| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / द्वेमातिकापाळि • Dvemātikāpāḷi |
२. भूतगामवग्गो
2. Bhūtagāmavaggo
१. भूतगामसिक्खापदवण्णना
1. Bhūtagāmasikkhāpadavaṇṇanā
भूतगामवग्गस्स पठमे भूतगामपातब्यतायाति एत्थ भवन्ति अहेसुञ्चाति भूता, जायन्ति वड्ढन्ति जाता वड्ढिता चाति अत्थो। गामोति रासि, भूतानं गामो, भूता एव वा गामोति भूतगामो, पतिट्ठितहरिततिणरुक्खादीनमेतं अधिवचनं। पातब्यस्स भावो पातब्यता, छेदनभेदनादीहि यथारुचि परिभुञ्जितब्बताति अत्थो, तस्सं भूतगामपातब्यताय, निमित्तत्थे चेतं भुम्मवचनं, भूतगामपातब्यताहेतु भूतगामस्स छेदनादिपच्चया पाचित्तियन्ति अत्थो। तस्मा यो भिक्खु पथविउदकपाकारादीसु यत्थकत्थचि जातं असुक्खं अन्तमसो अतिसुखुमतिणम्पि सासपबीजकसेवालम्पि उद्धरणच्छेदनविज्झनादीहि विकोपेति वा पथविखणने वुत्तनयेन विकोपापेति वा पाचित्तियं आपज्जति।
Bhūtagāmavaggassa paṭhame bhūtagāmapātabyatāyāti ettha bhavanti ahesuñcāti bhūtā, jāyanti vaḍḍhanti jātā vaḍḍhitā cāti attho. Gāmoti rāsi, bhūtānaṃ gāmo, bhūtā eva vā gāmoti bhūtagāmo, patiṭṭhitaharitatiṇarukkhādīnametaṃ adhivacanaṃ. Pātabyassa bhāvo pātabyatā, chedanabhedanādīhi yathāruci paribhuñjitabbatāti attho, tassaṃ bhūtagāmapātabyatāya, nimittatthe cetaṃ bhummavacanaṃ, bhūtagāmapātabyatāhetu bhūtagāmassa chedanādipaccayā pācittiyanti attho. Tasmā yo bhikkhu pathaviudakapākārādīsu yatthakatthaci jātaṃ asukkhaṃ antamaso atisukhumatiṇampi sāsapabījakasevālampi uddharaṇacchedanavijjhanādīhi vikopeti vā pathavikhaṇane vuttanayena vikopāpeti vā pācittiyaṃ āpajjati.
आळवियं आळवके भिक्खू आरब्भ रुक्खछिन्दनवत्थुस्मिं पञ्ञत्तं, साधारणपञ्ञत्ति, साणत्तिकं, भूतगामतो वियोजितमूलबीजखन्धबीजफलुबीजअग्गबीजबीजबीजानं अञ्ञतरं भाजनगतं वा रासिकतं वा भूमियं रोपितम्पि निक्खन्तमूलमत्तं वा निक्खन्तअङ्कुरमत्तं वा सचेपिस्स विदत्थिमत्ता पत्तवट्टि निग्गच्छति, अनिक्खन्ते वा मूले निक्खन्ते वा मूले याव अङ्कुरो हरितो न होति, ताव तं विकोपेन्तस्स दुक्कटं, तथा भूतगामबीजगामे वेमतिकस्स, अभूतगामबीजगामे भूतगामबीजगामसञ्ञिनो चेव वेमतिकस्स च। उभयत्थ पन अतथासञ्ञिस्स, उम्मत्तकादीनञ्च अनापत्ति, असञ्चिच्च असतिया अजानित्वा वा विकोपेन्तस्स, ‘इमं रुक्ख’न्ति एवं अनियमेत्वा ‘‘रुक्खं छिन्द, वल्लिं छिन्दा’’तिआदीनि भणन्तस्स, ‘‘इमं पुप्फं वा फलं वा जान, इमं देहि, इमं आहर, इमिना मे अत्थो, इमं कप्पियं करोही’’ति भणन्तस्स च अनापत्ति। एवं कप्पियवचनेन भूतगामतो वियोजितं पन बीजजातं पुन पि ‘‘कप्पियं करोही’’ति कारेत्वाव परिभुञ्जितब्बं। एवञ्हिस्स बीजगामपरिमोचनम्पि कतं होति।
Āḷaviyaṃ āḷavake bhikkhū ārabbha rukkhachindanavatthusmiṃ paññattaṃ, sādhāraṇapaññatti, sāṇattikaṃ, bhūtagāmato viyojitamūlabījakhandhabījaphalubījaaggabījabījabījānaṃ aññataraṃ bhājanagataṃ vā rāsikataṃ vā bhūmiyaṃ ropitampi nikkhantamūlamattaṃ vā nikkhantaaṅkuramattaṃ vā sacepissa vidatthimattā pattavaṭṭi niggacchati, anikkhante vā mūle nikkhante vā mūle yāva aṅkuro harito na hoti, tāva taṃ vikopentassa dukkaṭaṃ, tathā bhūtagāmabījagāme vematikassa, abhūtagāmabījagāme bhūtagāmabījagāmasaññino ceva vematikassa ca. Ubhayattha pana atathāsaññissa, ummattakādīnañca anāpatti, asañcicca asatiyā ajānitvā vā vikopentassa, ‘imaṃ rukkha’nti evaṃ aniyametvā ‘‘rukkhaṃ chinda, valliṃ chindā’’tiādīni bhaṇantassa, ‘‘imaṃ pupphaṃ vā phalaṃ vā jāna, imaṃ dehi, imaṃ āhara, iminā me attho, imaṃ kappiyaṃ karohī’’ti bhaṇantassa ca anāpatti. Evaṃ kappiyavacanena bhūtagāmato viyojitaṃ pana bījajātaṃ puna pi ‘‘kappiyaṃ karohī’’ti kāretvāva paribhuñjitabbaṃ. Evañhissa bījagāmaparimocanampi kataṃ hoti.
कप्पियं करोन्तेन पन अग्गिना वा नखेन वा सत्थेन वा कत्तब्बं, अग्गिना करोन्तेन च येन केनचि अग्गिना एकदेसे फुसन्तेन ‘कप्पिय’न्ति वत्वाव कातब्बं। सत्थेन करोन्तेन यस्स कस्सचि तिखिणसत्थस्स अन्तमसो सूचिनखच्छेदनादीनम्पि तुण्डेन वा धाराय वा वेधं वा छेदं वा दस्सेन्तेन तथेव कातब्बं। नखेन करोन्तेन ठपेत्वा गोमहिंसादीनं खुरे येन केनचि अपूतिना मनुस्सानं वा तिरच्छानानं वा नखेन अन्तमसो छिन्दित्वा आहटेनापि सत्थे वुत्तनयेनेव कातब्बं। तत्थ सचेपि बीजानं पब्बतमत्तो रासि, रुक्खसहस्सं वा छिन्दित्वा एकाबद्धं, उच्छूनं वा महाभारो बन्धित्वा ठपितो होति, एकस्मिं बीजे वा रुक्खसाखाय वा उच्छुम्हि वा कप्पिये कते सब्बं कतं होति। उच्छुं ‘‘कप्पियं करिस्सामी’’ति तेहि सद्धिं बद्धं दारुकं विज्झति, वट्टतियेव। सचे पन याय वल्लिया भारो बद्धो, तं विज्झति, न वट्टति। मरिचपक्कादीहि मिस्सेत्वा भत्तं आहरन्ति, ‘‘कप्पियं करोही’’ति वुत्ते सचेपि भत्तसित्थे विज्झति, वट्टतियेव, तिलतण्डुलेसुपि एसेव नयो। यागुया पक्खित्तानि पन एकाबद्धानि हुत्वा न सन्तिट्ठन्ति, तत्थ एकेकं विज्झित्वाव कातब्बं। कपिट्ठफलादीनं अन्तो मिञ्जं कटाहं मुञ्चित्वा सञ्चरति, भिन्दापेत्वा कप्पियं कारेतब्बं। एकाबद्धा चे, कटाहेपि कातुं वट्टति। यं पन फलं तरुणं होति अबीजं यञ्च निब्बत्तबीजं बीजं अपनेत्वा परिभुञ्जितब्बं, तत्थ कप्पियकरणकिच्चं नत्थि। भूतगामो, भूतगामसञ्ञिता, विकोपनं वा विकोपापनं वाति इमानेत्थ तीणि अङ्गानि। समुट्ठानादीनि पथविखणनसदिसानेवाति।
Kappiyaṃ karontena pana agginā vā nakhena vā satthena vā kattabbaṃ, agginā karontena ca yena kenaci agginā ekadese phusantena ‘kappiya’nti vatvāva kātabbaṃ. Satthena karontena yassa kassaci tikhiṇasatthassa antamaso sūcinakhacchedanādīnampi tuṇḍena vā dhārāya vā vedhaṃ vā chedaṃ vā dassentena tatheva kātabbaṃ. Nakhena karontena ṭhapetvā gomahiṃsādīnaṃ khure yena kenaci apūtinā manussānaṃ vā tiracchānānaṃ vā nakhena antamaso chinditvā āhaṭenāpi satthe vuttanayeneva kātabbaṃ. Tattha sacepi bījānaṃ pabbatamatto rāsi, rukkhasahassaṃ vā chinditvā ekābaddhaṃ, ucchūnaṃ vā mahābhāro bandhitvā ṭhapito hoti, ekasmiṃ bīje vā rukkhasākhāya vā ucchumhi vā kappiye kate sabbaṃ kataṃ hoti. Ucchuṃ ‘‘kappiyaṃ karissāmī’’ti tehi saddhiṃ baddhaṃ dārukaṃ vijjhati, vaṭṭatiyeva. Sace pana yāya valliyā bhāro baddho, taṃ vijjhati, na vaṭṭati. Maricapakkādīhi missetvā bhattaṃ āharanti, ‘‘kappiyaṃ karohī’’ti vutte sacepi bhattasitthe vijjhati, vaṭṭatiyeva, tilataṇḍulesupi eseva nayo. Yāguyā pakkhittāni pana ekābaddhāni hutvā na santiṭṭhanti, tattha ekekaṃ vijjhitvāva kātabbaṃ. Kapiṭṭhaphalādīnaṃ anto miñjaṃ kaṭāhaṃ muñcitvā sañcarati, bhindāpetvā kappiyaṃ kāretabbaṃ. Ekābaddhā ce, kaṭāhepi kātuṃ vaṭṭati. Yaṃ pana phalaṃ taruṇaṃ hoti abījaṃ yañca nibbattabījaṃ bījaṃ apanetvā paribhuñjitabbaṃ, tattha kappiyakaraṇakiccaṃ natthi. Bhūtagāmo, bhūtagāmasaññitā, vikopanaṃ vā vikopāpanaṃ vāti imānettha tīṇi aṅgāni. Samuṭṭhānādīni pathavikhaṇanasadisānevāti.
भूतगामसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Bhūtagāmasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
२. अञ्ञवादकसिक्खापदवण्णना
2. Aññavādakasikkhāpadavaṇṇanā
दुतिये यमत्थं सङ्घमज्झे विनयधरो पुच्छति, ततो अञ्ञं वदतीति अञ्ञवादको, अञ्ञेनञ्ञं पटिचरणस्सेतं नामं। विहेसतीति विहेसको, तुण्हीभावस्सेतं नामं, तस्मिं अञ्ञवादके विहेसके। पाचित्तियन्ति वत्थुद्वये पाचित्तियद्वयं वुत्तं। तस्मा यो भिक्खु सावसेसं आपत्तिं आपन्नो सङ्घमज्झे अनुयुञ्जियमानो तं न कथेतुकामो अञ्ञेन वचनेन अञ्ञं छादेन्तो तथा तथा विक्खिपति, यो च तुण्हीभावेन विहेसेति, तेसं यं भगवता अञ्ञवादककम्मञ्चेव विहेसककम्मञ्च अनुञ्ञातं, तस्मिं सङ्घेन कते पुन तथा करोन्तानं पाचित्तियं।
Dutiye yamatthaṃ saṅghamajjhe vinayadharo pucchati, tato aññaṃ vadatīti aññavādako, aññenaññaṃ paṭicaraṇassetaṃ nāmaṃ. Vihesatīti vihesako, tuṇhībhāvassetaṃ nāmaṃ, tasmiṃ aññavādake vihesake. Pācittiyanti vatthudvaye pācittiyadvayaṃ vuttaṃ. Tasmā yo bhikkhu sāvasesaṃ āpattiṃ āpanno saṅghamajjhe anuyuñjiyamāno taṃ na kathetukāmo aññena vacanena aññaṃ chādento tathā tathā vikkhipati, yo ca tuṇhībhāvena viheseti, tesaṃ yaṃ bhagavatā aññavādakakammañceva vihesakakammañca anuññātaṃ, tasmiṃ saṅghena kate puna tathā karontānaṃ pācittiyaṃ.
कोसम्बियं छन्नत्थेरं आरब्भ अञ्ञेनञ्ञं पटिचरणवत्थुस्मिं पञ्ञत्तं, साधारणपञ्ञत्ति, अनाणत्तिकं, धम्मकम्मे तिकपाचित्तियं, अधम्मकम्मे तिकदुक्कटं, अनारोपिते पन अञ्ञवादके वा विहेसके वा तथा करोन्तस्स दुक्कटमेव। आपत्तिं आपन्नभावं वा अजानन्तस्स ‘‘किं तुम्हे भणथा’’ति पुच्छतो, गेलञ्ञेन वा, ‘‘सङ्घस्स भण्डनादीनि वा भविस्सन्ति, अधम्मेन वा वग्गेन वा नकम्मारहस्स वा कम्मं करिस्सन्ती’’ति इमिना अधिप्पायेन न कथेन्तस्स, उम्मत्तकादीनञ्च अनापत्ति। धम्मकम्मेन आरोपितता, आपत्तिया वा वत्थुना वा अनुयुञ्जियमानता, छादेतुकामताय अञ्ञेनञ्ञं पटिचरणं वा तुण्हीभावो वाति इमानेत्थ तीणि अङ्गानि। समुट्ठानादीनि अदिन्नादानसदिसानि, इदं पन सिया किरियं, सिया अकिरियं, दुक्खवेदनञ्च होतीति।
Kosambiyaṃ channattheraṃ ārabbha aññenaññaṃ paṭicaraṇavatthusmiṃ paññattaṃ, sādhāraṇapaññatti, anāṇattikaṃ, dhammakamme tikapācittiyaṃ, adhammakamme tikadukkaṭaṃ, anāropite pana aññavādake vā vihesake vā tathā karontassa dukkaṭameva. Āpattiṃ āpannabhāvaṃ vā ajānantassa ‘‘kiṃ tumhe bhaṇathā’’ti pucchato, gelaññena vā, ‘‘saṅghassa bhaṇḍanādīni vā bhavissanti, adhammena vā vaggena vā nakammārahassa vā kammaṃ karissantī’’ti iminā adhippāyena na kathentassa, ummattakādīnañca anāpatti. Dhammakammena āropitatā, āpattiyā vā vatthunā vā anuyuñjiyamānatā, chādetukāmatāya aññenaññaṃ paṭicaraṇaṃ vā tuṇhībhāvo vāti imānettha tīṇi aṅgāni. Samuṭṭhānādīni adinnādānasadisāni, idaṃ pana siyā kiriyaṃ, siyā akiriyaṃ, dukkhavedanañca hotīti.
अञ्ञवादकसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Aññavādakasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
३. उज्झापनकसिक्खापदवण्णना
3. Ujjhāpanakasikkhāpadavaṇṇanā
ततिये येन वचनेन उज्झापेन्ति ‘‘छन्दाय इत्थन्नामो इदं नाम करोती’’तिआदीनि वदन्ता उपसम्पन्नं सङ्घेन सम्मतं सेनासनपञ्ञापकादिभेदं तस्स अयसकामा हुत्वा भिक्खूहि अवजानापेन्ति, अवञ्ञाय ओलोकापेन्ति, लामकतो वा चिन्तापेन्ति, तं वचनं उज्झापनकं। येन च तथेव वदन्ता खिय्यन्ति, सब्बत्थ तस्स अवण्णं पकासेन्ति, तं खिय्यनकं, तस्मिं उज्झापनके खिय्यनके। पाचित्तियन्ति वत्थुद्वये पाचित्तियद्वयं वुत्तं। तस्मा यो सम्मतस्स भिक्खुनो अयसकामताय उपसम्पन्नस्स वदन्तो उज्झापेति वा खिय्यति वा, तस्स पाचित्तियं होति।
Tatiye yena vacanena ujjhāpenti ‘‘chandāya itthannāmo idaṃ nāma karotī’’tiādīni vadantā upasampannaṃ saṅghena sammataṃ senāsanapaññāpakādibhedaṃ tassa ayasakāmā hutvā bhikkhūhi avajānāpenti, avaññāya olokāpenti, lāmakato vā cintāpenti, taṃ vacanaṃ ujjhāpanakaṃ. Yena ca tatheva vadantā khiyyanti, sabbattha tassa avaṇṇaṃ pakāsenti, taṃ khiyyanakaṃ, tasmiṃ ujjhāpanake khiyyanake. Pācittiyanti vatthudvaye pācittiyadvayaṃ vuttaṃ. Tasmā yo sammatassa bhikkhuno ayasakāmatāya upasampannassa vadanto ujjhāpeti vā khiyyati vā, tassa pācittiyaṃ hoti.
