિ? ન, તસ્સાપિ સવિઘાતભાવેન પટિક્ખિપિતબ્બતો. તેનાહ ‘‘યસ્મા’’તિઆદિ. તત્થ પહીનન્તિ નિસ્સટ્ઠસભાવં. નિરુદ્ધન્તિ ભગ્ગં. અત્થઙ્ગતન્તિ વિનાસં. અપ્પત્તન્તિ સભાવં ઉપ્પાદાદિકં અસમ્પત્તં. અજાતન્તિ ન જાતં. અનિબ્બત્તન્તિ તસ્સેવ વેવચનં.

    Uppādādikhaṇattayaṃ patvā atikkamaṃ atikkantaṃ atītaṃ. Taṃ pana atthato vigataṃ khandhapañcakanti āha ‘‘atīte khandhapañcake’’ti. Taṇhādiṭṭhīhi nānugaccheyyāti taṇhādiṭṭhābhinandanāhi nānubhaveyya, nābhinandeyyāti attho. Yathā ‘‘nicca’’ntiādinā viparītaggāhavasena atītesu rūpādīsu micchāabhinivisanaṃ parāmāso diṭṭhābhinandanā; evaṃ ‘‘nicca’’ntiādinā viparītaggāhavasena anāgatesu rūpādīsu micchāabhinivisanaṃ parāmāso diṭṭhi kammasamādānaṃ diṭṭhipatthanāti taṃ paṭikkhipanto āha – ‘‘taṇhādiṭṭhīhi na pattheyyā’’ti. Yadatītanti ettha iti-saddo ādiattho. Tena ‘‘apatta’’nti padaṃ saṅgaṇhāti. Tampi hi kāraṇavacanaṃ. Tenāha ‘‘yasmā cā’’ti. Tatthāyamadhippāyo, ‘‘atītaṃ taṇhādivasena nābhinanditabbaṃ sabbaso avijjamānattā sasavisāṇaṃ viya, tathā anāgatampi na patthetabba’’nti. Tattha siyā – atītaṃ nābhinanditabbaṃ abhinandanāya nippayojanattā, anāgatapatthanā pana saphalāpi siyāti na sabbaso paṭikkhipitabbāti? Na, tassāpi savighātabhāvena paṭikkhipitabbato. Tenāha ‘‘yasmā’’tiādi. Tattha pahīnanti nissaṭṭhasabhāvaṃ. Niruddhanti bhaggaṃ. Atthaṅgatanti vināsaṃ. Appattanti sabhāvaṃ uppādādikaṃ asampattaṃ. Ajātanti na jātaṃ. Anibbattanti tasseva vevacanaṃ.

    યત્થ યત્થાતિ યસ્મિં યસ્મિં ખણે, યસ્મિં યસ્મિં વા ધમ્મપુઞ્જે ઉપ્પન્નં, તં સબ્બમ્પિ અસેસેત્વા. અરઞ્ઞાદીસુ વાતિ વા-સદ્દો અનિયમત્થો. તેન અરઞ્ઞે વા રુક્ખમૂલે વા પબ્બતકન્દરાદીસુ વાતિ ઠાનનિયમાભાવા અનુપસ્સનાય સાતચ્ચકારિતં દસ્સેતિ. યમકાદિવસેન પરિબ્રૂહિયમાના વિપસ્સના વિય પટિપક્ખેહિ અકોપનિયાવ હોતીતિ આહ – ‘‘અસંહીરં અસંકુપ્પન્તિ ઇદં વિપસ્સનાપટિવિપસ્સનાદસ્સનત્થં વુત્ત’’ન્તિ. ગાથાયમયમત્થો વિપસ્સનાવસેન યુજ્જતીતિ આહ – ‘‘વિપસ્સના હી’’તિઆદિ. કિં એતાય પરિયાયકથાયાતિ નિપ્પરિયાયતોવ અસંહીરં અસંકુપ્પં દસ્સેતું, ‘‘અથ વા’’તિઆદિ વુત્તં. કથં પન નિચ્ચસ્સ નિબ્બાનસ્સ અનુબ્રૂહના હોતીતિ આહ ‘‘પુનપ્પુન’’ન્તિઆદિ. એતેન તદારમ્મણધમ્મા બ્રૂહનાય, તેસં આરમ્મણમ્પિ અત્થતો અનુબ્રૂહિતં નામ હોતિ બહુલં મનસિકારેનાતિ દસ્સેતિ.

    Yattha yatthāti yasmiṃ yasmiṃ khaṇe, yasmiṃ yasmiṃ vā dhammapuñje uppannaṃ, taṃ sabbampi asesetvā. Araññādīsu vāti -saddo aniyamattho. Tena araññe vā rukkhamūle vā pabbatakandarādīsu vāti ṭhānaniyamābhāvā anupassanāya sātaccakāritaṃ dasseti. Yamakādivasena paribrūhiyamānā vipassanā viya paṭipakkhehi akopaniyāva hotīti āha – ‘‘asaṃhīraṃ asaṃkuppanti idaṃ vipassanāpaṭivipassanādassanatthaṃ vutta’’nti. Gāthāyamayamattho vipassanāvasena yujjatīti āha – ‘‘vipassanā hī’’tiādi. Kiṃ etāya pariyāyakathāyāti nippariyāyatova asaṃhīraṃ asaṃkuppaṃ dassetuṃ, ‘‘atha vā’’tiādi vuttaṃ. Kathaṃ pana niccassa nibbānassa anubrūhanā hotīti āha ‘‘punappuna’’ntiādi. Etena tadārammaṇadhammā brūhanāya, tesaṃ ārammaṇampi atthato anubrūhitaṃ nāma hoti bahulaṃ manasikārenāti dasseti.

