| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चरियापिटक-अट्ठकथा • Cariyāpiṭaka-aṭṭhakathā |
२. भूरिदत्तचरियावण्णना
2. Bhūridattacariyāvaṇṇanā
११. दुतिये भूरिदत्तोति भूरिसमदत्तो। दत्तोति हि तदा बोधिसत्तस्स मातापितूहि कतं नामं। यस्मा पनेसो नागभवने विरूपक्खमहाराजभवने तावतिंसभवने च उप्पन्ने पञ्हे सम्मदेव विनिच्छिनाति, एकदिवसञ्च विरूपक्खमहाराजे नागपरिसाय सद्धिं तिदसपुरं गन्त्वा सक्कं परिवारेत्वा निसिन्ने देवानमन्तरे पञ्हो समुट्ठासि। तं कोचि कथेतुं नासक्खि। सक्केन पन अनुञ्ञातो पल्लङ्कवरगतो हुत्वा महासत्तोव कथेसि। अथ नं देवराजा दिब्बगन्धपुप्फेहि पूजेत्वा ‘‘दत्त, त्वं पथविसमाय विपुलाय पञ्ञाय समन्नागतो इतो पट्ठाय भूरिदत्तो नामा’’ति आह। भूरीति हि पथविया नामं, तस्मा भूरिसमताय भूते अत्थे रमतीति च भूरिसङ्खाताय महतिया पञ्ञाय समन्नागतत्ता महासत्तो ‘‘भूरिदत्तो’’ति पञ्ञायित्थ। महतिया पन नागिद्धिया समन्नागतत्ता महिद्धिको चाति।
11. Dutiye bhūridattoti bhūrisamadatto. Dattoti hi tadā bodhisattassa mātāpitūhi kataṃ nāmaṃ. Yasmā paneso nāgabhavane virūpakkhamahārājabhavane tāvatiṃsabhavane ca uppanne pañhe sammadeva vinicchināti, ekadivasañca virūpakkhamahārāje nāgaparisāya saddhiṃ tidasapuraṃ gantvā sakkaṃ parivāretvā nisinne devānamantare pañho samuṭṭhāsi. Taṃ koci kathetuṃ nāsakkhi. Sakkena pana anuññāto pallaṅkavaragato hutvā mahāsattova kathesi. Atha naṃ devarājā dibbagandhapupphehi pūjetvā ‘‘datta, tvaṃ pathavisamāya vipulāya paññāya samannāgato ito paṭṭhāya bhūridatto nāmā’’ti āha. Bhūrīti hi pathaviyā nāmaṃ, tasmā bhūrisamatāya bhūte atthe ramatīti ca bhūrisaṅkhātāya mahatiyā paññāya samannāgatattā mahāsatto ‘‘bhūridatto’’ti paññāyittha. Mahatiyā pana nāgiddhiyā samannāgatattā mahiddhiko cāti.
अतीते हि इमस्मिंयेव कप्पे बाराणसिरञ्ञो पुत्तो पितरा रट्ठतो पब्बाजितो वने वसन्तो अञ्ञतराय नागमाणविकाय संवासं कप्पेसि। तेसं संवासमन्वाय द्वे दारका जायिंसु – पुत्तो च धीता च। पुत्तस्स ‘‘सागरब्रह्मदत्तो’’ति नामं करिंसु धीताय ‘‘समुद्दजा’’ति। सो अपरभागे पितु अच्चयेन बाराणसिं गन्त्वा रज्जं कारेसि। अथ धतरट्ठो नाम नागराजा पञ्चयोजनसतिके नागभवने नागरज्जं कारेन्तो तं अभूतवादिकेन चित्तचूळेन नाम कच्छपेन ‘‘बाराणसिराजा अत्तनो धीतरं तुय्हं दातुकामो, सा खो पन राजधीता समुद्दजा नाम अभिरूपा दस्सनीया पासादिका चा’’ति कथितं सुत्वा धतरट्ठो चत्तारो नागमाणवके पेसेत्वा तं दातुं अनिच्छन्तं नागविभिंसिकाय भिंसापेत्वा ‘‘दम्मी’’ति वुत्ते महन्तं पण्णाकारं पेसेत्वा महतिया नागिद्धिया महन्तेन परिवारेन तस्स धीतरं नागभवनं नेत्वा अग्गमहेसिट्ठाने ठपेसि।
Atīte hi imasmiṃyeva kappe bārāṇasirañño putto pitarā raṭṭhato pabbājito vane vasanto aññatarāya nāgamāṇavikāya saṃvāsaṃ kappesi. Tesaṃ saṃvāsamanvāya dve dārakā jāyiṃsu – putto ca dhītā ca. Puttassa ‘‘sāgarabrahmadatto’’ti nāmaṃ kariṃsu dhītāya ‘‘samuddajā’’ti. So aparabhāge pitu accayena bārāṇasiṃ gantvā rajjaṃ kāresi. Atha dhataraṭṭho nāma nāgarājā pañcayojanasatike nāgabhavane nāgarajjaṃ kārento taṃ abhūtavādikena cittacūḷena nāma kacchapena ‘‘bārāṇasirājā attano dhītaraṃ tuyhaṃ dātukāmo, sā kho pana rājadhītā samuddajā nāma abhirūpā dassanīyā pāsādikā cā’’ti kathitaṃ sutvā dhataraṭṭho cattāro nāgamāṇavake pesetvā taṃ dātuṃ anicchantaṃ nāgavibhiṃsikāya bhiṃsāpetvā ‘‘dammī’’ti vutte mahantaṃ paṇṇākāraṃ pesetvā mahatiyā nāgiddhiyā mahantena parivārena tassa dhītaraṃ nāgabhavanaṃ netvā aggamahesiṭṭhāne ṭhapesi.
सा अपरभागे धतरट्ठं पटिच्च सुदस्सनो, दत्तो, सुभोगो, अरिट्ठोति चत्तारो पुत्ते पटिलभि। तेसु दत्तो बोधिसत्तो, सो पुब्बे वुत्तनयेनेव सक्केन तुट्ठचित्तेन ‘‘भूरिदत्तो’’ति गहितनामत्ता ‘‘भूरिदत्तो’’त्वेव पञ्ञायित्थ। अथ नेसं पिता योजनसतिकं योजनसतिकं रज्जं भाजेत्वा अदासि। महन्तो यसो अहोसि। सोळससोळसनागकञ्ञासहस्सानि परिवारयिंसु। पितुपि एकयोजनसतमेव रज्जं अहोसि। तयो पुत्ता मासे मासे मातापितरो पस्सितुं आगच्छन्ति, बोधिसत्तो पन अन्वद्धमासं आगच्छति।
Sā aparabhāge dhataraṭṭhaṃ paṭicca sudassano, datto, subhogo, ariṭṭhoti cattāro putte paṭilabhi. Tesu datto bodhisatto, so pubbe vuttanayeneva sakkena tuṭṭhacittena ‘‘bhūridatto’’ti gahitanāmattā ‘‘bhūridatto’’tveva paññāyittha. Atha nesaṃ pitā yojanasatikaṃ yojanasatikaṃ rajjaṃ bhājetvā adāsi. Mahanto yaso ahosi. Soḷasasoḷasanāgakaññāsahassāni parivārayiṃsu. Pitupi ekayojanasatameva rajjaṃ ahosi. Tayo puttā māse māse mātāpitaro passituṃ āgacchanti, bodhisatto pana anvaddhamāsaṃ āgacchati.