राजगहे मेत्तियभूमजके भिक्खू आरब्भ उज्झापनखिय्यनवत्थुस्मिं पञ्ञत्तं, साधारणपञ्ञत्ति, अनाणत्तिकं, यं तस्स उपसम्पन्नस्स सम्मुतिकम्मं कतं, तस्मिं धम्मकम्मे तिकपाचित्तियं, अधम्मकम्मे तिकदुक्कटं, अनुपसम्पन्नस्स पन सन्तिके तथा भणन्तस्स, असम्मतस्स च अवण्णं यस्स कस्सचि सन्तिके भणन्तस्स, अनुपसम्पन्नस्स पन सम्मतस्स वा असम्मतस्स वा अवण्णं यस्स कस्सचिदेव सन्तिके भणन्तस्स च दुक्कटमेव। पकतियाव छन्दादिवसेन करोन्तं उज्झापेन्तस्स वा खिय्यन्तस्स वा, उम्मत्तकादीनञ्च अनापत्ति। धम्मकम्मेन सम्मतता, उपसम्पन्नता, अगतिगमनाभावो, तस्स अवण्णकामता, यस्स सन्तिके वदति, तस्स उपसम्पन्नता, उज्झापनं वा खिय्यनं वाति इमानेत्थ छ अङ्गानि। समुट्ठानादीनि अदिन्नादानसदिसानि, इदं पन दुक्खवेदनमेवाति।
Rājagahe mettiyabhūmajake bhikkhū ārabbha ujjhāpanakhiyyanavatthusmiṃ paññattaṃ, sādhāraṇapaññatti, anāṇattikaṃ, yaṃ tassa upasampannassa sammutikammaṃ kataṃ, tasmiṃ dhammakamme tikapācittiyaṃ, adhammakamme tikadukkaṭaṃ, anupasampannassa pana santike tathā bhaṇantassa, asammatassa ca avaṇṇaṃ yassa kassaci santike bhaṇantassa, anupasampannassa pana sammatassa vā asammatassa vā avaṇṇaṃ yassa kassacideva santike bhaṇantassa ca dukkaṭameva. Pakatiyāva chandādivasena karontaṃ ujjhāpentassa vā khiyyantassa vā, ummattakādīnañca anāpatti. Dhammakammena sammatatā, upasampannatā, agatigamanābhāvo, tassa avaṇṇakāmatā, yassa santike vadati, tassa upasampannatā, ujjhāpanaṃ vā khiyyanaṃ vāti imānettha cha aṅgāni. Samuṭṭhānādīni adinnādānasadisāni, idaṃ pana dukkhavedanamevāti.
उज्झापनकसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Ujjhāpanakasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
४. पठमसेनासनसिक्खापदवण्णना
4. Paṭhamasenāsanasikkhāpadavaṇṇanā
चतुत्थे सङ्घिकन्ति सङ्घस्स सन्तकं। मञ्चादीसु योकोचि मञ्चसङ्खेपेन कतो सब्बोपि मञ्चोयेव, पीठेपि एसेव नयो। येन केनचि पन चोळेन वा कप्पियचम्मेन वा छविं कत्वा ठपेत्वा मनुस्सलोमं तालीसपत्तञ्च येहि केहिचि लोमपण्णतिणवाकचोळेहि पूरेत्वा कतसेनासनं भिसीति वुच्चति। तत्थ निसीदितुम्पि निपज्जितुम्पि वट्टति, पमाणपरिच्छेदोपि चेत्थ नत्थि। कोच्छं पन वाकउसीरमुञ्जपब्बजादीनं अञ्ञतरमयं अन्तो संवेल्लित्वा बद्धं हेट्ठा च उपरि च वित्थतं पणवसण्ठानं मज्झे सीहचम्मादिपरिक्खित्तं होति, अकप्पियचम्मं नामेत्थ नत्थि। सेनासनञ्हि सोवण्णमयम्पि वट्टति। अज्झोकासेति एत्थ ये अवस्सिकसङ्केता वस्सानमासाति एवं असञ्ञिता अट्ठ मासा, ते ठपेत्वा इतरेसु चतूसु मासेसु सचेपि देवो न वस्सति। तथापि पकतिअज्झोकासे च ओवस्सकमण्डपे च सन्थरितुं न वट्टति। यत्थ पन हेमन्ते वस्सति, तत्थ अपरेपि चत्तारो मासे न वट्टति। गिम्हे पन सब्बत्थ विगतवलाहकं विसुद्धं नभं होति, तस्मा तदा केनचिदेव करणीयेन गच्छति, वट्टति। काकादीनं निबद्धवासरुक्खमूले पन कदाचिपि न वट्टति। इति यत्थ च यदा च सन्थरितुं न वट्टति, तं सब्बमिध अज्झोकाससङ्खमेव गतन्ति वेदितब्बं।
Catutthe saṅghikanti saṅghassa santakaṃ. Mañcādīsu yokoci mañcasaṅkhepena kato sabbopi mañcoyeva, pīṭhepi eseva nayo. Yena kenaci pana coḷena vā kappiyacammena vā chaviṃ katvā ṭhapetvā manussalomaṃ tālīsapattañca yehi kehici lomapaṇṇatiṇavākacoḷehi pūretvā katasenāsanaṃ bhisīti vuccati. Tattha nisīditumpi nipajjitumpi vaṭṭati, pamāṇaparicchedopi cettha natthi. Kocchaṃ pana vākausīramuñjapabbajādīnaṃ aññataramayaṃ anto saṃvellitvā baddhaṃ heṭṭhā ca upari ca vitthataṃ paṇavasaṇṭhānaṃ majjhe sīhacammādiparikkhittaṃ hoti, akappiyacammaṃ nāmettha natthi. Senāsanañhi sovaṇṇamayampi vaṭṭati. Ajjhokāseti ettha ye avassikasaṅketā vassānamāsāti evaṃ asaññitā aṭṭha māsā, te ṭhapetvā itaresu catūsu māsesu sacepi devo na vassati. Tathāpi pakatiajjhokāse ca ovassakamaṇḍape ca santharituṃ na vaṭṭati. Yattha pana hemante vassati, tattha aparepi cattāro māse na vaṭṭati. Gimhe pana sabbattha vigatavalāhakaṃ visuddhaṃ nabhaṃ hoti, tasmā tadā kenacideva karaṇīyena gacchati, vaṭṭati. Kākādīnaṃ nibaddhavāsarukkhamūle pana kadācipi na vaṭṭati. Iti yattha ca yadā ca santharituṃ na vaṭṭati, taṃ sabbamidha ajjhokāsasaṅkhameva gatanti veditabbaṃ.
सन्थरित्वाति तथारूपे ठाने अत्तनो वा परस्स वा अत्थाय सन्थरित्वा। अञ्ञस्सत्थाय सन्थतम्पि हि याव सो तत्थ न निसीदति, ‘गच्छ त्व’न्ति वा न भणति, ताव सन्थारकस्सेव भारो। सन्थरापेत्वाति अनुपसम्पन्नेन सन्थरापेत्वा। एतदेव हि तस्स पलिबोधो होति, उपसम्पन्नेन सन्थतं सन्थारकस्सेव भारो, तञ्च खो याव आणापको तत्थ न निसीदति, ‘गच्छ त्व’न्ति वा न भणति। यस्मिञ्हि अत्तना सन्थरापिते वा पकतिसन्थते वा उपसम्पन्नो निसीदति, सब्बं तं निसिन्नस्सेव भारो, तस्मा सन्थरापितन्त्वेव सङ्खं गच्छति। तं पक्कमन्तो नेव उद्धरेय्य, न उद्धरापेय्याति अत्तना वा उद्धरित्वा पतिरूपे ठाने न ठपेय्य, परेन वा तथा न कारापेय्य। अनापुच्छं वा गच्छेय्याति यो भिक्खु वा सामणेरो वा आरामिको वा लज्जी होति, अत्तनो पलिबोधं विय मञ्ञति, तथारूपं अनापुच्छित्वा तं सेनासनं तस्स अनिय्यातेत्वा निरपेक्खो गच्छति, थाममज्झिमस्स पुरिसस्स लेड्डुपातं अतिक्कमेय्य, तस्स एकेन पादेन लेड्डुपातातिक्कमे दुक्कटं, दुतियपादातिक्कमे पाचित्तियं। भोजनसालाय ठितो पन ‘‘असुकस्मिं नाम दिवाविहारट्ठाने पञ्ञपेत्वा गच्छाही’’ति पेसेत्वा ततो निक्खमित्वा अञ्ञत्थ गच्छन्तो पादुद्धारेन कारेतब्बो।
Santharitvāti tathārūpe ṭhāne attano vā parassa vā atthāya santharitvā. Aññassatthāya santhatampi hi yāva so tattha na nisīdati, ‘gaccha tva’nti vā na bhaṇati, tāva santhārakasseva bhāro. Santharāpetvāti anupasampannena santharāpetvā. Etadeva hi tassa palibodho hoti, upasampannena santhataṃ santhārakasseva bhāro, tañca kho yāva āṇāpako tattha na nisīdati, ‘gaccha tva’nti vā na bhaṇati. Yasmiñhi attanā santharāpite vā pakatisanthate vā upasampanno nisīdati, sabbaṃ taṃ nisinnasseva bhāro, tasmā santharāpitantveva saṅkhaṃ gacchati. Taṃ pakkamanto neva uddhareyya, na uddharāpeyyāti attanā vā uddharitvā patirūpe ṭhāne na ṭhapeyya, parena vā tathā na kārāpeyya. Anāpucchaṃ vā gaccheyyāti yo bhikkhu vā sāmaṇero vā ārāmiko vā lajjī hoti, attano palibodhaṃ viya maññati, tathārūpaṃ anāpucchitvā taṃ senāsanaṃ tassa aniyyātetvā nirapekkho gacchati, thāmamajjhimassa purisassa leḍḍupātaṃ atikkameyya, tassa ekena pādena leḍḍupātātikkame dukkaṭaṃ, dutiyapādātikkame pācittiyaṃ. Bhojanasālāya ṭhito pana ‘‘asukasmiṃ nāma divāvihāraṭṭhāne paññapetvā gacchāhī’’ti pesetvā tato nikkhamitvā aññattha gacchanto pāduddhārena kāretabbo.
