Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પાચિત્યાદિયોજનાપાળિ • Pācityādiyojanāpāḷi |
૧૩. બિમ્બિસારસમાગમકથા
13. Bimbisārasamāgamakathā
૫૫. લટ્ઠિસદ્દો તરુણરુક્ખવાચકો ‘‘અમ્બલટ્ઠિકાય’’ન્તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૧.૨), ઇધાપિ તરુણતાલરુક્ખો લટ્ઠિ નામાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘તાલુય્યાને’’તિ. વટરુક્ખેતિ નિગ્રોધરુક્ખે. એત્થ ‘‘વટ’’ઇતિ ઇમિના વટરુક્ખો બહુમૂલત્તા સુટ્ઠું પતિટ્ઠાતીતિ અત્થેન સુપ્પતિટ્ઠો નામાતિ દસ્સેતિ. ‘‘રુક્ખે’’ઇતિ ઇમિના ચેતિયસદ્દો ચેતિયરુક્ખે વત્તતીતિ દસ્સેતિ, દેવાલયઞ્ચ થૂપઞ્ચ નિવત્તેતિ. તસ્સાતિ વટરુક્ખસ્સ. એતન્તિ ‘‘સુપ્પતિટ્ઠે ચેતિયે’’તિ એતં નામં. લોકવોહારવસેન દસસહસ્સસઙ્ખાતે સઙ્ખ્યાવિસેસે નીહરિત્વા યુજ્જિતબ્બન્તિ નિયુતન્તિ વચનત્થેન દસસહસ્સં નિયુતં નામાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘એકનિયુતં દસસહસ્સાની’’તિ. ‘‘નહુત’’ન્તિપિ પાઠો, સો અયુત્તો નહુતસઙ્ખાતેન સઙ્ખ્યાવિસેસેન મિસ્સીભાવેન પસઙ્ગત્તા. તેસન્તિ દ્વાદસનિયુતાનં બ્રાહ્મણગહપતિકાનં.
55.Laṭṭhisaddo taruṇarukkhavācako ‘‘ambalaṭṭhikāya’’ntiādīsu (dī. ni. 1.2), idhāpi taruṇatālarukkho laṭṭhi nāmāti dassento āha ‘‘tāluyyāne’’ti. Vaṭarukkheti nigrodharukkhe. Ettha ‘‘vaṭa’’iti iminā vaṭarukkho bahumūlattā suṭṭhuṃ patiṭṭhātīti atthena suppatiṭṭho nāmāti dasseti. ‘‘Rukkhe’’iti iminā cetiyasaddo cetiyarukkhe vattatīti dasseti, devālayañca thūpañca nivatteti. Tassāti vaṭarukkhassa. Etanti ‘‘suppatiṭṭhe cetiye’’ti etaṃ nāmaṃ. Lokavohāravasena dasasahassasaṅkhāte saṅkhyāvisese nīharitvā yujjitabbanti niyutanti vacanatthena dasasahassaṃ niyutaṃ nāmāti dassento āha ‘‘ekaniyutaṃ dasasahassānī’’ti. ‘‘Nahuta’’ntipi pāṭho, so ayutto nahutasaṅkhātena saṅkhyāvisesena missībhāvena pasaṅgattā. Tesanti dvādasaniyutānaṃ brāhmaṇagahapatikānaṃ.
‘‘કિસસરીરત્તા’’તિ ઇમિના કિસો કો અત્તા એતેસન્તિ કિસકાતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. કકારો હેત્થ અત્તવાચકો. ‘‘ઓવાદકો’’તિ ઇમિના ઓવદાનોતિ એત્થ યુપચ્ચયો કત્તુત્થોતિ દસ્સેતિ. ગાથાબન્ધત્તા અકારસ્સ દીઘો. ‘‘અથ વા’’તિઆદિના કિસકો હુત્વા અઞ્ઞે ઓવદાનો કિસકોવદાનોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. ઇદન્તિ ઇદં અત્થજાતં, અયમત્થો વા. ત્વં પહાસીતિ સમ્બન્ધો. તન્તિ તુવં. ઇતિ વુત્તં હોતીતિ યોજના.
‘‘Kisasarīrattā’’ti iminā kiso ko attā etesanti kisakāti vacanatthaṃ dasseti. Kakāro hettha attavācako. ‘‘Ovādako’’ti iminā ovadānoti ettha yupaccayo kattutthoti dasseti. Gāthābandhattā akārassa dīgho. ‘‘Atha vā’’tiādinā kisako hutvā aññe ovadāno kisakovadānoti vacanatthaṃ dasseti. Idanti idaṃ atthajātaṃ, ayamattho vā. Tvaṃ pahāsīti sambandho. Tanti tuvaṃ. Iti vuttaṃ hotīti yojanā.
કામિત્થિયોતિ એકારલોપવસેન સન્ધીતિ આહ ‘‘કામે ઇત્થિયો ચા’’તિ. ઉપચીસૂતિ એત્થ કામખન્ધકિલેસઅભિસઙ્ખારસઙ્ખાતેસુ ચતૂસુ ઉપધીસુ ખન્ધુપધિ અધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘ખન્ધુપધીસૂ’’તિ.
Kāmitthiyoti ekāralopavasena sandhīti āha ‘‘kāme itthiyo cā’’ti. Upacīsūti ettha kāmakhandhakilesaabhisaṅkhārasaṅkhātesu catūsu upadhīsu khandhupadhi adhippetoti āha ‘‘khandhupadhīsū’’ti.
કોચરહીતિ એત્થ કોસદ્દો ‘‘કો તે બલં મહારાજા’’તિઆદીસુ (જા॰ ૨.૨૨.૧૮૮૦) વિય ક્વસદ્દત્થોતિ આહ ‘‘ક્વચરહી’’તિ. નિપાતોયેવેસ.
Kocarahīti ettha kosaddo ‘‘ko te balaṃ mahārājā’’tiādīsu (jā. 2.22.1880) viya kvasaddatthoti āha ‘‘kvacarahī’’ti. Nipātoyevesa.
પદસદ્દસ્સ ચરણપદાદયો નિવત્તેતું વુત્તં ‘‘નિબ્બાનપદ’’ન્તિ. ‘‘સન્તસભાવતાયા’’તિઆદિના સન્તો સભાવો ઇમસ્સ પદસ્સાતિ સન્તં. નત્થિ ઉપધયો એત્થાતિ અનુપધિકં. નત્થિ કિઞ્ચનમેત્થાતિ અકિઞ્ચનં. તીસુ ભવેસુ ન સઞ્જતીતિ અસત્તં. અઞ્ઞથા ન ભવતીતિ અનઞ્ઞથાભાવિ. અઞ્ઞેન કેનચિ ન નેતબ્બન્તિ અનઞ્ઞનેય્યન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. તેનાતિ ‘‘સન્ત’’ન્તિઆદિપદેન. મેતિ મમ, મનોતિ સમ્બન્ધો. એત્થ દેવમનુસ્સલોકે મે મનો રતો નામાતિ કિં વક્ખામિ. ઇતિ ઇમમત્થં દસ્સેતીતિ યોજના.
Padasaddassa caraṇapadādayo nivattetuṃ vuttaṃ ‘‘nibbānapada’’nti. ‘‘Santasabhāvatāyā’’tiādinā santo sabhāvo imassa padassāti santaṃ. Natthi upadhayo etthāti anupadhikaṃ. Natthi kiñcanametthāti akiñcanaṃ. Tīsu bhavesu na sañjatīti asattaṃ. Aññathā na bhavatīti anaññathābhāvi. Aññena kenaci na netabbanti anaññaneyyanti vacanatthaṃ dasseti. Tenāti ‘‘santa’’ntiādipadena. Meti mama, manoti sambandho. Ettha devamanussaloke me mano rato nāmāti kiṃ vakkhāmi. Iti imamatthaṃ dassetīti yojanā.
૫૬. તઞ્ચાતિ સાવકભાવઞ્ચ.
56.Tañcāti sāvakabhāvañca.
૫૭. અસ્સાસકાતિ એત્થ આપુબ્બો સાસધાતુ આપુબ્બ સિસધાતુના સદિસો, ‘‘મે’’તિ છટ્ઠીયોગત્તા ણ્વુપચ્ચયો ચ ભાવત્થોતિ આહ ‘‘આસિસના’’તિ. ‘‘પત્થના’’તિ ઇમિના આપુબ્બસિસધાતુયા અત્થં દસ્સેતિ. અસ્સાતિ બિમ્બિસારરઞ્ઞો. તત્થાતિ રતનત્તયે. નિચ્છયગમનમેવાતિ ‘‘સરણ’’ઇતિનિચ્છયેન જાનનમેવ ગતો. અત્તસન્નિય્યાતનન્તિ અત્તનો અત્તાનં રતનત્તયે સન્નિય્યાતનં. ઇમિના અત્તસન્નિય્યાતન, પણિપાત, તપ્પરાયન, સિસ્સભાવૂપગમનસઙ્ખાતેસુ ચતૂસુ સરણગમનેસુ (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૨૫૦; મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૫૬; ખુ॰ પા॰ અટ્ઠ॰ ૧.સરણગમનગમકવિભાવના) અત્તસન્નિય્યાતનસરણગમનં દીપેતિ. અયન્તિ બિમ્બિસારો રાજા. તન્તિ નિયતસરણતં. પણિપાતગમનઞ્ચાતિ એત્થ પણીતિ કરો. યથા હિ પાદપદસદ્દા દીઘરસ્સવસેન હુત્વા ચરણં વદન્તિ, એવં પાણિપણિસદ્દા કરં વદન્તિ. તસ્મા વુત્તં ‘‘પણીતિ કરો’’તિ. પતનં પાતો, પણિનો પાતો પણિપાતો. અત્થતો અઞ્જલિપણમનન્તિ વુત્તં હોતિ. તસ્સ ગમનઞ્ચ ગચ્છન્તોતિ અત્થો. ઇમિના પણિપાતસરણગમનં દીપેતિ. ચસદ્દો ‘‘પાકટ’’ન્તિ એત્થાપિ યોજેતબ્બો. પાકટઞ્ચ કરોન્તોતિ હિ અત્થો.
57.Assāsakāti ettha āpubbo sāsadhātu āpubba sisadhātunā sadiso, ‘‘me’’ti chaṭṭhīyogattā ṇvupaccayo ca bhāvatthoti āha ‘‘āsisanā’’ti. ‘‘Patthanā’’ti iminā āpubbasisadhātuyā atthaṃ dasseti. Assāti bimbisārarañño. Tatthāti ratanattaye. Nicchayagamanamevāti ‘‘saraṇa’’itinicchayena jānanameva gato. Attasanniyyātananti attano attānaṃ ratanattaye sanniyyātanaṃ. Iminā attasanniyyātana, paṇipāta, tapparāyana, sissabhāvūpagamanasaṅkhātesu catūsu saraṇagamanesu (dī. ni. aṭṭha. 1.250; ma. ni. aṭṭha. 1.56; khu. pā. aṭṭha. 1.saraṇagamanagamakavibhāvanā) attasanniyyātanasaraṇagamanaṃ dīpeti. Ayanti bimbisāro rājā. Tanti niyatasaraṇataṃ. Paṇipātagamanañcāti ettha paṇīti karo. Yathā hi pādapadasaddā dīgharassavasena hutvā caraṇaṃ vadanti, evaṃ pāṇipaṇisaddā karaṃ vadanti. Tasmā vuttaṃ ‘‘paṇīti karo’’ti. Patanaṃ pāto, paṇino pāto paṇipāto. Atthato añjalipaṇamananti vuttaṃ hoti. Tassa gamanañca gacchantoti attho. Iminā paṇipātasaraṇagamanaṃ dīpeti. Casaddo ‘‘pākaṭa’’nti etthāpi yojetabbo. Pākaṭañca karontoti hi attho.
૫૮. સિઙ્ગીનિક્ખસવણ્ણોતિ એત્થ સિઙ્ગીસઙ્ખાતો નિક્ખો સિઙ્ગીનિક્ખો, તેન સમાનો વણ્ણો એતસ્સાતિ સિઙ્ગીનિક્ખસવણ્ણોતિ વચનત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સિઙ્ગીસુવણ્ણનિક્ખેન સમાનવણ્ણો’’તિ. તત્થ ‘‘સુવણ્ણ’’ઇતિપદેન નિક્ખસદ્દસ્સ સુવણ્ણત્થં દસ્સેતિ, પઞ્ચસુવણ્ણાદયો અત્થે નિવત્તેતિ. ‘‘સમાન’’ઇતિપદેન સવણ્ણોતિ એત્થ સકારો સમાનસદ્દસ્સેવ કારિયોતિ દસ્સેતિ. સબ્બેસૂતિ અખિલેસુ ચક્ખાદિઇન્દ્રિયેસુ. દન્તોતિ દમિતો. ઇન્દ્રિયસંવરોતિ વુત્તં હોતિ. તમેવત્થં પાકટં કરોન્તો આહ ‘‘ભગવતો હી’’તિઆદિ.
58.Siṅgīnikkhasavaṇṇoti ettha siṅgīsaṅkhāto nikkho siṅgīnikkho, tena samāno vaṇṇo etassāti siṅgīnikkhasavaṇṇoti vacanatthaṃ dassento āha ‘‘siṅgīsuvaṇṇanikkhena samānavaṇṇo’’ti. Tattha ‘‘suvaṇṇa’’itipadena nikkhasaddassa suvaṇṇatthaṃ dasseti, pañcasuvaṇṇādayo atthe nivatteti. ‘‘Samāna’’itipadena savaṇṇoti ettha sakāro samānasaddasseva kāriyoti dasseti. Sabbesūti akhilesu cakkhādiindriyesu. Dantoti damito. Indriyasaṃvaroti vuttaṃ hoti. Tamevatthaṃ pākaṭaṃ karonto āha ‘‘bhagavato hī’’tiādi.
૫૯. ઓણીતો પત્તતો પાણિ યેનાતિ ઓણીતપત્તપાણીતિ વચનત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘પત્તતો ચા’’તિઆદિ. ‘‘અપનીતપાણિ’’ન્તિ ઇમિના ઓણીતસદ્દો અપનીતત્થો, પાણિસદ્દેન ચ સમ્બન્ધિતબ્બોતિ દસ્સેતિ. ‘‘સલ્લક્ખેત્વા’’તિ ઇમિના ‘‘ભગવન્ત’’ન્તિ ઇમં કમ્મં ‘‘સલ્લક્ખેત્વા’’તિ પાઠસેસેન યોજેતબ્બન્તિ દસ્સેતિ. એકમન્તન્તિ એત્થ અન્તસદ્દો સમીપદેસત્થો, કોટિદેસત્થો વા હોતિ , ઉપયોગવચનઞ્ચ ભુમ્મત્થે હોતીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘એકસ્મિં પદેસે’’તિ. અત્થિકપયોગે કરણસ્સ સમ્ભવતો આહ ‘‘બુદ્ધાભિવાદનગમનેન વા ધમ્મસ્સવનગમનેન વા’’તિ. અપ્પાકિણ્ણન્તિ એત્થ અપ્પસદ્દો પટિસેધત્થોતિ આહ ‘‘અનાકિણ્ણ’’ન્તિ. ‘‘અબ્બોકિણ્ણ’’ન્તિપિ પાઠો. અપ્પનિગ્ઘોસન્તિ એત્થ ‘‘અપ્પસદ્દ’’ન્તિપદેન વચનસદ્દસ્સ ગહિતત્તા ઇમિના પારિસેસનયેન નગરનિગ્ઘોસસદ્દોયેવ ગહેતબ્બોતિ આહ ‘‘નગરનિગ્ઘોસસદ્દેન અપ્પનિગ્ઘોસ’’ન્તિ. તીસુ પાઠેસુ પઠમેન પાઠેન જનસ્સ વાતો જનવાતો, તેન વિરહિતં વિજનવાતન્તિ વિકપ્પં દસ્સેતિ. દુતિયેન જનસ્સ વાદો જનવાદો, તેન વિરહિતં વિજનવાદન્તિ વિકપ્પં દસ્સેતિ. તતિયેન જનસ્સ પાતો સઞ્ચરણં જનપાતો, તેન વિરહિતં વિજનપાતન્તિ વિકપ્પં દસ્સેતિ. રહસ્સં કરીયતિ એત્થાતિ રાહસ્સેય્યકં. મનુસ્સાનં રાહસ્સેય્યકં મનુસ્સરાહસ્સેય્યકન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ ‘‘મનુસ્સાન’’ન્તિઆદિના.
59. Oṇīto pattato pāṇi yenāti oṇītapattapāṇīti vacanatthaṃ dassento āha ‘‘pattato cā’’tiādi. ‘‘Apanītapāṇi’’nti iminā oṇītasaddo apanītattho, pāṇisaddena ca sambandhitabboti dasseti. ‘‘Sallakkhetvā’’ti iminā ‘‘bhagavanta’’nti imaṃ kammaṃ ‘‘sallakkhetvā’’ti pāṭhasesena yojetabbanti dasseti. Ekamantanti ettha antasaddo samīpadesattho, koṭidesattho vā hoti , upayogavacanañca bhummatthe hotīti dassento āha ‘‘ekasmiṃ padese’’ti. Atthikapayoge karaṇassa sambhavato āha ‘‘buddhābhivādanagamanena vā dhammassavanagamanena vā’’ti. Appākiṇṇanti ettha appasaddo paṭisedhatthoti āha ‘‘anākiṇṇa’’nti. ‘‘Abbokiṇṇa’’ntipi pāṭho. Appanigghosanti ettha ‘‘appasadda’’ntipadena vacanasaddassa gahitattā iminā pārisesanayena nagaranigghosasaddoyeva gahetabboti āha ‘‘nagaranigghosasaddena appanigghosa’’nti. Tīsu pāṭhesu paṭhamena pāṭhena janassa vāto janavāto, tena virahitaṃ vijanavātanti vikappaṃ dasseti. Dutiyena janassa vādo janavādo, tena virahitaṃ vijanavādanti vikappaṃ dasseti. Tatiyena janassa pāto sañcaraṇaṃ janapāto, tena virahitaṃ vijanapātanti vikappaṃ dasseti. Rahassaṃ karīyati etthāti rāhasseyyakaṃ. Manussānaṃ rāhasseyyakaṃ manussarāhasseyyakanti vacanatthaṃ dasseti ‘‘manussāna’’ntiādinā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / વિનયપિટક • Vinayapiṭaka / મહાવગ્ગપાળિ • Mahāvaggapāḷi / ૧૩. બિમ્બિસારસમાગમકથા • 13. Bimbisārasamāgamakathā
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / વિનયપિટક (અટ્ઠકથા) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / મહાવગ્ગ-અટ્ઠકથા • Mahāvagga-aṭṭhakathā / બિમ્બિસારસમાગમકથા • Bimbisārasamāgamakathā
ટીકા • Tīkā / વિનયપિટક (ટીકા) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / સારત્થદીપની-ટીકા • Sāratthadīpanī-ṭīkā / બિમ્બિસારસમાગમકથાવણ્ણના • Bimbisārasamāgamakathāvaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / વિનયપિટક (ટીકા) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / વજિરબુદ્ધિ-ટીકા • Vajirabuddhi-ṭīkā / બિમ્બિસારસમાગમકથાવણ્ણના • Bimbisārasamāgamakathāvaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / વિનયપિટક (ટીકા) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / વિમતિવિનોદની-ટીકા • Vimativinodanī-ṭīkā / બિમ્બિસારસમાગમકથાવણ્ણના • Bimbisārasamāgamakathāvaṇṇanā