सो एकदिवसं विरूपक्खमहाराजेन सद्धिं सक्कस्स उपट्ठानं गतो वेजयन्तपासादं सुधम्मदेवसभं पारिच्छत्तककोविळारं पण्डुकम्बलसिलासनं देवच्छरापरिवारं अतिमनोहरं सक्कसम्पत्तिं दिस्वा ‘‘एत्तकमत्तम्पि नागत्तभावे ठितस्स दुल्लभं, कुतो सम्मासम्बोधी’’ति नागत्तभावं जिगुच्छित्वा ‘‘नागभवनं गन्त्वा उपोसथवासं वसित्वा सीलमेव पग्गण्हिस्सामि, तं बोधिपरिपाचनं होति, इमस्मिं देवलोके उप्पत्तिकारणं भविस्सती’’ति चिन्तेत्वा नागभवनं गन्त्वा मातापितरो आह – ‘‘अम्मताता, अहं उपोसथकम्मं करिस्सामी’’ति। तेहि ‘‘इधेव उपोसथं उपवसाहि, बहिगतानं नागानं महन्तं भय’’न्ति वुत्ते एकवारं तथा कत्वा नागकञ्ञाहि उपद्दुतो पुनवारे मातापितूनं अनारोचेत्वा अत्तनो भरियं आमन्तेत्वा ‘‘भद्दे, अहं मनुस्सलोकं गन्त्वा यमुनातीरे महानिग्रोधरुक्खो अत्थि तस्स अविदूरे वम्मिकमत्थके भोगे आभुजित्वा चतुरङ्गसमन्नागतं उपोसथं अधिट्ठाय निपज्जित्वा ‘‘उपोसथकम्मं करिस्सामी’’ति नागभवनतो निक्खमित्वा तथा करोति। तेन वुत्तं ‘‘विरूपक्खेन महारञ्ञा, देवलोकमगञ्छह’’न्तिआदि।
So ekadivasaṃ virūpakkhamahārājena saddhiṃ sakkassa upaṭṭhānaṃ gato vejayantapāsādaṃ sudhammadevasabhaṃ pāricchattakakoviḷāraṃ paṇḍukambalasilāsanaṃ devaccharāparivāraṃ atimanoharaṃ sakkasampattiṃ disvā ‘‘ettakamattampi nāgattabhāve ṭhitassa dullabhaṃ, kuto sammāsambodhī’’ti nāgattabhāvaṃ jigucchitvā ‘‘nāgabhavanaṃ gantvā uposathavāsaṃ vasitvā sīlameva paggaṇhissāmi, taṃ bodhiparipācanaṃ hoti, imasmiṃ devaloke uppattikāraṇaṃ bhavissatī’’ti cintetvā nāgabhavanaṃ gantvā mātāpitaro āha – ‘‘ammatātā, ahaṃ uposathakammaṃ karissāmī’’ti. Tehi ‘‘idheva uposathaṃ upavasāhi, bahigatānaṃ nāgānaṃ mahantaṃ bhaya’’nti vutte ekavāraṃ tathā katvā nāgakaññāhi upadduto punavāre mātāpitūnaṃ anārocetvā attano bhariyaṃ āmantetvā ‘‘bhadde, ahaṃ manussalokaṃ gantvā yamunātīre mahānigrodharukkho atthi tassa avidūre vammikamatthake bhoge ābhujitvā caturaṅgasamannāgataṃ uposathaṃ adhiṭṭhāya nipajjitvā ‘‘uposathakammaṃ karissāmī’’ti nāgabhavanato nikkhamitvā tathā karoti. Tena vuttaṃ ‘‘virūpakkhena mahāraññā, devalokamagañchaha’’ntiādi.
तत्थ विरूपक्खेन महारञ्ञाति विरूपक्खेन नाम नागाधिपतिमहाराजेन। देवलोकन्ति तावतिंसदेवलोकं। अगञ्छहन्ति अगञ्छिं, उपसङ्कमिं अहं।
Tattha virūpakkhena mahāraññāti virūpakkhena nāma nāgādhipatimahārājena. Devalokanti tāvatiṃsadevalokaṃ. Agañchahanti agañchiṃ, upasaṅkamiṃ ahaṃ.
१२. तत्थाति तस्मिं देवलोके। पस्सिं त्वाहन्ति अद्दक्खिं अहं तु-सद्दो निपातमत्तो। एकन्तं सुखसमप्पितेति एकन्तं अच्चन्तमेव सुखेन समङ्गीभूते। वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘सन्ति, भिक्खवे, छ फस्सायतनिका नाम सग्गा। यावञ्चिदं, भिक्खवे, न सुकरं अक्खानेन पापुणितुं याव सुखा सग्गा’’ति (म॰ नि॰ ३.२५५) च। तंसग्गगमनत्थायाति तस्मिं सग्गस्मिं उप्पत्तिवसेन गमनत्थाय। सीलब्बतन्ति सीलसङ्खातं वतं। अथ वा सीलब्बतन्ति उपोसथसीलञ्चेव ‘‘मम चम्मं चम्मत्थिका हरन्तू’’तिआदिना अत्तनो सरीरावयवपरिच्चागसमादियनसङ्खातं वतञ्च।
12.Tatthāti tasmiṃ devaloke. Passiṃ tvāhanti addakkhiṃ ahaṃ tu-saddo nipātamatto. Ekantaṃ sukhasamappiteti ekantaṃ accantameva sukhena samaṅgībhūte. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘santi, bhikkhave, cha phassāyatanikā nāma saggā. Yāvañcidaṃ, bhikkhave, na sukaraṃ akkhānena pāpuṇituṃ yāva sukhā saggā’’ti (ma. ni. 3.255) ca. Taṃsaggagamanatthāyāti tasmiṃ saggasmiṃ uppattivasena gamanatthāya. Sīlabbatanti sīlasaṅkhātaṃ vataṃ. Atha vā sīlabbatanti uposathasīlañceva ‘‘mama cammaṃ cammatthikā harantū’’tiādinā attano sarīrāvayavapariccāgasamādiyanasaṅkhātaṃ vatañca.
१३. सरीरकिच्चन्ति मुखधोवनादिसरीरपटिजग्गनं। भुत्वा यापनमत्तकन्ति इन्द्रियानि निब्बिसेवनानि कातुं सरीरट्ठितिमत्तकं आहारं आहरित्वा। चतुरो अङ्गेति चत्तारि अङ्गानि। अधिट्ठायाति अधिट्ठहित्वा। सेमीति सयामि।
13.Sarīrakiccanti mukhadhovanādisarīrapaṭijagganaṃ. Bhutvā yāpanamattakanti indriyāni nibbisevanāni kātuṃ sarīraṭṭhitimattakaṃ āhāraṃ āharitvā. Caturo aṅgeti cattāri aṅgāni. Adhiṭṭhāyāti adhiṭṭhahitvā. Semīti sayāmi.
१४. छवियातिआदि तेसं चतुन्नं अङ्गानं दस्सनं। तत्थ च छविचम्मानं विस्सज्जनं एकं अङ्गं, सेसानि एकेकमेव, मंसग्गहणेनेव चेत्थ रुधिरम्पि सङ्गहितन्ति दट्ठब्बं। एतेनाति एतेहि । हरातु सोति यस्स एतेहि छविआदीहि करणीयं अत्थि, तस्स मया दिन्नमेवेतं। सब्बं सो हरतूति अत्तनो अत्तभावे अनपेक्खपवारणं पवारेति।
14.Chaviyātiādi tesaṃ catunnaṃ aṅgānaṃ dassanaṃ. Tattha ca chavicammānaṃ vissajjanaṃ ekaṃ aṅgaṃ, sesāni ekekameva, maṃsaggahaṇeneva cettha rudhirampi saṅgahitanti daṭṭhabbaṃ. Etenāti etehi . Harātu soti yassa etehi chaviādīhi karaṇīyaṃ atthi, tassa mayā dinnamevetaṃ. Sabbaṃ so haratūti attano attabhāve anapekkhapavāraṇaṃ pavāreti.