सावत्थियं सम्बहुले भिक्खू आरब्भ सन्थतं अनुद्धरित्वा अनापुच्छं पक्कमनवत्थुस्मिं पञ्ञत्तं, साधारणपञ्ञत्ति, अनाणत्तिकं, तिकपाचित्तियं, पुग्गलिके तिकदुक्कटं, चिमिलिकं वा उत्तरत्थरणं वा भूमत्थरणं वा तट्टिकं वा चम्मक्खण्डं वा पादपुञ्छनं वा फलकपीठं वा यं वा पनञ्ञं कञ्चि दारुभण्डं मत्तिकाभण्डं अन्तमसो पत्ताधारकम्पि वुत्तलक्खणे अज्झोकासे ठपेत्वा गच्छन्तस्स दुक्कटमेव। आरञ्ञकेन पन असति अनोवस्सके सब्बं रुक्खे लग्गेत्वापि यथा वा उपचिकाहि न खज्जति, एवं कत्वापि गन्तुं वट्टति। अब्भोकासिकेन पन चीवरकुटिकं कत्वापि रक्खितब्बं। अत्तनो सन्तके, विस्सासिकपुग्गलिके, उद्धरणादीनि कत्वा गमने, ओतापेन्तस्स, ‘‘आगन्त्वा उद्धरिस्सामी’’ति गच्छतो, वुड्ढतरा उट्ठापेन्ति, अमनुस्सो तत्थ निसीदति, कोचि इस्सरो गण्हाति, सीहादयो तं ठानं आगन्त्वा तिट्ठन्ति, एवं सेनासनं पलिबुद्धं होति, तथा पलिबुद्धे वा सेनासने, जीवितब्रह्मचरियन्तरायकरासु आपदासु वा गच्छन्तस्स, उम्मत्तकादीनञ्च अनापत्ति। मञ्चादीनं सङ्घिकता, वुत्तलक्खणे देसे सन्थरणं वा सन्थरापनं वा, अपलिबुद्धता, आपदाय अभावो, निरपेक्खता, लेड्डुपातातिक्कमोति इमानेत्थ छ अङ्गानि। समुट्ठानादीनि पठमकथिनसदिसानेव, इदं पन किरियाकिरियन्ति।
Sāvatthiyaṃ sambahule bhikkhū ārabbha santhataṃ anuddharitvā anāpucchaṃ pakkamanavatthusmiṃ paññattaṃ, sādhāraṇapaññatti, anāṇattikaṃ, tikapācittiyaṃ, puggalike tikadukkaṭaṃ, cimilikaṃ vā uttarattharaṇaṃ vā bhūmattharaṇaṃ vā taṭṭikaṃ vā cammakkhaṇḍaṃ vā pādapuñchanaṃ vā phalakapīṭhaṃ vā yaṃ vā panaññaṃ kañci dārubhaṇḍaṃ mattikābhaṇḍaṃ antamaso pattādhārakampi vuttalakkhaṇe ajjhokāse ṭhapetvā gacchantassa dukkaṭameva. Āraññakena pana asati anovassake sabbaṃ rukkhe laggetvāpi yathā vā upacikāhi na khajjati, evaṃ katvāpi gantuṃ vaṭṭati. Abbhokāsikena pana cīvarakuṭikaṃ katvāpi rakkhitabbaṃ. Attano santake, vissāsikapuggalike, uddharaṇādīni katvā gamane, otāpentassa, ‘‘āgantvā uddharissāmī’’ti gacchato, vuḍḍhatarā uṭṭhāpenti, amanusso tattha nisīdati, koci issaro gaṇhāti, sīhādayo taṃ ṭhānaṃ āgantvā tiṭṭhanti, evaṃ senāsanaṃ palibuddhaṃ hoti, tathā palibuddhe vā senāsane, jīvitabrahmacariyantarāyakarāsu āpadāsu vā gacchantassa, ummattakādīnañca anāpatti. Mañcādīnaṃ saṅghikatā, vuttalakkhaṇe dese santharaṇaṃ vā santharāpanaṃ vā, apalibuddhatā, āpadāya abhāvo, nirapekkhatā, leḍḍupātātikkamoti imānettha cha aṅgāni. Samuṭṭhānādīni paṭhamakathinasadisāneva, idaṃ pana kiriyākiriyanti.
पठमसेनासनसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Paṭhamasenāsanasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
५. दुतियसेनासनसिक्खापदवण्णना
5. Dutiyasenāsanasikkhāpadavaṇṇanā
पञ्चमे विहारेति गब्भे वा अञ्ञतरस्मिं वा सब्बपरिच्छन्ने वुत्तसेनासने। सेय्यन्ति सेय्या नाम भिसी चिमिलिका उत्तरत्थरणं भूमत्थरणं तट्टिका चम्मक्खण्डो निसीदनं पच्चत्थरणं तिणसन्थारो पण्णसन्थारोति वुत्तं। तत्थ चिमिलिका नाम परिकम्मकताय भूमिया वण्णानुरक्खणत्थं कता। उत्तरत्थरणं नाम मञ्चपीठादीनं उपरि अत्थरितब्बयुत्तकं पच्चत्थरणं। भूमत्थरणं नाम चिमिलिकाय सति तस्सा उपरि, असति सुद्धभूमियं अत्थरितब्बा कटसारकादि विकति। तट्टिका नाम तालपण्णादीहि कततट्टिका। चम्मक्खण्डो नाम यंकिञ्चि चम्मं, सीहचम्मादीनञ्हि परिहरणेयेव परिक्खेपो, सेनासनपरिभोगे पन अकप्पियचम्मं नाम नत्थि। पच्चत्थरणं नाम पावारो कोजवोति एत्तकमेव, सेसं पाकटमेव। इति इमासु दससु सेय्यासु एकम्पि सेय्यं अत्तनो वस्सग्गेन गहेत्वा वुत्तलक्खणे विहारे सन्थरित्वा वा सन्थरापेत्वा वा यो भिक्खु दिसंगमिको यथा ठपितं उपचिकाहि न खज्जति, तथा ठपनवसेन नेव उद्धरेय्य, न उद्धरापेय्य, पुरिमसिक्खापदे वुत्तनयेन अनापुच्छं वा गच्छेय्य, तस्स परिक्खित्तस्स आरामस्स परिक्खेपं, अपरिक्खित्तस्स उपचारं अतिक्कमन्तस्स पठमपादे दुक्कटं, दुतियपादे पाचित्तियं। यत्थ पन उपचिकासङ्का नत्थि, ततो अनापुच्छापि गन्तुं वट्टति, आपुच्छनं पन वत्तं।
Pañcame vihāreti gabbhe vā aññatarasmiṃ vā sabbaparicchanne vuttasenāsane. Seyyanti seyyā nāma bhisī cimilikā uttarattharaṇaṃ bhūmattharaṇaṃ taṭṭikā cammakkhaṇḍo nisīdanaṃ paccattharaṇaṃ tiṇasanthāro paṇṇasanthāroti vuttaṃ. Tattha cimilikā nāma parikammakatāya bhūmiyā vaṇṇānurakkhaṇatthaṃ katā. Uttarattharaṇaṃ nāma mañcapīṭhādīnaṃ upari attharitabbayuttakaṃ paccattharaṇaṃ. Bhūmattharaṇaṃ nāma cimilikāya sati tassā upari, asati suddhabhūmiyaṃ attharitabbā kaṭasārakādi vikati. Taṭṭikā nāma tālapaṇṇādīhi katataṭṭikā. Cammakkhaṇḍo nāma yaṃkiñci cammaṃ, sīhacammādīnañhi pariharaṇeyeva parikkhepo, senāsanaparibhoge pana akappiyacammaṃ nāma natthi. Paccattharaṇaṃ nāma pāvāro kojavoti ettakameva, sesaṃ pākaṭameva. Iti imāsu dasasu seyyāsu ekampi seyyaṃ attano vassaggena gahetvā vuttalakkhaṇe vihāre santharitvā vā santharāpetvā vā yo bhikkhu disaṃgamiko yathā ṭhapitaṃ upacikāhi na khajjati, tathā ṭhapanavasena neva uddhareyya, na uddharāpeyya, purimasikkhāpade vuttanayena anāpucchaṃ vā gaccheyya, tassa parikkhittassa ārāmassa parikkhepaṃ, aparikkhittassa upacāraṃ atikkamantassa paṭhamapāde dukkaṭaṃ, dutiyapāde pācittiyaṃ. Yattha pana upacikāsaṅkā natthi, tato anāpucchāpi gantuṃ vaṭṭati, āpucchanaṃ pana vattaṃ.
