Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / સારત્થદીપની-ટીકા • Sāratthadīpanī-ṭīkā |
૩. ભેસજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના
3. Bhesajjasikkhāpadavaṇṇanā
૬૨૨. તતિયસિક્ખાપદે યેસં મંસં કપ્પતીતિ ઇદં નિસ્સગ્ગિયવત્થુદસ્સનત્થં વુત્તં, ન પન યેસં મંસં ન કપ્પતિ, તેસં સપ્પિઆદીનિ ન કપ્પન્તીતિ દસ્સનત્થં. મનુસ્સખીરાદીનિપિ હિ નો ન કપ્પન્તિ, કુતો સસસ્સ સપ્પીતિ આહ ‘‘યેસઞ્હિ ખીરં અત્થિ, સપ્પિપિ તેસં અત્થિયેવા’’તિ. ‘‘ઇદઞ્ચ યેભુય્યેન વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. ઉગ્ગહિતકં કત્વા નિક્ખિત્તન્તિ અપ્પટિગ્ગહિતં સયમેવ ગહેત્વા નિક્ખિત્તં. સયંકતં નિરામિસમેવ વટ્ટતીતિ તદહુપુરેભત્તમેવ સન્ધાય વુત્તં. અથ સયંકતં નિરામિસં ભુઞ્જન્તસ્સ કસ્મા સામંપાકો ન હોતીતિ આહ – ‘‘નવનીતં તાપેન્તસ્સ હિ સામંપાકો ન હોતી’’તિ. સવત્થુકપટિગ્ગહિતસ્સ વત્થુગતિકત્તા આહ – ‘‘સવત્થુકસ્સ પટિગ્ગહિતત્તા’’તિ. પચ્છાભત્તં પટિગ્ગહિતેહીતિ પચ્છાભત્તં પટિગ્ગહિતખીરદધીહિ. પુરેભત્તમ્પિ ચ ઉગ્ગહિતકેહિ કતં અબ્ભઞ્જનાદીસુ ઉપનેતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. ઉભયેસમ્પીતિ પચ્છાભત્તં પટિગ્ગહિતખીરદધીહિ ચ પુરેભત્તં ઉગ્ગહિતકેહિ ચ કતાનં. એસેવ નયોતિ નિસ્સગ્ગિયં હોતીતિ અત્થો. અકપ્પિયમંસસપ્પિમ્હીતિ અકપ્પિયમંસસત્તાનં સપ્પિમ્હિ. કારણપતિરૂપકં વત્વાતિ સજાતિયાનં સપ્પિભાવતોતિ કારણપતિરૂપકં વત્વા.
622. Tatiyasikkhāpade yesaṃ maṃsaṃ kappatīti idaṃ nissaggiyavatthudassanatthaṃ vuttaṃ, na pana yesaṃ maṃsaṃ na kappati, tesaṃ sappiādīni na kappantīti dassanatthaṃ. Manussakhīrādīnipi hi no na kappanti, kuto sasassa sappīti āha ‘‘yesañhi khīraṃ atthi, sappipi tesaṃ atthiyevā’’ti. ‘‘Idañca yebhuyyena vutta’’nti vadanti. Uggahitakaṃ katvā nikkhittanti appaṭiggahitaṃ sayameva gahetvā nikkhittaṃ. Sayaṃkataṃ nirāmisameva vaṭṭatīti tadahupurebhattameva sandhāya vuttaṃ. Atha sayaṃkataṃ nirāmisaṃ bhuñjantassa kasmā sāmaṃpāko na hotīti āha – ‘‘navanītaṃ tāpentassa hi sāmaṃpāko na hotī’’ti. Savatthukapaṭiggahitassa vatthugatikattā āha – ‘‘savatthukassa paṭiggahitattā’’ti. Pacchābhattaṃ paṭiggahitehīti pacchābhattaṃ paṭiggahitakhīradadhīhi. Purebhattampi ca uggahitakehi kataṃ abbhañjanādīsu upanetabbanti sambandho. Ubhayesampīti pacchābhattaṃ paṭiggahitakhīradadhīhi ca purebhattaṃ uggahitakehi ca katānaṃ. Eseva nayoti nissaggiyaṃ hotīti attho. Akappiyamaṃsasappimhīti akappiyamaṃsasattānaṃ sappimhi. Kāraṇapatirūpakaṃ vatvāti sajātiyānaṃ sappibhāvatoti kāraṇapatirūpakaṃ vatvā.