एवं महासत्तस्स इमिना नियामेनेव अन्वद्धमासं उपोसथकम्मं करोन्तस्स दीघो अद्धा वीतिवत्तो। एवं गच्छन्ते काले एकदिवसं अञ्ञतरो नेसादब्राह्मणो सोमदत्तेन नाम अत्तनो पुत्तेन सह तं ठानं पत्वा अरुणुग्गमनसमये नागकञ्ञाहि परिवारियमानं महासत्तं दिस्वा तस्स सन्तिकं अगमासि। तावदेव नागकञ्ञायो पथवियं निमुज्जित्वा नागभवनमेव गता। ब्राह्मणो महासत्तं पुच्छि – ‘‘को नु खो त्वं, मारिस, देवो वा यक्खो वा नागो वा’’ति? बोधिसत्तो यथाभूतं अत्तानं आवि कत्वा सचायं इतो गच्छेय्य, इध मे वासं महाजनस्स पाकटं करेय्य, तेन मे उपोसथवासस्स अन्तरायोपि सिया। यंनूनाहं इतो इमं नागभवनं नेत्वा महतिया सम्पत्तिया योजेय्यं। एवायं तत्थेव अभिरमिस्सति, तेन मे उपोसथकम्मं अद्धनियं सियाति। अथ नं आह – ‘‘ब्राह्मण, महन्तं ते यसं दस्सामि, रमणीयं नागभवनं, एहि तत्थ गच्छामा’’ति। सामि, पुत्तो मे अत्थि, तस्मिं आगच्छन्ते आगमिस्सामीति। गच्छ, ब्राह्मण, पुत्तं आनेहीति। ब्राह्मणो गन्त्वा पुत्तस्स तमत्थं आरोचेत्वा तं आनेसि। महासत्तो ते उभोपि आदाय अत्तनो आनुभावेन नागभवनं आनेसि। तेसं तत्थ दिब्बो अत्तभावो पातुभवि। अथ तेसं महासत्तो दिब्बसम्पत्तिं दत्वा चत्तारि चत्तारि नागकञ्ञासतानि अदासि। ते महतिं सम्पत्तिं अनुभविंसु।
Evaṃ mahāsattassa iminā niyāmeneva anvaddhamāsaṃ uposathakammaṃ karontassa dīgho addhā vītivatto. Evaṃ gacchante kāle ekadivasaṃ aññataro nesādabrāhmaṇo somadattena nāma attano puttena saha taṃ ṭhānaṃ patvā aruṇuggamanasamaye nāgakaññāhi parivāriyamānaṃ mahāsattaṃ disvā tassa santikaṃ agamāsi. Tāvadeva nāgakaññāyo pathaviyaṃ nimujjitvā nāgabhavanameva gatā. Brāhmaṇo mahāsattaṃ pucchi – ‘‘ko nu kho tvaṃ, mārisa, devo vā yakkho vā nāgo vā’’ti? Bodhisatto yathābhūtaṃ attānaṃ āvi katvā sacāyaṃ ito gaccheyya, idha me vāsaṃ mahājanassa pākaṭaṃ kareyya, tena me uposathavāsassa antarāyopi siyā. Yaṃnūnāhaṃ ito imaṃ nāgabhavanaṃ netvā mahatiyā sampattiyā yojeyyaṃ. Evāyaṃ tattheva abhiramissati, tena me uposathakammaṃ addhaniyaṃ siyāti. Atha naṃ āha – ‘‘brāhmaṇa, mahantaṃ te yasaṃ dassāmi, ramaṇīyaṃ nāgabhavanaṃ, ehi tattha gacchāmā’’ti. Sāmi, putto me atthi, tasmiṃ āgacchante āgamissāmīti. Gaccha, brāhmaṇa, puttaṃ ānehīti. Brāhmaṇo gantvā puttassa tamatthaṃ ārocetvā taṃ ānesi. Mahāsatto te ubhopi ādāya attano ānubhāvena nāgabhavanaṃ ānesi. Tesaṃ tattha dibbo attabhāvo pātubhavi. Atha tesaṃ mahāsatto dibbasampattiṃ datvā cattāri cattāri nāgakaññāsatāni adāsi. Te mahatiṃ sampattiṃ anubhaviṃsu.
बोधिसत्तोपि अप्पमत्तो उपोसथकम्मं करोति। अन्वद्धमासं मातापितूनं उपट्ठानं गन्त्वा धम्मकथं कथेत्वा ततो च ब्राह्मणस्स सन्तिकं गन्त्वा आरोग्यं पुच्छित्वा ‘‘येन ते अत्थो, तं वदेय्यासी’’ति आपुच्छित्वा ‘‘अनुक्कण्ठमानो अभिरमा’’ति वत्वा सोमदत्तेनपि सद्धिं पटिसन्थारं कत्वा अत्तनो निवेसनं गच्छति। ब्राह्मणो संवच्छरं तत्थ वसित्वा मन्दपुञ्ञताय उक्कण्ठित्वा अनिच्छमानम्पि पुत्तं गहेत्वा बोधिसत्तं आपुच्छित्वा तेन दीयमानं बहुं धनं सब्बकामददं मणिरतनम्पि अलक्खिकताय अग्गहेत्वा ‘‘मनुस्सलोकं गन्त्वा पब्बजिस्सामी’’ति आह। महासत्तो नागमाणवके आणापेत्वा तं सपुत्तकं मनुस्सलोकं पापेसि। ते उभोपि दिब्बाभरणानि दिब्बवत्थानि च ओमुञ्चित्वा न्हायितुं एकं पोक्खरणिं ओतरिंसु, तस्मिं खणे तानि अन्तरधायित्वा नागभवनमेव अगमंसु। अथ पठमनिवत्थकासावपिलोतिकाव सरीरे पटिमुञ्चि, धनुसरसत्तियो गहेत्वा अरञ्ञं गन्त्वा मिगे वधित्वा पुरिमनियामेनेव जीविकं कप्पेसुं।
Bodhisattopi appamatto uposathakammaṃ karoti. Anvaddhamāsaṃ mātāpitūnaṃ upaṭṭhānaṃ gantvā dhammakathaṃ kathetvā tato ca brāhmaṇassa santikaṃ gantvā ārogyaṃ pucchitvā ‘‘yena te attho, taṃ vadeyyāsī’’ti āpucchitvā ‘‘anukkaṇṭhamāno abhiramā’’ti vatvā somadattenapi saddhiṃ paṭisanthāraṃ katvā attano nivesanaṃ gacchati. Brāhmaṇo saṃvaccharaṃ tattha vasitvā mandapuññatāya ukkaṇṭhitvā anicchamānampi puttaṃ gahetvā bodhisattaṃ āpucchitvā tena dīyamānaṃ bahuṃ dhanaṃ sabbakāmadadaṃ maṇiratanampi alakkhikatāya aggahetvā ‘‘manussalokaṃ gantvā pabbajissāmī’’ti āha. Mahāsatto nāgamāṇavake āṇāpetvā taṃ saputtakaṃ manussalokaṃ pāpesi. Te ubhopi dibbābharaṇāni dibbavatthāni ca omuñcitvā nhāyituṃ ekaṃ pokkharaṇiṃ otariṃsu, tasmiṃ khaṇe tāni antaradhāyitvā nāgabhavanameva agamaṃsu. Atha paṭhamanivatthakāsāvapilotikāva sarīre paṭimuñci, dhanusarasattiyo gahetvā araññaṃ gantvā mige vadhitvā purimaniyāmeneva jīvikaṃ kappesuṃ.