सावत्थियं सत्तरसवग्गिये भिक्खू आरब्भ सङ्घिके विहारे सेय्यं सन्थरित्वा अनुद्धरित्वा अनापुच्छा पक्कमनवत्थुस्मिं पञ्ञत्तं, साधारणपञ्ञत्ति, अनाणत्तिकं, तिकपाचित्तियं, पुग्गलिके तिकदुक्कटं, वुत्तलक्खणस्स पन विहारस्स उपचारे बहि आसन्ने उपट्ठानसालाय वा अपरिच्छन्नमण्डपे वा परिच्छन्ने वापि बहूनं सन्निपातभूते रुक्खमूले वा सन्थरित्वा वा सन्थरापेत्वा वा, मञ्चपीठञ्च विहारे वा वुत्तप्पकारे विहारूपचारे वा सन्थरित्वा वा सन्थरापेत्वा वा उद्धरणादीनि अकत्वा गच्छन्तस्स दुक्कटमेव। अत्तनो सन्तके, विस्सासिकपुग्गलिके, उद्धरणादीनि कत्वा, पुरिमनयेनेव पलिबुद्धं छड्डेत्वा गमने, यो च ‘‘अज्जेव आगन्त्वा पटिजग्गिस्सामी’’ति एवं सापेक्खो नदिपारं वा गामन्तरं वा गन्त्वा यत्थस्स गमनचित्तं उप्पन्नं, तत्थेव ठितो कञ्चि पेसेत्वा वा आपुच्छति, नदिपूरराजचोरादीसु वा केनचि पलिबुद्धो न सक्कोति पच्चागन्तुं, तस्स च, आपदासु च, उम्मत्तकादीनञ्च अनापत्ति। वुत्तलक्खणसेय्या , तस्सा सङ्घिकता, वुत्तलक्खणे विहारे सन्थरणं वा सन्थरापनं वा, अपलिबुद्धता, आपदाय अभावो, अनपेक्खस्स दिसापक्कमनं , उपचारसीमातिक्कमोति इमानेत्थ सत्त अङ्गानि। समुट्ठानादीनि अनन्तरसिक्खापदे वुत्तनयानेवाति।
Sāvatthiyaṃ sattarasavaggiye bhikkhū ārabbha saṅghike vihāre seyyaṃ santharitvā anuddharitvā anāpucchā pakkamanavatthusmiṃ paññattaṃ, sādhāraṇapaññatti, anāṇattikaṃ, tikapācittiyaṃ, puggalike tikadukkaṭaṃ, vuttalakkhaṇassa pana vihārassa upacāre bahi āsanne upaṭṭhānasālāya vā aparicchannamaṇḍape vā paricchanne vāpi bahūnaṃ sannipātabhūte rukkhamūle vā santharitvā vā santharāpetvā vā, mañcapīṭhañca vihāre vā vuttappakāre vihārūpacāre vā santharitvā vā santharāpetvā vā uddharaṇādīni akatvā gacchantassa dukkaṭameva. Attano santake, vissāsikapuggalike, uddharaṇādīni katvā, purimanayeneva palibuddhaṃ chaḍḍetvā gamane, yo ca ‘‘ajjeva āgantvā paṭijaggissāmī’’ti evaṃ sāpekkho nadipāraṃ vā gāmantaraṃ vā gantvā yatthassa gamanacittaṃ uppannaṃ, tattheva ṭhito kañci pesetvā vā āpucchati, nadipūrarājacorādīsu vā kenaci palibuddho na sakkoti paccāgantuṃ, tassa ca, āpadāsu ca, ummattakādīnañca anāpatti. Vuttalakkhaṇaseyyā , tassā saṅghikatā, vuttalakkhaṇe vihāre santharaṇaṃ vā santharāpanaṃ vā, apalibuddhatā, āpadāya abhāvo, anapekkhassa disāpakkamanaṃ , upacārasīmātikkamoti imānettha satta aṅgāni. Samuṭṭhānādīni anantarasikkhāpade vuttanayānevāti.
दुतियसेनासनसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Dutiyasenāsanasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
६. अनुपखज्जसिक्खापदवण्णना
6. Anupakhajjasikkhāpadavaṇṇanā
छट्ठे जानन्ति ‘‘अनुट्ठापनीयो अय’’न्ति जानन्तो, तेनेवस्स पदभाजने ‘‘वुड्ढो’ति जानाति, ‘गिलानो’ति जानाति, ‘सङ्घेन दिन्नो’ति जानाती’’ति (पाचि॰ १२१) वुत्तं। वुड्ढो हि अत्तनो वुड्ढताय अनुट्ठापनीयो, गिलानो गिलानताय, सङ्घो पन भण्डागारिकस्स वा धम्मकथिकविनयधरगणवाचकाचरियानं वा बहूपकारतं गुणविसिट्ठतञ्च सल्लक्खेत्वा धुववासत्थाय विहारं सल्लक्खेत्वा सम्मन्नित्वा देति, तस्मा यस्स सङ्घेन दिन्नो, सोपि अनुट्ठापनीयो। पुब्बुपगतन्ति पुब्बं उपगतं। अनुपखज्जाति मञ्चपीठानं वा तस्स वा भिक्खुनो पविसन्तस्स वा निक्खमन्तस्स वा उपचारं अनुपविसित्वा। तत्थ मञ्चपीठानं ताव महल्लके विहारे समन्ता दियड्ढो हत्थो उपचारो, खुद्दके यतो पहोति, ततो दियड्ढो हत्थो , तस्स पन पविसन्तस्स पादधोवनपासाणतो याव मञ्चपीठं, निक्खमन्तस्स मञ्चपीठतो याव पस्सावट्ठानं, ताव उपचारो। सेय्यं कप्पेय्याति तस्स सम्बाधं कत्तुकामताय तस्मिं उपचारे दससु सेय्यासु एकम्पि सन्थरन्तस्स वा सन्थरापेन्तस्स वा दुक्कटं, तत्थ निसीदन्तस्स वा निपज्जन्तस्स वा पाचित्तियं, द्वेपि करोन्तस्स द्वे पाचित्तियानि, पुनप्पुनं करोन्तस्स पयोगगणनाय पाचित्तियं।
Chaṭṭhe jānanti ‘‘anuṭṭhāpanīyo aya’’nti jānanto, tenevassa padabhājane ‘‘vuḍḍho’ti jānāti, ‘gilāno’ti jānāti, ‘saṅghena dinno’ti jānātī’’ti (pāci. 121) vuttaṃ. Vuḍḍho hi attano vuḍḍhatāya anuṭṭhāpanīyo, gilāno gilānatāya, saṅgho pana bhaṇḍāgārikassa vā dhammakathikavinayadharagaṇavācakācariyānaṃ vā bahūpakārataṃ guṇavisiṭṭhatañca sallakkhetvā dhuvavāsatthāya vihāraṃ sallakkhetvā sammannitvā deti, tasmā yassa saṅghena dinno, sopi anuṭṭhāpanīyo. Pubbupagatanti pubbaṃ upagataṃ. Anupakhajjāti mañcapīṭhānaṃ vā tassa vā bhikkhuno pavisantassa vā nikkhamantassa vā upacāraṃ anupavisitvā. Tattha mañcapīṭhānaṃ tāva mahallake vihāre samantā diyaḍḍho hattho upacāro, khuddake yato pahoti, tato diyaḍḍho hattho , tassa pana pavisantassa pādadhovanapāsāṇato yāva mañcapīṭhaṃ, nikkhamantassa mañcapīṭhato yāva passāvaṭṭhānaṃ, tāva upacāro. Seyyaṃ kappeyyāti tassa sambādhaṃ kattukāmatāya tasmiṃ upacāre dasasu seyyāsu ekampi santharantassa vā santharāpentassa vā dukkaṭaṃ, tattha nisīdantassa vā nipajjantassa vā pācittiyaṃ, dvepi karontassa dve pācittiyāni, punappunaṃ karontassa payogagaṇanāya pācittiyaṃ.