સપ્પિનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ નિરામિસમેવ સત્તાહં વટ્ટતીતિ અત્થો. એત્થાતિ નવનીતે. ધોતં વટ્ટતીતિ અધોતં ચે, સવત્થુકપટિગ્ગહિતં હોતિ, તસ્મા ધોતં પટિગ્ગહેત્વા સત્તાહં નિક્ખિપિતું વટ્ટતીતિ થેરાનં અધિપ્પાયો. તક્કતો ઉદ્ધટમત્તમેવ ખાદિંસૂતિ એત્થ તક્કતો ઉદ્ધટમત્તં અધોતમ્પિ પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જન્તા ધોવિત્વા પચિત્વા વા પરિભુઞ્જિંસૂતિ એવમત્થો ગહેતબ્બો. થેરસ્સ હિ દધિગુળિકાદિસહિતમ્પિ પટિગ્ગહિતં પચ્છા ધોવિત્વા પચિત્વા વા પરિભુઞ્જન્તસ્સ સવત્થુકપટિગ્ગહણે દોસો નત્થીતિ અધિપ્પાયો, તેનેવ થેરસ્સ અધિપ્પાયં દસ્સેન્તેન ‘‘તસ્મા નવનીતં પરિભુઞ્જન્તેન…પે॰… અયમેત્થ અધિપ્પાયો’’તિ વુત્તં. કેચિ પન ‘‘તક્કતો ઉદ્ધટમત્તમેવ ખાદિંસૂ’’તિ વચનસ્સ અધિપ્પાયં અજાનન્તા ‘‘તક્કતો ઉદ્ધટમત્તં અધોતમ્પિ દધિગુળિકાદિસહિતં વિકાલેપિ પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં. ન હિ દધિગુળિકાદિઆમિસેન સંસટ્ઠરસં નવનીતં પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતીતિ સક્કા વત્તું. નવનીતં પરિભુઞ્જન્તેનાતિ અધોવિત્વા પટિગ્ગહિતનવનીતં પરિભુઞ્જન્તેન. દધિ એવ દધિગતં યથા ‘‘ગૂથગતં મુત્તગત’’ન્તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૧૧૯). ખયં ગમિસ્સતીતિ વચનતો ખીરં પક્ખિપિત્વા પક્કસપ્પિઆદિપિ વિકાલે કપ્પતીતિ વેદિતબ્બં. કુક્કુચ્ચાયન્તિ કુક્કુચ્ચકાતિ ઇમિના અત્તનાપિ તત્થ કુક્કુચ્ચસબ્ભાવં દીપેતિ. તેનેવ માતિકાટ્ઠકથાયં (કઙ્ખા॰ અટ્ઠ॰ ભેસજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના) ‘‘નિબ્બટ્ટિતસપ્પિ વા નવનીતં વા પચિતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. તાનિ પટિગ્ગહેત્વાતિ તાનિ ખીરદધીનિ પટિગ્ગહેત્વા.
Sappinayeneva veditabbanti nirāmisameva sattāhaṃ vaṭṭatīti attho. Etthāti navanīte. Dhotaṃ vaṭṭatīti adhotaṃ ce, savatthukapaṭiggahitaṃ hoti, tasmā dhotaṃ paṭiggahetvā sattāhaṃ nikkhipituṃ vaṭṭatīti therānaṃ adhippāyo. Takkato uddhaṭamattameva khādiṃsūti ettha takkato uddhaṭamattaṃ adhotampi paṭiggahetvā paribhuñjantā dhovitvā pacitvā vā paribhuñjiṃsūti evamattho gahetabbo. Therassa hi dadhiguḷikādisahitampi paṭiggahitaṃ pacchā dhovitvā pacitvā vā paribhuñjantassa savatthukapaṭiggahaṇe doso natthīti adhippāyo, teneva therassa adhippāyaṃ dassentena ‘‘tasmā navanītaṃ paribhuñjantena…pe… ayamettha adhippāyo’’ti vuttaṃ. Keci pana ‘‘takkato uddhaṭamattameva khādiṃsū’’ti vacanassa adhippāyaṃ ajānantā ‘‘takkato uddhaṭamattaṃ adhotampi dadhiguḷikādisahitaṃ vikālepi paribhuñjituṃ vaṭṭatī’’ti vadanti, taṃ na gahetabbaṃ. Na hi dadhiguḷikādiāmisena saṃsaṭṭharasaṃ navanītaṃ paribhuñjituṃ vaṭṭatīti sakkā vattuṃ. Navanītaṃ paribhuñjantenāti adhovitvā paṭiggahitanavanītaṃ paribhuñjantena. Dadhi eva dadhigataṃ yathā ‘‘gūthagataṃ muttagata’’nti (ma. ni. 2.119). Khayaṃ gamissatīti vacanato khīraṃ pakkhipitvā pakkasappiādipi vikāle kappatīti veditabbaṃ. Kukkuccāyanti kukkuccakāti iminā attanāpi tattha kukkuccasabbhāvaṃ dīpeti. Teneva mātikāṭṭhakathāyaṃ (kaṅkhā. aṭṭha. bhesajjasikkhāpadavaṇṇanā) ‘‘nibbaṭṭitasappi vā navanītaṃ vā pacituṃ vaṭṭatī’’ti vuttaṃ. Tāni paṭiggahetvāti tāni khīradadhīni paṭiggahetvā.
પટિગ્ગહેત્વા ઠપિતભેસજ્જેહીતિ પટિગ્ગહેત્વા ઠપિતયાવજીવિકભેસજ્જેહિ. વુત્તનયેન યથા તણ્ડુલાદીનિ ન પચ્ચન્તિ, તથા લજ્જીયેવ સમ્પાદેત્વા દેતીતિ લજ્જીસામણેરગ્ગહણં, અપિચ અલજ્જિના અજ્ઝોહરિતબ્બં યં કિઞ્ચિ અભિસઙ્ખરાપેતું ન વટ્ટતિ, તસ્માપિ એવમાહ. તિલે પટિગ્ગહેત્વા કતતેલન્તિ અત્તના ભજ્જનાદીનિ અકત્વા ગહિતતેલં. તેનેવ ‘‘સામિસમ્પિ વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. નિબ્બટ્ટિતત્તાતિ યાવકાલિકવત્થુતો વિવેચિતત્તા. ઉભયમ્પીતિ અત્તના ચ પરેન ચ કતં. યાવ અરુણસ્સ ઉગ્ગમના તિટ્ઠતિ, નિસ્સગ્ગિયન્તિ સત્તમદિવસે કતતેલં સચે યાવ અરુણુગ્ગમના તિટ્ઠતિ, નિસ્સગ્ગિયં.