तेन च समयेन अञ्ञतरो तापसो सुपण्णराजतो लद्धं अलम्पायनमन्तं तस्स अनुच्छविकानि ओसधानि मन्तूपचारञ्च अत्तानं उपट्ठहन्तस्स अञ्ञतरस्स ब्राह्मणस्स अदासि। सो ‘‘लद्धो मे जीविकूपायो’’ति कतिपाहं वसित्वा तापसं आपुच्छित्वा पक्कमन्तो अनुपुब्बेन यमुनातीरं पत्वा तं मन्तं सज्झायन्तो महामग्गेन गच्छति। तदा बोधिसत्तस्स भवनतो तस्स परिचारिका नागमाणविका तं सब्बकामददं मणिरतनं आदाय यमुनातीरे वालुकारासिमत्थके ठपेत्वा तस्सोभासेन रत्तियं कीळित्वा अरुणुग्गमने तस्स ब्राह्मणस्स मन्तसद्दं सुत्वा ‘‘सुपण्णो’’ति सञ्ञाय भयतज्जिता मणिरतनं अग्गहेत्वा पथवियं निमुज्जित्वा नागभवनं अगमंसु।
Tena ca samayena aññataro tāpaso supaṇṇarājato laddhaṃ alampāyanamantaṃ tassa anucchavikāni osadhāni mantūpacārañca attānaṃ upaṭṭhahantassa aññatarassa brāhmaṇassa adāsi. So ‘‘laddho me jīvikūpāyo’’ti katipāhaṃ vasitvā tāpasaṃ āpucchitvā pakkamanto anupubbena yamunātīraṃ patvā taṃ mantaṃ sajjhāyanto mahāmaggena gacchati. Tadā bodhisattassa bhavanato tassa paricārikā nāgamāṇavikā taṃ sabbakāmadadaṃ maṇiratanaṃ ādāya yamunātīre vālukārāsimatthake ṭhapetvā tassobhāsena rattiyaṃ kīḷitvā aruṇuggamane tassa brāhmaṇassa mantasaddaṃ sutvā ‘‘supaṇṇo’’ti saññāya bhayatajjitā maṇiratanaṃ aggahetvā pathaviyaṃ nimujjitvā nāgabhavanaṃ agamaṃsu.
ब्राह्मणो तं मणिरतनं आदाय पायासि। तस्मिं खणे सो नेसादब्राह्मणो पुत्तेन सद्धिं मिगवधाय अरञ्ञं गच्छन्तो तस्स हत्थे तं मणिरतनं दिस्वा ‘‘इदं भूरिदत्तस्स सब्बकामददं मणिरतन’’न्ति सञ्जानित्वा तं गण्हितुकामो तेन सद्धिं अल्लापसल्लापं कत्वा मन्तवादिभावं जानित्वा एवमाह – ‘‘सचे मे त्वं इमं मणिरतनं दस्ससि, एवाहं ते महानुभावं नागं दस्सेस्सामि, यं त्वं गहेत्वा गामनिगमराजधानियो चरन्तो बहुधनं लच्छसी’’ति। ‘‘तेन हि दस्सेत्वा गण्हाही’’ति वुत्ते तं आदाय बोधिसत्तं उपोसथकरणट्ठाने वम्मिकमत्थके भोगे आभुजित्वा निपन्नं अविदूरे ठितो हत्थं पसारेत्वा दस्सेसि।
Brāhmaṇo taṃ maṇiratanaṃ ādāya pāyāsi. Tasmiṃ khaṇe so nesādabrāhmaṇo puttena saddhiṃ migavadhāya araññaṃ gacchanto tassa hatthe taṃ maṇiratanaṃ disvā ‘‘idaṃ bhūridattassa sabbakāmadadaṃ maṇiratana’’nti sañjānitvā taṃ gaṇhitukāmo tena saddhiṃ allāpasallāpaṃ katvā mantavādibhāvaṃ jānitvā evamāha – ‘‘sace me tvaṃ imaṃ maṇiratanaṃ dassasi, evāhaṃ te mahānubhāvaṃ nāgaṃ dassessāmi, yaṃ tvaṃ gahetvā gāmanigamarājadhāniyo caranto bahudhanaṃ lacchasī’’ti. ‘‘Tena hi dassetvā gaṇhāhī’’ti vutte taṃ ādāya bodhisattaṃ uposathakaraṇaṭṭhāne vammikamatthake bhoge ābhujitvā nipannaṃ avidūre ṭhito hatthaṃ pasāretvā dassesi.
महासत्तो तं नेसादं दिस्वा ‘‘अयं उपोसथस्स मे अन्तरायं करेय्याति नागभवनं नेत्वा महासम्पत्तियं पतिट्ठापितोपि न इच्छि। ततो अपक्कमित्वा सयं गन्तुकामो मया दीयमानम्पि मणिरतनं गण्हितुं न इच्छि। इदानि पन अहिगुण्डिकं गहेत्वा आगच्छति। सचाहं इमस्स मित्तदुब्भिनो कुज्झेय्यं, सीलं मे खण्डं भविस्सति। मया खो पन पठमंयेव चतुरङ्गसमन्नागतो उपोसथो अधिट्ठितो, सो यथाधिट्ठितोव होतु। अलम्पायनो मं छिन्दतु वा मा वा, नेवस्स कुज्झिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा अक्खीनि निम्मीलेत्वा अधिट्ठानपारमिं पुरेचारिकं कत्वा भोगन्तरे सीसं पक्खिपित्वा निच्चलोव हुत्वा निपज्जि। नेसादब्राह्मणोपि ‘‘भो अलम्पायन, इमं नागं गण्ह, मणिं मे देही’’ति आह। अलम्पायनो नागं दिस्वा तुट्ठो मणिं किस्मिञ्चि अगणेत्वा ‘‘गण्ह, ब्राह्मणा’’ति हत्थे खिपि। सो तस्स हत्थतो भस्सित्वा पथवियं पतितमत्तोव पथविं पविसित्वा नागभवनमेव गतो। नेसादब्राह्मणो मणिरतनतो भूरिदत्तेन सद्धिं मित्तभावतो च परिहायित्वा निप्पच्चयोव पक्कन्तो।
Mahāsatto taṃ nesādaṃ disvā ‘‘ayaṃ uposathassa me antarāyaṃ kareyyāti nāgabhavanaṃ netvā mahāsampattiyaṃ patiṭṭhāpitopi na icchi. Tato apakkamitvā sayaṃ gantukāmo mayā dīyamānampi maṇiratanaṃ gaṇhituṃ na icchi. Idāni pana ahiguṇḍikaṃ gahetvā āgacchati. Sacāhaṃ imassa mittadubbhino kujjheyyaṃ, sīlaṃ me khaṇḍaṃ bhavissati. Mayā kho pana paṭhamaṃyeva caturaṅgasamannāgato uposatho adhiṭṭhito, so yathādhiṭṭhitova hotu. Alampāyano maṃ chindatu vā mā vā, nevassa kujjhissāmī’’ti cintetvā akkhīni nimmīletvā adhiṭṭhānapāramiṃ purecārikaṃ katvā bhogantare sīsaṃ pakkhipitvā niccalova hutvā nipajji. Nesādabrāhmaṇopi ‘‘bho alampāyana, imaṃ nāgaṃ gaṇha, maṇiṃ me dehī’’ti āha. Alampāyano nāgaṃ disvā tuṭṭho maṇiṃ kismiñci agaṇetvā ‘‘gaṇha, brāhmaṇā’’ti hatthe khipi. So tassa hatthato bhassitvā pathaviyaṃ patitamattova pathaviṃ pavisitvā nāgabhavanameva gato. Nesādabrāhmaṇo maṇiratanato bhūridattena saddhiṃ mittabhāvato ca parihāyitvā nippaccayova pakkanto.