सावत्थियं छब्बग्गिये भिक्खू आरब्भ अनुपखज्ज सेय्यकप्पनवत्थुस्मिं पञ्ञत्तं, साधारणपञ्ञत्ति, अनाणत्तिकं, तिकपाचित्तियं, पुग्गलिके तिकदुक्कटं, वुत्तूपचारतो वा बहि, उपट्ठानसालादिके वा, विहारस्स उपचारे वा, सन्थरणसन्थरापनेसुपि निसज्जसयनेसुपि दुक्कटमेव। अत्तनो वा, विस्सासिकस्स वा सन्तके पन विहारे सन्थरन्तस्स, यो च गिलानो वा सीतुण्हपीळितो वा पविसति, तस्स च, आपदासु च, उम्मत्तकादीनञ्च अनापत्ति। सङ्घिकविहारता, अनुट्ठापनीयभावजाननं, सम्बाधेतुकामता, उपचारे निसीदनं वा निपज्जनं वाति इमानेत्थ चत्तारि अङ्गानि। समुट्ठानादीनि पठमपाराजिकसदिसानेव, इदं पन दुक्खवेदनमेवाति।
Sāvatthiyaṃ chabbaggiye bhikkhū ārabbha anupakhajja seyyakappanavatthusmiṃ paññattaṃ, sādhāraṇapaññatti, anāṇattikaṃ, tikapācittiyaṃ, puggalike tikadukkaṭaṃ, vuttūpacārato vā bahi, upaṭṭhānasālādike vā, vihārassa upacāre vā, santharaṇasantharāpanesupi nisajjasayanesupi dukkaṭameva. Attano vā, vissāsikassa vā santake pana vihāre santharantassa, yo ca gilāno vā sītuṇhapīḷito vā pavisati, tassa ca, āpadāsu ca, ummattakādīnañca anāpatti. Saṅghikavihāratā, anuṭṭhāpanīyabhāvajānanaṃ, sambādhetukāmatā, upacāre nisīdanaṃ vā nipajjanaṃ vāti imānettha cattāri aṅgāni. Samuṭṭhānādīni paṭhamapārājikasadisāneva, idaṃ pana dukkhavedanamevāti.
अनुपखज्जसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Anupakhajjasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
७. निक्कड्ढनसिक्खापदवण्णना
7. Nikkaḍḍhanasikkhāpadavaṇṇanā
सत्तमे कुपितोति कुद्धो। अनत्तमनोति अतुट्ठचित्तो। निक्कड्ढेय्य वा निक्कड्ढापेय्य वा पाचित्तियन्ति एत्थ ये अनेकभूमका पासादा, अनेककोट्ठकानि वा चतुस्सालानि, तादिसेसु सेनासनेसु गहेत्वा अन्तरा अट्ठपेत्वा एकेनेव पयोगेन अतिक्कामेन्तस्स एकं पाचित्तियं, ठपेत्वा ठपेत्वा नानापयोगेहि अतिक्कामेन्तस्स द्वारगणनाय पाचित्तियानि, हत्थेन अनामसित्वा ‘निक्खमा’ति वत्वा वाचाय निक्कड्ढन्तस्सापि एसेव नयो। निक्कड्ढापेन्तस्स पन ‘निक्कड्ढा’ति आणत्तमत्ते दुक्कटं, सकिं आणत्ते पन तस्मिं बहुकेपि द्वारे निक्खमन्ते इतरस्स एकमेव पाचित्तियं। सचे पन ‘‘एत्तकानि द्वारानि निक्कड्ढाही’’ति वा, ‘‘याव महाद्वारं, ताव निक्कड्ढाही’’ति वा एवं नियमेत्वा आणत्तो होति, द्वारगणनाय पाचित्तियानि।
Sattame kupitoti kuddho. Anattamanoti atuṭṭhacitto. Nikkaḍḍheyya vā nikkaḍḍhāpeyya vā pācittiyanti ettha ye anekabhūmakā pāsādā, anekakoṭṭhakāni vā catussālāni, tādisesu senāsanesu gahetvā antarā aṭṭhapetvā ekeneva payogena atikkāmentassa ekaṃ pācittiyaṃ, ṭhapetvā ṭhapetvā nānāpayogehi atikkāmentassa dvāragaṇanāya pācittiyāni, hatthena anāmasitvā ‘nikkhamā’ti vatvā vācāya nikkaḍḍhantassāpi eseva nayo. Nikkaḍḍhāpentassa pana ‘nikkaḍḍhā’ti āṇattamatte dukkaṭaṃ, sakiṃ āṇatte pana tasmiṃ bahukepi dvāre nikkhamante itarassa ekameva pācittiyaṃ. Sace pana ‘‘ettakāni dvārāni nikkaḍḍhāhī’’ti vā, ‘‘yāva mahādvāraṃ, tāva nikkaḍḍhāhī’’ti vā evaṃ niyametvā āṇatto hoti, dvāragaṇanāya pācittiyāni.
सावत्थियं छब्बग्गिये भिक्खू आरब्भ भिक्खुं सङ्घिका विहारा निक्कड्ढनवत्थुस्मिं
Sāvatthiyaṃ chabbaggiye bhikkhū ārabbha bhikkhuṃ saṅghikā vihārā nikkaḍḍhanavatthusmiṃ
पञ्ञत्तं , साधारणपञ्ञत्ति, साणत्तिकं, तिकपाचित्तियं, पुग्गलिके तिकदुक्कटं, तस्स परिक्खारनिक्कड्ढने, उपट्ठानसालादिका विहारूपचारा तस्स वा तस्स परिक्खारस्स वा निक्कड्ढने, अनुपसम्पन्नस्स पन अनुपसम्पन्नपरिक्खारस्स वा विहारा वा विहारूपचारा वा निक्कड्ढने निक्कड्ढापने च दुक्कटमेव। तञ्च खो असम्बद्धेसु परिक्खारेसु परिक्खारगणनाय वेदितब्बं। अत्तनो वा, विस्सासिकस्स वा सन्तका विहारा निक्कड्ढने, सकलसङ्घारामतोपि भण्डनकारकस्स वा तस्स परिक्खारस्स वा निक्कड्ढने निक्कड्ढापने वा, अत्तनो वसनट्ठानतो अलज्जिस्स, उम्मत्तकस्स, न सम्मावत्तन्तानं अन्तेवासिकसअविहारिकानं, तेसं परिक्खारस्स वा निक्कड्ढने च, सयं उम्मत्तकादीनञ्च अनापत्ति। सङ्घिकविहारो , उपसम्पन्नस्स भण्डनकारकभावादिविनिमुत्तता, कोपेन निक्कड्ढनं वा निक्कड्ढापनं वाति इमानेत्थ तीणि अङ्गानि। समुट्ठानादीनि अदिन्नादानसदिसानि, इदं पन दुक्खवेदनन्ति।
Paññattaṃ , sādhāraṇapaññatti, sāṇattikaṃ, tikapācittiyaṃ, puggalike tikadukkaṭaṃ, tassa parikkhāranikkaḍḍhane, upaṭṭhānasālādikā vihārūpacārā tassa vā tassa parikkhārassa vā nikkaḍḍhane, anupasampannassa pana anupasampannaparikkhārassa vā vihārā vā vihārūpacārā vā nikkaḍḍhane nikkaḍḍhāpane ca dukkaṭameva. Tañca kho asambaddhesu parikkhāresu parikkhāragaṇanāya veditabbaṃ. Attano vā, vissāsikassa vā santakā vihārā nikkaḍḍhane, sakalasaṅghārāmatopi bhaṇḍanakārakassa vā tassa parikkhārassa vā nikkaḍḍhane nikkaḍḍhāpane vā, attano vasanaṭṭhānato alajjissa, ummattakassa, na sammāvattantānaṃ antevāsikasaavihārikānaṃ, tesaṃ parikkhārassa vā nikkaḍḍhane ca, sayaṃ ummattakādīnañca anāpatti. Saṅghikavihāro , upasampannassa bhaṇḍanakārakabhāvādivinimuttatā, kopena nikkaḍḍhanaṃ vā nikkaḍḍhāpanaṃ vāti imānettha tīṇi aṅgāni. Samuṭṭhānādīni adinnādānasadisāni, idaṃ pana dukkhavedananti.
निक्कड्ढनसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Nikkaḍḍhanasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
८. वेहासकुटिसिक्खापदवण्णना
8. Vehāsakuṭisikkhāpadavaṇṇanā
अट्ठमे उपरिवेहासकुटियाति उपरि अच्छन्नतलाय द्विभूमिककुटिया वा तिभूमिककुटिया वा, पदभाजने पन इध अधिप्पेतं कुटिं दस्सेतुं ‘‘मज्झिमस्स पुरिसस्स असीसघट्टा’’ति (पाचि॰ १३१) वुत्तं। आहच्चपादकन्ति अङ्गे विज्झित्वा पवेसितपादकं। अभिनिसीदेय्याति अभिभवित्वा अज्झोत्थरित्वा निसीदेय्य, भुम्मत्थे वा एतं उपयोगवचनं, मञ्चे वा पीठे वा निसीदेय्य वा निपज्जेय्य वाति अत्थो। अभीति इदं पन पदसोभणत्थे उपसग्गमत्तमेव, तस्मा यो भिक्खु वुत्तलक्खणाय वेहासकुटिया सब्बन्तिमेन परिच्छेदेन याव पमाणमज्झिमस्स पुरिसस्स सब्बसो हेट्ठिमाहि तुलाहि सीसं न घट्टेति, एत्तकं उच्चाय तुलानं उपरि ठपिते आहच्चपादके मञ्चे वा पीठे वा निसीदति वा निपज्जति वा, तस्स अनुपखज्जसिक्खापदे वुत्तनयेन पयोगगणनाय पाचित्तियं।
Aṭṭhame uparivehāsakuṭiyāti upari acchannatalāya dvibhūmikakuṭiyā vā tibhūmikakuṭiyā vā, padabhājane pana idha adhippetaṃ kuṭiṃ dassetuṃ ‘‘majjhimassa purisassa asīsaghaṭṭā’’ti (pāci. 131) vuttaṃ. Āhaccapādakanti aṅge vijjhitvā pavesitapādakaṃ. Abhinisīdeyyāti abhibhavitvā ajjhottharitvā nisīdeyya, bhummatthe vā etaṃ upayogavacanaṃ, mañce vā pīṭhe vā nisīdeyya vā nipajjeyya vāti attho. Abhīti idaṃ pana padasobhaṇatthe upasaggamattameva, tasmā yo bhikkhu vuttalakkhaṇāya vehāsakuṭiyā sabbantimena paricchedena yāva pamāṇamajjhimassa purisassa sabbaso heṭṭhimāhi tulāhi sīsaṃ na ghaṭṭeti, ettakaṃ uccāya tulānaṃ upari ṭhapite āhaccapādake mañce vā pīṭhe vā nisīdati vā nipajjati vā, tassa anupakhajjasikkhāpade vuttanayena payogagaṇanāya pācittiyaṃ.