Paṭiggahetvā ṭhapitabhesajjehīti paṭiggahetvā ṭhapitayāvajīvikabhesajjehi. Vuttanayena yathā taṇḍulādīni na paccanti, tathā lajjīyeva sampādetvā detīti lajjīsāmaṇeraggahaṇaṃ, apica alajjinā ajjhoharitabbaṃ yaṃ kiñci abhisaṅkharāpetuṃ na vaṭṭati, tasmāpi evamāha. Tile paṭiggahetvā katatelanti attanā bhajjanādīni akatvā gahitatelaṃ. Teneva ‘‘sāmisampi vaṭṭatī’’ti vuttaṃ. Nibbaṭṭitattāti yāvakālikavatthuto vivecitattā. Ubhayampīti attanā ca parena ca kataṃ. Yāva aruṇassa uggamanā tiṭṭhati, nissaggiyanti sattamadivase katatelaṃ sace yāva aruṇuggamanā tiṭṭhati, nissaggiyaṃ.
૬૨૩. અચ્છવસન્તિ દુક્કટવત્થુનો વસાય અનુઞ્ઞાતત્તા તંસદિસાનં દુક્કટવત્થૂનંયેવ અકપ્પિયમંસસત્તાનં વસા અનુઞ્ઞાતા, ન થુલ્લચ્ચયવત્થૂનં મનુસ્સાનં વસાતિ આહ ‘‘ઠપેત્વા મનુસ્સવસ’’ન્તિ . સંસટ્ઠન્તિ પરિસ્સાવિતં. ‘‘કાલે પટિગ્ગહિતં વિકાલે અનુપસમ્પન્નેનપિ નિપ્પક્કં સંસટ્ઠઞ્ચ પરિભુઞ્જન્તસ્સ દ્વેપિ દુક્કટાનિ હોન્તિયેવા’’તિ વદન્તિ. યસ્મા ખીરદધિઆદીનિ પક્ખિપિત્વા તેલં પચન્તિ, તસ્મા કસટં ન વટ્ટતિ, તેલમેવ વટ્ટતિ. તેન વુત્તં ‘‘પક્કતેલકસટે વિય કુક્કુચ્ચાયતી’’તિ. ‘‘સચે વસાય સદ્ધિં પક્કત્તા ન વટ્ટતિ, ઇદં કસ્મા વટ્ટતી’’તિ પુચ્છન્તા ‘‘ભન્તે’’તિઆદિમાહંસુ. એતં વટ્ટતીતિ નનુ એતં દધિગુળિકાદીહિ પક્કં નવનીતં વટ્ટતીતિ અત્થો.
623.Acchavasanti dukkaṭavatthuno vasāya anuññātattā taṃsadisānaṃ dukkaṭavatthūnaṃyeva akappiyamaṃsasattānaṃ vasā anuññātā, na thullaccayavatthūnaṃ manussānaṃ vasāti āha ‘‘ṭhapetvā manussavasa’’nti . Saṃsaṭṭhanti parissāvitaṃ. ‘‘Kāle paṭiggahitaṃ vikāle anupasampannenapi nippakkaṃ saṃsaṭṭhañca paribhuñjantassa dvepi dukkaṭāni hontiyevā’’ti vadanti. Yasmā khīradadhiādīni pakkhipitvā telaṃ pacanti, tasmā kasaṭaṃ na vaṭṭati, telameva vaṭṭati. Tena vuttaṃ ‘‘pakkatelakasaṭe viya kukkuccāyatī’’ti. ‘‘Sace vasāya saddhiṃ pakkattā na vaṭṭati, idaṃ kasmā vaṭṭatī’’ti pucchantā ‘‘bhante’’tiādimāhaṃsu. Etaṃ vaṭṭatīti nanu etaṃ dadhiguḷikādīhi pakkaṃ navanītaṃ vaṭṭatīti attho.
‘‘મધુકરીહિ નામ મધુમક્ખિકાહીતિ અયં ખુદ્દકમક્ખિકાનં ભમરમક્ખિકાનઞ્ચ સામઞ્ઞનિદ્દેસો’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. કેચિ પન ‘‘દણ્ડકેસુ મધુકરા મધુકરી મક્ખિકા નામા’’તિ વત્વા ‘‘તાહિ મધુકરીઆદીહિ તીહિ મક્ખિકાહિ કતં મધુ નામા’’તિ વદન્તિ. ભમરમક્ખિકાહીતિ મહાભમરમક્ખિકાહિ. સિલેસસદિસન્તિ ઘનપક્કં વુત્તં. ઇતરન્તિ તનુકમધુ. મધુપટલન્તિ મધુરહિતં કેવલં મધુપટલં. ‘‘સચે મધુસહિતં પટલં પટિગ્ગહેત્વા નિક્ખિપન્તિ, પટલસ્સ ભાજનટ્ઠાનિયત્તા મધુનો વસેન સત્તાહાતિક્કમે નિસ્સગ્ગિયં હોતી’’તિ વદન્તિ, ‘‘મધુમક્ખિતં પન મધુગતિકમેવા’’તિ ઇમિના તં ન સમેતિ.
‘‘Madhukarīhi nāma madhumakkhikāhīti ayaṃ khuddakamakkhikānaṃ bhamaramakkhikānañca sāmaññaniddeso’’ti tīsupi gaṇṭhipadesu vuttaṃ. Keci pana ‘‘daṇḍakesu madhukarā madhukarī makkhikā nāmā’’ti vatvā ‘‘tāhi madhukarīādīhi tīhi makkhikāhi kataṃ madhu nāmā’’ti vadanti. Bhamaramakkhikāhīti mahābhamaramakkhikāhi. Silesasadisanti ghanapakkaṃ vuttaṃ. Itaranti tanukamadhu. Madhupaṭalanti madhurahitaṃ kevalaṃ madhupaṭalaṃ. ‘‘Sace madhusahitaṃ paṭalaṃ paṭiggahetvā nikkhipanti, paṭalassa bhājanaṭṭhāniyattā madhuno vasena sattāhātikkame nissaggiyaṃ hotī’’ti vadanti, ‘‘madhumakkhitaṃ pana madhugatikamevā’’ti iminā taṃ na sameti.