१५. अलम्पायनोपि महानुभावेहि ओसधेहि अत्तनो सरीरं मक्खेत्वा थोकं खादित्वा खेळं अत्तनो कायस्मिं परिभावेत्वा दिब्बमन्तं जप्पन्तो बोधिसत्तं उपसङ्कमित्वा नङ्गुट्ठे गहेत्वा आकड्ढित्वा सीसे दळ्हं गण्हन्तो मुखमस्स विवरित्वा ओसधं खादित्वा मुखे सहखेळं ओसिञ्चि। सुचिजातिको महासत्तो सीलभेदभयेन अकुज्झित्वा अक्खीनि न उम्मीलेसि। अथ नं ओसधमन्तबलेन नङ्गुट्ठे गहेत्वा हेट्ठा सीसं कत्वा सञ्चालेत्वा गहितगोचरं छड्डापेत्वा भूमियं दीघसो निपज्जापेत्वा मसूरकं मद्दन्तो विय हत्थेहि परिमद्दि। अट्ठीनि चुण्णियमानानि विय अहेसुं।
15. Alampāyanopi mahānubhāvehi osadhehi attano sarīraṃ makkhetvā thokaṃ khāditvā kheḷaṃ attano kāyasmiṃ paribhāvetvā dibbamantaṃ jappanto bodhisattaṃ upasaṅkamitvā naṅguṭṭhe gahetvā ākaḍḍhitvā sīse daḷhaṃ gaṇhanto mukhamassa vivaritvā osadhaṃ khāditvā mukhe sahakheḷaṃ osiñci. Sucijātiko mahāsatto sīlabhedabhayena akujjhitvā akkhīni na ummīlesi. Atha naṃ osadhamantabalena naṅguṭṭhe gahetvā heṭṭhā sīsaṃ katvā sañcāletvā gahitagocaraṃ chaḍḍāpetvā bhūmiyaṃ dīghaso nipajjāpetvā masūrakaṃ maddanto viya hatthehi parimaddi. Aṭṭhīni cuṇṇiyamānāni viya ahesuṃ.
पुन नङ्गुट्ठे गहेत्वा दुस्सं पोथेन्तो विय पोथेसि। महासत्तो एवरूपं दुक्खं अनुभोन्तोपि नेव कुज्झित्थ। अञ्ञदत्थु अत्तनो सीलमेव आवज्जेसि। इति सो महासत्तं दुब्बलं कत्वा वल्लीहि पेळं सज्जेत्वा महासत्तं तत्थ पक्खिपि। सरीरं पनस्स महन्तं तत्थ न पविसति। अथ नं पण्हिया कोट्टेन्तो पवेसेत्वा पेळं आदाय एकं गामं गन्त्वा गाममज्झे ओतारेत्वा ‘‘नागस्स नच्चं दट्ठुकामा आगच्छन्तू’’ति सद्दमकासि। सकलगामवासिनो सन्निपतिंसु। तस्मिं खणे अलम्पायनो ‘‘निक्खम महानागा’’ति आह। महासत्तो चिन्तेसि – ‘‘अज्ज मया परिसं तोसेन्तेन कीळितुं वट्टति, एवं अलम्पायनो बहुधनं लभित्वा तुट्ठो मं विस्सज्जेस्सति, यं यं एस मं कारेति, तं तं करिस्सामी’’ति।
Puna naṅguṭṭhe gahetvā dussaṃ pothento viya pothesi. Mahāsatto evarūpaṃ dukkhaṃ anubhontopi neva kujjhittha. Aññadatthu attano sīlameva āvajjesi. Iti so mahāsattaṃ dubbalaṃ katvā vallīhi peḷaṃ sajjetvā mahāsattaṃ tattha pakkhipi. Sarīraṃ panassa mahantaṃ tattha na pavisati. Atha naṃ paṇhiyā koṭṭento pavesetvā peḷaṃ ādāya ekaṃ gāmaṃ gantvā gāmamajjhe otāretvā ‘‘nāgassa naccaṃ daṭṭhukāmā āgacchantū’’ti saddamakāsi. Sakalagāmavāsino sannipatiṃsu. Tasmiṃ khaṇe alampāyano ‘‘nikkhama mahānāgā’’ti āha. Mahāsatto cintesi – ‘‘ajja mayā parisaṃ tosentena kīḷituṃ vaṭṭati, evaṃ alampāyano bahudhanaṃ labhitvā tuṭṭho maṃ vissajjessati, yaṃ yaṃ esa maṃ kāreti, taṃ taṃ karissāmī’’ti.
अथ नं सो पेळतो निक्खमन्तं ‘‘महा होही’’ति आह, सो महा अहोसि। ‘‘खुद्दको वट्टो विफणो एकफणो द्विफणो याव सहस्सफणो उच्चो नीचो दिस्समानकायो अदिस्समानकायो दिस्समानउपड्ढकायो नीलो पीतो लोहितो ओदातो मञ्जिट्ठो होहि, धूमं विस्सज्जेहि, जालसिखं उदकञ्च विस्सज्जेही’’ति वुत्ते तेन वुत्तं तं तं आकारं निम्मिनित्वा नच्चं दस्सेसि। तं दिस्वा मनुस्सा अच्छरियब्भुतचित्तजाता बहुं हिरञ्ञसुवण्णवत्थालङ्कारादिं अदंसु। इति तस्मिं गामे सतसहस्समत्तं लभि। सो किञ्चापि महासत्तं गण्हन्तो ‘‘सहस्सं लभित्वा तं विस्सज्जेस्सामी’’ति आह। तं पन धनं लभित्वा ‘‘गामकेपि ताव मया एत्तकं धनं लद्धं, नगरे किर बहुधनं लभिस्सामी’’ति धनलोभेन न मुञ्चि।
Atha naṃ so peḷato nikkhamantaṃ ‘‘mahā hohī’’ti āha, so mahā ahosi. ‘‘Khuddako vaṭṭo viphaṇo ekaphaṇo dviphaṇo yāva sahassaphaṇo ucco nīco dissamānakāyo adissamānakāyo dissamānaupaḍḍhakāyo nīlo pīto lohito odāto mañjiṭṭho hohi, dhūmaṃ vissajjehi, jālasikhaṃ udakañca vissajjehī’’ti vutte tena vuttaṃ taṃ taṃ ākāraṃ nimminitvā naccaṃ dassesi. Taṃ disvā manussā acchariyabbhutacittajātā bahuṃ hiraññasuvaṇṇavatthālaṅkārādiṃ adaṃsu. Iti tasmiṃ gāme satasahassamattaṃ labhi. So kiñcāpi mahāsattaṃ gaṇhanto ‘‘sahassaṃ labhitvā taṃ vissajjessāmī’’ti āha. Taṃ pana dhanaṃ labhitvā ‘‘gāmakepi tāva mayā ettakaṃ dhanaṃ laddhaṃ, nagare kira bahudhanaṃ labhissāmī’’ti dhanalobhena na muñci.