सावत्थियं अञ्ञतरं भिक्खुं आरब्भ उपरिवेहासकुटिया आहच्चपादकं मञ्चं पीठं सहसा अभिनिसीदनअभिनिपज्जनवत्थुस्मिं पञ्ञत्तं, साधारणपञ्ञत्ति, अनाणत्तिकं, तिकपाचित्तियं, पुग्गलिके तिकदुक्कटं, अत्तनो वा, विस्सासिकस्स वा सन्तके विहारे, अवेहासकुटिया, सीसघट्टाय, यस्स वा हेट्ठा दब्बसम्भारादीनं निक्खित्तत्ता अपरिभोगं होति, उपरितलं वा पदरसञ्चितं सुधादिपरिकम्मकतं वा, तत्थ आहच्चपादके निसीदन्तस्स, यो चे तस्मिं वेहासट्ठेपि आहच्चपादके ठितो किञ्चि गण्हाति वा लग्गति वा, यस्स च पटाणी दिन्ना होति, पादसीसानं उपरि आणी पवेसिता, तत्थ निसीदन्तस्स, उम्मत्तकादीनञ्च अनापत्ति। सङ्घिको विहारो, असीसघट्टा वेहासकुटि, हेट्ठा सपरिभोगं , अपटाणिदिन्ने आहच्चपादके निसीदनं वा निपज्जनं वाति इमानेत्थ चत्तारि अङ्गानि। समुट्ठानादीनि एळकलोमसदिसानीति।
Sāvatthiyaṃ aññataraṃ bhikkhuṃ ārabbha uparivehāsakuṭiyā āhaccapādakaṃ mañcaṃ pīṭhaṃ sahasā abhinisīdanaabhinipajjanavatthusmiṃ paññattaṃ, sādhāraṇapaññatti, anāṇattikaṃ, tikapācittiyaṃ, puggalike tikadukkaṭaṃ, attano vā, vissāsikassa vā santake vihāre, avehāsakuṭiyā, sīsaghaṭṭāya, yassa vā heṭṭhā dabbasambhārādīnaṃ nikkhittattā aparibhogaṃ hoti, uparitalaṃ vā padarasañcitaṃ sudhādiparikammakataṃ vā, tattha āhaccapādake nisīdantassa, yo ce tasmiṃ vehāsaṭṭhepi āhaccapādake ṭhito kiñci gaṇhāti vā laggati vā, yassa ca paṭāṇī dinnā hoti, pādasīsānaṃ upari āṇī pavesitā, tattha nisīdantassa, ummattakādīnañca anāpatti. Saṅghiko vihāro, asīsaghaṭṭā vehāsakuṭi, heṭṭhā saparibhogaṃ , apaṭāṇidinne āhaccapādake nisīdanaṃ vā nipajjanaṃ vāti imānettha cattāri aṅgāni. Samuṭṭhānādīni eḷakalomasadisānīti.
वेहासकुटिसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Vehāsakuṭisikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
९. महल्लकविहारसिक्खापदवण्णना
9. Mahallakavihārasikkhāpadavaṇṇanā
नवमे महल्लकन्ति सस्सामिकं। विहारन्ति उल्लित्तावल्लित्तं। याव द्वारकोसातिएत्थ द्वारकोसो नाम उक्कट्ठपरिच्छेदेन पिट्ठसङ्घाटस्स सामन्ता अड्ढतेय्यहत्थो पदेसो। अग्गळट्ठपनायाति सकवाटकस्स द्वारबन्धस्स निच्चलभावत्थाय। कवाटञ्हि लहुपरिवत्तकं विवरणकाले भित्तिं आहनति, पिदहनकाले द्वारबन्धं। तेन आहनेन भित्ति कम्पति, ततो मत्तिका चलति, चलित्वा सिथिला वा होति पतति वा, तेनाह भगवा ‘‘याव द्वारकोसा अग्गळट्ठपनाया’’ति। तत्थ किञ्चापि ‘‘इदं नाम कत्तब्ब’’न्ति नेव मातिकायं, न पदभाजने वुत्तं, अट्ठुप्पत्तियं पन ‘‘पुनप्पुनं छादापेसि, पुनप्पुनं लेपापेसी’’ति (पाचि॰ १३४) अधिकारतो याव द्वारकोसा अग्गळट्ठपनाय पुनप्पुनं लिम्पितब्बो वा लेपापेतब्बो वाति एवमत्थो दट्ठब्बो। आलोकसन्धिपरिकम्मायातिएत्थ आलोकसन्धीति वातपानकवाटका वुच्चन्ति। ते विवरणकाले विदत्थिमत्तम्पि अतिरेकम्पि भित्तिप्पदेसं पहरन्ति, उपचारो पनेत्थ सब्बदिसासु लब्भति, तस्मा सब्बदिसासु कवाटवित्थारप्पमाणो ओकासो आलोकसन्धिपरिकम्मत्थाय लिम्पितब्बो वा लेपापेतब्बो वाति अयमेत्थ अधिप्पायो।
Navame mahallakanti sassāmikaṃ. Vihāranti ullittāvallittaṃ. Yāva dvārakosātiettha dvārakoso nāma ukkaṭṭhaparicchedena piṭṭhasaṅghāṭassa sāmantā aḍḍhateyyahattho padeso. Aggaḷaṭṭhapanāyāti sakavāṭakassa dvārabandhassa niccalabhāvatthāya. Kavāṭañhi lahuparivattakaṃ vivaraṇakāle bhittiṃ āhanati, pidahanakāle dvārabandhaṃ. Tena āhanena bhitti kampati, tato mattikā calati, calitvā sithilā vā hoti patati vā, tenāha bhagavā ‘‘yāva dvārakosā aggaḷaṭṭhapanāyā’’ti. Tattha kiñcāpi ‘‘idaṃ nāma kattabba’’nti neva mātikāyaṃ, na padabhājane vuttaṃ, aṭṭhuppattiyaṃ pana ‘‘punappunaṃ chādāpesi, punappunaṃ lepāpesī’’ti (pāci. 134) adhikārato yāva dvārakosā aggaḷaṭṭhapanāya punappunaṃ limpitabbo vā lepāpetabbo vāti evamattho daṭṭhabbo. Ālokasandhiparikammāyātiettha ālokasandhīti vātapānakavāṭakā vuccanti. Te vivaraṇakāle vidatthimattampi atirekampi bhittippadesaṃ paharanti, upacāro panettha sabbadisāsu labbhati, tasmā sabbadisāsu kavāṭavitthārappamāṇo okāso ālokasandhiparikammatthāya limpitabbo vā lepāpetabbo vāti ayamettha adhippāyo.