‘‘ફાણિતં નામ ઉચ્છુમ્હા નિબ્બત્ત’’ન્તિ પાળિયં અવિસેસેન વુત્તત્તા અટ્ઠકથાયઞ્ચ ‘‘ઉચ્છુરસં ઉપાદાય…પે॰… અવત્થુકા ઉચ્છુવિકતિ ‘ફાણિત’ન્તિ વેદિતબ્બા’’તિ વચનતો ઉચ્છુરસોપિ નિક્કસટો સત્તાહકાલિકોતિ વેદિતબ્બો. કેનચિ પન ‘‘મધુમ્હિ ચત્તારો કાલિકા યથાસમ્ભવં યોજેતબ્બા, ઉચ્છુમ્હિ ચા’’તિ વત્વા ‘‘સમક્ખિકણ્ડસેળકં યાવકાલિકં, અનેળકં ઉદકસમ્ભિન્નં યામકાલિકં, અસમ્ભિન્નં સત્તાહકાલિકં, મધુસિત્થં પરિસુદ્ધં યાવજીવિકં, તથા ઉચ્છુ વા રસો વા સકસટો યાવકાલિકો, નિક્કસટો ઉદકસમ્ભિન્નો યામકાલિકો, અસમ્ભિન્નો સત્તાહકાલિકો, સુદ્ધકસટં યાવજીવિક’’ન્તિ ચ વત્વા ઉત્તરિપિ બહુધા પપઞ્ચિતં. તત્થ ‘‘ઉદકસમ્ભિન્નં મધુ વા ઉચ્છુરસો વા ઉદકસમ્ભિન્નો યામકાલિકો’’તિ ઇદં નેવ પાળિયં, ન અટ્ઠકથાયં દિસ્સતિ. ‘‘યાવકાલિકં સમાનં ગરુતરમ્પિ મુદ્દિકાજાતિરસં અત્તના સંસટ્ઠં લહુકં યામકાલિકભાવં ઉપનેન્તં ઉદકં લહુતરં સત્તાહકાલિકં અત્તના સંસટ્ઠં ગરુતરં યામકાલિકભાવં ઉપનેતી’’તિ એત્થ કારણં સોયેવ પુચ્છિતબ્બો, સબ્બત્થ પાળિયં અટ્ઠકથાયઞ્ચ ઉદકસમ્ભેદેન ગરુતરસ્સપિ લહુભાવોપગમનંયેવ દસ્સિતં. પાળિયમ્પિ હિ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ગિલાનસ્સ ગુળં, અગિલાનસ્સ ગુળોદક’’ન્તિ (મહાવ॰ ૨૮૪) વદન્તેન અગિલાનેન પરિભુઞ્જિતું અયુત્તોપિ ગુળો ઉદકસમ્ભિન્નો અગિલાનસ્સપિ વટ્ટતીતિ અનુઞ્ઞાતો.
‘‘Phāṇitaṃ nāma ucchumhā nibbatta’’nti pāḷiyaṃ avisesena vuttattā aṭṭhakathāyañca ‘‘ucchurasaṃ upādāya…pe… avatthukā ucchuvikati ‘phāṇita’nti veditabbā’’ti vacanato ucchurasopi nikkasaṭo sattāhakālikoti veditabbo. Kenaci pana ‘‘madhumhi cattāro kālikā yathāsambhavaṃ yojetabbā, ucchumhi cā’’ti vatvā ‘‘samakkhikaṇḍaseḷakaṃ yāvakālikaṃ, aneḷakaṃ udakasambhinnaṃ yāmakālikaṃ, asambhinnaṃ sattāhakālikaṃ, madhusitthaṃ parisuddhaṃ yāvajīvikaṃ, tathā ucchu vā raso vā sakasaṭo yāvakāliko, nikkasaṭo udakasambhinno yāmakāliko, asambhinno sattāhakāliko, suddhakasaṭaṃ yāvajīvika’’nti ca vatvā uttaripi bahudhā papañcitaṃ. Tattha ‘‘udakasambhinnaṃ madhu vā ucchuraso vā udakasambhinno yāmakāliko’’ti idaṃ neva pāḷiyaṃ, na aṭṭhakathāyaṃ dissati. ‘‘Yāvakālikaṃ samānaṃ garutarampi muddikājātirasaṃ attanā saṃsaṭṭhaṃ lahukaṃ yāmakālikabhāvaṃ upanentaṃ udakaṃ lahutaraṃ sattāhakālikaṃ attanā saṃsaṭṭhaṃ garutaraṃ yāmakālikabhāvaṃ upanetī’’ti ettha kāraṇaṃ soyeva pucchitabbo, sabbattha pāḷiyaṃ aṭṭhakathāyañca udakasambhedena garutarassapi lahubhāvopagamanaṃyeva dassitaṃ. Pāḷiyampi hi ‘‘anujānāmi, bhikkhave, gilānassa guḷaṃ, agilānassa guḷodaka’’nti (mahāva. 284) vadantena agilānena paribhuñjituṃ ayuttopi guḷo udakasambhinno agilānassapi vaṭṭatīti anuññāto.
યમ્પિ ચ ‘‘ઉચ્છુ ચે યાવકાલિકો, ઉચ્છુરસો ચે યામકાલિકો, ફાણિતં ચે સત્તાહકાલિકં, તચો ચે યાવજીવિકો’’તિ અટ્ઠકથાવચનં દસ્સેત્વા ‘‘ઉચ્છુરસો ઉદકસમ્ભિન્નો યામકાલિકો’’તિ અઞ્ઞેન કેનચિ વુત્તં, તમ્પિ તથાવિધસ્સ અટ્ઠકથાવચનસ્સ ઇમિસ્સા સમન્તપાસાદિકાય વિનયટ્ઠકથાય અભાવતો ન સારતો પચ્ચેતબ્બં. તતોયેવ ચ ‘‘ઉચ્છુરસો ઉદકેન સમ્ભિન્નોપિ અસમ્ભિન્નોપિ સત્તાહકાલિકોયેવા’’તિ કેચિ આચરિયા વદન્તિ. ભેસજ્જક્ખન્ધકે ચ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ઉચ્છુરસ’’ન્તિ (મહાવ॰ ૩૦૦) એત્થ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ અવિસેસેન વુત્તં ‘‘ઉચ્છુરસો સત્તાહકાલિકો’’તિ.
Yampi ca ‘‘ucchu ce yāvakāliko, ucchuraso ce yāmakāliko, phāṇitaṃ ce sattāhakālikaṃ, taco ce yāvajīviko’’ti aṭṭhakathāvacanaṃ dassetvā ‘‘ucchuraso udakasambhinno yāmakāliko’’ti aññena kenaci vuttaṃ, tampi tathāvidhassa aṭṭhakathāvacanassa imissā samantapāsādikāya vinayaṭṭhakathāya abhāvato na sārato paccetabbaṃ. Tatoyeva ca ‘‘ucchuraso udakena sambhinnopi asambhinnopi sattāhakālikoyevā’’ti keci ācariyā vadanti. Bhesajjakkhandhake ca ‘‘anujānāmi, bhikkhave, ucchurasa’’nti (mahāva. 300) ettha tīsupi gaṇṭhipadesu avisesena vuttaṃ ‘‘ucchuraso sattāhakāliko’’ti.
સયંકતં નિરામિસમેવ વટ્ટતીતિ એત્થ અપરિસ્સાવિતં પટિગ્ગહિતમ્પિ કરણસમયે પરિસ્સાવેત્વા કસટં અપનેત્વાવ અત્તના કતન્તિ ગહેતબ્બં. ઝામઉચ્છુફાણિતન્તિ અગ્ગિના દડ્ઢે ઉચ્છુખેત્તે ઝામઉચ્છુના કતફાણિતં. કોટ્ટિતઉચ્છુફાણિતન્તિ ખુદ્દાનુખુદ્દકં છિન્દિત્વા કોટ્ટેત્વા નિપ્પીળેત્વા પક્કં યેભુય્યેન ચ સકસટં ફાણિતં. તાદિસસ્સ ચ કસટસ્સ અબ્બોહારિકત્તા ‘‘તં યુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. સીતુદકેન કતન્તિ મધુકપુપ્ફાનિ સીતોદકે પક્ખિપિત્વા મદ્દિત્વા પુપ્ફરસે ઉદકગતે સતિ તં ઉદકં ગહેત્વા પચિત્વા કતફાણિતં. ખીરં પક્ખિપિત્વા કતં મધુકફાણિતં યાવકાલિકન્તિ એત્થ ખીરં પક્ખિપિત્વા પક્કતેલં કસ્મા વિકાલે વટ્ટતીતિ ચે? તેલે પક્ખિત્તખીરં તેલમેવ હોતિ, અઞ્ઞં પન ખીરં પક્ખિપિત્વા કતં ખીરભાવં ગણ્હાતીતિ ઇદમેત્થ કારણં. યદિ એવં ખણ્ડસક્ખરમ્પિ ખીરં પક્ખિપિત્વા કરોન્તિ, તં કસ્મા વટ્ટતીતિ આહ ‘‘ખણ્ડસક્ખરં પના’’તિઆદિ. તત્થ ખીરજલ્લિકન્તિ ખીરફેણં.
Sayaṃkataṃ nirāmisameva vaṭṭatīti ettha aparissāvitaṃ paṭiggahitampi karaṇasamaye parissāvetvā kasaṭaṃ apanetvāva attanā katanti gahetabbaṃ. Jhāmaucchuphāṇitanti agginā daḍḍhe ucchukhette jhāmaucchunā kataphāṇitaṃ. Koṭṭitaucchuphāṇitanti khuddānukhuddakaṃ chinditvā koṭṭetvā nippīḷetvā pakkaṃ yebhuyyena ca sakasaṭaṃ phāṇitaṃ. Tādisassa ca kasaṭassa abbohārikattā ‘‘taṃ yutta’’nti vuttaṃ. Sītudakena katanti madhukapupphāni sītodake pakkhipitvā madditvā puppharase udakagate sati taṃ udakaṃ gahetvā pacitvā kataphāṇitaṃ. Khīraṃ pakkhipitvā kataṃ madhukaphāṇitaṃ yāvakālikanti ettha khīraṃ pakkhipitvā pakkatelaṃ kasmā vikāle vaṭṭatīti ce? Tele pakkhittakhīraṃ telameva hoti, aññaṃ pana khīraṃ pakkhipitvā kataṃ khīrabhāvaṃ gaṇhātīti idamettha kāraṇaṃ. Yadi evaṃ khaṇḍasakkharampi khīraṃ pakkhipitvā karonti, taṃ kasmā vaṭṭatīti āha ‘‘khaṇḍasakkharaṃ panā’’tiādi. Tattha khīrajallikanti khīrapheṇaṃ.
ભેસજ્જોદિસ્સં દસ્સેન્તેન ‘‘સત્તવિધઞ્હિ ઓદિસ્સં નામા’’તિઆદિના ઇતરાનિપિ અત્થુદ્ધારવસેન વુત્તાનિ. વિકટાનીતિ અપકતિભેસજ્જત્તા વિકટાનિ, વિરૂપાનીતિ અત્થો. દુક્કટવત્થૂનમ્પિ અકપ્પિયમંસાનં વસાય અનુઞ્ઞાતત્તા ‘‘વસોદિસ્સ’’ન્તિ વુત્તં. ઓળારિકાનમ્પિ આહારત્થં ફરિતું સમત્થાનં સપ્પિઆદીનં ભેસજ્જનામેન અનુઞ્ઞાતત્તા ‘‘ભેસજ્જોદિસ્સ’’ન્તિ વુત્તં . ‘‘પચ્છાભત્તતો પટ્ઠાય સતિ પચ્ચયેતિ વુત્તત્તા પટિગ્ગહિતભેસજ્જાનિ દુતિયદિવસતો પટ્ઠાય પુરેભત્તમ્પિ સતિ પચ્ચયે પરિભુઞ્જિતબ્બાનિ, ન આહારત્થં ભેસજ્જત્થાય પટિગ્ગહિતત્તા’’તિ વદન્તિ.
Bhesajjodissaṃ dassentena ‘‘sattavidhañhi odissaṃ nāmā’’tiādinā itarānipi atthuddhāravasena vuttāni. Vikaṭānīti apakatibhesajjattā vikaṭāni, virūpānīti attho. Dukkaṭavatthūnampi akappiyamaṃsānaṃ vasāya anuññātattā ‘‘vasodissa’’nti vuttaṃ. Oḷārikānampi āhāratthaṃ pharituṃ samatthānaṃ sappiādīnaṃ bhesajjanāmena anuññātattā ‘‘bhesajjodissa’’nti vuttaṃ . ‘‘Pacchābhattato paṭṭhāya sati paccayeti vuttattā paṭiggahitabhesajjāni dutiyadivasato paṭṭhāya purebhattampi sati paccaye paribhuñjitabbāni, na āhāratthaṃ bhesajjatthāya paṭiggahitattā’’ti vadanti.
૬૨૪. દ્વારવાતપાનકવાટેસૂતિ મહાદ્વારસ્સ વાતપાનાનઞ્ચ કવાટફલકેસુ. કસાવે પક્ખિત્તાનિ તાનિ અત્તનો સભાવં પરિચ્ચજન્તિ, તસ્મા ‘‘મક્ખેતબ્બાની’’તિ વુત્તં, ઘુણપાણકાદિપરિહારત્થં મક્ખેતબ્બાનીતિ અત્થો. અધિટ્ઠેતીતિ ‘‘ઇદાનિ મય્હં અજ્ઝોહરણીયં ન ભવિસ્સતિ , બાહિરપરિભોગત્થાય ગમિસ્સતી’’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેતીતિ અત્થો. તેનેવાહ – ‘‘સપ્પિઞ્ચ તેલઞ્ચ વસઞ્ચ મુદ્ધનિ તેલં વા અબ્ભઞ્જનં વા’’તિઆદિ. ‘‘એવં અધિટ્ઠિતઞ્ચ પટિગ્ગહણં વિજહતી’’તિ વદન્તિ.
624.Dvāravātapānakavāṭesūti mahādvārassa vātapānānañca kavāṭaphalakesu. Kasāve pakkhittāni tāni attano sabhāvaṃ pariccajanti, tasmā ‘‘makkhetabbānī’’ti vuttaṃ, ghuṇapāṇakādiparihāratthaṃ makkhetabbānīti attho. Adhiṭṭhetīti ‘‘idāni mayhaṃ ajjhoharaṇīyaṃ na bhavissati , bāhiraparibhogatthāya gamissatī’’ti cittaṃ uppādetīti attho. Tenevāha – ‘‘sappiñca telañca vasañca muddhani telaṃ vā abbhañjanaṃ vā’’tiādi. ‘‘Evaṃ adhiṭṭhitañca paṭiggahaṇaṃ vijahatī’’ti vadanti.
૬૨૫. સચે દ્વિન્નં સન્તકં એકેન પટિગ્ગહિતં અવિભત્તં હોતિ, પરિભુઞ્જિતું પન ન વટ્ટતીતિ એત્થ મજ્ઝે પાઠો પરિહીનો, એવં પનેત્થ પાઠો વેદિતબ્બો ‘‘સચે દ્વિન્નં સન્તકં એકેન પટિગ્ગહિતં અવિભત્તં હોતિ, સત્તાહાતિક્કમે દ્વિન્નમ્પિ અનાપત્તિ, પરિભુઞ્જિતું પન ન વટ્ટતી’’તિ. અઞ્ઞથા પન સદ્દપ્પયોગોપિ ન સઙ્ગચ્છતિ. ગણ્ઠિપદેપિ ચ અયમેવ પાઠો દસ્સિતો. તત્થ દ્વિન્નમ્પિ અનાપત્તીતિ યથા અઞ્ઞસ્સ સન્તકં એકેન પટિગ્ગહિતં સત્તાહાતિક્કમેન નિસ્સગ્ગિયં ન હોતિ પરસન્તકભાવતો, એવમિદમ્પિ અવિભત્તત્તા ઉભયસાધારણમ્પિ અવિનિબ્ભોગભાવતો નિસ્સગ્ગિયં ન હોતીતિ અધિપ્પાયો. પરિભુઞ્જિતું પન ન વટ્ટતીતિ ભિક્ખુના પટિગ્ગહિતત્તા સત્તાહાતિક્કમે યસ્સ કસ્સચિ ભિક્ખુનો પરિભુઞ્જિતું ન વટ્ટતિ પટિગ્ગહિતસપ્પિઆદીનં પરિભોગસ્સ સત્તાહેનેવ પરિચ્છિન્નત્તા. ‘‘તાનિ પટિગ્ગહેત્વા સત્તાહપરમં સન્નિધિકારકં પરિભુઞ્જિતબ્બાની’’તિ હિ વુત્તં. ગણ્ઠિપદેસુ પન તીસુપિ ઇધ પાઠસ્સ પરિહીનભાવં અસલ્લક્ખેત્વા ‘‘પરિભુઞ્જિતું પન ન વટ્ટતીતિ ઇદં અન્તોસત્તાહે પરિભોગં સન્ધાય વુત્તન્તિ સઞ્ઞાય વિસ્સાસગ્ગાહાભાવતો પરિભુઞ્જિતું ન વટ્ટતી’’તિ એવમત્થો વુત્તો, સો ન ગહેતબ્બો.
625.Sace dvinnaṃ santakaṃ ekena paṭiggahitaṃ avibhattaṃ hoti, paribhuñjituṃ pana na vaṭṭatīti ettha majjhe pāṭho parihīno, evaṃ panettha pāṭho veditabbo ‘‘sace dvinnaṃ santakaṃ ekena paṭiggahitaṃ avibhattaṃ hoti, sattāhātikkame dvinnampi anāpatti, paribhuñjituṃ pana na vaṭṭatī’’ti. Aññathā pana saddappayogopi na saṅgacchati. Gaṇṭhipadepi ca ayameva pāṭho dassito. Tattha dvinnampi anāpattīti yathā aññassa santakaṃ ekena paṭiggahitaṃ sattāhātikkamena nissaggiyaṃ na hoti parasantakabhāvato, evamidampi avibhattattā ubhayasādhāraṇampi avinibbhogabhāvato nissaggiyaṃ na hotīti adhippāyo. Paribhuñjituṃ pana na vaṭṭatīti bhikkhunā paṭiggahitattā sattāhātikkame yassa kassaci bhikkhuno paribhuñjituṃ na vaṭṭati paṭiggahitasappiādīnaṃ paribhogassa sattāheneva paricchinnattā. ‘‘Tāni paṭiggahetvā sattāhaparamaṃ sannidhikārakaṃ paribhuñjitabbānī’’ti hi vuttaṃ. Gaṇṭhipadesu pana tīsupi idha pāṭhassa parihīnabhāvaṃ asallakkhetvā ‘‘paribhuñjituṃ pana na vaṭṭatīti idaṃ antosattāhe paribhogaṃ sandhāya vuttanti saññāya vissāsaggāhābhāvato paribhuñjituṃ na vaṭṭatī’’ti evamattho vutto, so na gahetabbo.
આવુસો, ઇમં તેલં સત્તાહમત્તં પરિભુઞ્જ ત્વન્તિ ઇમિના યેન પટિગ્ગહિતં, તેન અન્તોસત્તાહેયેવ પરસ્સ વિસ્સજ્જિતભાવં દસ્સેતિ. કસ્સ આપત્તીતિ પઠમં તાવ ઉભિન્નં સાધારણત્તા અનાપત્તિ વુત્તા. ઇદાનિ પન એકેન ઇતરસ્સ વિસ્સટ્ઠભાવતો ઉભયસાધારણતા નત્થીતિ વિભત્તસદિસં હુત્વા ઠિતં, તસ્મા એત્થ પટિગ્ગહિતસ્સ સત્તાહાતિક્કમે એકસ્સ આપત્તિયા ભવિતબ્બન્તિ મઞ્ઞમાનો ‘‘કિં પટિગ્ગહણપચ્ચયા પટિગ્ગાહકસ્સ આપત્તિ, ઉદાહુ યસ્સ સન્તકં જાતં, તસ્સા’’તિ પુચ્છતિ. નિસ્સટ્ઠભાવતોયેવ ચ ઇધ ‘‘અવિભત્તભાવતો’’તિ કારણં અવત્વા ‘‘યેન પટિગ્ગહિતં, તેન વિસ્સજ્જિતત્તા’’તિ વુત્તં. ઇદઞ્ચ વિસ્સટ્ઠભાવતો ઉભયસાધારણતં પહાય એકસ્સ સન્તકં હોન્તમ્પિ યેન પટિગ્ગહિતં, તતો અઞ્ઞસ્સ સન્તકં જાતં, તસ્મા પરસન્તકપટિગ્ગહણે વિય પટિગ્ગાહકસ્સ પટિગ્ગહણપચ્ચયા નત્થિ આપત્તીતિ દસ્સનત્થં વુત્તં, ન પન ‘‘યેન પટિગ્ગહિતં, તેન વિસ્સજ્જિતત્તા’’તિ વચનતો અવિસ્સજ્જિતે સતિ અવિભત્તેપિ સત્તાહાતિક્કમે આપત્તીતિ દસ્સનત્થં અવિસ્સજ્જિતે અવિભત્તભાવતોયેવ અનાપત્તિયા સિદ્ધત્તા. સચે પન ઇતરો યેન પટિગ્ગહિતં, તસ્સેવ અન્તોસત્તાહે અત્તનો ભાગમ્પિ વિસ્સજ્જેતિ, સત્તાહાતિક્કમે સિયા આપત્તિ યેન પટિગ્ગહિતં, તસ્સેવ સન્તકભાવમાપન્નત્તા ઇતરસ્સ અપ્પટિગ્ગહિતત્તા. ઇમિના તસ્સ સન્તકભાવેપિ અઞ્ઞેન પટિગ્ગહિતસકસન્તકે વિય તેન અપ્પટિગ્ગહિતભાવતો અનાપત્તીતિ દીપેતિ. ઇદં પન અધિપ્પાયં અજાનિત્વા ઇતો અઞ્ઞથા ગણ્ઠિપદકારાદીહિ પપઞ્ચિતં, ન તં સારતો પચ્ચેતબ્બં.
Āvuso, imaṃ telaṃ sattāhamattaṃ paribhuñja tvanti iminā yena paṭiggahitaṃ, tena antosattāheyeva parassa vissajjitabhāvaṃ dasseti. Kassa āpattīti paṭhamaṃ tāva ubhinnaṃ sādhāraṇattā anāpatti vuttā. Idāni pana ekena itarassa vissaṭṭhabhāvato ubhayasādhāraṇatā natthīti vibhattasadisaṃ hutvā ṭhitaṃ, tasmā ettha paṭiggahitassa sattāhātikkame ekassa āpattiyā bhavitabbanti maññamāno ‘‘kiṃ paṭiggahaṇapaccayā paṭiggāhakassa āpatti, udāhu yassa santakaṃ jātaṃ, tassā’’ti pucchati. Nissaṭṭhabhāvatoyeva ca idha ‘‘avibhattabhāvato’’ti kāraṇaṃ avatvā ‘‘yena paṭiggahitaṃ, tena vissajjitattā’’ti vuttaṃ. Idañca vissaṭṭhabhāvato ubhayasādhāraṇataṃ pahāya ekassa santakaṃ hontampi yena paṭiggahitaṃ, tato aññassa santakaṃ jātaṃ, tasmā parasantakapaṭiggahaṇe viya paṭiggāhakassa paṭiggahaṇapaccayā natthi āpattīti dassanatthaṃ vuttaṃ, na pana ‘‘yena paṭiggahitaṃ, tena vissajjitattā’’ti vacanato avissajjite sati avibhattepi sattāhātikkame āpattīti dassanatthaṃ avissajjite avibhattabhāvatoyeva anāpattiyā siddhattā. Sace pana itaro yena paṭiggahitaṃ, tasseva antosattāhe attano bhāgampi vissajjeti, sattāhātikkame siyā āpatti yena paṭiggahitaṃ, tasseva santakabhāvamāpannattā itarassa appaṭiggahitattā. Iminā tassa santakabhāvepi aññena paṭiggahitasakasantake viya tena appaṭiggahitabhāvato anāpattīti dīpeti. Idaṃ pana adhippāyaṃ ajānitvā ito aññathā gaṇṭhipadakārādīhi papañcitaṃ, na taṃ sārato paccetabbaṃ.
અપરિભોગં હોતીતિ કસ્સચિ અમનુઞ્ઞસ્સ પતિતત્તા પરિભોગારહં ન હોતિ. યેન ચિત્તેનાતિ યેન પરિચ્ચજિતુકામતાચિત્તેન. ‘‘અન્તોસત્તાહે’’તિ અધિકારત્તા ‘‘અન્તોસત્તાહે અનપેક્ખો દત્વા પટિલભિત્વા પરિભુઞ્જતી’’તિ ઇમં સમ્બન્ધં સન્ધાય મહાસુમત્થેરેન ‘‘એવં અન્તોસત્તાહે દત્વા’’તિઆદિ વુત્તં. મહાપદુમત્થેરો પન યદિ એવં ‘‘વિસ્સજ્જેતી’’તિ ઇમિનાવ તં સિદ્ધં, સત્તાહાતિક્કન્તં પન નિસ્સટ્ઠં પટિલભિત્વા પરિભુઞ્જિતું ન વટ્ટતિ, તસ્મા તસ્સ પરિભોગમુખદસ્સનમિદન્તિ આહ – ‘‘નયિદં યાચિતબ્બ’’ન્તિઆદિ. અઞ્ઞેન ભિક્ખુનાતિ એત્થ સુદ્ધચિત્તેન દિન્નત્તા સયમ્પિ આહરાપેત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિયેવ. સપ્પિઆદીનં પટિગ્ગહિતભાવો, અત્તનો સન્તકતા, સત્તાહાતિક્કમોતિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.
Aparibhogaṃ hotīti kassaci amanuññassa patitattā paribhogārahaṃ na hoti. Yena cittenāti yena pariccajitukāmatācittena. ‘‘Antosattāhe’’ti adhikārattā ‘‘antosattāhe anapekkho datvā paṭilabhitvā paribhuñjatī’’ti imaṃ sambandhaṃ sandhāya mahāsumattherena ‘‘evaṃ antosattāhe datvā’’tiādi vuttaṃ. Mahāpadumatthero pana yadi evaṃ ‘‘vissajjetī’’ti imināva taṃ siddhaṃ, sattāhātikkantaṃ pana nissaṭṭhaṃ paṭilabhitvā paribhuñjituṃ na vaṭṭati, tasmā tassa paribhogamukhadassanamidanti āha – ‘‘nayidaṃ yācitabba’’ntiādi. Aññena bhikkhunāti ettha suddhacittena dinnattā sayampi āharāpetvā paribhuñjituṃ vaṭṭatiyeva. Sappiādīnaṃ paṭiggahitabhāvo, attano santakatā, sattāhātikkamoti imānettha tīṇi aṅgāni.
ભેસજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Bhesajjasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / વિનયપિટક • Vinayapiṭaka / મહાવિભઙ્ગ • Mahāvibhaṅga / ૩. ભેસજ્જસિક્ખાપદં • 3. Bhesajjasikkhāpadaṃ
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / વિનયપિટક (અટ્ઠકથા) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / મહાવિભઙ્ગ-અટ્ઠકથા • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / ૩. ભેસજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના • 3. Bhesajjasikkhāpadavaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / વિનયપિટક (ટીકા) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / વજિરબુદ્ધિ-ટીકા • Vajirabuddhi-ṭīkā / ૩. ભેસજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના • 3. Bhesajjasikkhāpadavaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / વિનયપિટક (ટીકા) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / વિમતિવિનોદની-ટીકા • Vimativinodanī-ṭīkā / ૩. ભેસજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના • 3. Bhesajjasikkhāpadavaṇṇanā