सो तस्मिं गामे कुटुम्बं सण्ठपेत्वा रतनमयं पेळं कारेत्वा तत्थ महासत्तं पक्खिपित्वा सुखयानकं आरुय्ह महन्तेन परिवारेन गामनिगमराजधानीसु तं कीळापेत्वा बाराणसिं पापुणि, नागराजस्स मधुलाजं देति, अबद्धसत्तुञ्च देति। सो गोचरं न गण्हि अविस्सज्जनभयेन। गोचरं अगण्हन्तम्पि च नं चत्तारो नगरद्वारे आदिं कत्वा तत्थ तत्थ मासमत्तं कीळापेसि। तेन वुत्तं ‘‘संसितो अकतञ्ञुना’’तिआदि।
So tasmiṃ gāme kuṭumbaṃ saṇṭhapetvā ratanamayaṃ peḷaṃ kāretvā tattha mahāsattaṃ pakkhipitvā sukhayānakaṃ āruyha mahantena parivārena gāmanigamarājadhānīsu taṃ kīḷāpetvā bārāṇasiṃ pāpuṇi, nāgarājassa madhulājaṃ deti, abaddhasattuñca deti. So gocaraṃ na gaṇhi avissajjanabhayena. Gocaraṃ agaṇhantampi ca naṃ cattāro nagaradvāre ādiṃ katvā tattha tattha māsamattaṃ kīḷāpesi. Tena vuttaṃ ‘‘saṃsito akataññunā’’tiādi.
तत्थ संसितोति एसो नागो अमुकस्स निग्रोधरुक्खस्स समीपे वम्मिकमत्थके सयितोति एवं ठानं दस्सेत्वा कथितो। अकतञ्ञुनाति अत्तना कतं उपकारं अजानन्तेन मित्तदुब्भिना नेसादब्राह्मणेनाति अधिप्पायो। अलम्पायनोति अलम्पायनविज्जापरिजप्पनेन ‘‘अलम्पायनो’’ति एवं लद्धनामो अहितुण्डिकब्राह्मणो। ममग्गहीति मं अग्गहेसि। कीळेति मं तहिं तहिन्ति तत्थ तत्थ गामनिगमराजधानीसु अत्तनो जीविकत्थं मं कीळापेति।
Tattha saṃsitoti eso nāgo amukassa nigrodharukkhassa samīpe vammikamatthake sayitoti evaṃ ṭhānaṃ dassetvā kathito. Akataññunāti attanā kataṃ upakāraṃ ajānantena mittadubbhinā nesādabrāhmaṇenāti adhippāyo. Alampāyanoti alampāyanavijjāparijappanena ‘‘alampāyano’’ti evaṃ laddhanāmo ahituṇḍikabrāhmaṇo. Mamaggahīti maṃ aggahesi. Kīḷeti maṃ tahiṃ tahinti tattha tattha gāmanigamarājadhānīsu attano jīvikatthaṃ maṃ kīḷāpeti.
१७. तिणतोपि लहुको ममाति अत्तनो जीवितपरिच्चागो तिणसलाकपरिच्चागतोपि लहुको हुत्वा मम उपट्ठातीति अत्थो। पथवीउप्पतनं वियाति सीलवीतिक्कमो पन चतुनहुताधिकद्वियोजनसतसहस्सबहलाय महापथविया परिवत्तनं विय ततोपि तं भारियतरं हुत्वा मय्हं उपट्ठातीति दस्सेति।
17.Tiṇatopi lahuko mamāti attano jīvitapariccāgo tiṇasalākapariccāgatopi lahuko hutvā mama upaṭṭhātīti attho. Pathavīuppatanaṃ viyāti sīlavītikkamo pana catunahutādhikadviyojanasatasahassabahalāya mahāpathaviyā parivattanaṃ viya tatopi taṃ bhāriyataraṃ hutvā mayhaṃ upaṭṭhātīti dasseti.
१८. निरन्तरं जातिसतन्ति मम जातीनं अनेकसतम्पि अनेकसतासुपि जातीसु निरन्तरमेव सीलस्स अवीतिक्कमनहेतु। मम जीवितं चजेय्यं चजितुं सक्कोमि। नेव सीलं पभिन्देय्यन्ति सीलं पन समादिन्नं एकम्पि नेव भिन्देय्यं न विनासेय्यं। चतुद्दीपान हेतूति चक्कवत्तिरज्जसिरियापि कारणाति दस्सेति।
18.Nirantaraṃ jātisatanti mama jātīnaṃ anekasatampi anekasatāsupi jātīsu nirantarameva sīlassa avītikkamanahetu. Mama jīvitaṃ cajeyyaṃ cajituṃ sakkomi. Neva sīlaṃ pabhindeyyanti sīlaṃ pana samādinnaṃ ekampi neva bhindeyyaṃ na vināseyyaṃ. Catuddīpāna hetūti cakkavattirajjasiriyāpi kāraṇāti dasseti.
१९. इदानि यदत्थं अत्तनो जीवितम्पि परिच्चजित्वा तदा सीलमेव रक्खितं, ताय च सीलरक्खाय तथा अनत्थकारकेसु नेसादअलम्पायनब्राह्मणेसु चित्तस्स अञ्ञथत्तं न कतं, तं दस्सेतुं ‘‘अपि चा’’ति ओसानगाथमाह। तं हेट्ठा वुत्तत्थमेव।
19. Idāni yadatthaṃ attano jīvitampi pariccajitvā tadā sīlameva rakkhitaṃ, tāya ca sīlarakkhāya tathā anatthakārakesu nesādaalampāyanabrāhmaṇesu cittassa aññathattaṃ na kataṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘api cā’’ti osānagāthamāha. Taṃ heṭṭhā vuttatthameva.
एवं पन महासत्ते अहितुण्डिकहत्थगते तस्स माता दुस्सुपिनं दिस्वा पुत्तञ्च तत्थ अपस्सन्ती सोकाभिभूता अहोसि। अथस्सा जेट्ठपुत्तो सुदस्सनो तं पवत्तिं सुत्वा सुभोगं ‘‘हिमवन्तं गन्त्वा पञ्चसु महानदीसु सत्तसु महासरेसु भूरिदत्तं उपधारेत्वा एही’’ति पहिणि। काणारिट्ठं ‘‘देवलोकं गन्त्वा सचे देवताहि धम्मं सोतुकामाहि भूरिदत्तो तत्थ नीतो, ततो नं आनेही’’ति पहिणि। सयं पन ‘‘मनुस्सलोके गवेसिस्सामी’’ति तापसवेसेन नागभवनतो निक्खमि। अच्चिमुखी नामस्स वेमातिका भगिनी बोधिसत्ते अधिमत्तसिनेहा तं अनुबन्धि। तं मण्डूकच्छापिं कत्वा जटन्तरे पक्खिपित्वा महासत्तस्स उपोसथकरणट्ठानं आदिं कत्वा सब्बत्थ गवेसन्तो अनुक्कमेन बाराणसिं पत्वा राजद्वारं अगमासि। तदा अलम्पायनो राजङ्गणे महाजनस्स मज्झे रञ्ञो भूरिदत्तस्स कीळं दस्सेतुं पेळं विवरित्वा ‘‘एहि महानागा’’ति सञ्ञमदासि।
Evaṃ pana mahāsatte ahituṇḍikahatthagate tassa mātā dussupinaṃ disvā puttañca tattha apassantī sokābhibhūtā ahosi. Athassā jeṭṭhaputto sudassano taṃ pavattiṃ sutvā subhogaṃ ‘‘himavantaṃ gantvā pañcasu mahānadīsu sattasu mahāsaresu bhūridattaṃ upadhāretvā ehī’’ti pahiṇi. Kāṇāriṭṭhaṃ ‘‘devalokaṃ gantvā sace devatāhi dhammaṃ sotukāmāhi bhūridatto tattha nīto, tato naṃ ānehī’’ti pahiṇi. Sayaṃ pana ‘‘manussaloke gavesissāmī’’ti tāpasavesena nāgabhavanato nikkhami. Accimukhī nāmassa vemātikā bhaginī bodhisatte adhimattasinehā taṃ anubandhi. Taṃ maṇḍūkacchāpiṃ katvā jaṭantare pakkhipitvā mahāsattassa uposathakaraṇaṭṭhānaṃ ādiṃ katvā sabbattha gavesanto anukkamena bārāṇasiṃ patvā rājadvāraṃ agamāsi. Tadā alampāyano rājaṅgaṇe mahājanassa majjhe rañño bhūridattassa kīḷaṃ dassetuṃ peḷaṃ vivaritvā ‘‘ehi mahānāgā’’ti saññamadāsi.
महासत्तो सीसं नीहरित्वा ओलोकेन्तो जेट्ठभातिकं दिस्वा पेळतो निक्खम्म तदभिमुखो पायासि। महाजनो भीतो पटिक्कमि। सो गन्त्वा तं अभिवादेत्वा निवत्तित्वा पेळमेव पाविसि। अलम्पायनो ‘‘इमिना अयं तापसो दट्ठो’’ति सञ्ञाय ‘‘मा भायि, मा भायी’’ति आह। सुदस्सनो ‘‘अयं नागो मय्हं किं करिस्सति, मया सदिसो अहितुण्डिको नाम नत्थी’’ति तेन वादप्पटिवादं समुट्ठापेत्वा ‘‘त्वं इमं नागं गहेत्वा गज्जसि, अहं तं इमाय मण्डूकच्छापिया इच्छन्तो नासयिस्सामी’’ति भगिनिं पक्कोसित्वा हत्थं पसारेसि। सा तस्स सद्दं सुत्वा जटन्तरे निपन्ना तिक्खत्तुं मण्डूकवस्सितं वस्सित्वा निक्खमित्वा अंसकूटे निसीदित्वा उप्पतित्वा तस्स हत्थतले तीणि विसबिन्दूनि पातेत्वा पुन तस्स जटन्तरमेव पाविसि।
Mahāsatto sīsaṃ nīharitvā olokento jeṭṭhabhātikaṃ disvā peḷato nikkhamma tadabhimukho pāyāsi. Mahājano bhīto paṭikkami. So gantvā taṃ abhivādetvā nivattitvā peḷameva pāvisi. Alampāyano ‘‘iminā ayaṃ tāpaso daṭṭho’’ti saññāya ‘‘mā bhāyi, mā bhāyī’’ti āha. Sudassano ‘‘ayaṃ nāgo mayhaṃ kiṃ karissati, mayā sadiso ahituṇḍiko nāma natthī’’ti tena vādappaṭivādaṃ samuṭṭhāpetvā ‘‘tvaṃ imaṃ nāgaṃ gahetvā gajjasi, ahaṃ taṃ imāya maṇḍūkacchāpiyā icchanto nāsayissāmī’’ti bhaginiṃ pakkositvā hatthaṃ pasāresi. Sā tassa saddaṃ sutvā jaṭantare nipannā tikkhattuṃ maṇḍūkavassitaṃ vassitvā nikkhamitvā aṃsakūṭe nisīditvā uppatitvā tassa hatthatale tīṇi visabindūni pātetvā puna tassa jaṭantarameva pāvisi.
सुदस्सनो विसबिन्दुं दस्सेत्वा ‘‘इदं बिन्दुं सचे पथवियं पातेस्सति, ओसधितिणवनप्पतयो सब्बे नस्सिस्सन्ति। सचे आकासे खिपिस्सति, सत्तवस्सानि देवो न वस्सिस्सति। सचे उदके पातेस्सति, यावता तत्थ उदकजाता पाणा सब्बे मरेय्यु’’न्ति वत्वा राजानं सद्दहापेतुं तयो आवाटे खणापेत्वा एकं नानाभेसज्जानं पूरेसि, दुतियं गोमयस्स, ततियं दिब्बोसधानञ्चेव पूरेत्वा मज्झे आवाटे विसबिन्दुं पक्खिपि। तङ्खणञ्ञेव धूमायित्वा जाला उट्ठहि। सा गन्त्वा गोमयावाटं गण्हि। ततोपि जाला उट्ठाय दिब्बोसधपुण्णं गहेत्वा दिब्बोसधानि झापेत्वा निब्बायि। अलम्पायनं तत्थ आवाटस्स अविदूरे ठितं उसुमा फरित्वा सरीरच्छविं उप्पाटेत्वा गता। सेतकुट्ठी अहोसि। सो भयतज्जितो ‘‘नागराजानं विस्सज्जेमी’’ति तिक्खत्तुं वाचं निच्छारेसि। तं सुत्वा बोधिसत्तो रतनपेळाय निक्खमित्वा सब्बालङ्कारपटिमण्डितं अत्तभावं मापेत्वा देवलीळाय ठितो। सुदस्सनो च अच्चिमुखी च तथेव अट्ठंसु।
Sudassano visabinduṃ dassetvā ‘‘idaṃ binduṃ sace pathaviyaṃ pātessati, osadhitiṇavanappatayo sabbe nassissanti. Sace ākāse khipissati, sattavassāni devo na vassissati. Sace udake pātessati, yāvatā tattha udakajātā pāṇā sabbe mareyyu’’nti vatvā rājānaṃ saddahāpetuṃ tayo āvāṭe khaṇāpetvā ekaṃ nānābhesajjānaṃ pūresi, dutiyaṃ gomayassa, tatiyaṃ dibbosadhānañceva pūretvā majjhe āvāṭe visabinduṃ pakkhipi. Taṅkhaṇaññeva dhūmāyitvā jālā uṭṭhahi. Sā gantvā gomayāvāṭaṃ gaṇhi. Tatopi jālā uṭṭhāya dibbosadhapuṇṇaṃ gahetvā dibbosadhāni jhāpetvā nibbāyi. Alampāyanaṃ tattha āvāṭassa avidūre ṭhitaṃ usumā pharitvā sarīracchaviṃ uppāṭetvā gatā. Setakuṭṭhī ahosi. So bhayatajjito ‘‘nāgarājānaṃ vissajjemī’’ti tikkhattuṃ vācaṃ nicchāresi. Taṃ sutvā bodhisatto ratanapeḷāya nikkhamitvā sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitaṃ attabhāvaṃ māpetvā devalīḷāya ṭhito. Sudassano ca accimukhī ca tatheva aṭṭhaṃsu.
ततो सुदस्सनो अत्तनो भागिनेय्यभावं रञ्ञो आरोचेसि। तं सुत्वा राजा ते आलिङ्गित्वा सीसे चुम्बित्वा अन्तेपुरं नेत्वा महन्तं सक्कारसम्मानं कत्वा भूरिदत्तेन सद्धिं पटिसन्थारं करोन्तो ‘‘तात, एवं महानुभावं तं अलम्पायनो कथं गण्ही’’ति पुच्छि। सो सब्बं वित्थारेन कथेत्वा ‘‘महाराज, रञ्ञा नाम इमिना नियामेन रज्जं कारेतुं वट्टती’’ति मातुलस्स धम्मं देसेसि। अथ सुदस्सनो ‘‘मातुल, मम माता भूरिदत्तं अपस्सन्ती किलमति, न सक्का अम्हेहि इध पपञ्चं कातु’’न्ति मातुलं आपुच्छित्वा भूरिदत्तअच्चिमुखीहि सद्धिं नागभवनमेव गतो।
Tato sudassano attano bhāgineyyabhāvaṃ rañño ārocesi. Taṃ sutvā rājā te āliṅgitvā sīse cumbitvā antepuraṃ netvā mahantaṃ sakkārasammānaṃ katvā bhūridattena saddhiṃ paṭisanthāraṃ karonto ‘‘tāta, evaṃ mahānubhāvaṃ taṃ alampāyano kathaṃ gaṇhī’’ti pucchi. So sabbaṃ vitthārena kathetvā ‘‘mahārāja, raññā nāma iminā niyāmena rajjaṃ kāretuṃ vaṭṭatī’’ti mātulassa dhammaṃ desesi. Atha sudassano ‘‘mātula, mama mātā bhūridattaṃ apassantī kilamati, na sakkā amhehi idha papañcaṃ kātu’’nti mātulaṃ āpucchitvā bhūridattaaccimukhīhi saddhiṃ nāgabhavanameva gato.