    આદિતો તાપનં આતાપનં, તેન આરમ્ભધાતુમાહ. પરિતો તાપનં પરિતાપનં, તેન નિક્કમધાતુપરક્કમધાતુયો ચાતિ. તસ્સ સેનાતિ તસ્સ મચ્ચુનો સહકરણટ્ઠેન સેના વિયાતિ સેના. સઙ્ગરોતિઆદીસુ મિત્તાકારગ્ગહણેન સામપયોગમાહ. લઞ્જગ્ગહણેન લઞ્જદાનં, તેન દાનપ્પયોગં. બલરાસીતિ હત્થિઅસ્સાદિબલકાયો. તેન દણ્ડભેદાનિ વદતિ. ભેદોપિ હિ બલવતો એવ ઇજ્ઝતિ, સ્વાયં ચતુબ્બિધોપિ ઉપાયયોગેન સમ્પવત્તીયતિ. તત્થ તત્થ ચ સઙ્ગં આસત્તિં અરતિ દેતીતિ સઙ્ગરો પુબ્બભાગે વા સઙ્ગરણવસેન તસ્સ પટિજાનનવસેન પવત્તનતો.

    Ādito tāpanaṃ ātāpanaṃ, tena ārambhadhātumāha. Parito tāpanaṃ paritāpanaṃ, tena nikkamadhātuparakkamadhātuyo cāti. Tassa senāti tassa maccuno sahakaraṇaṭṭhena senā viyāti senā. Saṅgarotiādīsu mittākāraggahaṇena sāmapayogamāha. Lañjaggahaṇena lañjadānaṃ, tena dānappayogaṃ. Balarāsīti hatthiassādibalakāyo. Tena daṇḍabhedāni vadati. Bhedopi hi balavato eva ijjhati, svāyaṃ catubbidhopi upāyayogena sampavattīyati. Tattha tattha ca saṅgaṃ āsattiṃ arati detīti saṅgaro pubbabhāge vā saṅgaraṇavasena tassa paṭijānanavasena pavattanato.

    ઉટ્ઠાહકં ઉટ્ઠાનવીરિયસમ્પન્નં. સપરહિતસીવનલક્ખણેન અસાધુભાવપરમ્મુખભાવગમનેન વા સન્તો.

    Uṭṭhāhakaṃ uṭṭhānavīriyasampannaṃ. Saparahitasīvanalakkhaṇena asādhubhāvaparammukhabhāvagamanena vā santo.

    ૨૭૩. મનુઞ્ઞરૂપવસેનેવ એવંરૂપો અહોસીન્તિ અતીતં અન્વાગમેતિ તત્થ નન્દિયાસમન્વાનયનતો. વેદનાદીસુપિ એસેવ નયો. કુસલસુખસોમનસ્સવેદનાવસેનાતિ કુસલવેદનાવસેન સુખવેદનાવસેન સોમનસ્સવેદનાવસેનાતિ પચ્ચેકં વેદનાસદ્દો યોજેતબ્બો. તણ્હાભિનન્દનાય સતિ દિટ્ઠાભિનન્દના સિદ્ધા એવાતિ – ‘‘તણ્હં સમન્વાનેતિ’’ઇચ્ચેવ વુત્તં. હીનરૂપાદિ…પે॰… ન મઞ્ઞતિ અમનુઞ્ઞોપિ સમાનો સમનુઞ્ઞભાવસ્સેવ વસેન મઞ્ઞનાય પવત્તનતો. નાનુપવત્તયતિ વિક્ખમ્ભનવસેન નન્દિયા દૂરીકતત્તા.

    273.Manuññarūpavaseneva evaṃrūpo ahosīnti atītaṃ anvāgameti tattha nandiyāsamanvānayanato. Vedanādīsupi eseva nayo. Kusalasukhasomanassavedanāvasenāti kusalavedanāvasena sukhavedanāvasena somanassavedanāvasenāti paccekaṃ vedanāsaddo yojetabbo. Taṇhābhinandanāya sati diṭṭhābhinandanā siddhā evāti – ‘‘taṇhaṃ samanvāneti’’icceva vuttaṃ. Hīnarūpādi…pe… na maññati amanuññopi samāno samanuññabhāvasseva vasena maññanāya pavattanato. Nānupavattayati vikkhambhanavasena nandiyā dūrīkatattā.

    ૨૭૪. ઉળારસુન્દરભાવમુખેનેવ અનાગતેસુપિ રૂપાદીસુ તણ્હાદિટ્ઠિકપ્પના પવત્તતીતિ આહ – ‘‘એવંરૂપો…પે॰… વેદિતબ્બા’’તિ.