एवं लेपकम्मे यं कत्तब्बं, तं दस्सेत्वा इदानि छदने कत्तब्बं दस्सेतुं द्वत्तिच्छदनस्सातिआदिमाह। तत्थ द्वत्तिच्छदनस्स परियायन्ति छदनस्स द्वत्तिपरियायं, परियायं वुच्चति परिक्खेपो, परिक्खेपद्वयं वा परिक्खेपत्तयं वा अधिट्ठातब्बन्ति अत्थो। अप्पहरिते ठितेनाति अहरिते ठितेन। हरितन्ति चेत्थ सत्तधञ्ञादिभेदं पुब्बण्णं, मुग्गमासतिलकुलत्थअलाबुकुम्भण्डादिभेदञ्च अपरण्णं अधिप्पेतं। यं तस्मिं खेत्ते वुत्तं न ताव सम्पज्जति, वस्से पन पतिते सम्पज्जिस्सति, तम्पि हरितसङ्खमेव गच्छति। तस्मा तस्मिं ठत्वा अधिट्ठहन्तो दुक्कटं आपज्जति। अप्पहरिते ठत्वा अधिट्ठहन्तस्सापि अयं परिच्छेदो, पिट्ठिवंसस्स वा कूटागारथूपिकाय वा पस्से निसिन्नो पुरिसो छदनमुखवट्टिअन्तेन ओलोकेन्तो यस्मिं भूमिभागे ठितं भिक्खुं पस्सति, यस्मिञ्च ठितो तं उपरि निसिन्नकं तथेव उल्लोकेन्तो पस्सति, तस्मिं ठातब्बं, तस्स अन्तो अहरितेपि ठातुं न लभति। ततो चे उत्तरीति मग्गेन छादियमाने तिण्णं मग्गानं, परियायेन छादियमाने तिण्णं परियायानं उपरि इट्ठकसिलासुधाहि छादियमाने इट्ठकसिलासुधापिण्डगणनाय, तिणपण्णेहि छादियमाने पण्णगणनाय चेव तिणमुट्ठिगणनाय च पाचित्तियं।
Evaṃ lepakamme yaṃ kattabbaṃ, taṃ dassetvā idāni chadane kattabbaṃ dassetuṃ dvatticchadanassātiādimāha. Tattha dvatticchadanassa pariyāyanti chadanassa dvattipariyāyaṃ, pariyāyaṃ vuccati parikkhepo, parikkhepadvayaṃ vā parikkhepattayaṃ vā adhiṭṭhātabbanti attho. Appaharite ṭhitenāti aharite ṭhitena. Haritanti cettha sattadhaññādibhedaṃ pubbaṇṇaṃ, muggamāsatilakulatthaalābukumbhaṇḍādibhedañca aparaṇṇaṃ adhippetaṃ. Yaṃ tasmiṃ khette vuttaṃ na tāva sampajjati, vasse pana patite sampajjissati, tampi haritasaṅkhameva gacchati. Tasmā tasmiṃ ṭhatvā adhiṭṭhahanto dukkaṭaṃ āpajjati. Appaharite ṭhatvā adhiṭṭhahantassāpi ayaṃ paricchedo, piṭṭhivaṃsassa vā kūṭāgārathūpikāya vā passe nisinno puriso chadanamukhavaṭṭiantena olokento yasmiṃ bhūmibhāge ṭhitaṃ bhikkhuṃ passati, yasmiñca ṭhito taṃ upari nisinnakaṃ tatheva ullokento passati, tasmiṃ ṭhātabbaṃ, tassa anto aharitepi ṭhātuṃ na labhati. Tato ce uttarīti maggena chādiyamāne tiṇṇaṃ maggānaṃ, pariyāyena chādiyamāne tiṇṇaṃ pariyāyānaṃ upari iṭṭhakasilāsudhāhi chādiyamāne iṭṭhakasilāsudhāpiṇḍagaṇanāya, tiṇapaṇṇehi chādiyamāne paṇṇagaṇanāya ceva tiṇamuṭṭhigaṇanāya ca pācittiyaṃ.
कोसम्बियं छन्नत्थेरं आरब्भ पुनप्पुनं छादापनलेपापनवत्थुस्मिं पञ्ञत्तं, साधारणपञ्ञत्ति, अनाणत्तिकं, तिकपाचित्तियं, ऊनद्वत्तिपरियाये अतिरेकसञ्ञिनो वेमतिकस्स वा दुक्कटं। सेतवण्णादिकरणे, द्वत्तिपरियाये वा ऊनकद्वत्तिपरियाये वा, लेणगुहातिणकुटिकादीसु, अञ्ञस्सत्थाय, अत्तनो धनेन कारेन्तस्स, वासागारं ठपेत्वा सेसानि अधिट्ठहन्तस्स, उम्मत्तकादीनञ्च अनापत्ति। महल्लकविहारता, अत्तनो वासागारता, उत्तरि अधिट्ठानन्ति इमानेत्थ तीणि अङ्गानि। समुट्ठानादीनि सञ्चरित्ते वुत्तनयानेवाति।
Kosambiyaṃ channattheraṃ ārabbha punappunaṃ chādāpanalepāpanavatthusmiṃ paññattaṃ, sādhāraṇapaññatti, anāṇattikaṃ, tikapācittiyaṃ, ūnadvattipariyāye atirekasaññino vematikassa vā dukkaṭaṃ. Setavaṇṇādikaraṇe, dvattipariyāye vā ūnakadvattipariyāye vā, leṇaguhātiṇakuṭikādīsu, aññassatthāya, attano dhanena kārentassa, vāsāgāraṃ ṭhapetvā sesāni adhiṭṭhahantassa, ummattakādīnañca anāpatti. Mahallakavihāratā, attano vāsāgāratā, uttari adhiṭṭhānanti imānettha tīṇi aṅgāni. Samuṭṭhānādīni sañcaritte vuttanayānevāti.
महल्लकविहारसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Mahallakavihārasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
१०. सप्पाणकसिक्खापदवण्णना
10. Sappāṇakasikkhāpadavaṇṇanā
दसमे जानं सप्पाणकन्ति ‘‘सप्पाणकं एत’’न्ति दिस्वा वा सुत्वा वा येन केनचि आकारेन जानन्तो। सिञ्चेय्य वा सिञ्चापेय्य वाति तेन उदकेन सयं वा सिञ्चेय्य, अञ्ञं वा आणापेत्वा सिञ्चापेय्य। तत्थ धारं अविच्छिन्दित्वा सिञ्चन्तस्स एकस्मिं घटे एकाव आपत्ति, विच्छिन्दन्तस्स पयोगगणनाय आपत्तियो। मातिकं पमुखं करोति, दिवसम्पि सन्दतु, एकाव आपत्ति। तत्थ तत्थ बन्धित्वा अञ्ञतो नेन्तस्स पयोगगणनाय आपत्तियो। बहुकम्पि तिणपण्णसाखादिं एकप्पयोगेन उदके पक्खिपन्तस्स एकाव आपत्ति, एकेकं पक्खिपन्तस्स पयोगगणनाय आपत्तियो। इदञ्च यं एवं पक्खिपियमाने परियादानं गच्छति, आविलं वा होति, यथा पाणका मरन्ति, तादिसं सन्धाय वुत्तं, न महाउदकं। सिञ्चापने आणत्तिया दुक्कटं, एकाणत्तिया बहुकम्पि सिञ्चतु, आणापकस्स एकमेव पाचित्तियं।
Dasame jānaṃ sappāṇakanti ‘‘sappāṇakaṃ eta’’nti disvā vā sutvā vā yena kenaci ākārena jānanto. Siñceyya vā siñcāpeyya vāti tena udakena sayaṃ vā siñceyya, aññaṃ vā āṇāpetvā siñcāpeyya. Tattha dhāraṃ avicchinditvā siñcantassa ekasmiṃ ghaṭe ekāva āpatti, vicchindantassa payogagaṇanāya āpattiyo. Mātikaṃ pamukhaṃ karoti, divasampi sandatu, ekāva āpatti. Tattha tattha bandhitvā aññato nentassa payogagaṇanāya āpattiyo. Bahukampi tiṇapaṇṇasākhādiṃ ekappayogena udake pakkhipantassa ekāva āpatti, ekekaṃ pakkhipantassa payogagaṇanāya āpattiyo. Idañca yaṃ evaṃ pakkhipiyamāne pariyādānaṃ gacchati, āvilaṃ vā hoti, yathā pāṇakā maranti, tādisaṃ sandhāya vuttaṃ, na mahāudakaṃ. Siñcāpane āṇattiyā dukkaṭaṃ, ekāṇattiyā bahukampi siñcatu, āṇāpakassa ekameva pācittiyaṃ.
आळवियं आळवके भिक्खू आरब्भ सिञ्चनवत्थुस्मिं पञ्ञत्तं, साधारणपञ्ञत्ति, साणत्तिकं , अप्पाणके सप्पाणकसञ्ञिनो, उभोसु वेमतिकस्स दुक्कटं। अप्पाणकसञ्ञिनो, असञ्चिच्च अस्सतिया वा सिञ्चन्तस्स, अजानन्तस्स, उम्मत्तकादीनञ्च अनापत्ति। उदकस्स सप्पाणकता, ‘‘सिञ्चनेन पाणका मरिस्सन्ती’’ति जाननं, तञ्च उदकं तादिसमेव, विना वधकचेतनाय येन केनचि करणीयेन तिणादीनं सिञ्चनन्ति इमानेत्थ चत्तारि अङ्गानि। समुट्ठानादीनि अदिन्नादानसदिसानि, इदं पन पण्णत्तिवज्जं, तिचित्तं, तिवेदनन्ति।
Āḷaviyaṃ āḷavake bhikkhū ārabbha siñcanavatthusmiṃ paññattaṃ, sādhāraṇapaññatti, sāṇattikaṃ , appāṇake sappāṇakasaññino, ubhosu vematikassa dukkaṭaṃ. Appāṇakasaññino, asañcicca assatiyā vā siñcantassa, ajānantassa, ummattakādīnañca anāpatti. Udakassa sappāṇakatā, ‘‘siñcanena pāṇakā marissantī’’ti jānanaṃ, tañca udakaṃ tādisameva, vinā vadhakacetanāya yena kenaci karaṇīyena tiṇādīnaṃ siñcananti imānettha cattāri aṅgāni. Samuṭṭhānādīni adinnādānasadisāni, idaṃ pana paṇṇattivajjaṃ, ticittaṃ, tivedananti.
सप्पाणकसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Sappāṇakasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
भूतगामवग्गो दुतियो।
Bhūtagāmavaggo dutiyo.