अथ तत्थ महापुरिसो गिलानसेय्याय निपन्नो गिलानपुच्छनत्थं आगताय महतिया नागपरिसाय वेदे च यञ्ञे च ब्राह्मणे च सम्भावेत्वा काणारिट्ठे कथेन्ते तं वादं भिन्दित्वा नानानयेहि धम्मं देसेत्वा सीलसम्पदाय दिट्ठिसम्पदाय च पतिट्ठापेत्वा यावजीवं सीलानि रक्खित्वा उपोसथकम्मं कत्वा आयुपरियोसाने सग्गपुरं पूरेसि।
Atha tattha mahāpuriso gilānaseyyāya nipanno gilānapucchanatthaṃ āgatāya mahatiyā nāgaparisāya vede ca yaññe ca brāhmaṇe ca sambhāvetvā kāṇāriṭṭhe kathente taṃ vādaṃ bhinditvā nānānayehi dhammaṃ desetvā sīlasampadāya diṭṭhisampadāya ca patiṭṭhāpetvā yāvajīvaṃ sīlāni rakkhitvā uposathakammaṃ katvā āyupariyosāne saggapuraṃ pūresi.
तदा मातापितरो महाराजकुलानि अहेसुं। नेसादब्राह्मणो देवदत्तो, सोमदत्तो आनन्दो, अच्चिमुखी उप्पलवण्णा, सुदस्सनो सारिपुत्तो, सुभोगो महामोग्गल्लानो, काणारिट्ठो सुनक्खत्तो, भूरिदत्तो लोकनाथो।
Tadā mātāpitaro mahārājakulāni ahesuṃ. Nesādabrāhmaṇo devadatto, somadatto ānando, accimukhī uppalavaṇṇā, sudassano sāriputto, subhogo mahāmoggallāno, kāṇāriṭṭho sunakkhatto, bhūridatto lokanātho.
तस्स इधापि सेसपारमियो हेट्ठा वुत्तनयेनेव निद्धारेतब्बा। इधापि योजनसतिके अत्तनो नागभवनट्ठाने सोळसहि नागकञ्ञासहस्सेहि चित्तरूपं विय परिचारियमानो देवलोकसम्पत्तिसदिसे नागलोकिस्सरिये ठितोपि इस्सरियमदं अकत्वा अन्वद्धमासं मातापितुउपट्ठानं, कुले जेट्ठापचायनं, सकलाय नागपरिसाय चातुमहाराजिकपरिसाय तावतिंसपरिसाय च समुट्ठितपञ्हानं तंतंपरिसमज्झे कुमुदनालकलापं विय सुनिसितसत्थेन अत्तनो पञ्ञासत्थेन तावदेव पच्छिन्दित्वा तेसं चित्तानुकूलधम्मदेसना, वुत्तप्पकारं भोगसम्पत्तिं पहाय अत्तनो सरीरजीवितनिरपेक्खं चतुरङ्गसमन्नागतं उपोसथाधिट्ठानं, तत्थ च पटिञ्ञाय विसंवादनभयेन अहितुण्डिकहत्थगमनं, तस्मिञ्च मुखे विसमिस्सखेळपातनं नङ्गुट्ठे गहेत्वा आविञ्छनं कड्ढनं भूमियं घंसनं मद्दनं पोथनन्ति एवमादिं नानप्पकारविप्पकारं करोन्तेपि एवरूपं महादुक्खं अनुभवतोपि कुज्झित्वा ओलोकनमत्तेन तं छारिकं कातुं समत्थस्सापि सीलपारमिं आवज्जित्वा सीलखण्डनभयेन ईसकम्पि चित्तस्स विकाराभावो, धनं लभापेमीति वा तस्स चित्तानुवत्तनं, सुभोगेन पुनानीतस्स अकतञ्ञुनो मित्तदुब्भिस्स नेसादब्राह्मणस्स सीलं अनधिट्ठहित्वापि अकुज्झनं, काणारिट्ठेन कथितं मिच्छावादं भिन्दित्वा अनेकपरियायेन धम्मं भासित्वा नागपरिसाय सीलेसु सम्मादिट्ठियञ्च पतिट्ठापनन्ति एवमादयो बोधिसत्तस्स गुणानुभावा विभावेतब्बा। तेनेतं वुच्चति – ‘‘एवं अच्छरिया हेते…पे॰… धम्मस्स अनुधम्मतो’’ति।
Tassa idhāpi sesapāramiyo heṭṭhā vuttanayeneva niddhāretabbā. Idhāpi yojanasatike attano nāgabhavanaṭṭhāne soḷasahi nāgakaññāsahassehi cittarūpaṃ viya paricāriyamāno devalokasampattisadise nāgalokissariye ṭhitopi issariyamadaṃ akatvā anvaddhamāsaṃ mātāpituupaṭṭhānaṃ, kule jeṭṭhāpacāyanaṃ, sakalāya nāgaparisāya cātumahārājikaparisāya tāvatiṃsaparisāya ca samuṭṭhitapañhānaṃ taṃtaṃparisamajjhe kumudanālakalāpaṃ viya sunisitasatthena attano paññāsatthena tāvadeva pacchinditvā tesaṃ cittānukūladhammadesanā, vuttappakāraṃ bhogasampattiṃ pahāya attano sarīrajīvitanirapekkhaṃ caturaṅgasamannāgataṃ uposathādhiṭṭhānaṃ, tattha ca paṭiññāya visaṃvādanabhayena ahituṇḍikahatthagamanaṃ, tasmiñca mukhe visamissakheḷapātanaṃ naṅguṭṭhe gahetvā āviñchanaṃ kaḍḍhanaṃ bhūmiyaṃ ghaṃsanaṃ maddanaṃ pothananti evamādiṃ nānappakāravippakāraṃ karontepi evarūpaṃ mahādukkhaṃ anubhavatopi kujjhitvā olokanamattena taṃ chārikaṃ kātuṃ samatthassāpi sīlapāramiṃ āvajjitvā sīlakhaṇḍanabhayena īsakampi cittassa vikārābhāvo, dhanaṃ labhāpemīti vā tassa cittānuvattanaṃ, subhogena punānītassa akataññuno mittadubbhissa nesādabrāhmaṇassa sīlaṃ anadhiṭṭhahitvāpi akujjhanaṃ, kāṇāriṭṭhena kathitaṃ micchāvādaṃ bhinditvā anekapariyāyena dhammaṃ bhāsitvā nāgaparisāya sīlesu sammādiṭṭhiyañca patiṭṭhāpananti evamādayo bodhisattassa guṇānubhāvā vibhāvetabbā. Tenetaṃ vuccati – ‘‘evaṃ acchariyā hete…pe… dhammassa anudhammato’’ti.
भूरिदत्तचरियावण्णना निट्ठिता।
Bhūridattacariyāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / चरियापिटकपाळि • Cariyāpiṭakapāḷi / २. भूरिदत्तचरिया • 2. Bhūridattacariyā