    274. Uḷārasundarabhāvamukheneva anāgatesupi rūpādīsu taṇhādiṭṭhikappanā pavattatīti āha – ‘‘evaṃrūpo…pe… veditabbā’’ti.

    ૨૭૫. વત્તબ્બં સિયાતિ યથા નન્દિયા અસમન્વાનયનજોતનં બ્યતિરેકમુખેન પતિટ્ઠપેતું, ‘‘અતીતં ન ન્વાગમેય્યા’’તિ ઉદ્દેસસ્સ, ‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, અતીતં અન્વાગમેતી’’તિઆદિના (મ॰ નિ॰ ૩.૨૭૩) વિભઙ્ગો વુત્તો, એવં ‘‘પચ્ચુપ્પન્નઞ્ચ યો ધમ્મ’’ન્તિઆદિકસ્સ ઉદ્દેસસ્સ બ્યતિરેકમુખેન વિભઙ્ગે વુચ્ચમાને વિપસ્સનાપટિક્ખેપવસેન, ‘‘કથઞ્ચ…પે॰… વત્તબ્બં સિયા’’તિ વુત્તં. તયિદં પરમગમ્ભીરં સત્થુદેસનાનયં અનુપધારેત્વા ચોદિતં, યસ્મા ‘‘પચ્ચુપ્પન્નઞ્ચ યો ધમ્મ’’ન્તિઆદિકસ્સ ઉદ્દેસસ્સ બ્યતિરેકમુખેનેવ વિપસ્સનાપટિક્ખેપવસેન, ‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, પચ્ચુપ્પન્નેસૂ’’તિ વિભઙ્ગદેસના સમ્પવત્તતિ. તેનાહ ‘‘યસ્મા પના’’તિઆદિ. તત્થ તસ્સા એવાતિ વિપસ્સનાય એવ. અભાવં દસ્સેતું સંહીરતીતિ માતિકં ઉદ્ધરિત્વાતિ કથેતુકમ્યતાય માતિકાવસેન પદુદ્ધારં કત્વા, ‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, અસુતવા સુતવા’’તિ ચ આદિના વિત્થારો વુત્તો. વિપસ્સનાય અભાવતોતિ વિપસ્સનાય અભાવિતતાય અવિક્ખમ્ભિતતાય તણ્હાદિટ્ઠીહિ સપત્તેહિ વિય તત્થ તત્થ ઠપનાય આકડ્ઢીયતિ, તત્થ તત્થ વિસયે તતો એવ અપાયસમુદ્દં સંસારસમુદ્દં આનીયતિ. સુક્કપક્ખો વુત્તવિપરિયાયેન વેદિતબ્બો. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

    275.Vattabbaṃ siyāti yathā nandiyā asamanvānayanajotanaṃ byatirekamukhena patiṭṭhapetuṃ, ‘‘atītaṃ na nvāgameyyā’’ti uddesassa, ‘‘kathañca, bhikkhave, atītaṃ anvāgametī’’tiādinā (ma. ni. 3.273) vibhaṅgo vutto, evaṃ ‘‘paccuppannañca yo dhamma’’ntiādikassa uddesassa byatirekamukhena vibhaṅge vuccamāne vipassanāpaṭikkhepavasena, ‘‘kathañca…pe… vattabbaṃ siyā’’ti vuttaṃ. Tayidaṃ paramagambhīraṃ satthudesanānayaṃ anupadhāretvā coditaṃ, yasmā ‘‘paccuppannañca yo dhamma’’ntiādikassa uddesassa byatirekamukheneva vipassanāpaṭikkhepavasena, ‘‘kathañca, bhikkhave, paccuppannesū’’ti vibhaṅgadesanā sampavattati. Tenāha ‘‘yasmā panā’’tiādi. Tattha tassā evāti vipassanāya eva. Abhāvaṃ dassetuṃ saṃhīratīti mātikaṃ uddharitvāti kathetukamyatāya mātikāvasena paduddhāraṃ katvā, ‘‘idha, bhikkhave, asutavā sutavā’’ti ca ādinā vitthāro vutto. Vipassanāya abhāvatoti vipassanāya abhāvitatāya avikkhambhitatāya taṇhādiṭṭhīhi sapattehi viya tattha tattha ṭhapanāya ākaḍḍhīyati, tattha tattha visaye tato eva apāyasamuddaṃ saṃsārasamuddaṃ ānīyati. Sukkapakkho vuttavipariyāyena veditabbo. Sesaṃ suviññeyyameva.

    ભદ્દેકરત્તસુત્તવણ્ણનાય લીનત્થપ્પકાસના સમત્તા.

    Bhaddekarattasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય • Majjhimanikāya / ૧. ભદ્દેકરત્તસુત્તં • 1. Bhaddekarattasuttaṃ

    અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / મજ્ઝિમનિકાય (અટ્ઠકથા) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ૧. ભદ્દેકરત્તસુત્તવણ્ણના • 1. Bhaddekarattasuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact