Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / દીઘ નિકાય (અટ્ઠકથા) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā) |
૧. બ્રહ્મજાલસુત્તવણ્ણના
1. Brahmajālasuttavaṇṇanā
પરિબ્બાજકકથાવણ્ણના
Paribbājakakathāvaṇṇanā
ઇમિસ્સા પઠમમહાસઙ્ગીતિયા વત્તમાનાય વિનયસઙ્ગહાવસાને સુત્તન્તપિટકે આદિનિકાયસ્સ આદિસુત્તં બ્રહ્મજાલં પુચ્છન્તેન આયસ્મતા મહાકસ્સપેન – ‘‘બ્રહ્મજાલં, આવુસો આનન્દ, કત્થ ભાસિત’’ન્તિ, એવમાદિવુત્તવચનપરિયોસાને યત્થ ચ ભાસિતં, યઞ્ચારબ્ભ ભાસિતં, તં સબ્બં પકાસેન્તો આયસ્મા આનન્દો એવં મે સુતન્તિઆદિમાહ. તેન વુત્તં ‘‘બ્રહ્મજાલસ્સાપિ એવં મે સુતન્તિઆદિકં આયસ્મતા આનન્દેન પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલે વુત્તં નિદાનમાદી’’તિ.
Imissā paṭhamamahāsaṅgītiyā vattamānāya vinayasaṅgahāvasāne suttantapiṭake ādinikāyassa ādisuttaṃ brahmajālaṃ pucchantena āyasmatā mahākassapena – ‘‘brahmajālaṃ, āvuso ānanda, kattha bhāsita’’nti, evamādivuttavacanapariyosāne yattha ca bhāsitaṃ, yañcārabbha bhāsitaṃ, taṃ sabbaṃ pakāsento āyasmā ānando evaṃ me sutantiādimāha. Tena vuttaṃ ‘‘brahmajālassāpi evaṃ me sutantiādikaṃ āyasmatā ānandena paṭhamamahāsaṅgītikāle vuttaṃ nidānamādī’’ti.
૧. તત્થ એવન્તિ નિપાતપદં. મેતિઆદીનિ નામપદાનિ. પટિપન્નો હોતીતિ એત્થ પટીતિ ઉપસગ્ગપદં, હોતીતિ આખ્યાતપદન્તિ. ઇમિના તાવ નયેન પદવિભાગો વેદિતબ્બો.
1. Tattha evanti nipātapadaṃ. Metiādīni nāmapadāni. Paṭipanno hotīti ettha paṭīti upasaggapadaṃ, hotīti ākhyātapadanti. Iminā tāva nayena padavibhāgo veditabbo.
અત્થતો પન એવં-સદ્દો તાવ ઉપમૂપદેસસમ્પહંસનગરહણવચનસમ્પટિગ્ગહાકારનિદસ્સનાવધારણાદિઅનેકત્થપ્પભેદો. તથાહેસ – ‘‘એવં જાતેન મચ્ચેન, કત્તબ્બં કુસલં બહુ’’ન્તિ (ધ॰ પ॰ ૫૩) એવમાદીસુ ઉપમાયં આગતો. ‘‘એવં તે અભિક્કમિતબ્બં, એવં તે પટિક્કમિતબ્બ’’ન્તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૪.૧૨૨) ઉપદેસે. ‘‘એવમેતં ભગવા, એવમેતં સુગતા’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૩.૬૬) સમ્પહંસને. ‘‘એવમેવં પનાયં વસલી યસ્મિં વા તસ્મિં વા તસ્સ મુણ્ડકસ્સ સમણકસ્સ વણ્ણં ભાસતી’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૧.૧૮૭) ગરહણે. ‘‘એવં, ભન્તેતિ ખો તે ભિક્ખૂ ભગવતો પચ્ચસ્સોસુ’’ન્તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૧) વચનસમ્પટિગ્ગહે. ‘‘એવં બ્યા ખો અહં, ભન્તે, ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામી’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૩૯૮) આકારે. ‘‘એહિ ત્વં, માણવક, યેન સમણો આનન્દો તેનુપસઙ્કમ, ઉપસઙ્કમિત્વા મમ વચનેન સમણં આનન્દં અપ્પાબાધં અપ્પાતઙ્કં લહુટ્ઠાનં બલં ફાસુવિહારં પુચ્છ. ‘‘સુભો માણવો તોદેય્યપુત્તો ભવન્તં આનન્દં અપ્પાબાધં અપ્પાતઙ્કં લહુટ્ઠાનં બલં ફાસુવિહારં પુચ્છતી’’તિ. ‘‘એવઞ્ચ વદેહિ, સાધુ કિર ભવં આનન્દો યેન સુભસ્સ માણવસ્સ તોદેય્યપુત્તસ્સ નિવેસનં, તેનુપસઙ્કમતુ અનુકમ્પં ઉપાદાયા’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૧.૪૪૫) નિદસ્સને. ‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, કાલામા, ઇમે ધમ્મા કુસલા વા અકુસલા વાતિ? અકુસલા, ભન્તે. સાવજ્જા વા અનવજ્જા વાતિ? સાવજ્જા, ભન્તે. વિઞ્ઞુગરહિતા વા વિઞ્ઞુપ્પસત્થા વાતિ? વિઞ્ઞુગરહિતા, ભન્તે. સમત્તા સમાદિન્ના અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ નો વા, કથં વો એત્થ હોતીતિ? સમત્તા, ભન્તે, સમાદિન્ના અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ, એવં નો એત્થ હોતી’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૩.૬૬) અવધારણે. સ્વાયમિધ આકારનિદસ્સનાવધારણેસુ દટ્ઠબ્બો.
Atthato pana evaṃ-saddo tāva upamūpadesasampahaṃsanagarahaṇavacanasampaṭiggahākāranidassanāvadhāraṇādianekatthappabhedo. Tathāhesa – ‘‘evaṃ jātena maccena, kattabbaṃ kusalaṃ bahu’’nti (dha. pa. 53) evamādīsu upamāyaṃ āgato. ‘‘Evaṃ te abhikkamitabbaṃ, evaṃ te paṭikkamitabba’’ntiādīsu (a. ni. 4.122) upadese. ‘‘Evametaṃ bhagavā, evametaṃ sugatā’’tiādīsu (a. ni. 3.66) sampahaṃsane. ‘‘Evamevaṃ panāyaṃ vasalī yasmiṃ vā tasmiṃ vā tassa muṇḍakassa samaṇakassa vaṇṇaṃ bhāsatī’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.187) garahaṇe. ‘‘Evaṃ, bhanteti kho te bhikkhū bhagavato paccassosu’’ntiādīsu (ma. ni. 1.1) vacanasampaṭiggahe. ‘‘Evaṃ byā kho ahaṃ, bhante, bhagavatā dhammaṃ desitaṃ ājānāmī’’tiādīsu (ma. ni. 1.398) ākāre. ‘‘Ehi tvaṃ, māṇavaka, yena samaṇo ānando tenupasaṅkama, upasaṅkamitvā mama vacanena samaṇaṃ ānandaṃ appābādhaṃ appātaṅkaṃ lahuṭṭhānaṃ balaṃ phāsuvihāraṃ puccha. ‘‘Subho māṇavo todeyyaputto bhavantaṃ ānandaṃ appābādhaṃ appātaṅkaṃ lahuṭṭhānaṃ balaṃ phāsuvihāraṃ pucchatī’’ti. ‘‘Evañca vadehi, sādhu kira bhavaṃ ānando yena subhassa māṇavassa todeyyaputtassa nivesanaṃ, tenupasaṅkamatu anukampaṃ upādāyā’’tiādīsu (dī. ni. 1.445) nidassane. ‘‘Taṃ kiṃ maññatha, kālāmā, ime dhammā kusalā vā akusalā vāti? Akusalā, bhante. Sāvajjā vā anavajjā vāti? Sāvajjā, bhante. Viññugarahitā vā viññuppasatthā vāti? Viññugarahitā, bhante. Samattā samādinnā ahitāya dukkhāya saṃvattanti no vā, kathaṃ vo ettha hotīti? Samattā, bhante, samādinnā ahitāya dukkhāya saṃvattanti, evaṃ no ettha hotī’’tiādīsu (a. ni. 3.66) avadhāraṇe. Svāyamidha ākāranidassanāvadhāraṇesu daṭṭhabbo.
તત્થ આકારત્થેન એવં-સદ્દેન એતમત્થં દીપેતિ, નાનાનયનિપુણમનેકજ્ઝાસયસમુટ્ઠાનં, અત્થબ્યઞ્જનસમ્પન્નં, વિવિધપાટિહારિયં, ધમ્મત્થદેસનાપટિવેધગમ્ભીરં, સબ્બસત્તાનં સકસકભાસાનુરૂપતો સોતપથમાગચ્છન્તં તસ્સ ભગવતો વચનં સબ્બપ્પકારેન કો સમત્થો વિઞ્ઞાતું, સબ્બથામેન પન સોતુકામતં જનેત્વાપિ ‘એવં મે સુતં’ મયાપિ એકેનાકારેન સુતન્તિ.
Tattha ākāratthena evaṃ-saddena etamatthaṃ dīpeti, nānānayanipuṇamanekajjhāsayasamuṭṭhānaṃ, atthabyañjanasampannaṃ, vividhapāṭihāriyaṃ, dhammatthadesanāpaṭivedhagambhīraṃ, sabbasattānaṃ sakasakabhāsānurūpato sotapathamāgacchantaṃ tassa bhagavato vacanaṃ sabbappakārena ko samattho viññātuṃ, sabbathāmena pana sotukāmataṃ janetvāpi ‘evaṃ me sutaṃ’ mayāpi ekenākārena sutanti.
નિદસ્સનત્થેન – ‘‘નાહં સયમ્ભૂ, ન મયા ઇદં સચ્છિકત’’ન્તિ અત્તાનં પરિમોચેન્તો – ‘એવં મે સુતં’, ‘મયાપિ એવં સુત’ન્તિ ઇદાનિ વત્તબ્બં સકલં સુત્તં નિદસ્સેતિ.
Nidassanatthena – ‘‘nāhaṃ sayambhū, na mayā idaṃ sacchikata’’nti attānaṃ parimocento – ‘evaṃ me sutaṃ’, ‘mayāpi evaṃ suta’nti idāni vattabbaṃ sakalaṃ suttaṃ nidasseti.
અવધારણત્થેન – ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં બહુસ્સુતાનં યદિદં આનન્દો, ગતિમન્તાનં, સતિમન્તાનં, ધિતિમન્તાનં, ઉપટ્ઠાકાનં યદિદં આનન્દો’’તિ (અ॰ નિ॰ ૧.૨૨૩). એવં ભગવતા – ‘‘આયસ્મા આનન્દો અત્થકુસલો, ધમ્મકુસલો, બ્યઞ્જનકુસલો, નિરુત્તિકુસલો, પુબ્બાપરકુસલો’’તિ (અ॰ નિ॰ ૫.૧૬૯). એવં ધમ્મસેનાપતિના ચ પસત્થભાવાનુરૂપં અત્તનો ધારણબલં દસ્સેન્તો સત્તાનં સોતુકામતં જનેતિ – ‘એવં મે સુતં’, તઞ્ચ ખો અત્થતો વા બ્યઞ્જનતો વા અનૂનમનધિકં, એવમેવ ન અઞ્ઞથા દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ.
Avadhāraṇatthena – ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ bahussutānaṃ yadidaṃ ānando, gatimantānaṃ, satimantānaṃ, dhitimantānaṃ, upaṭṭhākānaṃ yadidaṃ ānando’’ti (a. ni. 1.223). Evaṃ bhagavatā – ‘‘āyasmā ānando atthakusalo, dhammakusalo, byañjanakusalo, niruttikusalo, pubbāparakusalo’’ti (a. ni. 5.169). Evaṃ dhammasenāpatinā ca pasatthabhāvānurūpaṃ attano dhāraṇabalaṃ dassento sattānaṃ sotukāmataṃ janeti – ‘evaṃ me sutaṃ’, tañca kho atthato vā byañjanato vā anūnamanadhikaṃ, evameva na aññathā daṭṭhabba’’nti.
મે-સદ્દો તીસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ. તથા હિસ્સ – ‘‘ગાથાભિગીતં મે અભોજનેય્ય’’ન્તિઆદીસુ (સુ॰ નિ॰ ૮૧) મયાતિ અત્થો. ‘‘સાધુ મે, ભન્તે, ભગવા સઙ્ખિત્તેન ધમ્મં દેસેતૂ’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૪.૮૮) મય્હન્તિ અત્થો. ‘‘ધમ્મદાયાદા મે, ભિક્ખવે , ભવથા’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૯) મમાતિ અત્થો. ઇધ પન મયા સુતન્તિ ચ, મમ સુતન્તિ ચ અત્થદ્વયે યુજ્જતિ.
Me-saddo tīsu atthesu dissati. Tathā hissa – ‘‘gāthābhigītaṃ me abhojaneyya’’ntiādīsu (su. ni. 81) mayāti attho. ‘‘Sādhu me, bhante, bhagavā saṅkhittena dhammaṃ desetū’’tiādīsu (saṃ. ni. 4.88) mayhanti attho. ‘‘Dhammadāyādā me, bhikkhave , bhavathā’’tiādīsu (ma. ni. 1.29) mamāti attho. Idha pana mayā sutanti ca, mama sutanti ca atthadvaye yujjati.
સુતન્તિ અયં સુત-સદ્દો સઉપસગ્ગો ચ અનુપસગ્ગો ચ – ગમનવિસ્સુતકિલિન્ન-ઉપચિતાનુયોગ-સોતવિઞ્ઞેય્ય-સોતદ્વારાનુસાર-વિઞ્ઞાતાદિઅનેકત્થપ્પભેદો, તથા હિસ્સ ‘‘સેનાય પસુતો’’તિઆદીસુ ગચ્છન્તોતિ અત્થો. ‘‘સુતધમ્મસ્સ પસ્સતો’’તિઆદીસુ (ઉદા॰ ૧૧) વિસ્સુતધમ્મસ્સાતિ અત્થો. ‘‘અવસ્સુતા અવસ્સુતસ્સા’’તિઆદીસુ (પાચિ॰ ૬૫૭) કિલિન્નાકિલિન્નસ્સાતિ અત્થો. ‘‘તુમ્હેહિ પુઞ્ઞં પસુતં અનપ્પક’’ન્તિઆદીસુ (ખુ॰ પા॰ ૭.૧૨) ઉપચિતન્તિ અત્થો. ‘‘યે ઝાનપસુતા ધીરા’’તિઆદીસુ (ધ॰ પ॰ ૧૮૧) ઝાનાનુયુત્તાતિ અત્થો. ‘દિટ્ઠં સુતં મુત’ન્તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૪૧) સોતવિઞ્ઞેય્યન્તિ અત્થો. ‘‘સુતધરો સુતસન્નિચયો’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૩૩૯) સોતદ્વારાનુસારવિઞ્ઞાતધરોતિ અત્થો. ઇધ પનસ્સ સોતદ્વારાનુસારેન ઉપધારિતન્તિ વા ઉપધારણન્તિ વાતિ અત્થો. ‘મે’ સદ્દસ્સ હિ ‘મયા’તિ અત્થે સતિ ‘એવં મયા સુતં’ સોતદ્વારાનુસારેન ઉપધારિતન્તિ યુજ્જતિ. ‘મમા’તિ અત્થે સતિ એવં મમ સુતં સોતદ્વારાનુસારેન ઉપધારણન્તિ યુજ્જતિ.
Sutanti ayaṃ suta-saddo saupasaggo ca anupasaggo ca – gamanavissutakilinna-upacitānuyoga-sotaviññeyya-sotadvārānusāra-viññātādianekatthappabhedo, tathā hissa ‘‘senāya pasuto’’tiādīsu gacchantoti attho. ‘‘Sutadhammassa passato’’tiādīsu (udā. 11) vissutadhammassāti attho. ‘‘Avassutā avassutassā’’tiādīsu (pāci. 657) kilinnākilinnassāti attho. ‘‘Tumhehi puññaṃ pasutaṃ anappaka’’ntiādīsu (khu. pā. 7.12) upacitanti attho. ‘‘Ye jhānapasutā dhīrā’’tiādīsu (dha. pa. 181) jhānānuyuttāti attho. ‘Diṭṭhaṃ sutaṃ muta’ntiādīsu (ma. ni. 1.241) sotaviññeyyanti attho. ‘‘Sutadharo sutasannicayo’’tiādīsu (ma. ni. 1.339) sotadvārānusāraviññātadharoti attho. Idha panassa sotadvārānusārena upadhāritanti vā upadhāraṇanti vāti attho. ‘Me’ saddassa hi ‘mayā’ti atthe sati ‘evaṃ mayā sutaṃ’ sotadvārānusārena upadhāritanti yujjati. ‘Mamā’ti atthe sati evaṃ mama sutaṃ sotadvārānusārena upadhāraṇanti yujjati.
એવમેતેસુ તીસુ પદેસુ એવન્તિ સોતવિઞ્ઞાણાદિવિઞ્ઞાણકિચ્ચનિદસ્સનં. મેતિ વુત્તવિઞ્ઞાણસમઙ્ગિપુગ્ગલનિદસ્સનં. સુતન્તિ અસ્સવનભાવપટિક્ખેપતો અનૂનાધિકાવિપરીતગ્ગહણનિદસ્સનં. તથા એવન્તિ તસ્સા સોતદ્વારાનુસારેન પવત્તાય વિઞ્ઞાણવીથિયા નાનપ્પકારેન આરમ્મણે પવત્તિભાવપ્પકાસનં. મેતિ અત્તપ્પકાસનં. સુતન્તિ ધમ્મપ્પકાસનં. અયઞ્હેત્થ સઙ્ખેપો – ‘‘નાનપ્પકારેન આરમ્મણે પવત્તાય વિઞ્ઞાણવીથિયા મયા ન અઞ્ઞં કતં, ઇદં પન કતં, અયં ધમ્મો સુતો’’તિ.
Evametesu tīsu padesu evanti sotaviññāṇādiviññāṇakiccanidassanaṃ. Meti vuttaviññāṇasamaṅgipuggalanidassanaṃ. Sutanti assavanabhāvapaṭikkhepato anūnādhikāviparītaggahaṇanidassanaṃ. Tathā evanti tassā sotadvārānusārena pavattāya viññāṇavīthiyā nānappakārena ārammaṇe pavattibhāvappakāsanaṃ. Meti attappakāsanaṃ. Sutanti dhammappakāsanaṃ. Ayañhettha saṅkhepo – ‘‘nānappakārena ārammaṇe pavattāya viññāṇavīthiyā mayā na aññaṃ kataṃ, idaṃ pana kataṃ, ayaṃ dhammo suto’’ti.
તથા એવન્તિ નિદ્દિસિતબ્બધમ્મપ્પકાસનં. મેતિ પુગ્ગલપ્પકાસનં. સુતન્તિ પુગ્ગલકિચ્ચપ્પકાસનં. ઇદં વુત્તં હોતિ. ‘‘યં સુત્તં નિદ્દિસિસ્સામિ, તં મયા એવં સુત’’ન્તિ.
Tathā evanti niddisitabbadhammappakāsanaṃ. Meti puggalappakāsanaṃ. Sutanti puggalakiccappakāsanaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti. ‘‘Yaṃ suttaṃ niddisissāmi, taṃ mayā evaṃ suta’’nti.
તથા એવન્તિ યસ્સ ચિત્તસન્તાનસ્સ નાનાકારપ્પવત્તિયા નાનત્થબ્યઞ્જનગ્ગહણં હોતિ, તસ્સ નાનાકારનિદ્દેસો. એવન્તિ હિ અયમાકારપઞ્ઞત્તિ. મેતિ કત્તુનિદ્દેસો. સુતન્તિ વિસયનિદ્દેસો. એત્તાવતા નાનાકારપ્પવત્તેન ચિત્તસન્તાનેન તં સમઙ્ગિનો કત્તુ વિસયગ્ગહણસન્નિટ્ઠાનં કતં હોતિ.
Tathā evanti yassa cittasantānassa nānākārappavattiyā nānatthabyañjanaggahaṇaṃ hoti, tassa nānākāraniddeso. Evanti hi ayamākārapaññatti. Meti kattuniddeso. Sutanti visayaniddeso. Ettāvatā nānākārappavattena cittasantānena taṃ samaṅgino kattu visayaggahaṇasanniṭṭhānaṃ kataṃ hoti.
અથવા એવન્તિ પુગ્ગલકિચ્ચનિદ્દેસો. સુતન્તિ વિઞ્ઞાણકિચ્ચનિદ્દેસો. મેતિ ઉભયકિચ્ચયુત્તપુગ્ગલનિદ્દેસો. અયં પનેત્થ સઙ્ખેપો, ‘‘મયા સવનકિચ્ચવિઞ્ઞાણસમઙ્ગિના પુગ્ગલેન વિઞ્ઞાણવસેન લદ્ધસવનકિચ્ચવોહારેન સુત’’ન્તિ.
Athavā evanti puggalakiccaniddeso. Sutanti viññāṇakiccaniddeso. Meti ubhayakiccayuttapuggalaniddeso. Ayaṃ panettha saṅkhepo, ‘‘mayā savanakiccaviññāṇasamaṅginā puggalena viññāṇavasena laddhasavanakiccavohārena suta’’nti.
તત્થ એવન્તિ ચ મેતિ ચ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થવસેન અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ. કિઞ્હેત્થ તં પરમત્થતો અત્થિ, યં એવન્તિ વા મેતિ વા નિદ્દેસં લભેથ? સુતન્તિ વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ. યઞ્હિ તં એત્થ સોતેન ઉપલદ્ધં, તં પરમત્થતો વિજ્જમાનન્તિ. તથા ‘એવ’ન્તિ ચ, મેતિ ચ, તં તં ઉપાદાય વત્તબ્બતો ઉપાદાપઞ્ઞત્તિ. ‘સુત’ન્તિ દિટ્ઠાદીનિ ઉપનિધાય વત્તબ્બતો ઉપનિધાપઞ્ઞત્તિ. એત્થ ચ એવન્તિ વચનેન અસમ્મોહં દીપેતિ. ન હિ સમ્મૂળ્હો નાનપ્પકારપટિવેધસમત્થો હોતિ. ‘સુત’ન્તિ વચનેન સુતસ્સ અસમ્મોસં દીપેતિ. યસ્સ હિ સુતં સમ્મુટ્ઠં હોતિ, ન સો કાલન્તરેન મયા સુતન્તિ પટિજાનાતિ. ઇચ્ચસ્સ અસમ્મોહેન પઞ્ઞાસિદ્ધિ, અસમ્મોસેન પન સતિસિદ્ધિ. તત્થ પઞ્ઞાપુબ્બઙ્ગમાય સતિયા બ્યઞ્જનાવધારણસમત્થતા, સતિપુબ્બઙ્ગમાય પઞ્ઞાય અત્થપટિવેધસમત્થતા. તદુભયસમત્થતાયોગેન અત્થબ્યઞ્જનસમ્પન્નસ્સ ધમ્મકોસસ્સ અનુપાલનસમત્થતો ધમ્મભણ્ડાગારિકત્તસિદ્ધિ.
Tattha evanti ca meti ca saccikaṭṭhaparamatthavasena avijjamānapaññatti. Kiñhettha taṃ paramatthato atthi, yaṃ evanti vā meti vā niddesaṃ labhetha? Sutanti vijjamānapaññatti. Yañhi taṃ ettha sotena upaladdhaṃ, taṃ paramatthato vijjamānanti. Tathā ‘eva’nti ca, meti ca, taṃ taṃ upādāya vattabbato upādāpaññatti. ‘Suta’nti diṭṭhādīni upanidhāya vattabbato upanidhāpaññatti. Ettha ca evanti vacanena asammohaṃ dīpeti. Na hi sammūḷho nānappakārapaṭivedhasamattho hoti. ‘Suta’nti vacanena sutassa asammosaṃ dīpeti. Yassa hi sutaṃ sammuṭṭhaṃ hoti, na so kālantarena mayā sutanti paṭijānāti. Iccassa asammohena paññāsiddhi, asammosena pana satisiddhi. Tattha paññāpubbaṅgamāya satiyā byañjanāvadhāraṇasamatthatā, satipubbaṅgamāya paññāya atthapaṭivedhasamatthatā. Tadubhayasamatthatāyogena atthabyañjanasampannassa dhammakosassa anupālanasamatthato dhammabhaṇḍāgārikattasiddhi.
અપરો નયો, એવન્તિ વચનેન યોનિસો મનસિકારં દીપેતિ. અયોનિસો મનસિકરોતો હિ નાનપ્પકારપટિવેધાભાવતો. સુતન્તિ વચનેન અવિક્ખેપં દીપેતિ, વિક્ખિત્તચિત્તસ્સ સવનાભાવતો. તથા હિ વિક્ખિત્તચિત્તો પુગ્ગલો સબ્બસમ્પત્તિયા વુચ્ચમાનોપિ ‘‘ન મયા સુતં, પુન ભણથા’’તિ ભણતિ. યોનિસો મનસિકારેન ચેત્થ અત્તસમ્માપણિધિં પુબ્બે ચ કતપુઞ્ઞતં સાધેતિ, સમ્મા અપ્પણિહિતત્તસ્સ પુબ્બે અકતપુઞ્ઞસ્સ વા તદભાવતો. અવિક્ખેપેન સદ્ધમ્મસ્સવનં સપ્પુરિસૂપનિસ્સયઞ્ચ સાધેતિ. ન હિ વિક્ખિત્તચિત્તો સોતું સક્કોતિ, ન ચ સપ્પુરિસે અનુપસ્સયમાનસ્સ સવનં અત્થીતિ.
Aparo nayo, evanti vacanena yoniso manasikāraṃ dīpeti. Ayoniso manasikaroto hi nānappakārapaṭivedhābhāvato. Sutanti vacanena avikkhepaṃ dīpeti, vikkhittacittassa savanābhāvato. Tathā hi vikkhittacitto puggalo sabbasampattiyā vuccamānopi ‘‘na mayā sutaṃ, puna bhaṇathā’’ti bhaṇati. Yoniso manasikārena cettha attasammāpaṇidhiṃ pubbe ca katapuññataṃ sādheti, sammā appaṇihitattassa pubbe akatapuññassa vā tadabhāvato. Avikkhepena saddhammassavanaṃ sappurisūpanissayañca sādheti. Na hi vikkhittacitto sotuṃ sakkoti, na ca sappurise anupassayamānassa savanaṃ atthīti.
અપરો નયો, યસ્મા એવન્તિ યસ્સ ચિત્તસન્તાનસ્સ નાનાકારપ્પવત્તિયા નાનત્થબ્યઞ્જનગ્ગહણં હોતિ, તસ્સ નાનાકારનિદ્દેસોતિ વુત્તં, સો ચ એવં ભદ્દકો આકારો ન સમ્માઅપ્પણિહિતત્તનો પુબ્બે અકતપુઞ્ઞસ્સ વા હોતિ, તસ્મા એવન્તિ ઇમિના ભદ્દકેનાકારેન પચ્છિમચક્કદ્વયસમ્પત્તિમત્તનો દીપેતિ. સુતન્તિ સવનયોગેન પુરિમચક્કદ્વયસમ્પત્તિં. ન હિ અપ્પતિરૂપદેસે વસતો સપ્પુરિસૂપનિસ્સયવિરહિતસ્સ વા સવનં અત્થિ. ઇચ્ચસ્સ પચ્છિમચક્કદ્વયસિદ્ધિયા આસયસુદ્ધિસિદ્ધા હોતિ, પુરિમચક્કદ્વયસિદ્ધિયા પયોગસુદ્ધિ, તાય ચ આસયસુદ્ધિયા અધિગમબ્યત્તિસિદ્ધિ, પયોગસુદ્ધિયા આગમબ્યત્તિસિદ્ધિ. ઇતિ પયોગાસયસુદ્ધસ્સ આગમાધિગમસમ્પન્નસ્સ વચનં અરુણુગ્ગં વિય સૂરિયસ્સ ઉદયતો યોનિસો મનસિકારો વિય ચ કુસલકમ્મસ્સ અરહતિ ભગવતો વચનસ્સ પુબ્બઙ્ગમં ભવિતુન્તિ ઠાને નિદાનં ઠપેન્તો – ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિઆદિમાહ.
Aparo nayo, yasmā evanti yassa cittasantānassa nānākārappavattiyā nānatthabyañjanaggahaṇaṃ hoti, tassa nānākāraniddesoti vuttaṃ, so ca evaṃ bhaddako ākāro na sammāappaṇihitattano pubbe akatapuññassa vā hoti, tasmā evanti iminā bhaddakenākārena pacchimacakkadvayasampattimattano dīpeti. Sutanti savanayogena purimacakkadvayasampattiṃ. Na hi appatirūpadese vasato sappurisūpanissayavirahitassa vā savanaṃ atthi. Iccassa pacchimacakkadvayasiddhiyā āsayasuddhisiddhā hoti, purimacakkadvayasiddhiyā payogasuddhi, tāya ca āsayasuddhiyā adhigamabyattisiddhi, payogasuddhiyā āgamabyattisiddhi. Iti payogāsayasuddhassa āgamādhigamasampannassa vacanaṃ aruṇuggaṃ viya sūriyassa udayato yoniso manasikāro viya ca kusalakammassa arahati bhagavato vacanassa pubbaṅgamaṃ bhavitunti ṭhāne nidānaṃ ṭhapento – ‘‘evaṃ me suta’’ntiādimāha.
અપરો નયો, ‘એવ’ન્તિ ઇમિના નાનપ્પકારપટિવેધદીપકેન વચનેન અત્તનો અત્થપટિભાનપટિસમ્ભિદાસમ્પત્તિસબ્ભાવં દીપેતિ. ‘સુત’ન્તિ ઇમિના સોતબ્બપ્પભેદપટિવેધદીપકેન ધમ્મનિરુત્તિપટિસમ્ભિદાસમ્પત્તિસબ્ભાવં. ‘એવ’ન્તિ ચ ઇદં યોનિસો મનસિકારદીપકં વચનં ભાસમાનો – ‘‘એતે મયા ધમ્મા મનસાનુપેક્ખિતા, દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધા’’તિ દીપેતિ. ‘સુત’ન્તિ ઇદં સવનયોગદીપકં વચનં ભાસમાનો – ‘‘બહૂ મયા ધમ્મા સુતા ધાતા વચસા પરિચિતા’’તિ દીપેતિ. તદુભયેનાપિ અત્થબ્યઞ્જનપારિપૂરિં દીપેન્તો સવને આદરં જનેતિ. અત્થબ્યઞ્જનપરિપુણ્ણઞ્હિ ધમ્મં આદરેન અસ્સુણન્તો મહતા હિતા પરિબાહિરો હોતીતિ, તસ્મા આદરં જનેત્વા સક્કચ્ચં અયં ધમ્મો સોતબ્બોતિ.
Aparo nayo, ‘eva’nti iminā nānappakārapaṭivedhadīpakena vacanena attano atthapaṭibhānapaṭisambhidāsampattisabbhāvaṃ dīpeti. ‘Suta’nti iminā sotabbappabhedapaṭivedhadīpakena dhammaniruttipaṭisambhidāsampattisabbhāvaṃ. ‘Eva’nti ca idaṃ yoniso manasikāradīpakaṃ vacanaṃ bhāsamāno – ‘‘ete mayā dhammā manasānupekkhitā, diṭṭhiyā suppaṭividdhā’’ti dīpeti. ‘Suta’nti idaṃ savanayogadīpakaṃ vacanaṃ bhāsamāno – ‘‘bahū mayā dhammā sutā dhātā vacasā paricitā’’ti dīpeti. Tadubhayenāpi atthabyañjanapāripūriṃ dīpento savane ādaraṃ janeti. Atthabyañjanaparipuṇṇañhi dhammaṃ ādarena assuṇanto mahatā hitā paribāhiro hotīti, tasmā ādaraṃ janetvā sakkaccaṃ ayaṃ dhammo sotabboti.
‘‘એવં મે સુત’’ન્તિ ઇમિના પન સકલેન વચનેન આયસ્મા આનન્દો તથાગતપ્પવેદિતં ધમ્મં અત્તનો અદહન્તો અસપ્પુરિસભૂમિં અતિક્કમતિ. સાવકત્તં પટિજાનન્તો સપ્પુરિસભૂમિં ઓક્કમતિ. તથા અસદ્ધમ્મા ચિત્તં વુટ્ઠાપેતિ, સદ્ધમ્મે ચિત્તં પતિટ્ઠાપેતિ. ‘‘કેવલં સુતમેવેતં મયા, તસ્સેવ ભગવતો વચન’’ન્તિ દીપેન્તો અત્તાનં પરિમોચેતિ, સત્થારં અપદિસતિ, જિનવચનં અપ્પેતિ, ધમ્મનેત્તિં પતિટ્ઠાપેતિ.
‘‘Evaṃ me suta’’nti iminā pana sakalena vacanena āyasmā ānando tathāgatappaveditaṃ dhammaṃ attano adahanto asappurisabhūmiṃ atikkamati. Sāvakattaṃ paṭijānanto sappurisabhūmiṃ okkamati. Tathā asaddhammā cittaṃ vuṭṭhāpeti, saddhamme cittaṃ patiṭṭhāpeti. ‘‘Kevalaṃ sutamevetaṃ mayā, tasseva bhagavato vacana’’nti dīpento attānaṃ parimoceti, satthāraṃ apadisati, jinavacanaṃ appeti, dhammanettiṃ patiṭṭhāpeti.
અપિચ ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિ અત્તના ઉપ્પાદિતભાવં અપ્પટિજાનન્તો પુરિમવચનં વિવરન્તો – ‘‘સમ્મુખા પટિગ્ગહિતમિદં મયા તસ્સ ભગવતો ચતુવેસારજ્જવિસારદસ્સ દસબલધરસ્સ આસભટ્ઠાનટ્ઠાયિનો સીહનાદનાદિનો સબ્બસત્તુત્તમસ્સ ધમ્મિસ્સરસ્સ ધમ્મરાજસ્સ ધમ્માધિપતિનો ધમ્મદીપસ્સ ધમ્મસરણસ્સ સદ્ધમ્મવરચક્કવત્તિનો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ વચનં, ન એત્થ અત્થે વા ધમ્મે વા પદે વા બ્યઞ્જને વા કઙ્ખા વા વિમતિ વા કાતબ્બા’’તિ સબ્બેસં દેવમનુસ્સાનં ઇમસ્મિં ધમ્મે અસ્સદ્ધિયં વિનાસેતિ, સદ્ધાસમ્પદં ઉપ્પાદેતિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –
Apica ‘‘evaṃ me suta’’nti attanā uppāditabhāvaṃ appaṭijānanto purimavacanaṃ vivaranto – ‘‘sammukhā paṭiggahitamidaṃ mayā tassa bhagavato catuvesārajjavisāradassa dasabaladharassa āsabhaṭṭhānaṭṭhāyino sīhanādanādino sabbasattuttamassa dhammissarassa dhammarājassa dhammādhipatino dhammadīpassa dhammasaraṇassa saddhammavaracakkavattino sammāsambuddhassa vacanaṃ, na ettha atthe vā dhamme vā pade vā byañjane vā kaṅkhā vā vimati vā kātabbā’’ti sabbesaṃ devamanussānaṃ imasmiṃ dhamme assaddhiyaṃ vināseti, saddhāsampadaṃ uppādeti. Tenetaṃ vuccati –
‘‘વિનાસયતિ અસ્સદ્ધં, સદ્ધં વડ્ઢેતિ સાસને;
‘‘Vināsayati assaddhaṃ, saddhaṃ vaḍḍheti sāsane;
એવં મે સુતમિચ્ચેવં, વદં ગોતમસાવકો’’તિ.
Evaṃ me sutamiccevaṃ, vadaṃ gotamasāvako’’ti.
એકન્તિ ગણનપરિચ્છેદનિદ્દેસો. સમયન્તિ પરિચ્છિન્નનિદ્દેસો. એકં સમયન્તિ અનિયમિતપરિદીપનં. તત્થ સમયસદ્દો –
Ekanti gaṇanaparicchedaniddeso. Samayanti paricchinnaniddeso. Ekaṃ samayanti aniyamitaparidīpanaṃ. Tattha samayasaddo –
‘‘સમવાયે ખણે કાલે, સમૂહે હેતુદિટ્ઠિસુ;
‘‘Samavāye khaṇe kāle, samūhe hetudiṭṭhisu;
પટિલાભે પહાને ચ, પટિવેધે ચ દિસ્સતિ’’.
Paṭilābhe pahāne ca, paṭivedhe ca dissati’’.
તથા હિસ્સ – ‘‘અપ્પેવનામ સ્વેપિ ઉપસઙ્કમેય્યામ કાલઞ્ચ સમયઞ્ચ ઉપાદાયા’’તિ એવમાદીસુ (દી॰ નિ॰ ૧.૪૪૭) સમવાયો અત્થો. ‘‘એકોવ ખો ભિક્ખવે, ખણો ચ સમયો ચ બ્રહ્મચરિયવાસાયા’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૮.૨૯) ખણો. ‘‘ઉણ્હસમયો પરિળાહસમયો’’તિઆદીસુ (પાચિ॰ ૩૫૮) કાલો. ‘‘મહાસમયો પવનસ્મિ’’ન્તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૨.૩૩૨) સમૂહો. ‘‘સમયોપિ ખો તે, ભદ્દાલિ, અપ્પટિવિદ્ધો અહોસિ, ભગવા ખો સાવત્થિયં વિહરતિ, ભગવાપિ મં જાનિસ્સતિ, ભદ્દાલિ નામ ભિક્ખુ સત્થુસાસને સિક્ખાય અપરિપૂરકારી’તિ. અયમ્પિ ખો, તે ભદ્દાલિ, સમયો અપ્પટિવિદ્ધો અહોસી’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૨.૧૩૫) હેતુ. ‘‘તેન ખો પન સમયેન ઉગ્ગહમાનો પરિબ્બાજકો સમણમુણ્ડિકાપુત્તો સમયપ્પવાદકે તિન્દુકાચીરે એકસાલકે મલ્લિકાય આરામે પટિવસતી’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૨.૨૬૦) દિટ્ઠિ.
Tathā hissa – ‘‘appevanāma svepi upasaṅkameyyāma kālañca samayañca upādāyā’’ti evamādīsu (dī. ni. 1.447) samavāyo attho. ‘‘Ekova kho bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’tiādīsu (a. ni. 8.29) khaṇo. ‘‘Uṇhasamayo pariḷāhasamayo’’tiādīsu (pāci. 358) kālo. ‘‘Mahāsamayo pavanasmi’’ntiādīsu (dī. ni. 2.332) samūho. ‘‘Samayopi kho te, bhaddāli, appaṭividdho ahosi, bhagavā kho sāvatthiyaṃ viharati, bhagavāpi maṃ jānissati, bhaddāli nāma bhikkhu satthusāsane sikkhāya aparipūrakārī’ti. Ayampi kho, te bhaddāli, samayo appaṭividdho ahosī’’tiādīsu (ma. ni. 2.135) hetu. ‘‘Tena kho pana samayena uggahamāno paribbājako samaṇamuṇḍikāputto samayappavādake tindukācīre ekasālake mallikāya ārāme paṭivasatī’’tiādīsu (ma. ni. 2.260) diṭṭhi.
‘‘દિટ્ઠે ધમ્મે ચ યો અત્થો, યો ચત્થો સમ્પરાયિકો;
‘‘Diṭṭhe dhamme ca yo attho, yo cattho samparāyiko;
અત્થાભિસમયા ધીરો, પણ્ડિતોતિ પવુચ્ચતી’’તિ. (સં॰ નિ॰ ૧.૧૨૮) –
Atthābhisamayā dhīro, paṇḍitoti pavuccatī’’ti. (saṃ. ni. 1.128) –
આદીસુ પટિલાભો. ‘‘સમ્મા માનાભિસમયા અન્તમકાસિ દુક્ખસ્સા’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૭.૯) પહાનં. ‘‘દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠો સઙ્ખતટ્ઠો સન્તાપટ્ઠો વિપરિણામટ્ઠો અભિસમયટ્ઠો’’તિઆદીસુ (પટિ॰ ૧૦૮) પટિવેધો. ઇધ પનસ્સ કાલો અત્થો. તેન સંવચ્છરઉતુમાસડ્ઢમાસરત્તિદિવપુબ્બણ્હમજ્ઝન્હિકસાયન્હપઠમમજ્ઝિ-મપચ્છિમયામમુહુત્તાદીસુ કાલપ્પભેદભૂતેસુ સમયેસુ એકં સમયન્તિ દીપેતિ.
Ādīsu paṭilābho. ‘‘Sammā mānābhisamayā antamakāsi dukkhassā’’tiādīsu (a. ni. 7.9) pahānaṃ. ‘‘Dukkhassa pīḷanaṭṭho saṅkhataṭṭho santāpaṭṭho vipariṇāmaṭṭho abhisamayaṭṭho’’tiādīsu (paṭi. 108) paṭivedho. Idha panassa kālo attho. Tena saṃvaccharautumāsaḍḍhamāsarattidivapubbaṇhamajjhanhikasāyanhapaṭhamamajjhi-mapacchimayāmamuhuttādīsu kālappabhedabhūtesu samayesu ekaṃ samayanti dīpeti.
તત્થ કિઞ્ચાપિ એતેસુ સંવચ્છરાદીસુ સમયેસુ યં યં સુત્તં યસ્મિં યસ્મિં સંવચ્છરે ઉતુમ્હિ માસે પક્ખે રત્તિભાગે વા દિવસભાગે વા વુત્તં, સબ્બં તં થેરસ્સ સુવિદિતં સુવવત્થાપિતં પઞ્ઞાય. યસ્મા પન – ‘‘એવં મે સુતં’’ અસુકસંવચ્છરે અસુકઉતુમ્હિ અસુકમાસે અસુકપક્ખે અસુકરત્તિભાગે અસુકદિવસભાગે વાતિ એવં વુત્તે ન સક્કા સુખેન ધારેતું વા ઉદ્દિસિતું વા ઉદ્દિસાપેતું વા, બહુ ચ વત્તબ્બં હોતિ, તસ્મા એકેનેવ પદેન તમત્થં સમોધાનેત્વા ‘‘એકં સમય’’ન્તિ આહ. યે વા ઇમે ગબ્ભોક્કન્તિસમયો, જાતિસમયો, સંવેગસમયો, અભિનિક્ખમનસમયો, દુક્કરકારિકસમયો, મારવિજયસમયો, અભિસમ્બોધિસમયો દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારસમયો, દેસનાસમયો, પરિનિબ્બાનસમયોતિ, એવમાદયો ભગવતો દેવમનુસ્સેસુ અતિવિય પકાસા અનેકકાલપ્પભેદા એવ સમયા. તેસુ સમયેસુ દેસનાસમયસઙ્ખાતં એકં સમયન્તિ દીપેતિ. યો ચાયં ઞાણકરુણાકિચ્ચસમયેસુ કરુણાકિચ્ચસમયો, અત્તહિતપરહિતપટિપત્તિસમયેસુ પરહિતપટિપત્તિસમયો, સન્નિપતિતાનં કરણીયદ્વયસમયેસુ ધમ્મિકથાસમયો દેસનાપટિપત્તિસમયેસુ દેસનાસમયો, તેસુપિ સમયેસુ અઞ્ઞતરં સમયં સન્ધાય ‘‘એકં સમય’’ન્તિ આહ.
Tattha kiñcāpi etesu saṃvaccharādīsu samayesu yaṃ yaṃ suttaṃ yasmiṃ yasmiṃ saṃvacchare utumhi māse pakkhe rattibhāge vā divasabhāge vā vuttaṃ, sabbaṃ taṃ therassa suviditaṃ suvavatthāpitaṃ paññāya. Yasmā pana – ‘‘evaṃ me sutaṃ’’ asukasaṃvacchare asukautumhi asukamāse asukapakkhe asukarattibhāge asukadivasabhāge vāti evaṃ vutte na sakkā sukhena dhāretuṃ vā uddisituṃ vā uddisāpetuṃ vā, bahu ca vattabbaṃ hoti, tasmā ekeneva padena tamatthaṃ samodhānetvā ‘‘ekaṃ samaya’’nti āha. Ye vā ime gabbhokkantisamayo, jātisamayo, saṃvegasamayo, abhinikkhamanasamayo, dukkarakārikasamayo, māravijayasamayo, abhisambodhisamayo diṭṭhadhammasukhavihārasamayo, desanāsamayo, parinibbānasamayoti, evamādayo bhagavato devamanussesu ativiya pakāsā anekakālappabhedā eva samayā. Tesu samayesu desanāsamayasaṅkhātaṃ ekaṃ samayanti dīpeti. Yo cāyaṃ ñāṇakaruṇākiccasamayesu karuṇākiccasamayo, attahitaparahitapaṭipattisamayesu parahitapaṭipattisamayo, sannipatitānaṃ karaṇīyadvayasamayesu dhammikathāsamayo desanāpaṭipattisamayesu desanāsamayo, tesupi samayesu aññataraṃ samayaṃ sandhāya ‘‘ekaṃ samaya’’nti āha.
કસ્મા પનેત્થ યથા અભિધમ્મે ‘‘યસ્મિં સમયે કામાવચર’’ન્તિ (ધ॰ સ॰ ૧) ચ, ઇતો અઞ્ઞેસુ ચ સુત્તપદેસુ – ‘‘યસ્મિં સમયે, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહી’’તિ ચ ભુમ્મવચનનિદ્દેસો કતો, વિનયે ચ – ‘‘તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા’’તિ કરણવચનેન, તથા અકત્વા ‘‘એકં સમય’’ન્તિ ઉપયોગવચનનિદ્દેસો કતોતિ? તત્થ તથા ઇધ ચ અઞ્ઞથા અત્થસમ્ભવતો. તત્થ હિ અભિધમ્મે ઇતો અઞ્ઞેસુ સુત્તપદેસુ ચ અધિકરણત્થો ભાવેન ભાવલક્ખણત્થો ચ સમ્ભવતિ. અધિકરણઞ્હિ કાલત્થો, સમૂહત્થો ચ સમયો, તત્થ તત્થ વુત્તાનં ફસ્સાદિધમ્માનં ખણસમવાયહેતુસઙ્ખાતસ્સ ચ સમયસ્સ ભાવેન તેસં ભાવો લક્ખીયતિ, તસ્મા તદત્થજોતનત્થં તત્થ ભુમ્મવચનનિદ્દેસો કતો.
Kasmā panettha yathā abhidhamme ‘‘yasmiṃ samaye kāmāvacara’’nti (dha. sa. 1) ca, ito aññesu ca suttapadesu – ‘‘yasmiṃ samaye, bhikkhave, bhikkhu vivicceva kāmehī’’ti ca bhummavacananiddeso kato, vinaye ca – ‘‘tena samayena buddho bhagavā’’ti karaṇavacanena, tathā akatvā ‘‘ekaṃ samaya’’nti upayogavacananiddeso katoti? Tattha tathā idha ca aññathā atthasambhavato. Tattha hi abhidhamme ito aññesu suttapadesu ca adhikaraṇattho bhāvena bhāvalakkhaṇattho ca sambhavati. Adhikaraṇañhi kālattho, samūhattho ca samayo, tattha tattha vuttānaṃ phassādidhammānaṃ khaṇasamavāyahetusaṅkhātassa ca samayassa bhāvena tesaṃ bhāvo lakkhīyati, tasmā tadatthajotanatthaṃ tattha bhummavacananiddeso kato.
વિનયે ચ હેતુઅત્થો કરણત્થો ચ સમ્ભવતિ. યો હિ સો સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિસમયો સારિપુત્તાદીહિપિ દુબ્બિઞ્ઞેય્યો, તેન સમયેન હેતુભૂતેન કરણભૂતેન ચ સિક્ખાપદાનિ પઞ્ઞાપયન્તો સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિહેતુઞ્ચ અપેક્ખમાનો ભગવા તત્થ તત્થ વિહાસિ, તસ્મા તદત્થજોતનત્થં તત્થ કરણવચનેન નિદ્દેસો કતો.
Vinaye ca hetuattho karaṇattho ca sambhavati. Yo hi so sikkhāpadapaññattisamayo sāriputtādīhipi dubbiññeyyo, tena samayena hetubhūtena karaṇabhūtena ca sikkhāpadāni paññāpayanto sikkhāpadapaññattihetuñca apekkhamāno bhagavā tattha tattha vihāsi, tasmā tadatthajotanatthaṃ tattha karaṇavacanena niddeso kato.
ઇધ પન અઞ્ઞસ્મિઞ્ચ એવં જાતિકે અચ્ચન્તસંયોગત્થો સમ્ભવતિ. યઞ્હિ સમયં ભગવા ઇમં અઞ્ઞં વા સુત્તન્તં દેસેસિ, અચ્ચન્તમેવ તં સમયં કરુણાવિહારેન વિહાસિ, તસ્મા તદત્થજોતનત્થં ઇધ ઉપયોગવચનનિદ્દેસો કતોતિ.
Idha pana aññasmiñca evaṃ jātike accantasaṃyogattho sambhavati. Yañhi samayaṃ bhagavā imaṃ aññaṃ vā suttantaṃ desesi, accantameva taṃ samayaṃ karuṇāvihārena vihāsi, tasmā tadatthajotanatthaṃ idha upayogavacananiddeso katoti.
તેનેતં વુચ્ચતિ –
Tenetaṃ vuccati –
‘‘તં તં અત્થમપેક્ખિત્વા, ભુમ્મેન કરણેન ચ;
‘‘Taṃ taṃ atthamapekkhitvā, bhummena karaṇena ca;
અઞ્ઞત્ર સમયો વુત્તો, ઉપયોગેન સો ઇધા’’તિ.
Aññatra samayo vutto, upayogena so idhā’’ti.
પોરાણા પન વણ્ણયન્તિ – ‘‘તસ્મિં સમયે’’તિ વા, ‘‘તેન સમયેના’’તિ વા, ‘‘એકં સમય’’ન્તિ વા, અભિલાપમત્તભેદો એસ, સબ્બત્થ ભુમ્મમેવત્થોતિ. તસ્મા ‘‘એકં સમય’’ન્તિ વુત્તેપિ ‘‘એકસ્મિં સમયે’’તિ અત્થો વેદિતબ્બો.
Porāṇā pana vaṇṇayanti – ‘‘tasmiṃ samaye’’ti vā, ‘‘tena samayenā’’ti vā, ‘‘ekaṃ samaya’’nti vā, abhilāpamattabhedo esa, sabbattha bhummamevatthoti. Tasmā ‘‘ekaṃ samaya’’nti vuttepi ‘‘ekasmiṃ samaye’’ti attho veditabbo.
ભગવાતિ ગરુ. ગરુઞ્હિ લોકે ભગવાતિ વદન્તિ. અયઞ્ચ સબ્બગુણવિસિટ્ઠતાય સબ્બસત્તાનં ગરુ, તસ્મા ભગવાતિ વેદિતબ્બો. પોરાણેહિપિ વુત્તં –
Bhagavāti garu. Garuñhi loke bhagavāti vadanti. Ayañca sabbaguṇavisiṭṭhatāya sabbasattānaṃ garu, tasmā bhagavāti veditabbo. Porāṇehipi vuttaṃ –
‘‘ભગવાતિ વચનં સેટ્ઠં, ભગવાતિ વચનમુત્તમં;
‘‘Bhagavāti vacanaṃ seṭṭhaṃ, bhagavāti vacanamuttamaṃ;
ગરુ ગારવયુત્તો સો, ભગવા તેન વુચ્ચતી’’તિ.
Garu gāravayutto so, bhagavā tena vuccatī’’ti.
અપિ ચ –
Api ca –
‘‘ભાગ્યવા ભગ્ગવા યુત્તો, ભગેહિ ચ વિભત્તવા;
‘‘Bhāgyavā bhaggavā yutto, bhagehi ca vibhattavā;
ભત્તવા વન્તગમનો, ભવેસુ ભગવા તતો’’તિ.
Bhattavā vantagamano, bhavesu bhagavā tato’’ti.
ઇમિસ્સા ગાથાય વસેનસ્સ પદસ્સ વિત્થારઅત્થો વેદિતબ્બો. સો ચ વિસુદ્ધિમગ્ગે બુદ્ધાનુસ્સતિનિદ્દેસે વુત્તોયેવ.
Imissā gāthāya vasenassa padassa vitthāraattho veditabbo. So ca visuddhimagge buddhānussatiniddese vuttoyeva.
એત્તાવતા ચેત્થ એવં મે સુતન્તિ વચનેન યથાસુતં ધમ્મં દસ્સેન્તો ભગવતો ધમ્મકાયં પચ્ચક્ખં કરોતિ. તેન ‘‘નયિદં અતિક્કન્તસત્થુકં પાવચનં, અયં વો સત્થા’’તિ સત્થુ અદસ્સનેન ઉક્કણ્ઠિતં જનં સમસ્સાસેતિ.
Ettāvatā cettha evaṃ me sutanti vacanena yathāsutaṃ dhammaṃ dassento bhagavato dhammakāyaṃ paccakkhaṃ karoti. Tena ‘‘nayidaṃ atikkantasatthukaṃ pāvacanaṃ, ayaṃ vo satthā’’ti satthu adassanena ukkaṇṭhitaṃ janaṃ samassāseti.
એકં સમયં ભગવાતિ વચનેન તસ્મિં સમયે ભગવતો અવિજ્જમાનભાવં દસ્સેન્તો રૂપકાયપરિનિબ્બાનં સાધેતિ. તેન ‘‘એવંવિધસ્સ નામ અરિયધમ્મસ્સ દેસકો દસબલધરો વજિરસઙ્ઘાત સમાનકાયો સોપિ ભગવા પરિનિબ્બુતો, કેન અઞ્ઞેન જીવિતે આસા જનેતબ્બા’’તિ જીવિતમદમત્તં જનં સંવેજેતિ, સદ્ધમ્મે ચસ્સ ઉસ્સાહં જનેતિ.
Ekaṃ samayaṃ bhagavāti vacanena tasmiṃ samaye bhagavato avijjamānabhāvaṃ dassento rūpakāyaparinibbānaṃ sādheti. Tena ‘‘evaṃvidhassa nāma ariyadhammassa desako dasabaladharo vajirasaṅghāta samānakāyo sopi bhagavā parinibbuto, kena aññena jīvite āsā janetabbā’’ti jīvitamadamattaṃ janaṃ saṃvejeti, saddhamme cassa ussāhaṃ janeti.
એવન્તિ ચ ભણન્તો દેસનાસમ્પત્તિં નિદ્દિસતિ. મે સુતન્તિ સાવકસમ્પત્તિં. એકં સમયન્તિ કાલસમ્પત્તિં. ભગવાતિ દેસકસમ્પત્તિં.
Evanti ca bhaṇanto desanāsampattiṃ niddisati. Me sutanti sāvakasampattiṃ. Ekaṃ samayanti kālasampattiṃ. Bhagavāti desakasampattiṃ.
અન્તરા ચ રાજગહં અન્તરા ચ નાળન્દન્તિ અન્તરા-સદ્દો કારણખણચિત્તવેમજ્ઝવિવરાદીસુ દિસ્સતિ. ‘‘તદન્તરં કો જાનેય્ય અઞ્ઞત્ર તથાગતા’’તિ (અ॰ નિ॰ ૬.૪૪) ચ, ‘‘જના સઙ્ગમ્મ મન્તેન્તિ મઞ્ચ તઞ્ચ કિમન્તર’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૨૨૮) ચ આદીસુ હિ કારણે અન્તરા-સદ્દો. ‘‘અદ્દસ મં, ભન્તે, અઞ્ઞતરા ઇત્થી વિજ્જન્તરિકાય ભાજનં ધોવન્તી’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૨.૧૪૯) ખણે. ‘‘યસ્સન્તરતો ન સન્તિ કોપા’’તિઆદીસુ (ઉદા॰ ૨૦) ચિત્તે. ‘‘અન્તરા વોસાનમાપાદી’’તિઆદીસુ (ચૂળવ॰ ૩૫૦) વેમજ્ઝે. ‘‘અપિ ચાયં, ભિક્ખવે, તપોદા દ્વિન્નં મહાનિરયાનં અન્તરિકાય આગચ્છતી’’તિઆદીસુ (પારા॰ ૨૩૧) વિવરે. સ્વાયમિધ વિવરે વત્તતિ, તસ્મા રાજગહસ્સ ચ નાળન્દાય ચ વિવરેતિ એવમેત્થત્થો વેદિતબ્બો. અન્તરા-સદ્દેન પન યુત્તત્તા ઉપયોગવચનં કતં. ઈદિસેસુ ચ ઠાનેસુ અક્ખરચિન્તકા ‘‘અન્તરા ગામઞ્ચ નદિઞ્ચ યાતી’’તિ એવં એકમેવ અન્તરાસદ્દં પયુજ્જન્તિ, સો દુતિયપદેનપિ યોજેતબ્બો હોતિ, અયોજિયમાને ઉપયોગવચનં ન પાપુણાતિ. ઇધ પન યોજેત્વાયેવ વુત્તોતિ.
Antarā ca rājagahaṃ antarā ca nāḷandanti antarā-saddo kāraṇakhaṇacittavemajjhavivarādīsu dissati. ‘‘Tadantaraṃ ko jāneyya aññatra tathāgatā’’ti (a. ni. 6.44) ca, ‘‘janā saṅgamma mantenti mañca tañca kimantara’’nti (saṃ. ni. 1.228) ca ādīsu hi kāraṇe antarā-saddo. ‘‘Addasa maṃ, bhante, aññatarā itthī vijjantarikāya bhājanaṃ dhovantī’’tiādīsu (ma. ni. 2.149) khaṇe. ‘‘Yassantarato na santi kopā’’tiādīsu (udā. 20) citte. ‘‘Antarā vosānamāpādī’’tiādīsu (cūḷava. 350) vemajjhe. ‘‘Api cāyaṃ, bhikkhave, tapodā dvinnaṃ mahānirayānaṃ antarikāya āgacchatī’’tiādīsu (pārā. 231) vivare. Svāyamidha vivare vattati, tasmā rājagahassa ca nāḷandāya ca vivareti evametthattho veditabbo. Antarā-saddena pana yuttattā upayogavacanaṃ kataṃ. Īdisesu ca ṭhānesu akkharacintakā ‘‘antarā gāmañca nadiñca yātī’’ti evaṃ ekameva antarāsaddaṃ payujjanti, so dutiyapadenapi yojetabbo hoti, ayojiyamāne upayogavacanaṃ na pāpuṇāti. Idha pana yojetvāyeva vuttoti.
અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્નો હોતીતિ અદ્ધાનસઙ્ખાતં મગ્ગં પટિપન્નો હોતિ, ‘‘દીઘમગ્ગ’’ન્તિ અત્થો. અદ્ધાનગમનસમયસ્સ હિ વિભઙ્ગે ‘‘અડ્ઢયોજનં ગચ્છિસ્સામીતિ ભુઞ્જિતબ્બ’’ન્તિઆદિવચનતો (પાચિ॰ ૨૧૮) અડ્ઢયોજનમ્પિ અદ્ધાનમગ્ગો હોતિ. રાજગહતો પન નાળન્દા યોજનમેવ.
Addhānamaggappaṭipannohotīti addhānasaṅkhātaṃ maggaṃ paṭipanno hoti, ‘‘dīghamagga’’nti attho. Addhānagamanasamayassa hi vibhaṅge ‘‘aḍḍhayojanaṃ gacchissāmīti bhuñjitabba’’ntiādivacanato (pāci. 218) aḍḍhayojanampi addhānamaggo hoti. Rājagahato pana nāḷandā yojanameva.
મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિન્તિ ‘મહતા’તિ ગુણમહત્તેનપિ મહતા, સઙ્ખ્યામહત્તેનપિ મહતા. સો હિ ભિક્ખુસઙ્ઘો ગુણેહિપિ મહા અહોસિ, અપ્પિચ્છતાદિગુણસમન્નાગતત્તા. સઙ્ખ્યાયપિ મહા, પઞ્ચસતસઙ્ખ્યત્તા. ભિક્ખૂનં સઙ્ઘો ‘ભિક્ખુસઙ્ઘો’, તેન ભિક્ખુસઙ્ઘેન. દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞસઙ્ઘાતસઙ્ખાતેન સમણગણેનાતિ અત્થો. સદ્ધિન્તિ એકતો.
Mahatā bhikkhusaṅghena saddhinti ‘mahatā’ti guṇamahattenapi mahatā, saṅkhyāmahattenapi mahatā. So hi bhikkhusaṅgho guṇehipi mahā ahosi, appicchatādiguṇasamannāgatattā. Saṅkhyāyapi mahā, pañcasatasaṅkhyattā. Bhikkhūnaṃ saṅgho ‘bhikkhusaṅgho’, tena bhikkhusaṅghena. Diṭṭhisīlasāmaññasaṅghātasaṅkhātena samaṇagaṇenāti attho. Saddhinti ekato.
પઞ્ચમત્તેહિ ભિક્ખુસતેહીતિ પઞ્ચમત્તા એતેસન્તિ પઞ્ચમત્તાનિ. મત્તાતિ પમાણં વુચ્ચતિ, તસ્મા યથા ‘‘ભોજને મત્તઞ્ઞૂ’’તિ વુત્તે ‘‘ભોજને મત્તં જાનાતિ, પમાણં જાનાતી’’તિ અત્થો હોતિ, એવમિધાપિ – ‘‘તેસં ભિક્ખુસતાનં પઞ્ચમત્તા પઞ્ચપમાણ’’ન્તિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. ભિક્ખૂનં સતાનિ ભિક્ખુસતાનિ, તેહિ પઞ્ચમત્તેહિ ભિક્ખુસતેહિ.
Pañcamattehi bhikkhusatehīti pañcamattā etesanti pañcamattāni. Mattāti pamāṇaṃ vuccati, tasmā yathā ‘‘bhojane mattaññū’’ti vutte ‘‘bhojane mattaṃ jānāti, pamāṇaṃ jānātī’’ti attho hoti, evamidhāpi – ‘‘tesaṃ bhikkhusatānaṃ pañcamattā pañcapamāṇa’’nti evamattho daṭṭhabbo. Bhikkhūnaṃ satāni bhikkhusatāni, tehi pañcamattehi bhikkhusatehi.
સુપ્પિયોપિ ખો પરિબ્બાજકોતિ સુપ્પિયોતિ તસ્સ નામં. પિ-કારો મગ્ગપ્પટિપન્નસભાગતાય પુગ્ગલસમ્પિણ્ડનત્થો. ખો-કારો પદસન્ધિકરો, બ્યઞ્જનસિલિટ્ઠતાવસેન વુત્તો. પરિબ્બાજકોતિ સઞ્જયસ્સ અન્તેવાસી છન્નપરિબ્બાજકો. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘યદા ભગવા તં અદ્ધાનમગ્ગં પટિપન્નો, તદા સુપ્પિયોપિ પરિબ્બાજકો પટિપન્નો અહોસી’’તિ. અતીતકાલત્થો હેત્થ હોતિ-સદ્દો.
Suppiyopikho paribbājakoti suppiyoti tassa nāmaṃ. Pi-kāro maggappaṭipannasabhāgatāya puggalasampiṇḍanattho. Kho-kāro padasandhikaro, byañjanasiliṭṭhatāvasena vutto. Paribbājakoti sañjayassa antevāsī channaparibbājako. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘yadā bhagavā taṃ addhānamaggaṃ paṭipanno, tadā suppiyopi paribbājako paṭipanno ahosī’’ti. Atītakālattho hettha hoti-saddo.
સદ્ધિં અન્તેવાસિના બ્રહ્મદત્તેન માણવેનાતિ – એત્થ અન્તે વસતીતિ અન્તેવાસી. સમીપચારો સન્તિકાવચરો સિસ્સોતિ અત્થો. બ્રહ્મદત્તોતિ તસ્સ નામં. માણવોતિ સત્તોપિ ચોરોપિ તરુણોપિ વુચ્ચતિ.
Saddhiṃ antevāsinā brahmadattena māṇavenāti – ettha ante vasatīti antevāsī. Samīpacāro santikāvacaro sissoti attho. Brahmadattoti tassa nāmaṃ. Māṇavoti sattopi coropi taruṇopi vuccati.
‘‘ચોદિતા દેવદૂતેહિ, યે પમજ્જન્તિ માણવા;
‘‘Coditā devadūtehi, ye pamajjanti māṇavā;
તે દીઘરત્તં સોચન્તિ, હીનકાયૂપગા નરા’’તિ. (મ॰ નિ॰ ૩.૨૭૧) –
Te dīgharattaṃ socanti, hīnakāyūpagā narā’’ti. (ma. ni. 3.271) –
આદીસુ હિ સત્તો માણવોતિ વુત્તો. ‘‘માણવેહિપિ સમાગચ્છન્તિ કતકમ્મેહિપિ અકતકમ્મેહિપી’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૨.૧૪૯) ચોરો. ‘‘અમ્બટ્ઠો માણવો, અઙ્ગકો માણવો’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૧.૩૧૬) તરુણો ‘માણવો’તિ વુત્તો. ઇધાપિ અયમેવત્થો. ઇદઞ્હિ વુત્તં હોતિ – બ્રહ્મદત્તેન નામ તરુણન્તેવાસિના સદ્ધિન્તિ.
Ādīsu hi satto māṇavoti vutto. ‘‘Māṇavehipi samāgacchanti katakammehipi akatakammehipī’’tiādīsu (ma. ni. 2.149) coro. ‘‘Ambaṭṭho māṇavo, aṅgako māṇavo’’tiādīsu (dī. ni. 1.316) taruṇo ‘māṇavo’ti vutto. Idhāpi ayamevattho. Idañhi vuttaṃ hoti – brahmadattena nāma taruṇantevāsinā saddhinti.
તત્રાતિ તસ્મિં અદ્ધાનમગ્ગે, તેસુ વા દ્વીસુ જનેસુ. સુદન્તિ નિપાતમત્તં. અનેકપરિયાયેનાતિ પરિયાય-સદ્દો તાવ વારદેસનાકારણેસુ વત્તતિ. ‘‘કસ્સ નુ ખો, આનન્દ, અજ્જ પરિયાયો ભિક્ખુનિયો ઓવદિતુ’’ન્તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૩.૩૯૮) હિ વારે પરિયાયસદ્દો વત્તતિ. ‘‘મધુપિણ્ડિકપરિયાયોત્વેવ નં ધારેહી’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૦૫) દેસનાયં. ‘‘ઇમિનાપિ ખો, તે રાજઞ્ઞ, પરિયાયેન એવં હોતૂ’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૨.૪૧૧) કારણે. સ્વાયમિધાપિ કારણે વત્તતિ, તસ્મા અયમેત્થ અત્થો – ‘‘અનેકવિધેન કારણેના’’તિ, ‘‘બહૂહિ કારણેહી’’તિ વુત્તં હોતિ.
Tatrāti tasmiṃ addhānamagge, tesu vā dvīsu janesu. Sudanti nipātamattaṃ. Anekapariyāyenāti pariyāya-saddo tāva vāradesanākāraṇesu vattati. ‘‘Kassa nu kho, ānanda, ajja pariyāyo bhikkhuniyo ovaditu’’ntiādīsu (ma. ni. 3.398) hi vāre pariyāyasaddo vattati. ‘‘Madhupiṇḍikapariyāyotveva naṃ dhārehī’’tiādīsu (ma. ni. 1.205) desanāyaṃ. ‘‘Imināpi kho, te rājañña, pariyāyena evaṃ hotū’’tiādīsu (dī. ni. 2.411) kāraṇe. Svāyamidhāpi kāraṇe vattati, tasmā ayamettha attho – ‘‘anekavidhena kāraṇenā’’ti, ‘‘bahūhi kāraṇehī’’ti vuttaṃ hoti.
બુદ્ધસ્સ અવણ્ણં ભાસતીતિ અવણ્ણવિરહિતસ્સ અપરિમાણવણ્ણસમન્નાગતસ્સાપિ બુદ્ધસ્સ ભગવતો – ‘‘યં લોકે જાતિવુડ્ઢેસુ કત્તબ્બં અભિવાદનાદિસામીચિકમ્મં ‘સામગ્ગિરસો’તિ વુચ્ચતિ, તં સમણસ્સ ગોતમસ્સ નત્થિ તસ્મા અરસરૂપો સમણો ગોતમો, નિબ્ભોગો, અકિરિયવાદો, ઉચ્છેદવાદો, જેગુચ્છી, વેનયિકો, તપસ્સી, અપગબ્ભો. નત્થિ સમણસ્સ ગોતમસ્સ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મો અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસો. તક્કપરિયાહતં સમણો ગોતમો ધમ્મં દેસેતિ, વીમંસાનુચરિતં, સયંપટિભાનં. સમણો ગોતમો ન સબ્બઞ્ઞૂ, ન લોકવિદૂ, ન અનુત્તરો, ન અગ્ગપુગ્ગલો’’તિ. એવં તં તં અકારણમેવ કારણન્તિ વત્વા તથા તથા અવણ્ણં દોસં નિન્દં ભાસતિ.
Buddhassa avaṇṇaṃ bhāsatīti avaṇṇavirahitassa aparimāṇavaṇṇasamannāgatassāpi buddhassa bhagavato – ‘‘yaṃ loke jātivuḍḍhesu kattabbaṃ abhivādanādisāmīcikammaṃ ‘sāmaggiraso’ti vuccati, taṃ samaṇassa gotamassa natthi tasmā arasarūpo samaṇo gotamo, nibbhogo, akiriyavādo, ucchedavādo, jegucchī, venayiko, tapassī, apagabbho. Natthi samaṇassa gotamassa uttarimanussadhammo alamariyañāṇadassanaviseso. Takkapariyāhataṃ samaṇo gotamo dhammaṃ deseti, vīmaṃsānucaritaṃ, sayaṃpaṭibhānaṃ. Samaṇo gotamo na sabbaññū, na lokavidū, na anuttaro, na aggapuggalo’’ti. Evaṃ taṃ taṃ akāraṇameva kāraṇanti vatvā tathā tathā avaṇṇaṃ dosaṃ nindaṃ bhāsati.
યથા ચ બુદ્ધસ્સ, એવં ધમ્મસ્સાપિ તં તં અકારણમેવ કારણતો વત્વા – ‘‘સમણસ્સ ગોતમસ્સ ધમ્મો દુરક્ખાતો, દુપ્પટિવેદિતો, અનિય્યાનિકો, અનુપસમસંવત્તનિકો’’તિ તથા તથા અવણ્ણં ભાસતિ.
Yathā ca buddhassa, evaṃ dhammassāpi taṃ taṃ akāraṇameva kāraṇato vatvā – ‘‘samaṇassa gotamassa dhammo durakkhāto, duppaṭivedito, aniyyāniko, anupasamasaṃvattaniko’’ti tathā tathā avaṇṇaṃ bhāsati.
યથા ચ ધમ્મસ્સ, એવં સઙ્ઘસ્સાપિ યં વા તં વા અકારણમેવ કારણતો વત્વા – ‘‘મિચ્છાપટિપન્નો સમણસ્સ ગોતમસ્સ સાવકસઙ્ઘો, કુટિલપટિપન્નો, પચ્ચનીકપટિપદં અનનુલોમપટિપદં અધમ્માનુલોમપટિપદં પટિપન્નો’’તિ તથા તથા અવણ્ણં ભાસતિ.
Yathā ca dhammassa, evaṃ saṅghassāpi yaṃ vā taṃ vā akāraṇameva kāraṇato vatvā – ‘‘micchāpaṭipanno samaṇassa gotamassa sāvakasaṅgho, kuṭilapaṭipanno, paccanīkapaṭipadaṃ ananulomapaṭipadaṃ adhammānulomapaṭipadaṃ paṭipanno’’ti tathā tathā avaṇṇaṃ bhāsati.
અન્તેવાસી પનસ્સ – ‘‘અમ્હાકં આચરિયો અપરામસિતબ્બં પરામસતિ, અનક્કમિતબ્બં અક્કમતિ, સ્વાયં અગ્ગિં ગિલન્તો વિય, હત્થેન અસિધારં પરામસન્તો વિય, મુટ્ઠિના સિનેરું પદાલેતુકામો વિય, કકચદન્તપન્તિયં કીળમાનો વિય, પભિન્નમદં ચણ્ડહત્થિં હત્થેન ગણ્હન્તો વિય ચ વણ્ણારહસ્સેવ રતનત્તયસ્સ અવણ્ણં ભાસમાનો અનયબ્યસનં પાપુણિસ્સતિ. આચરિયે ખો પન ગૂથં વા અગ્ગિં વા કણ્ટકં વા કણ્હસપ્પં વા અક્કમન્તે, સૂલં વા અભિરૂહન્તે, હલાહલં વા વિસં ખાદન્તે, ખારોદકં વા પક્ખલન્તે, નરકપપાતં વા પપતન્તે, ન અન્તેવાસિના તં સબ્બમનુકાતબ્બં હોતિ. કમ્મસ્સકા હિ સત્તા અત્તનો કમ્માનુરૂપમેવ ગતિં ગચ્છન્તિ. નેવ પિતા પુત્તસ્સ કમ્મેન ગચ્છતિ, ન પુત્તો પિતુ કમ્મેન, ન માતા પુત્તસ્સ, ન પુત્તો માતુયા, ન ભાતા ભગિનિયા, ન ભગિની ભાતુ, ન આચરિયો અન્તેવાસિનો, ન અન્તેવાસી આચરિયસ્સ કમ્મેન ગચ્છતિ. મય્હઞ્ચ આચરિયો તિણ્ણં રતનાનં અવણ્ણં ભાસતિ, મહાસાવજ્જો ખો પનારિયૂપવાદોતિ. એવં યોનિસો ઉમ્મુજ્જિત્વા આચરિયવાદં મદ્દમાનો સમ્માકારણમેવ કારણતો અપદિસન્તો અનેકપરિયાયેન તિણ્ણં રતનાનં વણ્ણં ભાસિતુમારદ્ધો, યથા તં પણ્ડિતજાતિકો કુલપુત્તો’’. તેન વુત્તં – ‘‘સુપ્પિયસ્સ પન પરિબ્બાજકસ્સ અન્તેવાસી બ્રહ્મદત્તો માણવો અનેકપરિયાયેન બુદ્ધસ્સ વણ્ણં ભાસતિ, ધમ્મસ્સ વણ્ણં ભાસતિ, સઙ્ઘસ્સ વણ્ણં ભાસતી’’તિ.
Antevāsī panassa – ‘‘amhākaṃ ācariyo aparāmasitabbaṃ parāmasati, anakkamitabbaṃ akkamati, svāyaṃ aggiṃ gilanto viya, hatthena asidhāraṃ parāmasanto viya, muṭṭhinā sineruṃ padāletukāmo viya, kakacadantapantiyaṃ kīḷamāno viya, pabhinnamadaṃ caṇḍahatthiṃ hatthena gaṇhanto viya ca vaṇṇārahasseva ratanattayassa avaṇṇaṃ bhāsamāno anayabyasanaṃ pāpuṇissati. Ācariye kho pana gūthaṃ vā aggiṃ vā kaṇṭakaṃ vā kaṇhasappaṃ vā akkamante, sūlaṃ vā abhirūhante, halāhalaṃ vā visaṃ khādante, khārodakaṃ vā pakkhalante, narakapapātaṃ vā papatante, na antevāsinā taṃ sabbamanukātabbaṃ hoti. Kammassakā hi sattā attano kammānurūpameva gatiṃ gacchanti. Neva pitā puttassa kammena gacchati, na putto pitu kammena, na mātā puttassa, na putto mātuyā, na bhātā bhaginiyā, na bhaginī bhātu, na ācariyo antevāsino, na antevāsī ācariyassa kammena gacchati. Mayhañca ācariyo tiṇṇaṃ ratanānaṃ avaṇṇaṃ bhāsati, mahāsāvajjo kho panāriyūpavādoti. Evaṃ yoniso ummujjitvā ācariyavādaṃ maddamāno sammākāraṇameva kāraṇato apadisanto anekapariyāyena tiṇṇaṃ ratanānaṃ vaṇṇaṃ bhāsitumāraddho, yathā taṃ paṇḍitajātiko kulaputto’’. Tena vuttaṃ – ‘‘suppiyassa pana paribbājakassa antevāsī brahmadatto māṇavo anekapariyāyena buddhassa vaṇṇaṃ bhāsati, dhammassa vaṇṇaṃ bhāsati, saṅghassa vaṇṇaṃ bhāsatī’’ti.
તત્થ વણ્ણન્તિ વણ્ણ-સદ્દો સણ્ઠાન-જાતિ-રૂપાયતન-કારણ-પમાણ-ગુણ-પસંસાદીસુ દિસ્સતિ . તત્થ ‘‘મહન્તં સપ્પરાજવણ્ણં અભિનિમ્મિનિત્વા’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૧.૧૪૨) સણ્ઠાનં વુચ્ચતિ. ‘‘બ્રાહ્મણોવ સેટ્ઠો વણ્ણો, હીનો અઞ્ઞો વણ્ણો’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૨.૪૦૨) જાતિ. ‘‘પરમાય વણ્ણપોક્ખરતાય સમન્નાગતો’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૧.૩૦૩) રૂપાયતનં.
Tattha vaṇṇanti vaṇṇa-saddo saṇṭhāna-jāti-rūpāyatana-kāraṇa-pamāṇa-guṇa-pasaṃsādīsu dissati . Tattha ‘‘mahantaṃ sapparājavaṇṇaṃ abhinimminitvā’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.142) saṇṭhānaṃ vuccati. ‘‘Brāhmaṇova seṭṭho vaṇṇo, hīno añño vaṇṇo’’tiādīsu (ma. ni. 2.402) jāti. ‘‘Paramāya vaṇṇapokkharatāya samannāgato’’tiādīsu (dī. ni. 1.303) rūpāyatanaṃ.
‘‘ન હરામિ ન ભઞ્જામિ, આરા સિઙ્ઘામિ વારિજં;
‘‘Na harāmi na bhañjāmi, ārā siṅghāmi vārijaṃ;
અથ કેન નુ વણ્ણેન, ગન્ધત્થેનોતિ વુચ્ચતી’’તિ. (સં॰ નિ॰ ૧.૨૩૪) –
Atha kena nu vaṇṇena, gandhatthenoti vuccatī’’ti. (saṃ. ni. 1.234) –
આદીસુ કારણં. ‘‘તયો પત્તસ્સ વણ્ણા’’તિઆદીસુ (પારા॰ ૬૦૨) પમાણં. ‘‘કદા સઞ્ઞૂળ્હા પન, તે ગહપતિ, ઇમે સમણસ્સ ગોતમસ્સ વણ્ણા’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૨.૭૭) ગુણો. ‘‘વણ્ણારહસ્સ વણ્ણં ભાસતી’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૨.૧૩૫) પસંસા. ઇધ ગુણોપિ પસંસાપિ. અયં કિર તં તં ભૂતમેવ કારણં અપદિસન્તો અનેકપરિયાયેન રતનત્તયસ્સ ગુણૂપસઞ્હિતં પસંસં અભાસિ. તત્થ – ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિઆદિના (પારા॰ ૧) નયેન, ‘‘યે ભિક્ખવે, બુદ્ધે પસન્ના અગ્ગે તે પસન્ના’’તિઆદિના ‘‘એકપુગ્ગલો, ભિક્ખવે, લોકે ઉપ્પજ્જમાનો ઉપ્પજ્જતિ…પે॰… અસમો અસમસમો’’તિઆદિના (અ॰ નિ॰ ૧.૧૭૪) ચ નયેન બુદ્ધસ્સ વણ્ણો વેદિતબ્બો. ‘‘સ્વાક્ખાતો ભગવતા ધમ્મો’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૧૫૯) ચ ‘‘આલયસમુગ્ઘાતો વટ્ટુપચ્છેદો’’તિ (ઇતિ॰ ૯૦, અ॰ નિ॰ ૪.૩૪) ચ, ‘‘યે ભિક્ખવે, અરિયે અટ્ઠઙ્ગિકે મગ્ગે પસન્ના, અગ્ગે તે પસન્ના’’તિ ચ એવમાદીહિ નયેહિ ધમ્મસ્સ વણ્ણો વેદિતબ્બો. ‘‘સુપ્પટિપન્નો ભગવતો સાવકસઙ્ઘો’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૧૫૯) ચ, ‘‘યે, ભિક્ખવે, સઙ્ઘે પસન્ના, અગ્ગે તે પસન્ના’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૩૪) ચ એવમાદીહિ પન નયેહિ સઙ્ઘસ્સ વણ્ણો વેદિતબ્બો. પહોન્તેન પન ધમ્મકથિકેન પઞ્ચનિકાયે નવઙ્ગં સત્થુસાસનં ચતુરાસીતિધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાનિ ઓગાહિત્વા બુદ્ધાદીનં વણ્ણો પકાસેતબ્બો. ઇમસ્મિઞ્હિ ઠાને બુદ્ધાદીનં ગુણે પકાસેન્તો અતિત્થેન પક્ખન્દો ધમ્મકથિકોતિ ન સક્કા વત્તું. ઈદિસેસુ હિ ઠાનેસુ ધમ્મકથિકસ્સ થામો વેદિતબ્બો. બ્રહ્મદત્તો પન માણવો અનુસ્સવાદિમત્તસમ્બન્ધિતેન અત્તનો થામેન રતનત્તયસ્સ વણ્ણં ભાસતિ.
Ādīsu kāraṇaṃ. ‘‘Tayo pattassa vaṇṇā’’tiādīsu (pārā. 602) pamāṇaṃ. ‘‘Kadā saññūḷhā pana, te gahapati, ime samaṇassa gotamassa vaṇṇā’’tiādīsu (ma. ni. 2.77) guṇo. ‘‘Vaṇṇārahassa vaṇṇaṃ bhāsatī’’tiādīsu (a. ni. 2.135) pasaṃsā. Idha guṇopi pasaṃsāpi. Ayaṃ kira taṃ taṃ bhūtameva kāraṇaṃ apadisanto anekapariyāyena ratanattayassa guṇūpasañhitaṃ pasaṃsaṃ abhāsi. Tattha – ‘‘itipi so bhagavā arahaṃ sammāsambuddho’’tiādinā (pārā. 1) nayena, ‘‘ye bhikkhave, buddhe pasannā agge te pasannā’’tiādinā ‘‘ekapuggalo, bhikkhave, loke uppajjamāno uppajjati…pe… asamo asamasamo’’tiādinā (a. ni. 1.174) ca nayena buddhassa vaṇṇo veditabbo. ‘‘Svākkhāto bhagavatā dhammo’’ti (dī. ni. 2.159) ca ‘‘ālayasamugghāto vaṭṭupacchedo’’ti (iti. 90, a. ni. 4.34) ca, ‘‘ye bhikkhave, ariye aṭṭhaṅgike magge pasannā, agge te pasannā’’ti ca evamādīhi nayehi dhammassa vaṇṇo veditabbo. ‘‘Suppaṭipanno bhagavato sāvakasaṅgho’’ti (dī. ni. 2.159) ca, ‘‘ye, bhikkhave, saṅghe pasannā, agge te pasannā’’ti (a. ni. 4.34) ca evamādīhi pana nayehi saṅghassa vaṇṇo veditabbo. Pahontena pana dhammakathikena pañcanikāye navaṅgaṃ satthusāsanaṃ caturāsītidhammakkhandhasahassāni ogāhitvā buddhādīnaṃ vaṇṇo pakāsetabbo. Imasmiñhi ṭhāne buddhādīnaṃ guṇe pakāsento atitthena pakkhando dhammakathikoti na sakkā vattuṃ. Īdisesu hi ṭhānesu dhammakathikassa thāmo veditabbo. Brahmadatto pana māṇavo anussavādimattasambandhitena attano thāmena ratanattayassa vaṇṇaṃ bhāsati.
ઇતિહ તે ઉભો આચરિયન્તેવાસીતિ એવં તે દ્વે આચરિયન્તેવાસિકા. અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સાતિ અઞ્ઞો અઞ્ઞસ્સ. ઉજુવિપચ્ચનીકવાદાતિ ઈસકમ્પિ અપરિહરિત્વા ઉજુમેવ વિવિધપચ્ચનીકવાદા, અનેકવારં વિરુદ્ધવાદા એવ હુત્વાતિ અત્થો. આચરિયેન હિ રતનત્તયસ્સ અવણ્ણે ભાસિતે અન્તેવાસી વણ્ણં ભાસતિ, પુન ઇતરો અવણ્ણં, ઇતરો વણ્ણન્તિ એવં આચરિયો સારફલકે વિસરુક્ખઆણિં આકોટયમાનો વિય પુનપ્પુનં રતનત્તયસ્સ અવણ્ણં ભાસતિ. અન્તેવાસી પન સુવણ્ણરજતમણિમયાય આણિયા તં આણિં પટિબાહયમાનો વિય પુનપ્પુનં રતનત્તયસ્સ વણ્ણં ભાસતિ. તેન વુત્તં – ‘‘ઉજુવિપચ્ચનીકવાદા’’તિ.
Itiha te ubho ācariyantevāsīti evaṃ te dve ācariyantevāsikā. Aññamaññassāti añño aññassa. Ujuvipaccanīkavādāti īsakampi apariharitvā ujumeva vividhapaccanīkavādā, anekavāraṃ viruddhavādā eva hutvāti attho. Ācariyena hi ratanattayassa avaṇṇe bhāsite antevāsī vaṇṇaṃ bhāsati, puna itaro avaṇṇaṃ, itaro vaṇṇanti evaṃ ācariyo sāraphalake visarukkhaāṇiṃ ākoṭayamāno viya punappunaṃ ratanattayassa avaṇṇaṃ bhāsati. Antevāsī pana suvaṇṇarajatamaṇimayāya āṇiyā taṃ āṇiṃ paṭibāhayamāno viya punappunaṃ ratanattayassa vaṇṇaṃ bhāsati. Tena vuttaṃ – ‘‘ujuvipaccanīkavādā’’ti.
ભગવન્તં પિટ્ઠિતો પિટ્ઠિતો અનુબન્ધા હોન્તિ ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચાતિ ભગવન્તઞ્ચ ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચ પચ્છતો પચ્છતો દસ્સનં અવિજહન્તા ઇરિયાપથાનુબન્ધનેન અનુબન્ધા હોન્તિ, સીસાનુલોકિનો હુત્વા અનુગતા હોન્તીતિ અત્થો.
Bhagavantaṃ piṭṭhito piṭṭhito anubandhā honti bhikkhusaṅghañcāti bhagavantañca bhikkhusaṅghañca pacchato pacchato dassanaṃ avijahantā iriyāpathānubandhanena anubandhā honti, sīsānulokino hutvā anugatā hontīti attho.
કસ્મા પન ભગવા તં અદ્ધાનં પટિપન્નો? કસ્મા ચ સુપ્પિયો અનુબન્ધો? કસ્મા ચ સો રતનત્તયસ્સ અવણ્ણં ભાસતીતિ? ભગવા તાવ તસ્મિં કાલે રાજગહપરિવત્તકેસુ અટ્ઠારસસુ મહાવિહારેસુ અઞ્ઞતરસ્મિં વસિત્વા પાતોવ સરીરપ્પટિજગ્ગનં કત્વા ભિક્ખાચારવેલાયં ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો રાજગહે પિણ્ડાય ચરતિ. સો તં દિવસં ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સુલભપિણ્ડપાતં કત્વા પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો ભિક્ખુસઙ્ઘં પત્તચીવરં ગાહાપેત્વા – ‘‘નાળન્દં ગમિસ્સામી’’તિ, રાજગહતો નિક્ખમિત્વા તં અદ્ધાનં પટિપન્નો. સુપ્પિયોપિ ખો તસ્મિં કાલે રાજગહપરિવત્તકે અઞ્ઞતરસ્મિં પરિબ્બાજકારામે વસિત્વા પરિબ્બાજકપરિવુતો રાજગહે ભિક્ખાય ચરતિ. સોપિ તં દિવસં પરિબ્બાજકપરિસાય સુલભભિક્ખં કત્વા ભુત્તપાતરાસો પરિબ્બાજકે પરિબ્બાજકપરિક્ખારં ગાહાપેત્વા – નાળન્દં ગમિસ્સામિચ્ચેવ ભગવતો તં મગ્ગં પટિપન્નભાવં અજાનન્તોવ અનુબન્ધો. સચે પન જાનેય્ય નાનુબન્ધેય્ય. સો અજાનિત્વાવ ગચ્છન્તો ગીવં ઉક્ખિપિત્વા ઓલોકયમાનો ભગવન્તં અદ્દસ બુદ્ધસિરિયા સોભમાનં રત્તકમ્બલપરિક્ખિત્તમિવ જઙ્ગમકનકગિરિસિખરં.
Kasmā pana bhagavā taṃ addhānaṃ paṭipanno? Kasmā ca suppiyo anubandho? Kasmā ca so ratanattayassa avaṇṇaṃ bhāsatīti? Bhagavā tāva tasmiṃ kāle rājagahaparivattakesu aṭṭhārasasu mahāvihāresu aññatarasmiṃ vasitvā pātova sarīrappaṭijagganaṃ katvā bhikkhācāravelāyaṃ bhikkhusaṅghaparivuto rājagahe piṇḍāya carati. So taṃ divasaṃ bhikkhusaṅghassa sulabhapiṇḍapātaṃ katvā pacchābhattaṃ piṇḍapātapaṭikkanto bhikkhusaṅghaṃ pattacīvaraṃ gāhāpetvā – ‘‘nāḷandaṃ gamissāmī’’ti, rājagahato nikkhamitvā taṃ addhānaṃ paṭipanno. Suppiyopi kho tasmiṃ kāle rājagahaparivattake aññatarasmiṃ paribbājakārāme vasitvā paribbājakaparivuto rājagahe bhikkhāya carati. Sopi taṃ divasaṃ paribbājakaparisāya sulabhabhikkhaṃ katvā bhuttapātarāso paribbājake paribbājakaparikkhāraṃ gāhāpetvā – nāḷandaṃ gamissāmicceva bhagavato taṃ maggaṃ paṭipannabhāvaṃ ajānantova anubandho. Sace pana jāneyya nānubandheyya. So ajānitvāva gacchanto gīvaṃ ukkhipitvā olokayamāno bhagavantaṃ addasa buddhasiriyā sobhamānaṃ rattakambalaparikkhittamiva jaṅgamakanakagirisikharaṃ.
તસ્મિં કિર સમયે દસબલસ્સ સરીરતો નિક્ખમિત્વા છબ્બણ્ણરસ્મિયો સમન્તા અસીતિહત્થપ્પમાણે પદેસે આધાવન્તિ વિધાવન્તિ રતનાવેળરતનદામરતનચુણ્ણવિપ્પકિણ્ણં વિય, પસારિતરતનચિત્તકઞ્ચનપટમિવ, રત્તસુવણ્ણરસનિસિઞ્ચમાનમિવ, ઉક્કાસતનિપાતસમાકુલમિવ, નિરન્તરવિપ્પકિણ્ણકણિકારપુપ્ફમિવ વાયુવેગક્ખિત્તચીનપિટ્ઠચુણ્ણમિવ, ઇન્દધનુવિજ્જુલતાતારાગણપ્પભાવિસરવિપ્ફુરિતવિચ્છરિતમિવ ચ તં વનન્તરં હોતિ.
Tasmiṃ kira samaye dasabalassa sarīrato nikkhamitvā chabbaṇṇarasmiyo samantā asītihatthappamāṇe padese ādhāvanti vidhāvanti ratanāveḷaratanadāmaratanacuṇṇavippakiṇṇaṃ viya, pasāritaratanacittakañcanapaṭamiva, rattasuvaṇṇarasanisiñcamānamiva, ukkāsatanipātasamākulamiva, nirantaravippakiṇṇakaṇikārapupphamiva vāyuvegakkhittacīnapiṭṭhacuṇṇamiva, indadhanuvijjulatātārāgaṇappabhāvisaravipphuritaviccharitamiva ca taṃ vanantaraṃ hoti.
અસીતિ અનુબ્યઞ્જનાનુરઞ્જિતઞ્ચ પન ભગવતો સરીરં વિકસિતકમલુપ્પલમિવ, સરં સબ્બપાલિફુલ્લમિવ પારિચ્છત્તકં, તારામરીચિવિકસિતમિવ, ગગનતલં સિરિયા અવહસન્તમિવ, બ્યામપ્પભાપરિક્ખેપવિલાસિની ચસ્સ દ્વત્તિંસવરલક્ખણમાલા ગન્થેત્વા ઠપિતદ્વત્તિંસચન્દમાલાય દ્વત્તિંસસૂરિયમાલાય પટિપાટિયા ઠપિતદ્વત્તિંસચક્કવત્તિદ્વત્તિંસસક્કદેવરાજદ્વત્તિંસમહાબ્રહ્માનં સિરિં સિરિયા અભિભવન્તિમિવ. તઞ્ચ પન ભગવન્તં પરિવારેત્વા ઠિતા ભિક્ખૂ સબ્બેવ અપ્પિચ્છા સન્તુટ્ઠા પવિવિત્તા અસંસટ્ઠા ચોદકા પાપગરહિનો વત્તારો વચનક્ખમા સીલસમ્પન્ના સમાધિપઞ્ઞાવિમુત્તિવિમુત્તિઞ્ઞાણદસ્સનસમ્પન્ના. તેસં મજ્ઝે ભગવા રત્તકમ્બલપાકારપરિક્ખિત્તો વિય કઞ્ચનથમ્ભો, રત્તપદુમસણ્ડમજ્ઝગતા વિય સુવણ્ણનાવા, પવાળવેદિકાપરિક્ખિત્તો વિય અગ્ગિક્ખન્ધો, તારાગણપરિવારિતો વિય પુણ્ણચન્દો મિગપક્ખીનમ્પિ ચક્ખૂનિ પીણયતિ, પગેવ દેવમનુસ્સાનં. તસ્મિઞ્ચ પન દિવસે યેભુય્યેન અસીતિમહાથેરા મેઘવણ્ણં પંસુકૂલં એકંસં કરિત્વા કત્તરદણ્ડં આદાય સુવમ્મવમ્મિતા વિય ગન્ધહત્થિનો વિગતદોસા વન્તદોસા ભિન્નકિલેસા વિજટિતજટા છિન્નબન્ધના ભગવન્તં પરિવારયિંસુ. સો સયં વીતરાગો વીતરાગેહિ, સયં વીતદોસો વીતદોસેહિ, સયં વીતમોહો વીતમોહેહિ, સયં વીતતણ્હો વીતતણ્હેહિ, સયં નિક્કિલેસો નિક્કિલેસેહિ, સયં બુદ્ધો અનુબુદ્ધેહિ પરિવારિતો; પત્તપરિવારિતં વિય કેસરં, કેસરપરિવારિતા વિય કણ્ણિકા, અટ્ઠનાગસહસ્સપરિવારિતો વિય છદ્દન્તો નાગરાજા, નવુતિહંસસહસ્સપરિવારિતો વિય ધતરટ્ઠો હંસરાજા, સેનઙ્ગપરિવારિતો વિય ચક્કવત્તિરાજા, દેવગણપરિવારિતો વિય સક્કો દેવરાજા, બ્રહ્મગણપરિવારિતો વિય હારિતો મહાબ્રહ્મા, અપરિમિતકાલસઞ્ચિતપુઞ્ઞબલનિબ્બત્તાય અચિન્તેય્યાય અનોપમાય બુદ્ધલીલાય ચન્દો વિય ગગનતલં તં મગ્ગં પટિપન્નો હોતિ.
Asīti anubyañjanānurañjitañca pana bhagavato sarīraṃ vikasitakamaluppalamiva, saraṃ sabbapāliphullamiva pāricchattakaṃ, tārāmarīcivikasitamiva, gaganatalaṃ siriyā avahasantamiva, byāmappabhāparikkhepavilāsinī cassa dvattiṃsavaralakkhaṇamālā ganthetvā ṭhapitadvattiṃsacandamālāya dvattiṃsasūriyamālāya paṭipāṭiyā ṭhapitadvattiṃsacakkavattidvattiṃsasakkadevarājadvattiṃsamahābrahmānaṃ siriṃ siriyā abhibhavantimiva. Tañca pana bhagavantaṃ parivāretvā ṭhitā bhikkhū sabbeva appicchā santuṭṭhā pavivittā asaṃsaṭṭhā codakā pāpagarahino vattāro vacanakkhamā sīlasampannā samādhipaññāvimuttivimuttiññāṇadassanasampannā. Tesaṃ majjhe bhagavā rattakambalapākāraparikkhitto viya kañcanathambho, rattapadumasaṇḍamajjhagatā viya suvaṇṇanāvā, pavāḷavedikāparikkhitto viya aggikkhandho, tārāgaṇaparivārito viya puṇṇacando migapakkhīnampi cakkhūni pīṇayati, pageva devamanussānaṃ. Tasmiñca pana divase yebhuyyena asītimahātherā meghavaṇṇaṃ paṃsukūlaṃ ekaṃsaṃ karitvā kattaradaṇḍaṃ ādāya suvammavammitā viya gandhahatthino vigatadosā vantadosā bhinnakilesā vijaṭitajaṭā chinnabandhanā bhagavantaṃ parivārayiṃsu. So sayaṃ vītarāgo vītarāgehi, sayaṃ vītadoso vītadosehi, sayaṃ vītamoho vītamohehi, sayaṃ vītataṇho vītataṇhehi, sayaṃ nikkileso nikkilesehi, sayaṃ buddho anubuddhehi parivārito; pattaparivāritaṃ viya kesaraṃ, kesaraparivāritā viya kaṇṇikā, aṭṭhanāgasahassaparivārito viya chaddanto nāgarājā, navutihaṃsasahassaparivārito viya dhataraṭṭho haṃsarājā, senaṅgaparivārito viya cakkavattirājā, devagaṇaparivārito viya sakko devarājā, brahmagaṇaparivārito viya hārito mahābrahmā, aparimitakālasañcitapuññabalanibbattāya acinteyyāya anopamāya buddhalīlāya cando viya gaganatalaṃ taṃ maggaṃ paṭipanno hoti.
અથેવં ભગવન્તં અનોપમાય બુદ્ધલીલાય ગચ્છન્તં ભિક્ખૂ ચ ઓક્ખિત્તચક્ખૂ સન્તિન્દ્રિયે સન્તમાનસે ઉપરિનભે ઠિતં પુણ્ણચન્દં વિય ભગવન્તંયેવ નમસ્સમાને દિસ્વાવ પરિબ્બાજકો અત્તનો પરિસં અવલોકેસિ. સા હોતિ કાજદણ્ડકે ઓલમ્બેત્વા ગહિતોલુગ્ગવિલુગ્ગપિટ્ઠકતિદણ્ડમોરપિઞ્છમત્તિકાપત્તપસિબ્બકકુણ્ડિકાદિઅનેકપરિક્ખારભારભરિતા . ‘‘અસુકસ્સ હત્થા સોભણા, અસુકસ્સ પાદા’’તિ એવમાદિનિરત્થકવચના મુખરા વિકિણ્ણવાચા અદસ્સનીયા અપાસાદિકા. તસ્સ તં દિસ્વા વિપ્પટિસારો ઉદપાદિ.
Athevaṃ bhagavantaṃ anopamāya buddhalīlāya gacchantaṃ bhikkhū ca okkhittacakkhū santindriye santamānase uparinabhe ṭhitaṃ puṇṇacandaṃ viya bhagavantaṃyeva namassamāne disvāva paribbājako attano parisaṃ avalokesi. Sā hoti kājadaṇḍake olambetvā gahitoluggaviluggapiṭṭhakatidaṇḍamorapiñchamattikāpattapasibbakakuṇḍikādianekaparikkhārabhārabharitā . ‘‘Asukassa hatthā sobhaṇā, asukassa pādā’’ti evamādiniratthakavacanā mukharā vikiṇṇavācā adassanīyā apāsādikā. Tassa taṃ disvā vippaṭisāro udapādi.
ઇદાનિ તેન ભગવતો વણ્ણો વત્તબ્બો ભવેય્ય. યસ્મા પનેસ લાભસક્કારહાનિયા ચેવ પક્ખહાનિયા ચ નિચ્ચમ્પિ ભગવન્તં ઉસૂયતિ. અઞ્ઞતિત્થિયાનઞ્હિ યાવ બુદ્ધો લોકે નુપ્પજ્જતિ, તાવદેવ લાભસક્કારા નિબ્બત્તન્તિ, બુદ્ધુપ્પાદતો પન પટ્ઠાય પરિહીનલાભસક્કારા હોન્તિ , સૂરિયુગ્ગમને ખજ્જોપનકા વિય નિસ્સિરીકતં આપજ્જન્તિ. ઉપતિસ્સકોલિતાનઞ્ચ સઞ્જયસ્સ સન્તિકે પબ્બજિતકાલેયેવ પરિબ્બાજકા મહાપરિસા અહેસું, તેસુ પન પક્કન્તેસુ સાપિ તેસં પરિસા ભિન્ના. ઇતિ ઇમેહિ દ્વીહિ કારણેહિ અયં પરિબ્બાજકો યસ્મા નિચ્ચમ્પિ ભગવન્તં ઉસૂયતિ, તસ્મા તં ઉસૂયવિસુગ્ગારં ઉગ્ગિરન્તો રતનત્તયસ્સ અવણ્ણમેવ ભાસતીતિ વેદિતબ્બો.
Idāni tena bhagavato vaṇṇo vattabbo bhaveyya. Yasmā panesa lābhasakkārahāniyā ceva pakkhahāniyā ca niccampi bhagavantaṃ usūyati. Aññatitthiyānañhi yāva buddho loke nuppajjati, tāvadeva lābhasakkārā nibbattanti, buddhuppādato pana paṭṭhāya parihīnalābhasakkārā honti , sūriyuggamane khajjopanakā viya nissirīkataṃ āpajjanti. Upatissakolitānañca sañjayassa santike pabbajitakāleyeva paribbājakā mahāparisā ahesuṃ, tesu pana pakkantesu sāpi tesaṃ parisā bhinnā. Iti imehi dvīhi kāraṇehi ayaṃ paribbājako yasmā niccampi bhagavantaṃ usūyati, tasmā taṃ usūyavisuggāraṃ uggiranto ratanattayassa avaṇṇameva bhāsatīti veditabbo.
૨. અથ ખો ભગવા અમ્બલટ્ઠિકાયં રાજાગારકે એકરત્તિવાસં ઉપગચ્છિ સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘેનાતિ ભગવા તાય બુદ્ધલીલાય ગચ્છમાનો અનુપુબ્બેન અમ્બલટ્ઠિકાદ્વારં પાપુણિત્વા સૂરિયં ઓલોકેત્વા – ‘‘અકાલો દાનિ ગન્તું, અત્થસમીપં ગતો સૂરિયો’’તિ અમ્બલટ્ઠિકાયં રાજાગારકે એકરત્તિવાસં ઉપગચ્છિ.
2.Atha kho bhagavā ambalaṭṭhikāyaṃ rājāgārake ekarattivāsaṃ upagacchi saddhiṃ bhikkhusaṅghenāti bhagavā tāya buddhalīlāya gacchamāno anupubbena ambalaṭṭhikādvāraṃ pāpuṇitvā sūriyaṃ oloketvā – ‘‘akālo dāni gantuṃ, atthasamīpaṃ gato sūriyo’’ti ambalaṭṭhikāyaṃ rājāgārake ekarattivāsaṃ upagacchi.
તત્થ અમ્બલટ્ઠિકાતિ રઞ્ઞો ઉય્યાનં. તસ્સ કિર દ્વારસમીપે તરુણઅમ્બરુક્ખો અત્થિ, તં ‘‘અમ્બલટ્ઠિકા’’તિ વદન્તિ. તસ્સ અવિદૂરે ભવત્તા ઉય્યાનમ્પિ અમ્બલટ્ઠિકા ત્વેવ સઙ્ખ્યં ગતં. તં છાયૂદકસમ્પન્નં પાકારપરિક્ખિત્તં સુયોજિતદ્વારં મઞ્જુસા વિય સુગુત્તં. તત્થ રઞ્ઞો કીળનત્થં પટિભાનચિત્તવિચિત્તં અગારં અકંસુ. તં ‘‘રાજાગારક’’ન્તિ વુચ્ચતિ.
Tattha ambalaṭṭhikāti rañño uyyānaṃ. Tassa kira dvārasamīpe taruṇaambarukkho atthi, taṃ ‘‘ambalaṭṭhikā’’ti vadanti. Tassa avidūre bhavattā uyyānampi ambalaṭṭhikā tveva saṅkhyaṃ gataṃ. Taṃ chāyūdakasampannaṃ pākāraparikkhittaṃ suyojitadvāraṃ mañjusā viya suguttaṃ. Tattha rañño kīḷanatthaṃ paṭibhānacittavicittaṃ agāraṃ akaṃsu. Taṃ ‘‘rājāgāraka’’nti vuccati.
સુપ્પિયોપિ ખોતિ સુપ્પિયોપિ તસ્મિં ઠાને સૂરિયં ઓલોકેત્વા – ‘‘અકાલો દાનિ ગન્તું, બહૂ ખુદ્દકમહલ્લકા પરિબ્બાજકા, બહુપરિસ્સયો ચ અયં મગ્ગો ચોરેહિપિ વાળયક્ખેહિપિ વાળમિગેહિપિ. અયં ખો પન સમણો ગોતમો ઉય્યાનં પવિટ્ઠો, સમણસ્સ ચ ગોતમસ્સ વસનટ્ઠાને દેવતા આરક્ખં ગણ્હન્તિ, હન્દાહમ્પિ ઇધ એકરત્તિવાસં ઉપગન્ત્વા સ્વેવ ગમિસ્સામી’’તિ તદેવુય્યાનં પાવિસિ. તતો ભિક્ખુસઙ્ઘો ભગવતો વત્તં દસ્સેત્વા અત્તનો અત્તનો વસનટ્ઠાનં સલ્લક્ખેસિ. પરિબ્બાજકોપિ ઉય્યાનસ્સ એકપસ્સે પરિબ્બાજકપરિક્ખારે ઓતારેત્વા વાસં ઉપગચ્છિ સદ્ધિં અત્તનો પરિસાય. પાળિયમારૂળ્હવસેનેવ પન – ‘‘સદ્ધિં અત્તનો અન્તેવાસિના બ્રહ્મદત્તેન માણવેના’’તિ વુત્તં.
Suppiyopi khoti suppiyopi tasmiṃ ṭhāne sūriyaṃ oloketvā – ‘‘akālo dāni gantuṃ, bahū khuddakamahallakā paribbājakā, bahuparissayo ca ayaṃ maggo corehipi vāḷayakkhehipi vāḷamigehipi. Ayaṃ kho pana samaṇo gotamo uyyānaṃ paviṭṭho, samaṇassa ca gotamassa vasanaṭṭhāne devatā ārakkhaṃ gaṇhanti, handāhampi idha ekarattivāsaṃ upagantvā sveva gamissāmī’’ti tadevuyyānaṃ pāvisi. Tato bhikkhusaṅgho bhagavato vattaṃ dassetvā attano attano vasanaṭṭhānaṃ sallakkhesi. Paribbājakopi uyyānassa ekapasse paribbājakaparikkhāre otāretvā vāsaṃ upagacchi saddhiṃ attano parisāya. Pāḷiyamārūḷhavaseneva pana – ‘‘saddhiṃ attano antevāsinā brahmadattena māṇavenā’’ti vuttaṃ.
એવં વાસં ઉપગતો પન સો પરિબ્બાજકો રત્તિભાગે દસબલં ઓલોકેસિ. તસ્મિઞ્ચ સમયે સમન્તા વિપ્પકિણ્ણતારકા વિય પદીપા જલન્તિ, મજ્ઝે ભગવા નિસિન્નો હોતિ, ભિક્ખુસઙ્ઘો ચ ભગવન્તં પરિવારેત્વા. તત્થ એકભિક્ખુસ્સપિ હત્થકુક્કુચ્ચં વા પાદકુક્કુચ્ચં વા ઉક્કાસિતસદ્દો વા ખિપિતસદ્દો વા નત્થિ. સા હિ પરિસા અત્તનો ચ સિક્ખિતસિક્ખતાય સત્થરિ ચ ગારવેનાતિ દ્વીહિ કારણેહિ નિવાતે પદીપસિખા વિય નિચ્ચલા સન્નિસિન્નાવ અહોસિ. પરિબ્બાજકો તં વિભૂતિં દિસ્વા અત્તનો પરિસં ઓલોકેસિ. તત્થ કેચિ હત્થં ખિપન્તિ, કેચિ પાદં, કેચિ વિપ્પલપન્તિ, કેચિ નિલ્લાલિતજિવ્હા પગ્ઘરિતખેળા, દન્તે ખાદન્તા કાકચ્છમાના ઘરુઘરુપસ્સાસિનો સયન્તિ. સો રતનત્તયસ્સ ગુણવણ્ણે વત્તબ્બેપિ ઇસ્સાવસેન પુન અવણ્ણમેવ આરભિ. બ્રહ્મદત્તો પન વુત્તનયેનેવ વણ્ણં. તેન વુત્તં – ‘‘તત્રાપિ સુદં સુપ્પિયો પરિબ્બાજકો’’તિ સબ્બં વત્તબ્બં. તત્થ તત્રાપીતિ તસ્મિમ્પિ, અમ્બલટ્ઠિકાયં ઉય્યાનેતિ અત્થો.
Evaṃ vāsaṃ upagato pana so paribbājako rattibhāge dasabalaṃ olokesi. Tasmiñca samaye samantā vippakiṇṇatārakā viya padīpā jalanti, majjhe bhagavā nisinno hoti, bhikkhusaṅgho ca bhagavantaṃ parivāretvā. Tattha ekabhikkhussapi hatthakukkuccaṃ vā pādakukkuccaṃ vā ukkāsitasaddo vā khipitasaddo vā natthi. Sā hi parisā attano ca sikkhitasikkhatāya satthari ca gāravenāti dvīhi kāraṇehi nivāte padīpasikhā viya niccalā sannisinnāva ahosi. Paribbājako taṃ vibhūtiṃ disvā attano parisaṃ olokesi. Tattha keci hatthaṃ khipanti, keci pādaṃ, keci vippalapanti, keci nillālitajivhā paggharitakheḷā, dante khādantā kākacchamānā gharugharupassāsino sayanti. So ratanattayassa guṇavaṇṇe vattabbepi issāvasena puna avaṇṇameva ārabhi. Brahmadatto pana vuttanayeneva vaṇṇaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘tatrāpi sudaṃ suppiyo paribbājako’’ti sabbaṃ vattabbaṃ. Tattha tatrāpīti tasmimpi, ambalaṭṭhikāyaṃ uyyāneti attho.
૩. સમ્બહુલાનન્તિ બહુકાનં. તત્થ વિનયપરિયાયેન તયો જના ‘‘સમ્બહુલા’’તિ વુચ્ચન્તિ. તતો પરં સઙ્ઘો. સુત્તન્તપરિયાયેન પન તયો તયોવ તતો પટ્ઠાય સમ્બહુલા. ઇધ સુત્તન્તપરિયાયેન ‘‘સમ્બહુલા’’તિ વેદિતબ્બા. મણ્ડલમાળેતિ કત્થચિ દ્વે કણ્ણિકા ગહેત્વા હંસવટ્ટકચ્છન્નેન કતા કૂટાગારસાલાપિ ‘‘મણ્ડલમાળો’’તિ વુચ્ચતિ, કત્થચિ એકં કણ્ણિકં ગહેત્વા થમ્ભપન્તિં પરિક્ખિપિત્વા કતા ઉપટ્ઠાનસાલાપિ ‘‘મણ્ડલમાળો’’તિ વુચ્ચતિ. ઇધ પન નિસીદનસાલા ‘‘મણ્ડલમાળો’’તિ વેદિતબ્બો. સન્નિસિન્નાનન્તિ નિસજ્જનવસેન. સન્નિપતિતાનન્તિ સમોધાનવસેન. અયં સઙ્ખિયધમ્મોતિ સઙ્ખિયા વુચ્ચતિ કથા , કથાધમ્મોતિ અત્થો. ઉદપાદીતિ ઉપ્પન્નો. કતમો પન સોતિ? અચ્છરિયં આવુસોતિ એવમાદિ. તત્થ અન્ધસ્સ પબ્બતારોહણં વિય નિચ્ચં ન હોતીતિ અચ્છરિયં. અયં તાવ સદ્દનયો. અયં પન અટ્ઠકથાનયો – અચ્છરાયોગ્ગન્તિ અચ્છરિયં. અચ્છરં પહરિતું યુત્તન્તિ અત્થો. અભૂતપુબ્બં ભૂતન્તિ અબ્ભુતં. ઉભયં પેતં વિમ્હયસ્સેવાધિવચનં. યાવઞ્ચિદન્તિ યાવ ચ ઇદં તેન સુપ્પટિવિદિતતાય અપ્પમેય્યત્તં દસ્સેતિ.
3.Sambahulānanti bahukānaṃ. Tattha vinayapariyāyena tayo janā ‘‘sambahulā’’ti vuccanti. Tato paraṃ saṅgho. Suttantapariyāyena pana tayo tayova tato paṭṭhāya sambahulā. Idha suttantapariyāyena ‘‘sambahulā’’ti veditabbā. Maṇḍalamāḷeti katthaci dve kaṇṇikā gahetvā haṃsavaṭṭakacchannena katā kūṭāgārasālāpi ‘‘maṇḍalamāḷo’’ti vuccati, katthaci ekaṃ kaṇṇikaṃ gahetvā thambhapantiṃ parikkhipitvā katā upaṭṭhānasālāpi ‘‘maṇḍalamāḷo’’ti vuccati. Idha pana nisīdanasālā ‘‘maṇḍalamāḷo’’ti veditabbo. Sannisinnānanti nisajjanavasena. Sannipatitānanti samodhānavasena. Ayaṃ saṅkhiyadhammoti saṅkhiyā vuccati kathā , kathādhammoti attho. Udapādīti uppanno. Katamo pana soti? Acchariyaṃ āvusoti evamādi. Tattha andhassa pabbatārohaṇaṃ viya niccaṃ na hotīti acchariyaṃ. Ayaṃ tāva saddanayo. Ayaṃ pana aṭṭhakathānayo – accharāyogganti acchariyaṃ. Accharaṃ paharituṃ yuttanti attho. Abhūtapubbaṃ bhūtanti abbhutaṃ. Ubhayaṃ petaṃ vimhayassevādhivacanaṃ. Yāvañcidanti yāva ca idaṃ tena suppaṭividitatāya appameyyattaṃ dasseti.
તેન ભગવતા જાનતા…પે॰… સુપ્પટિવિદિતાતિ એત્થાયં સઙ્ખેપત્થો. યો સો ભગવા સમતિંસ પારમિયો પૂરેત્વા સબ્બકિલેસે ભઞ્જિત્વા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધો, તેન ભગવતા તેસં તેસં સત્તાનં આસયાનુસયં જાનતા, હત્થતલે ઠપિતં આમલકં વિય સબ્બઞેય્યધમ્મં પસ્સતા.
Tena bhagavatā jānatā…pe… suppaṭividitāti etthāyaṃ saṅkhepattho. Yo so bhagavā samatiṃsa pāramiyo pūretvā sabbakilese bhañjitvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddho, tena bhagavatā tesaṃ tesaṃ sattānaṃ āsayānusayaṃ jānatā, hatthatale ṭhapitaṃ āmalakaṃ viya sabbañeyyadhammaṃ passatā.
અપિ ચ પુબ્બેનિવાસાદીહિ જાનતા, દિબ્બેન ચક્ખુના પસ્સતા. તીહિ વિજ્જાહિ છહિ વા પન અભિઞ્ઞાહિ જાનતા, સબ્બત્થ અપ્પટિહતેન સમન્તચક્ખુના પસ્સતા. સબ્બધમ્મજાનનસમત્થાય વા પઞ્ઞાય જાનતા, સબ્બસત્તાનં ચક્ખુવિસયાતીતાનિ તિરોકુટ્ટાદિગતાનિપિ રૂપાનિ અતિવિસુદ્ધેન મંસચક્ખુના પસ્સતા. અત્તહિતસાધિકાય વા સમાધિપદટ્ઠાનાય પટિવેધપઞ્ઞાય જાનતા, પરહિતસાધિકાય કરુણાપદટ્ઠાનાય દેસનાપઞ્ઞાય પસ્સતા.
Api ca pubbenivāsādīhi jānatā, dibbena cakkhunā passatā. Tīhi vijjāhi chahi vā pana abhiññāhi jānatā, sabbattha appaṭihatena samantacakkhunā passatā. Sabbadhammajānanasamatthāya vā paññāya jānatā, sabbasattānaṃ cakkhuvisayātītāni tirokuṭṭādigatānipi rūpāni ativisuddhena maṃsacakkhunā passatā. Attahitasādhikāya vā samādhipadaṭṭhānāya paṭivedhapaññāya jānatā, parahitasādhikāya karuṇāpadaṭṭhānāya desanāpaññāya passatā.
અરીનં હતત્તા પચ્ચયાદીનઞ્ચ અરહત્તા અરહતા. સમ્મા સામઞ્ચ સબ્બધમ્માનં બુદ્ધત્તા સમ્માસમ્બુદ્ધેન અન્તરાયિકધમ્મે વા જાનતા, નિય્યાનિકધમ્મે પસ્સતા, કિલેસારીનં હતત્તા અરહતા. સમ્મા સામઞ્ચ સબ્બધમ્માનં બુદ્ધત્તા સમ્માસમ્બુદ્ધેનાતિ. એવં ચતૂવેસારજ્જવસેન ચતૂહાકારેહિ થોમિતેન સત્તાનં નાનાધિમુત્તિકતા નાનજ્ઝાસયતા સુપ્પટિવિદિતા યાવ ચ સુટ્ઠુ પટિવિદિતા.
Arīnaṃ hatattā paccayādīnañca arahattā arahatā. Sammā sāmañca sabbadhammānaṃ buddhattā sammāsambuddhena antarāyikadhamme vā jānatā, niyyānikadhamme passatā, kilesārīnaṃ hatattā arahatā. Sammā sāmañca sabbadhammānaṃ buddhattā sammāsambuddhenāti. Evaṃ catūvesārajjavasena catūhākārehi thomitena sattānaṃ nānādhimuttikatā nānajjhāsayatā suppaṭividitā yāva ca suṭṭhu paṭividitā.
ઇદાનિસ્સ સુપ્પટિવિદિતભાવં દસ્સેતું અયઞ્હીતિઆદિમાહ. ઇદં વુત્તં હોતિ યા ચ અયં ભગવતા ‘‘ધાતુસો, ભિક્ખવે, સત્તા સંસન્દન્તિ સમેન્તિ, હીનાધિમુત્તિકા હીનાધિમુત્તિકેહિ સદ્ધિં સંસન્દન્તિ સમેન્તિ, કલ્યાણાધિમુત્તિકા કલ્યાણાધિમુત્તિકેહિ સદ્ધિં સંસન્દન્તિ સમેન્તિ. અતીતમ્પિ ખો, ભિક્ખવે, અદ્ધાનં ધાતુસોવ સત્તા સંસન્દિંસુ સમિંસુ, હીનાધિમુત્તિકા હીનાધિમુત્તિકેહિ…પે॰… કલ્યાણાધિમુત્તિકા કલ્યાણાધિમુત્તિકેહિ સદ્ધિં સંસન્દિંસુ સમિંસુ, અનાગતમ્પિ ખો, ભિક્ખવે, અદ્ધાનં…પે॰… સંસન્દિસ્સન્તિ સમેસ્સન્તિ, એતરહિપિ ખો, ભિક્ખવે, પચ્ચુપ્પન્નં અદ્ધાનં ધાતુસોવ સત્તા સંસન્દન્તિ સમેન્તિ, હીનાધિમુત્તિકા હીનાધિમુત્તિકેહિ…પે॰… કલ્યાણાધિમુત્તિકા કલ્યાણાધિમુત્તિકેહિ સદ્ધિં સંસન્દન્તિ સમેન્તી’’તિ એવં સત્તાનં નાનાધિમુત્તિકતા, નાનજ્ઝાસયતા, નાનાદિટ્ઠિકતા, નાનાખન્તિતા, નાનારુચિતા, નાળિયા મિનન્તેન વિય તુલાય તુલયન્તેન વિય ચ નાનાધિમુત્તિકતાઞાણેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન વિદિતા, સા યાવ સુપ્પટિવિદિતા. દ્વેપિ નામ સત્તા એકજ્ઝાસયા દુલ્લભા લોકસ્મિં. એકસ્મિં ગન્તુકામે એકો ઠાતુકામો હોતિ, એકસ્મિં પિવિતુકામે એકો ભુઞ્જિતુકામો. ઇમેસુ ચાપિ દ્વીસુ આચરિયન્તેવાસીસુ અયઞ્હિ ‘‘સુપ્પિયો પરિબ્બાજકો…પે॰… ભગવન્તં પિટ્ઠિતો પિટ્ઠિતો અનુબન્ધા હોન્તિ ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચા’’તિ. તત્થ ઇતિહમેતિ ઇતિહ ઇમે, એવં ઇમેતિ અત્થો. સેસં વુત્તનયમેવ.
Idānissa suppaṭividitabhāvaṃ dassetuṃ ayañhītiādimāha. Idaṃ vuttaṃ hoti yā ca ayaṃ bhagavatā ‘‘dhātuso, bhikkhave, sattā saṃsandanti samenti, hīnādhimuttikā hīnādhimuttikehi saddhiṃ saṃsandanti samenti, kalyāṇādhimuttikā kalyāṇādhimuttikehi saddhiṃ saṃsandanti samenti. Atītampi kho, bhikkhave, addhānaṃ dhātusova sattā saṃsandiṃsu samiṃsu, hīnādhimuttikā hīnādhimuttikehi…pe… kalyāṇādhimuttikā kalyāṇādhimuttikehi saddhiṃ saṃsandiṃsu samiṃsu, anāgatampi kho, bhikkhave, addhānaṃ…pe… saṃsandissanti samessanti, etarahipi kho, bhikkhave, paccuppannaṃ addhānaṃ dhātusova sattā saṃsandanti samenti, hīnādhimuttikā hīnādhimuttikehi…pe… kalyāṇādhimuttikā kalyāṇādhimuttikehi saddhiṃ saṃsandanti samentī’’ti evaṃ sattānaṃ nānādhimuttikatā, nānajjhāsayatā, nānādiṭṭhikatā, nānākhantitā, nānārucitā, nāḷiyā minantena viya tulāya tulayantena viya ca nānādhimuttikatāñāṇena sabbaññutaññāṇena viditā, sā yāva suppaṭividitā. Dvepi nāma sattā ekajjhāsayā dullabhā lokasmiṃ. Ekasmiṃ gantukāme eko ṭhātukāmo hoti, ekasmiṃ pivitukāme eko bhuñjitukāmo. Imesu cāpi dvīsu ācariyantevāsīsu ayañhi ‘‘suppiyo paribbājako…pe… bhagavantaṃ piṭṭhito piṭṭhito anubandhā honti bhikkhusaṅghañcā’’ti. Tattha itihameti itiha ime, evaṃ imeti attho. Sesaṃ vuttanayameva.
૪. અથ ખો ભગવા તેસં ભિક્ખૂનં ઇમં સઙ્ખિયધમ્મં વિદિત્વાતિ એત્થ વિદિત્વાતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન જાનિત્વા. ભગવા હિ કત્થચિ મંસચક્ખુના દિસ્વા જાનાતિ – ‘‘અદ્દસા ખો ભગવા મહન્તં દારુક્ખન્ધં ગઙ્ગાય નદિયા સોતેન વુય્હમાન’’ન્તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૪.૨૪૧) વિય. કત્થચિ દિબ્બચક્ખુના દિસ્વા જાનાતિ – ‘‘અદ્દસા ખો ભગવા દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન તા દેવતાયો સહસ્સસ્સેવ પાટલિગામે વત્થૂનિ પરિગણ્હન્તિયો’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૨.૧૫૨) વિય. કત્થચિ પકતિસોતેન સુત્વા જાનાતિ – ‘‘અસ્સોસિ ખો ભગવા આયસ્મતો આનન્દસ્સ સુભદ્દેન પરિબ્બાજકેન સદ્ધિં ઇમં કથાસલ્લાપ’’ન્તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૨.૨૧૩) વિય. કત્થચિ દિબ્બસોતેન સુત્વા જાનાતિ – ‘‘અસ્સોસિ ખો ભગવા દિબ્બાય સોતધાતુયા વિસુદ્ધાય અતિક્કન્તમાનુસિકાય સન્ધાનસ્સ ગહપતિસ્સ નિગ્રોધેન પરિબ્બાજકેન સદ્ધિં ઇમં કથાસલ્લાપ’’ન્તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૩.૫૪) વિય. ઇધ પન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન સુત્વા અઞ્ઞાસિ. કિં કરોન્તો અઞ્ઞાસિ? પચ્છિમયામકિચ્ચં, કિચ્ચઞ્ચ નામેતં સાત્થકં, નિરત્થકન્તિ દુવિધં હોતિ. તત્થ નિરત્થકકિચ્ચં ભગવતા બોધિપલ્લઙ્કેયેવ અરહત્તમગ્ગેન સમુગ્ઘાતં કતં. સાત્થકંયેવ પન ભગવતો કિચ્ચં હોતિ. તં પઞ્ચવિધં – પુરેભત્તકિચ્ચં, પચ્છાભત્તકિચ્ચં, પુરિમયામકિચ્ચં, મજ્ઝિમયામકિચ્ચં, પચ્છિમયામકિચ્ચન્તિ.
4.Atha kho bhagavā tesaṃ bhikkhūnaṃ imaṃ saṅkhiyadhammaṃ viditvāti ettha viditvāti sabbaññutaññāṇena jānitvā. Bhagavā hi katthaci maṃsacakkhunā disvā jānāti – ‘‘addasā kho bhagavā mahantaṃ dārukkhandhaṃ gaṅgāya nadiyā sotena vuyhamāna’’ntiādīsu (saṃ. ni. 4.241) viya. Katthaci dibbacakkhunā disvā jānāti – ‘‘addasā kho bhagavā dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena tā devatāyo sahassasseva pāṭaligāme vatthūni parigaṇhantiyo’’tiādīsu (dī. ni. 2.152) viya. Katthaci pakatisotena sutvā jānāti – ‘‘assosi kho bhagavā āyasmato ānandassa subhaddena paribbājakena saddhiṃ imaṃ kathāsallāpa’’ntiādīsu (dī. ni. 2.213) viya. Katthaci dibbasotena sutvā jānāti – ‘‘assosi kho bhagavā dibbāya sotadhātuyā visuddhāya atikkantamānusikāya sandhānassa gahapatissa nigrodhena paribbājakena saddhiṃ imaṃ kathāsallāpa’’ntiādīsu (dī. ni. 3.54) viya. Idha pana sabbaññutaññāṇena sutvā aññāsi. Kiṃ karonto aññāsi? Pacchimayāmakiccaṃ, kiccañca nāmetaṃ sātthakaṃ, niratthakanti duvidhaṃ hoti. Tattha niratthakakiccaṃ bhagavatā bodhipallaṅkeyeva arahattamaggena samugghātaṃ kataṃ. Sātthakaṃyeva pana bhagavato kiccaṃ hoti. Taṃ pañcavidhaṃ – purebhattakiccaṃ, pacchābhattakiccaṃ, purimayāmakiccaṃ, majjhimayāmakiccaṃ, pacchimayāmakiccanti.
તત્રિદં પુરેભત્તકિચ્ચં –
Tatridaṃ purebhattakiccaṃ –
ભગવા હિ પાતોવ ઉટ્ઠાય ઉપટ્ઠાકાનુગ્ગહત્થં સરીરફાસુકત્થઞ્ચ મુખધોવનાદિસરીરપરિકમ્મં કત્વા યાવ ભિક્ખાચારવેલા તાવ વિવિત્તાસને વીતિનામેત્વા, ભિક્ખાચારવેલાયં નિવાસેત્વા કાયબન્ધનં બન્ધિત્વા ચીવરં પારુપિત્વા પત્તમાદાય કદાચિ એકકો, કદાચિ ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો, ગામં વા નિગમં વા પિણ્ડાય પવિસતિ; કદાચિ પકતિયા, કદાચિ અનેકેહિ પાટિહારિયેહિ વત્તમાનેહિ. સેય્યથિદં, પિણ્ડાય પવિસતો લોકનાથસ્સ પુરતો પુરતો ગન્ત્વા મુદુગતવાતા પથવિં સોધેન્તિ, વલાહકા ઉદકફુસિતાનિ મુઞ્ચન્તા મગ્ગે રેણું વૂપસમેત્વા ઉપરિ વિતાનં હુત્વા તિટ્ઠન્તિ, અપરે વાતા પુપ્ફાનિ ઉપસંહરિત્વા મગ્ગે ઓકિરન્તિ, ઉન્નતા ભૂમિપ્પદેસા ઓનમન્તિ, ઓનતા ઉન્નમન્તિ, પાદનિક્ખેપસમયે સમાવ ભૂમિ હોતિ, સુખસમ્ફસ્સાનિ પદુમપુપ્ફાનિ વા પાદે સમ્પટિચ્છન્તિ. ઇન્દખીલસ્સ અન્તો ઠપિતમત્તે દક્ખિણપાદે સરીરતો છબ્બણ્ણરસ્મિયો નિક્ખમિત્વા સુવણ્ણરસપિઞ્જરાનિ વિય ચિત્રપટપરિક્ખિત્તાનિ વિય ચ પાસાદકૂટાગારાદીનિ અલઙ્કરોન્તિયો ઇતો ચિતો ચ ધાવન્તિ, હત્થિઅસ્સવિહઙ્ગાદયો સકસકટ્ઠાનેસુ ઠિતાયેવ મધુરેનાકારેન સદ્દં કરોન્તિ, તથા ભેરિવીણાદીનિ તૂરિયાનિ મનુસ્સાનઞ્ચ કાયૂપગાનિ આભરણાનિ. તેન સઞ્ઞાણેન મનુસ્સા જાનન્તિ – ‘‘અજ્જ ભગવા ઇધ પિણ્ડાય પવિટ્ઠો’’તિ. તે સુનિવત્થા સુપારુતા ગન્ધપુપ્ફાદીનિ આદાય ઘરા નિક્ખમિત્વા અન્તરવીથિં પટિપજ્જિત્વા ભગવન્તં ગન્ધપુપ્ફાદીહિ સક્કચ્ચં પૂજેત્વા વન્દિત્વા – ‘‘અમ્હાકં, ભન્તે, દસ ભિક્ખૂ, અમ્હાકં વીસતિ, પઞ્ઞાસં…પે॰… સતં દેથા’’તિ યાચિત્વા ભગવતોપિ પત્તં ગહેત્વા આસનં પઞ્ઞપેત્વા સક્કચ્ચં પિણ્ડપાતેન પટિમાનેન્તિ. ભગવા કતભત્તકિચ્ચો તેસં સત્તાનં ચિત્તસન્તાનાનિ ઓલોકેત્વા તથા ધમ્મં દેસેતિ, યથા કેચિ સરણગમનેસુ પતિટ્ઠહન્તિ, કેચિ પઞ્ચસુ સીલેસુ, કેચિ સોતાપત્તિસકદાગામિઅનાગામિફલાનં અઞ્ઞતરસ્મિં; કેચિ પબ્બજિત્વા અગ્ગફલે અરહત્તેતિ. એવં મહાજનં અનુગ્ગહેત્વા ઉટ્ઠાયાસના વિહારં ગચ્છતિ. તત્થ ગન્ત્વા મણ્ડલમાળે પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસીદતિ, ભિક્ખૂનં ભત્તકિચ્ચપરિયોસાનં આગમયમાનો. તતો ભિક્ખૂનં ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને ઉપટ્ઠાકો ભગવતો નિવેદેતિ. અથ ભગવા ગન્ધકુટિં પવિસતિ. ઇદં તાવ પુરેભત્તકિચ્ચં.
Bhagavā hi pātova uṭṭhāya upaṭṭhākānuggahatthaṃ sarīraphāsukatthañca mukhadhovanādisarīraparikammaṃ katvā yāva bhikkhācāravelā tāva vivittāsane vītināmetvā, bhikkhācāravelāyaṃ nivāsetvā kāyabandhanaṃ bandhitvā cīvaraṃ pārupitvā pattamādāya kadāci ekako, kadāci bhikkhusaṅghaparivuto, gāmaṃ vā nigamaṃ vā piṇḍāya pavisati; kadāci pakatiyā, kadāci anekehi pāṭihāriyehi vattamānehi. Seyyathidaṃ, piṇḍāya pavisato lokanāthassa purato purato gantvā mudugatavātā pathaviṃ sodhenti, valāhakā udakaphusitāni muñcantā magge reṇuṃ vūpasametvā upari vitānaṃ hutvā tiṭṭhanti, apare vātā pupphāni upasaṃharitvā magge okiranti, unnatā bhūmippadesā onamanti, onatā unnamanti, pādanikkhepasamaye samāva bhūmi hoti, sukhasamphassāni padumapupphāni vā pāde sampaṭicchanti. Indakhīlassa anto ṭhapitamatte dakkhiṇapāde sarīrato chabbaṇṇarasmiyo nikkhamitvā suvaṇṇarasapiñjarāni viya citrapaṭaparikkhittāni viya ca pāsādakūṭāgārādīni alaṅkarontiyo ito cito ca dhāvanti, hatthiassavihaṅgādayo sakasakaṭṭhānesu ṭhitāyeva madhurenākārena saddaṃ karonti, tathā bherivīṇādīni tūriyāni manussānañca kāyūpagāni ābharaṇāni. Tena saññāṇena manussā jānanti – ‘‘ajja bhagavā idha piṇḍāya paviṭṭho’’ti. Te sunivatthā supārutā gandhapupphādīni ādāya gharā nikkhamitvā antaravīthiṃ paṭipajjitvā bhagavantaṃ gandhapupphādīhi sakkaccaṃ pūjetvā vanditvā – ‘‘amhākaṃ, bhante, dasa bhikkhū, amhākaṃ vīsati, paññāsaṃ…pe… sataṃ dethā’’ti yācitvā bhagavatopi pattaṃ gahetvā āsanaṃ paññapetvā sakkaccaṃ piṇḍapātena paṭimānenti. Bhagavā katabhattakicco tesaṃ sattānaṃ cittasantānāni oloketvā tathā dhammaṃ deseti, yathā keci saraṇagamanesu patiṭṭhahanti, keci pañcasu sīlesu, keci sotāpattisakadāgāmianāgāmiphalānaṃ aññatarasmiṃ; keci pabbajitvā aggaphale arahatteti. Evaṃ mahājanaṃ anuggahetvā uṭṭhāyāsanā vihāraṃ gacchati. Tattha gantvā maṇḍalamāḷe paññattavarabuddhāsane nisīdati, bhikkhūnaṃ bhattakiccapariyosānaṃ āgamayamāno. Tato bhikkhūnaṃ bhattakiccapariyosāne upaṭṭhāko bhagavato nivedeti. Atha bhagavā gandhakuṭiṃ pavisati. Idaṃ tāva purebhattakiccaṃ.
અથ ભગવા એવં કતપુરેભત્તકિચ્ચો ગન્ધકુટિયા ઉપટ્ઠાને નિસીદિત્વા પાદે પક્ખાલેત્વા પાદપીઠે ઠત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં ઓવદતિ – ‘‘ભિક્ખવે, અપ્પમાદેન સમ્પાદેથ, દુલ્લભો બુદ્ધુપ્પાદો લોકસ્મિં, દુલ્લભો મનુસ્સત્તપટિલાભો, દુલ્લભા સમ્પત્તિ, દુલ્લભા પબ્બજ્જા, દુલ્લભં સદ્ધમ્મસ્સવન’’ન્તિ. તત્થ કેચિ ભગવન્તં કમ્મટ્ઠાનં પુચ્છન્તિ. ભગવાપિ તેસં ચરિયાનુરૂપં કમ્મટ્ઠાનં દેતિ. તતો સબ્બેપિ ભગવન્તં વન્દિત્વા અત્તનો અત્તનો રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનાનિ ગચ્છન્તિ. કેચિ અરઞ્ઞં, કેચિ રુક્ખમૂલં, કેચિ પબ્બતાદીનં અઞ્ઞતરં, કેચિ ચાતુમહારાજિકભવનં…પે॰… કેચિ વસવત્તિભવનન્તિ. તતો ભગવા ગન્ધકુટિં પવિસિત્વા સચે આકઙ્ખતિ, દક્ખિણેન પસ્સેન સતો સમ્પજાનો મુહુત્તં સીહસેય્યં કપ્પેતિ. અથ સમસ્સાસિતકાયો વુટ્ઠહિત્વા દુતિયભાગે લોકં વોલોકેતિ. તતિયભાગે યં ગામં વા નિગમં વા ઉપનિસ્સાય વિહરતિ તત્થ મહાજનો પુરેભત્તં દાનં દત્વા પચ્છાભત્તં સુનિવત્થો સુપારુતો ગન્ધપુપ્ફાદીનિ આદાય વિહારે સન્નિપતતિ. તતો ભગવા સમ્પત્તપરિસાય અનુરૂપેન પાટિહારિયેન ગન્ત્વા ધમ્મસભાયં પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસજ્જ ધમ્મં દેસેતિ કાલયુત્તં સમયયુત્તં, અથ કાલં વિદિત્વા પરિસં ઉય્યોજેતિ, મનુસ્સા ભગવન્તં વન્દિત્વા પક્કમન્તિ. ઇદં પચ્છાભત્તકિચ્ચં.
Atha bhagavā evaṃ katapurebhattakicco gandhakuṭiyā upaṭṭhāne nisīditvā pāde pakkhāletvā pādapīṭhe ṭhatvā bhikkhusaṅghaṃ ovadati – ‘‘bhikkhave, appamādena sampādetha, dullabho buddhuppādo lokasmiṃ, dullabho manussattapaṭilābho, dullabhā sampatti, dullabhā pabbajjā, dullabhaṃ saddhammassavana’’nti. Tattha keci bhagavantaṃ kammaṭṭhānaṃ pucchanti. Bhagavāpi tesaṃ cariyānurūpaṃ kammaṭṭhānaṃ deti. Tato sabbepi bhagavantaṃ vanditvā attano attano rattiṭṭhānadivāṭṭhānāni gacchanti. Keci araññaṃ, keci rukkhamūlaṃ, keci pabbatādīnaṃ aññataraṃ, keci cātumahārājikabhavanaṃ…pe… keci vasavattibhavananti. Tato bhagavā gandhakuṭiṃ pavisitvā sace ākaṅkhati, dakkhiṇena passena sato sampajāno muhuttaṃ sīhaseyyaṃ kappeti. Atha samassāsitakāyo vuṭṭhahitvā dutiyabhāge lokaṃ voloketi. Tatiyabhāge yaṃ gāmaṃ vā nigamaṃ vā upanissāya viharati tattha mahājano purebhattaṃ dānaṃ datvā pacchābhattaṃ sunivattho supāruto gandhapupphādīni ādāya vihāre sannipatati. Tato bhagavā sampattaparisāya anurūpena pāṭihāriyena gantvā dhammasabhāyaṃ paññattavarabuddhāsane nisajja dhammaṃ deseti kālayuttaṃ samayayuttaṃ, atha kālaṃ viditvā parisaṃ uyyojeti, manussā bhagavantaṃ vanditvā pakkamanti. Idaṃ pacchābhattakiccaṃ.
સો એવં નિટ્ઠિતપચ્છાભત્તકિચ્ચો સચે ગત્તાનિ ઓસિઞ્ચિતુકામો હોતિ, બુદ્ધાસના વુટ્ઠાય ન્હાનકોટ્ઠકં પવિસિત્વા ઉપટ્ઠાકેન પટિયાદિતઉદકેન ગત્તાનિ ઉતું ગણ્હાપેતિ. ઉપટ્ઠાકોપિ બુદ્ધાસનં આનેત્વા ગન્ધકુટિપરિવેણે પઞ્ઞપેતિ. ભગવા સુરત્તદુપટ્ટં નિવાસેત્વા કાયબન્ધનં બન્ધિત્વા ઉત્તરાસઙ્ગં એકંસં કરિત્વા તત્થ ગન્ત્વા નિસીદતિ એકકોવ મુહુત્તં પટિસલ્લીનો, અથ ભિક્ખૂ તતો તતો આગમ્મ ભગવતો ઉપટ્ઠાનં આગચ્છન્તિ. તત્થ એકચ્ચે પઞ્હં પુચ્છન્તિ, એકચ્ચે કમ્મટ્ઠાનં, એકચ્ચે ધમ્મસ્સવનં યાચન્તિ. ભગવા તેસં અધિપ્પાયં સમ્પાદેન્તો પુરિમયામં વીતિનામેતિ. ઇદં પુરિમયામકિચ્ચં.
So evaṃ niṭṭhitapacchābhattakicco sace gattāni osiñcitukāmo hoti, buddhāsanā vuṭṭhāya nhānakoṭṭhakaṃ pavisitvā upaṭṭhākena paṭiyāditaudakena gattāni utuṃ gaṇhāpeti. Upaṭṭhākopi buddhāsanaṃ ānetvā gandhakuṭipariveṇe paññapeti. Bhagavā surattadupaṭṭaṃ nivāsetvā kāyabandhanaṃ bandhitvā uttarāsaṅgaṃ ekaṃsaṃ karitvā tattha gantvā nisīdati ekakova muhuttaṃ paṭisallīno, atha bhikkhū tato tato āgamma bhagavato upaṭṭhānaṃ āgacchanti. Tattha ekacce pañhaṃ pucchanti, ekacce kammaṭṭhānaṃ, ekacce dhammassavanaṃ yācanti. Bhagavā tesaṃ adhippāyaṃ sampādento purimayāmaṃ vītināmeti. Idaṃ purimayāmakiccaṃ.
પુરિમયામકિચ્ચપરિયોસાને પન ભિક્ખૂસુ ભગવન્તં વન્દિત્વા પક્કન્તેસુ સકલદસસહસ્સિલોકધાતુદેવતાયો ઓકાસં લભમાના ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્હં પુચ્છન્તિ, યથાભિસઙ્ખતં અન્તમસો ચતુરક્ખરમ્પિ. ભગવા તાસં દેવતાનં પઞ્હં વિસ્સજ્જેન્તો મજ્ઝિમયામં વીતિનામેતિ. ઇદં મજ્ઝિમયામકિચ્ચં.
Purimayāmakiccapariyosāne pana bhikkhūsu bhagavantaṃ vanditvā pakkantesu sakaladasasahassilokadhātudevatāyo okāsaṃ labhamānā bhagavantaṃ upasaṅkamitvā pañhaṃ pucchanti, yathābhisaṅkhataṃ antamaso caturakkharampi. Bhagavā tāsaṃ devatānaṃ pañhaṃ vissajjento majjhimayāmaṃ vītināmeti. Idaṃ majjhimayāmakiccaṃ.
પચ્છિમયામં પન તયો કોટ્ઠાસે કત્વા પુરેભત્તતો પટ્ઠાય નિસજ્જાય પીળિતસ્સ સરીરસ્સ કિલાસુભાવમોચનત્થં એકં કોટ્ઠાસં ચઙ્કમેન વીતિનામેતિ. દુતિયકોટ્ઠાસે ગન્ધકુટિં પવિસિત્વા દક્ખિણેન પસ્સેન સતો સમ્પજાનો સીહસેય્યં કપ્પેતિ. તતિયકોટ્ઠાસે પચ્ચુટ્ઠાય નિસીદિત્વા પુરિમબુદ્ધાનં સન્તિકે દાનસીલાદિવસેન કતાધિકારપુગ્ગલદસ્સનત્થં બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેતિ. ઇદં પચ્છિમયામકિચ્ચં.
Pacchimayāmaṃ pana tayo koṭṭhāse katvā purebhattato paṭṭhāya nisajjāya pīḷitassa sarīrassa kilāsubhāvamocanatthaṃ ekaṃ koṭṭhāsaṃ caṅkamena vītināmeti. Dutiyakoṭṭhāse gandhakuṭiṃ pavisitvā dakkhiṇena passena sato sampajāno sīhaseyyaṃ kappeti. Tatiyakoṭṭhāse paccuṭṭhāya nisīditvā purimabuddhānaṃ santike dānasīlādivasena katādhikārapuggaladassanatthaṃ buddhacakkhunā lokaṃ voloketi. Idaṃ pacchimayāmakiccaṃ.
તસ્મિં પન દિવસે ભગવા પુરેભત્તકિચ્ચં રાજગહે પરિયોસાપેત્વા પચ્છાભત્તે મગ્ગં આગતો, પુરિમયામે ભિક્ખૂનં કમ્મટ્ઠાનં કથેત્વા, મજ્ઝિમયામે દેવતાનં પઞ્હં વિસ્સજ્જેત્વા, પચ્છિમયામે ચઙ્કમં આરુય્હ ચઙ્કમમાનો પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં ઇમં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં આરબ્ભ પવત્તં કથં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેનેવ સુત્વા અઞ્ઞાસીતિ. તેન વુત્તં – ‘‘પચ્છિમયામકિચ્ચં કરોન્તો અઞ્ઞાસી’’તિ.
Tasmiṃ pana divase bhagavā purebhattakiccaṃ rājagahe pariyosāpetvā pacchābhatte maggaṃ āgato, purimayāme bhikkhūnaṃ kammaṭṭhānaṃ kathetvā, majjhimayāme devatānaṃ pañhaṃ vissajjetvā, pacchimayāme caṅkamaṃ āruyha caṅkamamāno pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ imaṃ sabbaññutaññāṇaṃ ārabbha pavattaṃ kathaṃ sabbaññutaññāṇeneva sutvā aññāsīti. Tena vuttaṃ – ‘‘pacchimayāmakiccaṃ karonto aññāsī’’ti.
ઞત્વા ચ પનસ્સ એતદહોસિ – ‘‘ઇમે ભિક્ખૂ મય્હં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં આરબ્ભ ગુણં કથેન્તિ, એતેસઞ્ચ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણકિચ્ચં ન પાકટં, મય્હમેવ પાકટં. મયિ પન ગતે એતે અત્તનો કથં નિરન્તરં આરોચેસ્સન્તિ, તતો નેસં અહં તં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા તિવિધં સીલં વિભજન્તો, દ્વાસટ્ઠિયા ઠાનેસુ અપ્પટિવત્તિયં સીહનાદં નદન્તો, પચ્ચયાકારં સમોધાનેત્વા બુદ્ધગુણે પાકટે કત્વા, સિનેરું ઉક્ખિપેન્તો વિય સુવણ્ણકૂટેન નભં પહરન્તો વિય ચ દસસહસ્સિલોકધાતુકમ્પનં બ્રહ્મજાલસુત્તન્તં અરહત્તનિકૂટેન નિટ્ઠાપેન્તો દેસેસ્સામિ, સા મે દેસના પરિનિબ્બુતસ્સાપિ પઞ્ચવસ્સસહસ્સાનિ સત્તાનં અમતમહાનિબ્બાનં સમ્પાપિકા ભવિસ્સતી’’તિ. એવં ચિન્તેત્વા યેન મણ્ડલમાળો તેનુપસઙ્કમીતિ . યેનાતિ યેન દિસાભાગેન, સો ઉપસઙ્કમિતબ્બો. ભુમ્મત્થે વા એતં કરણવચનં, યસ્મિં પદેસે સો મણ્ડલમાળો, તત્થ ગતોતિ અયમેત્થ અત્થો.
Ñatvā ca panassa etadahosi – ‘‘ime bhikkhū mayhaṃ sabbaññutaññāṇaṃ ārabbha guṇaṃ kathenti, etesañca sabbaññutaññāṇakiccaṃ na pākaṭaṃ, mayhameva pākaṭaṃ. Mayi pana gate ete attano kathaṃ nirantaraṃ ārocessanti, tato nesaṃ ahaṃ taṃ aṭṭhuppattiṃ katvā tividhaṃ sīlaṃ vibhajanto, dvāsaṭṭhiyā ṭhānesu appaṭivattiyaṃ sīhanādaṃ nadanto, paccayākāraṃ samodhānetvā buddhaguṇe pākaṭe katvā, sineruṃ ukkhipento viya suvaṇṇakūṭena nabhaṃ paharanto viya ca dasasahassilokadhātukampanaṃ brahmajālasuttantaṃ arahattanikūṭena niṭṭhāpento desessāmi, sā me desanā parinibbutassāpi pañcavassasahassāni sattānaṃ amatamahānibbānaṃ sampāpikā bhavissatī’’ti. Evaṃ cintetvā yena maṇḍalamāḷo tenupasaṅkamīti . Yenāti yena disābhāgena, so upasaṅkamitabbo. Bhummatthe vā etaṃ karaṇavacanaṃ, yasmiṃ padese so maṇḍalamāḷo, tattha gatoti ayamettha attho.
પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદીતિ બુદ્ધકાલે કિર યત્થ યત્થ એકોપિ ભિક્ખુ વિહરતિ સબ્બત્થ બુદ્ધાસનં પઞ્ઞત્તમેવ હોતિ. કસ્મા? ભગવા કિર અત્તનો સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ફાસુકટ્ઠાને વિહરન્તે મનસિ કરોતિ – ‘‘અસુકો મય્હં સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ગતો, સક્ખિસ્સતિ નુ ખો વિસેસં નિબ્બત્તેતું નો વા’’તિ. અથ નં પસ્સતિ કમ્મટ્ઠાનં વિસ્સજ્જેત્વા અકુસલવિતક્કં વિતક્કયમાનં, તતો ‘‘કથઞ્હિ નામ માદિસસ્સ સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વિહરન્તં ઇમં કુલપુત્તં અકુસલવિતક્કા અભિભવિત્વા અનમતગ્ગે વટ્ટદુક્ખે સંસારેસ્સન્તી’’તિ તસ્સ અનુગ્ગહત્થં તત્થેવ અત્તાનં દસ્સેત્વા તં કુલપુત્તં ઓવદિત્વા આકાસં ઉપ્પતિત્વા પુન અત્તનો વસનટ્ઠાનમેવ ગચ્છતિ. અથેવં ઓવદિયમાના તે ભિક્ખૂ ચિન્તયિંસુ – ‘‘સત્થા અમ્હાકં મનં જાનિત્વા આગન્ત્વા અમ્હાકં સમીપે ઠિતંયેવ અત્તાનં દસ્સેતિ’’. તસ્મિં ખણે – ‘‘ભન્તે, ઇધ નિસીદથ, ઇધ નિસીદથા’’તિ આસનપરિયેસનં નામ ભારોતિ. તે આસનં પઞ્ઞપેત્વાવ વિહરન્તિ. યસ્સ પીઠં અત્થિ, સો તં પઞ્ઞપેતિ. યસ્સ નત્થિ, સો મઞ્ચં વા ફલકં વા કટ્ઠં વા પાસાણં વા વાલુકપુઞ્જં વા પઞ્ઞપેતિ. તં અલભમાના પુરાણપણ્ણાનિપિ સઙ્કડ્ઢિત્વા તત્થ પંસુકૂલં પત્થરિત્વા ઠપેન્તિ. ઇધ પન રઞ્ઞો નિસીદનાસનમેવ અત્થિ, તં પપ્ફોટેત્વા પઞ્ઞપેત્વા પરિવારેત્વા તે ભિક્ખૂ ભગવતો અધિમુત્તિકઞાણમારબ્ભ ગુણં થોમયમાના નિસીદિંસુ. તં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદી’’તિ.
Paññatte āsane nisīdīti buddhakāle kira yattha yattha ekopi bhikkhu viharati sabbattha buddhāsanaṃ paññattameva hoti. Kasmā? Bhagavā kira attano santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā phāsukaṭṭhāne viharante manasi karoti – ‘‘asuko mayhaṃ santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā gato, sakkhissati nu kho visesaṃ nibbattetuṃ no vā’’ti. Atha naṃ passati kammaṭṭhānaṃ vissajjetvā akusalavitakkaṃ vitakkayamānaṃ, tato ‘‘kathañhi nāma mādisassa satthu santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā viharantaṃ imaṃ kulaputtaṃ akusalavitakkā abhibhavitvā anamatagge vaṭṭadukkhe saṃsāressantī’’ti tassa anuggahatthaṃ tattheva attānaṃ dassetvā taṃ kulaputtaṃ ovaditvā ākāsaṃ uppatitvā puna attano vasanaṭṭhānameva gacchati. Athevaṃ ovadiyamānā te bhikkhū cintayiṃsu – ‘‘satthā amhākaṃ manaṃ jānitvā āgantvā amhākaṃ samīpe ṭhitaṃyeva attānaṃ dasseti’’. Tasmiṃ khaṇe – ‘‘bhante, idha nisīdatha, idha nisīdathā’’ti āsanapariyesanaṃ nāma bhāroti. Te āsanaṃ paññapetvāva viharanti. Yassa pīṭhaṃ atthi, so taṃ paññapeti. Yassa natthi, so mañcaṃ vā phalakaṃ vā kaṭṭhaṃ vā pāsāṇaṃ vā vālukapuñjaṃ vā paññapeti. Taṃ alabhamānā purāṇapaṇṇānipi saṅkaḍḍhitvā tattha paṃsukūlaṃ pattharitvā ṭhapenti. Idha pana rañño nisīdanāsanameva atthi, taṃ papphoṭetvā paññapetvā parivāretvā te bhikkhū bhagavato adhimuttikañāṇamārabbha guṇaṃ thomayamānā nisīdiṃsu. Taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘paññatte āsane nisīdī’’ti.
એવં નિસિન્નો પન જાનન્તોયેવ કથાસમુટ્ઠાપનત્થં ભિક્ખૂ પુચ્છિ. તે ચસ્સ સબ્બં કથયિંસુ. તેન વુત્તં – ‘‘નિસજ્જ ખો ભગવા’’તિઆદિ. તત્થ કાય નુત્થાતિ કતમાય નુ કથાય સન્નિસિન્ના ભવથાતિ અત્થો. કાય નેત્થાતિપિ પાળિ, તસ્સા કતમાય નુ એત્થાતિ અત્થો કાય નોત્થાતિપિ પાળિ. તસ્સાપિ પુરિમોયેવ અત્થો.
Evaṃ nisinno pana jānantoyeva kathāsamuṭṭhāpanatthaṃ bhikkhū pucchi. Te cassa sabbaṃ kathayiṃsu. Tena vuttaṃ – ‘‘nisajja kho bhagavā’’tiādi. Tattha kāya nutthāti katamāya nu kathāya sannisinnā bhavathāti attho. Kāya netthātipi pāḷi, tassā katamāya nu etthāti attho kāya notthātipi pāḷi. Tassāpi purimoyeva attho.
અન્તરાકથાતિ , કમ્મટ્ઠાનમનસિકારઉદ્દેસપરિપુચ્છાદીનં અન્તરા અઞ્ઞા એકા કથા. વિપ્પકતાતિ, મમ આગમનપચ્ચયા અપરિનિટ્ઠિતા સિખં અપ્પત્તા. તેન કિં દસ્સેતિ? ‘‘નાહં તુમ્હાકં કથાભઙ્ગત્થં આગતો, અહં પન સબ્બઞ્ઞુતાય તુમ્હાકં કથં નિટ્ઠાપેત્વા મત્થકપ્પત્તં કત્વા દસ્સામીતિ આગતો’’તિ નિસજ્જેવ સબ્બઞ્ઞુપવારણં પવારેતિ. અયં ખો નો, ભન્તે, અન્તરાકથા વિપ્પકતા , અથ ભગવા અનુપ્પત્તોતિ એત્થાપિ અયમધિપ્પાયો. અયં ભન્તે અમ્હાકં ભગવતો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં આરબ્ભ ગુણકથા વિપ્પકતા, ન રાજકથાદિકા તિરચ્છાનકથા, અથ ભગવા અનુપ્પત્તો; તં નો ઇદાનિ નિટ્ઠાપેત્વા દેસેથાતિ.
Antarākathāti , kammaṭṭhānamanasikārauddesaparipucchādīnaṃ antarā aññā ekā kathā. Vippakatāti, mama āgamanapaccayā apariniṭṭhitā sikhaṃ appattā. Tena kiṃ dasseti? ‘‘Nāhaṃ tumhākaṃ kathābhaṅgatthaṃ āgato, ahaṃ pana sabbaññutāya tumhākaṃ kathaṃ niṭṭhāpetvā matthakappattaṃ katvā dassāmīti āgato’’ti nisajjeva sabbaññupavāraṇaṃ pavāreti. Ayaṃ kho no, bhante, antarākathā vippakatā , atha bhagavā anuppattoti etthāpi ayamadhippāyo. Ayaṃ bhante amhākaṃ bhagavato sabbaññutaññāṇaṃ ārabbha guṇakathā vippakatā, na rājakathādikā tiracchānakathā, atha bhagavā anuppatto; taṃ no idāni niṭṭhāpetvā desethāti.
એત્તાવતા ચ યં આયસ્મતા આનન્દેન કમલકુવલયુજ્જલવિમલસાધુરસસલિલાય પોક્ખરણિયા સુખાવતરણત્થં નિમ્મલસિલાતલરચનવિલાસસોભિતરતનસોપાનં, વિપ્પકિણ્ણમુત્તાતલસદિસવાલુકાકિણ્ણપણ્ડરભૂમિભાગં તિત્થં વિય સુવિભત્તભિત્તિવિચિત્રવેદિકાપરિક્ખિત્તસ્સ નક્ખત્તપથં ફુસિતુકામતાય વિય, વિજમ્ભિતસમુસ્સયસ્સ પાસાદવરસ્સ સુખારોહણત્થં દન્તમયસણ્હમુદુફલકકઞ્ચનલતાવિનદ્ધમણિગણપ્પભાસમુદયુજ્જલસોભં સોપાનં વિય, સુવણ્ણવલયનૂપુરાદિસઙ્ઘટ્ટનસદ્દસમ્મિસ્સિતકથિતહસિતમધુરસ્સરગેહજનવિચરિતસ્સ ઉળારિસ્સરિવિભવસોભિતસ્સ મહાઘરસ્સ સુખપ્પવેસનત્થં સુવણ્ણરજતમણિમુત્તપવાળાદિજુતિવિસ્સરવિજ્જોતિતસુપ્પતિટ્ઠિતવિસાલદ્વારબાહં મહાદ્વારં વિય ચ અત્થબ્યઞ્જનસમ્પન્નસ્સ બુદ્ધગુણાનુભાવસંસૂચકસ્સ ઇમસ્સ સુત્તસ્સ સુખાવગહણત્થં કાલદેસદેસકવત્થુપરિસાપદેસપટિમણ્ડિતં નિદાનં ભાસિતં, તસ્સત્થવણ્ણના સમત્તાતિ.
Ettāvatā ca yaṃ āyasmatā ānandena kamalakuvalayujjalavimalasādhurasasalilāya pokkharaṇiyā sukhāvataraṇatthaṃ nimmalasilātalaracanavilāsasobhitaratanasopānaṃ, vippakiṇṇamuttātalasadisavālukākiṇṇapaṇḍarabhūmibhāgaṃ titthaṃ viya suvibhattabhittivicitravedikāparikkhittassa nakkhattapathaṃ phusitukāmatāya viya, vijambhitasamussayassa pāsādavarassa sukhārohaṇatthaṃ dantamayasaṇhamuduphalakakañcanalatāvinaddhamaṇigaṇappabhāsamudayujjalasobhaṃ sopānaṃ viya, suvaṇṇavalayanūpurādisaṅghaṭṭanasaddasammissitakathitahasitamadhurassaragehajanavicaritassa uḷārissarivibhavasobhitassa mahāgharassa sukhappavesanatthaṃ suvaṇṇarajatamaṇimuttapavāḷādijutivissaravijjotitasuppatiṭṭhitavisāladvārabāhaṃ mahādvāraṃ viya ca atthabyañjanasampannassa buddhaguṇānubhāvasaṃsūcakassa imassa suttassa sukhāvagahaṇatthaṃ kāladesadesakavatthuparisāpadesapaṭimaṇḍitaṃ nidānaṃ bhāsitaṃ, tassatthavaṇṇanā samattāti.
૫. ઇદાનિ – ‘‘મમં વા, ભિક્ખવે, પરે અવણ્ણં ભાસેય્યુ’’ન્તિઆદિના નયેન ભગવતા નિક્ખિત્તસ્સ સુત્તસ્સ વણ્ણનાય ઓકાસો અનુપ્પત્તો. સા પનેસા સુત્તવણ્ણના. યસ્મા સુત્તનિક્ખેપં વિચારેત્વા વુચ્ચમાના પાકટા હોતિ, તસ્મા સુત્તનિક્ખેપં તાવ વિચારયિસ્સામ. ચત્તારો હિ સુત્તનિક્ખેપા – અત્તજ્ઝાસયો, પરજ્ઝાસયો, પુચ્છાવસિકો, અટ્ઠુપ્પત્તિકોતિ.
5. Idāni – ‘‘mamaṃ vā, bhikkhave, pare avaṇṇaṃ bhāseyyu’’ntiādinā nayena bhagavatā nikkhittassa suttassa vaṇṇanāya okāso anuppatto. Sā panesā suttavaṇṇanā. Yasmā suttanikkhepaṃ vicāretvā vuccamānā pākaṭā hoti, tasmā suttanikkhepaṃ tāva vicārayissāma. Cattāro hi suttanikkhepā – attajjhāsayo, parajjhāsayo, pucchāvasiko, aṭṭhuppattikoti.
તત્થ યાનિ સુત્તાનિ ભગવા પરેહિ અનજ્ઝિટ્ઠો કેવલં અત્તનો અજ્ઝાસયેનેવ કથેસિ; સેય્યથિદં, આકઙ્ખેય્યસુત્તં, વત્થસુત્તં, મહાસતિપટ્ઠાનં, મહાસળાયતનવિભઙ્ગસુત્તં, અરિયવંસસુત્તં, સમ્મપ્પધાનસુત્તન્તહારકો, ઇદ્ધિપાદઇન્દ્રિયબલબોજ્ઝઙ્ગમગ્ગઙ્ગસુત્તન્તહારકોતિ એવમાદીનિ; તેસં અત્તજ્ઝાસયો નિક્ખેપો.
Tattha yāni suttāni bhagavā parehi anajjhiṭṭho kevalaṃ attano ajjhāsayeneva kathesi; seyyathidaṃ, ākaṅkheyyasuttaṃ, vatthasuttaṃ, mahāsatipaṭṭhānaṃ, mahāsaḷāyatanavibhaṅgasuttaṃ, ariyavaṃsasuttaṃ, sammappadhānasuttantahārako, iddhipādaindriyabalabojjhaṅgamaggaṅgasuttantahārakoti evamādīni; tesaṃ attajjhāsayo nikkhepo.
યાનિ પન ‘‘પરિપક્કા ખો રાહુલસ્સ વિમુત્તિપરિપાચનિયા ધમ્મા; યંનૂનાહં રાહુલં ઉત્તરિં આસવાનં ખયે વિનેય્ય’’ન્તિ; (સં॰ નિ॰ ૪.૧૨૧) એવં પરેસં અજ્ઝાસયં ખન્તિં મનં અભિનીહારં બુજ્ઝનભાવઞ્ચ અવેક્ખિત્વા પરજ્ઝાસયવસેન કથિતાનિ; સેય્યથિદં, ચૂળરાહુલોવાદસુત્તં, મહારાહુલોવાદસુત્તં, ધમ્મચક્કપ્પવત્તનં, ધાતુવિભઙ્ગસુત્તન્તિ એવમાદીનિ; તેસં પરજ્ઝાસયો નિક્ખેપો.
Yāni pana ‘‘paripakkā kho rāhulassa vimuttiparipācaniyā dhammā; yaṃnūnāhaṃ rāhulaṃ uttariṃ āsavānaṃ khaye vineyya’’nti; (saṃ. ni. 4.121) evaṃ paresaṃ ajjhāsayaṃ khantiṃ manaṃ abhinīhāraṃ bujjhanabhāvañca avekkhitvā parajjhāsayavasena kathitāni; seyyathidaṃ, cūḷarāhulovādasuttaṃ, mahārāhulovādasuttaṃ, dhammacakkappavattanaṃ, dhātuvibhaṅgasuttanti evamādīni; tesaṃ parajjhāsayo nikkhepo.
ભગવન્તં પન ઉપસઙ્કમિત્વા ચતસ્સો પરિસા, ચત્તારો વણ્ણા, નાગા, સુપણ્ણા, ગન્ધબ્બા, અસુરા, યક્ખા, મહારાજાનો, તાવતિંસાદયો દેવા, મહાબ્રહ્માતિ એવમાદયો – ‘‘બોજ્ઝઙ્ગા બોજ્ઝઙ્ગા’’તિ, ભન્તે, વુચ્ચન્તિ. ‘‘નીવરણા નીવરણા’’તિ, ભન્તે, વુચ્ચન્તિ; ‘‘ઇમે નુ ખો, ભન્તે, પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા’’. ‘‘કિં સૂધ વિત્તં પુરિસસ્સ સેટ્ઠ’’ન્તિઆદિના નયેન પઞ્હં પુચ્છન્તિ. એવં પુટ્ઠેન ભગવતા યાનિ કથિતાનિ બોજ્ઝઙ્ગસંયુત્તાદીનિ, યાનિ વા પનઞ્ઞાનિપિ દેવતાસંયુત્ત-મારસંયુત્ત-બ્રહ્મસંયુત્ત-સક્કપઞ્હ-ચૂળવેદલ્લ-મહાવેદલ્લ-સામઞ્ઞફલ-આળવક-સૂચિલોમ-ખરલોમસુત્તાદીનિ; તેસં પુચ્છાવસિકો નિક્ખેપો.
Bhagavantaṃ pana upasaṅkamitvā catasso parisā, cattāro vaṇṇā, nāgā, supaṇṇā, gandhabbā, asurā, yakkhā, mahārājāno, tāvatiṃsādayo devā, mahābrahmāti evamādayo – ‘‘bojjhaṅgā bojjhaṅgā’’ti, bhante, vuccanti. ‘‘Nīvaraṇā nīvaraṇā’’ti, bhante, vuccanti; ‘‘ime nu kho, bhante, pañcupādānakkhandhā’’. ‘‘Kiṃ sūdha vittaṃ purisassa seṭṭha’’ntiādinā nayena pañhaṃ pucchanti. Evaṃ puṭṭhena bhagavatā yāni kathitāni bojjhaṅgasaṃyuttādīni, yāni vā panaññānipi devatāsaṃyutta-mārasaṃyutta-brahmasaṃyutta-sakkapañha-cūḷavedalla-mahāvedalla-sāmaññaphala-āḷavaka-sūciloma-kharalomasuttādīni; tesaṃ pucchāvasiko nikkhepo.
યાનિ પન તાનિ ઉપ્પન્નં કારણં પટિચ્ચ કથિતાનિ, સેય્યથિદં – ધમ્મદાયાદં, ચૂળસીહનાદં, ચન્દૂપમં, પુત્તમંસૂપમં, દારુક્ખન્ધૂપમં, અગ્ગિક્ખન્ધૂપમં, ફેણપિણ્ડૂપમં, પારિચ્છત્તકૂપમન્તિ એવમાદીનિ; તેસં અટ્ઠુપ્પત્તિકો નિક્ખેપો.
Yāni pana tāni uppannaṃ kāraṇaṃ paṭicca kathitāni, seyyathidaṃ – dhammadāyādaṃ, cūḷasīhanādaṃ, candūpamaṃ, puttamaṃsūpamaṃ, dārukkhandhūpamaṃ, aggikkhandhūpamaṃ, pheṇapiṇḍūpamaṃ, pāricchattakūpamanti evamādīni; tesaṃ aṭṭhuppattiko nikkhepo.
એવમેતેસુ ચતૂસુ નિક્ખેપેસુ ઇમસ્સ સુત્તસ્સ અટ્ઠુપ્પત્તિકો નિક્ખેપો. અટ્ઠુપ્પત્તિયા હિ ઇદં ભગવતા નિક્ખિત્તં. કતરાય અટ્ઠુપ્પત્તિયા? વણ્ણાવણ્ણે. આચરિયો રતનત્તયસ્સ અવણ્ણં અભાસિ, અન્તેવાસી વણ્ણં. ઇતિ ઇમં વણ્ણાવણ્ણં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા દેસનાકુસલો ભગવા – ‘‘મમં વા, ભિક્ખવે, પરે અવણ્ણં ભાસેય્યુ’’ન્તિ દેસનં આરભિ. તત્થ મમન્તિ , સામિવચનં, મમાતિ અત્થો. વાસદ્દો વિકપ્પનત્થો. પરેતિ, પટિવિરુદ્ધા સત્તા. તત્રાતિ યે અવણ્ણં વદન્તિ તેસુ.
Evametesu catūsu nikkhepesu imassa suttassa aṭṭhuppattiko nikkhepo. Aṭṭhuppattiyā hi idaṃ bhagavatā nikkhittaṃ. Katarāya aṭṭhuppattiyā? Vaṇṇāvaṇṇe. Ācariyo ratanattayassa avaṇṇaṃ abhāsi, antevāsī vaṇṇaṃ. Iti imaṃ vaṇṇāvaṇṇaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā desanākusalo bhagavā – ‘‘mamaṃ vā, bhikkhave, pare avaṇṇaṃ bhāseyyu’’nti desanaṃ ārabhi. Tattha mamanti , sāmivacanaṃ, mamāti attho. Vāsaddo vikappanattho. Pareti, paṭiviruddhā sattā. Tatrāti ye avaṇṇaṃ vadanti tesu.
ન આઘાતોતિઆદીહિ કિઞ્ચાપિ તેસં ભિક્ખૂનં આઘાતોયેવ નત્થિ, અથ ખો આયતિં કુલપુત્તાનં ઈદિસેસુપિ ઠાનેસુ અકુસલુપ્પત્તિં પટિસેધેન્તો ધમ્મનેત્તિં ઠપેતિ. તત્થ આહનતિ ચિત્તન્તિ ‘આઘાતો’; કોપસ્સેતં અધિવચનં. અપ્પતીતા હોન્તિ તેન અતુટ્ઠા અસોમનસ્સિકાતિ અપ્પચ્ચયો; દોમનસ્સસ્સેતં અધિવચનં. નેવ અત્તનો ન પરેસં હિતં અભિરાધયતીતિ અનભિરદ્ધિ; કોપસ્સેતં અધિવચનં. એવમેત્થ દ્વીહિ પદેહિ સઙ્ખારક્ખન્ધો, એકેન વેદનાક્ખન્ધોતિ દ્વે ખન્ધા વુત્તા. તેસં વસેન સેસાનમ્પિ સમ્પયુત્તધમ્માનં કારણં પટિક્ખિત્તમેવ.
Na āghātotiādīhi kiñcāpi tesaṃ bhikkhūnaṃ āghātoyeva natthi, atha kho āyatiṃ kulaputtānaṃ īdisesupi ṭhānesu akusaluppattiṃ paṭisedhento dhammanettiṃ ṭhapeti. Tattha āhanati cittanti ‘āghāto’; kopassetaṃ adhivacanaṃ. Appatītā honti tena atuṭṭhā asomanassikāti appaccayo; domanassassetaṃ adhivacanaṃ. Neva attano na paresaṃ hitaṃ abhirādhayatīti anabhiraddhi; kopassetaṃ adhivacanaṃ. Evamettha dvīhi padehi saṅkhārakkhandho, ekena vedanākkhandhoti dve khandhā vuttā. Tesaṃ vasena sesānampi sampayuttadhammānaṃ kāraṇaṃ paṭikkhittameva.
એવં પઠમેન નયેન મનોપદોસં નિવારેત્વા, દુતિયેન નયેન તત્થ આદીનવં દસ્સેન્તો આહ – ‘‘તત્ર ચે તુમ્હે અસ્સથ કુપિતા વા અનત્તમના વા, તુમ્હં યેવસ્સ તેન અન્તરાયો’’તિ. તત્થ ‘તત્ર ચે તુમ્હે અસ્સથા’તિ તેસુ અવણ્ણભાસકેસુ, તસ્મિં વા અવણ્ણે તુમ્હે ભવેય્યાથ ચે; યદિ ભવેય્યાથાતિ અત્થો. ‘કુપિતા’ કોપેન, અનત્તમના દોમનસ્સેન. ‘તુમ્હં યેવસ્સ તેન અન્તરાયો’તિ તુમ્હાકંયેવ તેન કોપેન, તાય ચ અનત્તમનતાય પઠમજ્ઝાનાદીનં અન્તરાયો ભવેય્ય.
Evaṃ paṭhamena nayena manopadosaṃ nivāretvā, dutiyena nayena tattha ādīnavaṃ dassento āha – ‘‘tatra ce tumhe assatha kupitā vā anattamanā vā, tumhaṃ yevassa tena antarāyo’’ti. Tattha ‘tatra ce tumhe assathā’ti tesu avaṇṇabhāsakesu, tasmiṃ vā avaṇṇe tumhe bhaveyyātha ce; yadi bhaveyyāthāti attho. ‘Kupitā’ kopena, anattamanā domanassena. ‘Tumhaṃ yevassa tena antarāyo’ti tumhākaṃyeva tena kopena, tāya ca anattamanatāya paṭhamajjhānādīnaṃ antarāyo bhaveyya.
એવં દુતિયેન નયેન આદીનવં દસ્સેત્વા, તતિયેન નયેન વચનત્થસલ્લક્ખણમત્તેપિ અસમત્થતં દસ્સેન્તો – ‘‘અપિ નુ તુમ્હે પરેસ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ પરેસન્તિ યેસં કેસં ચિ. કુપિતો હિ નેવ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધઅરિયસાવકાનં, ન માતાપિતૂનં, ન પચ્ચત્થિકાનં સુભાસિતદુબ્ભાસિતસ્સ અત્થં આજાનાતિ. યથાહ –
Evaṃ dutiyena nayena ādīnavaṃ dassetvā, tatiyena nayena vacanatthasallakkhaṇamattepi asamatthataṃ dassento – ‘‘api nu tumhe paresa’’ntiādimāha. Tattha paresanti yesaṃ kesaṃ ci. Kupito hi neva buddhapaccekabuddhaariyasāvakānaṃ, na mātāpitūnaṃ, na paccatthikānaṃ subhāsitadubbhāsitassa atthaṃ ājānāti. Yathāha –
‘‘કુદ્ધો અત્થં ન જાનાતિ, કુદ્ધો ધમ્મં ન પસ્સતિ;
‘‘Kuddho atthaṃ na jānāti, kuddho dhammaṃ na passati;
અન્ધં તમં તદા હોતિ, યં કોધો સહતે નરં.
Andhaṃ tamaṃ tadā hoti, yaṃ kodho sahate naraṃ.
અનત્થજનનો કોધો, કોધો ચિત્તપ્પકોપનો;
Anatthajanano kodho, kodho cittappakopano;
ભયમન્તરતો જાતં, તં જનો નાવબુજ્ઝતી’’તિ. (અ॰ નિ॰ ૭.૬૪);
Bhayamantarato jātaṃ, taṃ jano nāvabujjhatī’’ti. (a. ni. 7.64);
એવં સબ્બથાપિ અવણ્ણે મનોપદોસં નિસેધેત્વા ઇદાનિ પટિપજ્જિતબ્બાકારં દસ્સેન્તો – ‘‘તત્ર તુમ્હેહિ અભૂતં અભૂતતો’’તિઆદિમાહ.
Evaṃ sabbathāpi avaṇṇe manopadosaṃ nisedhetvā idāni paṭipajjitabbākāraṃ dassento – ‘‘tatra tumhehi abhūtaṃ abhūtato’’tiādimāha.
તત્થ તત્ર તુમ્હેહીતિ, તસ્મિં અવણ્ણે તુમ્હેહિ. અભૂતં અભૂતતો નિબ્બેઠેતબ્બન્તિ યં અભૂતં, તં અભૂતભાવેનેવ અપનેતબ્બં. કથં? ઇતિપેતં અભૂતન્તિઆદિના નયેન. તત્રાયં યોજના – ‘‘તુમ્હાકં સત્થા ન સબ્બઞ્ઞૂ, ધમ્મો દુરક્ખાતો, સઙ્ઘો દુપ્પટિપન્નો’’તિઆદીનિ સુત્વા ન તુણ્હી ભવિતબ્બં. એવં પન વત્તબ્બં – ‘‘ઇતિ પેતં અભૂતં, યં તુમ્હેહિ વુત્તં, તં ઇમિનાપિ કારણેન અભૂતં, ઇમિનાપિ કારણેન અતચ્છં, ‘નત્થિ ચેતં અમ્હેસુ’, ‘ન ચ પનેતં અમ્હેસુ સંવિજ્જતિ’, સબ્બઞ્ઞૂયેવ અમ્હાકં સત્થા, સ્વાક્ખાતો ધમ્મો, સુપ્પટિપન્નો સઙ્ઘો, તત્ર ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કારણ’’ન્તિ. એત્થ ચ દુતિયં પદં પઠમસ્સ, ચતુત્થઞ્ચ તતિયસ્સ વેવચનન્તિ વેદિતબ્બં. ઇદઞ્ચ અવણ્ણેયેવ નિબ્બેઠનં કાતબ્બં, ન સબ્બત્થ. યદિ હિ ‘‘ત્વં દુસ્સીલો, તવાચરિયો દુસ્સીલો, ઇદઞ્ચિદઞ્ચ તયા કતં, તવાચરિયેન કત’’ન્તિ વુત્તે તુણ્હીભૂતો અધિવાસેતિ, આસઙ્કનીયો હોતિ. તસ્મા મનોપદોસં અકત્વા અવણ્ણો નિબ્બેઠેતબ્બો. ‘‘ઓટ્ઠોસિ, ગોણોસી’’તિઆદિના પન નયેન દસહિ અક્કોસવત્થૂહિ અક્કોસન્તં પુગ્ગલં અજ્ઝુપેક્ખિત્વા અધિવાસનખન્તિયેવ તત્થ કાતબ્બા.
Tattha tatra tumhehīti, tasmiṃ avaṇṇe tumhehi. Abhūtaṃ abhūtato nibbeṭhetabbanti yaṃ abhūtaṃ, taṃ abhūtabhāveneva apanetabbaṃ. Kathaṃ? Itipetaṃ abhūtantiādinā nayena. Tatrāyaṃ yojanā – ‘‘tumhākaṃ satthā na sabbaññū, dhammo durakkhāto, saṅgho duppaṭipanno’’tiādīni sutvā na tuṇhī bhavitabbaṃ. Evaṃ pana vattabbaṃ – ‘‘iti petaṃ abhūtaṃ, yaṃ tumhehi vuttaṃ, taṃ imināpi kāraṇena abhūtaṃ, imināpi kāraṇena atacchaṃ, ‘natthi cetaṃ amhesu’, ‘na ca panetaṃ amhesu saṃvijjati’, sabbaññūyeva amhākaṃ satthā, svākkhāto dhammo, suppaṭipanno saṅgho, tatra idañcidañca kāraṇa’’nti. Ettha ca dutiyaṃ padaṃ paṭhamassa, catutthañca tatiyassa vevacananti veditabbaṃ. Idañca avaṇṇeyeva nibbeṭhanaṃ kātabbaṃ, na sabbattha. Yadi hi ‘‘tvaṃ dussīlo, tavācariyo dussīlo, idañcidañca tayā kataṃ, tavācariyena kata’’nti vutte tuṇhībhūto adhivāseti, āsaṅkanīyo hoti. Tasmā manopadosaṃ akatvā avaṇṇo nibbeṭhetabbo. ‘‘Oṭṭhosi, goṇosī’’tiādinā pana nayena dasahi akkosavatthūhi akkosantaṃ puggalaṃ ajjhupekkhitvā adhivāsanakhantiyeva tattha kātabbā.
૬. એવં અવણ્ણભૂમિયં તાદિલક્ખણં દસ્સેત્વા ઇદાનિ વણ્ણભૂમિયં દસ્સેતું ‘‘મમં વા, ભિક્ખવે, પરે વણ્ણં ભાસેય્યુ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ પરેતિ યે કેચિ પસન્ના દેવમનુસ્સા. આનન્દન્તિ એતેનાતિ આનન્દો, પીતિયા એતં અધિવચનં. સુમનસ્સ ભાવો સોમનસ્સં, ચેતસિકસુખસ્સેતં અધિવચનં. ઉપ્પિલાવિનો ભાવો ઉપ્પિલાવિતત્તં. કસ્સ ઉપ્પિલાવિતત્તન્તિ? ચેતસોતિ. ઉદ્ધચ્ચાવહાય ઉપ્પિલાપનપીતિયા એતં અધિવચનં. ઇધાપિ દ્વીહિ પદેહિ સઙ્ખારક્ખન્ધો, એકેન વેદનાક્ખન્ધો વુત્તો.
6. Evaṃ avaṇṇabhūmiyaṃ tādilakkhaṇaṃ dassetvā idāni vaṇṇabhūmiyaṃ dassetuṃ ‘‘mamaṃ vā, bhikkhave, pare vaṇṇaṃ bhāseyyu’’ntiādimāha. Tattha pareti ye keci pasannā devamanussā. Ānandanti etenāti ānando, pītiyā etaṃ adhivacanaṃ. Sumanassa bhāvo somanassaṃ, cetasikasukhassetaṃ adhivacanaṃ. Uppilāvino bhāvo uppilāvitattaṃ. Kassa uppilāvitattanti? Cetasoti. Uddhaccāvahāya uppilāpanapītiyā etaṃ adhivacanaṃ. Idhāpi dvīhi padehi saṅkhārakkhandho, ekena vedanākkhandho vutto.
એવં પઠમનયેન ઉપ્પિલાવિતત્તં નિવારેત્વા, દુતિયેન તત્થ આદીનવં દસ્સેન્તો – ‘‘તત્ર ચે તુમ્હે અસ્સથા’’તિઆદિમાહ. ઇધાપિ તુમ્હં યેવસ્સ તેન અન્તરાયોતિ તેન ઉપ્પિલાવિતત્તેન તુમ્હાકંયેવ પઠમજ્ઝાનાદીનં અન્તરાયો ભવેય્યાતિ અત્થો વેદિતબ્બો. કસ્મા પનેતં વુત્તં? નનુ ભગવતા –
Evaṃ paṭhamanayena uppilāvitattaṃ nivāretvā, dutiyena tattha ādīnavaṃ dassento – ‘‘tatra ce tumhe assathā’’tiādimāha. Idhāpi tumhaṃ yevassa tena antarāyoti tena uppilāvitattena tumhākaṃyeva paṭhamajjhānādīnaṃ antarāyo bhaveyyāti attho veditabbo. Kasmā panetaṃ vuttaṃ? Nanu bhagavatā –
‘‘બુદ્ધોતિ કિત્તયન્તસ્સ, કાયે ભવતિ યા પીતિ;
‘‘Buddhoti kittayantassa, kāye bhavati yā pīti;
વરમેવ હિ સા પીતિ, કસિણેનાપિ જમ્બુદીપસ્સ.
Varameva hi sā pīti, kasiṇenāpi jambudīpassa.
ધમ્મોતિ કિત્તયન્તસ્સ, કાયે ભવતિ યા પીતિ;
Dhammoti kittayantassa, kāye bhavati yā pīti;
વરમેવ હિ સા પીતિ, કસિણેનાપિ જમ્બુદીપસ્સ.
Varameva hi sā pīti, kasiṇenāpi jambudīpassa.
સઙ્ઘોતિ કિત્તયન્તસ્સ, કાયે ભવતિ યા પીતિ;
Saṅghoti kittayantassa, kāye bhavati yā pīti;
વરમેવ હિ સા પીતિ, કસિણેનાપિ જમ્બુદીપસ્સા’’તિ ચ.
Varameva hi sā pīti, kasiṇenāpi jambudīpassā’’ti ca.
‘‘યે, ભિક્ખવે, બુદ્ધે પસન્ના, અગ્ગે તે પસન્ના’’તિ ચ એવમાદીહિ અનેકસતેહિ સુત્તેહિ રતનત્તયે પીતિસોમનસ્સમેવ વણ્ણિતન્તિ. સચ્ચં વણ્ણિતં, તં પન નેક્ખમ્મનિસ્સિતં. ઇધ – ‘‘અમ્હાકં બુદ્ધો, અમ્હાકં ધમ્મો’’તિઆદિના નયેન આયસ્મતો છન્નસ્સ ઉપ્પન્નસદિસં ગેહસ્સિતં પીતિસોમનસ્સં અધિપ્પેતં. ઇદઞ્હિ ઝાનાદિપટિલાભાય અન્તરાયકરં હોતિ. તેનેવાયસ્મા છન્નોપિ યાવ બુદ્ધો ન પરિનિબ્બાયિ, તાવ વિસેસં નિબ્બત્તેતું નાસક્ખિ, પરિનિબ્બાનકાલે પઞ્ઞત્તેન પન બ્રહ્મદણ્ડેન તજ્જિતો તં પીતિસોમનસ્સં પહાય વિસેસં નિબ્બત્તેસિ. તસ્મા અન્તરાયકરંયેવ સન્ધાય ઇદં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. અયઞ્હિ લોભસહગતા પીતિ. લોભો ચ કોધસદિસોવ. યથાહ –
‘‘Ye, bhikkhave, buddhe pasannā, agge te pasannā’’ti ca evamādīhi anekasatehi suttehi ratanattaye pītisomanassameva vaṇṇitanti. Saccaṃ vaṇṇitaṃ, taṃ pana nekkhammanissitaṃ. Idha – ‘‘amhākaṃ buddho, amhākaṃ dhammo’’tiādinā nayena āyasmato channassa uppannasadisaṃ gehassitaṃ pītisomanassaṃ adhippetaṃ. Idañhi jhānādipaṭilābhāya antarāyakaraṃ hoti. Tenevāyasmā channopi yāva buddho na parinibbāyi, tāva visesaṃ nibbattetuṃ nāsakkhi, parinibbānakāle paññattena pana brahmadaṇḍena tajjito taṃ pītisomanassaṃ pahāya visesaṃ nibbattesi. Tasmā antarāyakaraṃyeva sandhāya idaṃ vuttanti veditabbaṃ. Ayañhi lobhasahagatā pīti. Lobho ca kodhasadisova. Yathāha –
‘‘લુદ્ધો અત્થં ન જાનાતિ, લુદ્ધો ધમ્મં ન પસ્સતિ;
‘‘Luddho atthaṃ na jānāti, luddho dhammaṃ na passati;
અન્ધં તમં તદા હોતિ, યં લોભો સહતે નરં.
Andhaṃ tamaṃ tadā hoti, yaṃ lobho sahate naraṃ.
અનત્થજનનો લોભો, લોભો ચિત્તપ્પકોપનો;
Anatthajanano lobho, lobho cittappakopano;
ભયમન્તરતો જાતં, તં જનો નાવબુજ્ઝતી’’તિ. (ઇતિવુ॰ ૮૮);
Bhayamantarato jātaṃ, taṃ jano nāvabujjhatī’’ti. (itivu. 88);
તતિયવારો પન ઇધ અનાગતોપિ અત્થતો આગતો યેવાતિ વેદિતબ્બો. યથેવ હિ કુદ્ધો, એવં લુદ્ધોપિ અત્થં ન જાનાતીતિ.
Tatiyavāro pana idha anāgatopi atthato āgato yevāti veditabbo. Yatheva hi kuddho, evaṃ luddhopi atthaṃ na jānātīti.
પટિપજ્જિતબ્બાકારદસ્સનવારે પનાયં યોજના – ‘‘તુમ્હાકં સત્થા સબ્બઞ્ઞૂ અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો, ધમ્મો સ્વાક્ખાતો, સઙ્ઘો સુપ્પટિપન્નો’’તિઆદીનિ સુત્વા ન તુણ્હી ભવિતબ્બં. એવં પન પટિજાનિતબ્બં – ‘‘ઇતિપેતં ભૂતં , યં તુમ્હેહિ વુત્તં, તં ઇમિનાપિ કારણેન ભૂતં, ઇમિનાપિ કારણેન તચ્છં. સો હિ ભગવા ઇતિપિ અરહં, ઇતિપિ સમ્માસમ્બુદ્ધો; ધમ્મો ઇતિપિ સ્વાક્ખાતો, ઇતિપિ સન્દિટ્ઠિકો ; સઙ્ઘો ઇતિપિ સુપ્પટિપન્નો, ઇતિપિ ઉજુપ્પટિપન્નો’’તિ. ‘‘ત્વં સીલવા’’તિ પુચ્છિતેનાપિ સચે સીલવા, ‘‘સીલવાહમસ્મી’’તિ પટિજાનિતબ્બમેવ. ‘‘ત્વં પઠમસ્સ ઝાનસ્સ લાભી…પે॰… અરહા’’તિ પુટ્ઠેનાપિ સભાગાનં ભિક્ખૂનંયેવ પટિજાનિતબ્બં. એવઞ્હિ પાપિચ્છતા ચેવ પરિવજ્જિતા હોતિ, સાસનસ્સ ચ અમોઘતા દીપિતા હોતીતિ. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.
Paṭipajjitabbākāradassanavāre panāyaṃ yojanā – ‘‘tumhākaṃ satthā sabbaññū arahaṃ sammāsambuddho, dhammo svākkhāto, saṅgho suppaṭipanno’’tiādīni sutvā na tuṇhī bhavitabbaṃ. Evaṃ pana paṭijānitabbaṃ – ‘‘itipetaṃ bhūtaṃ, yaṃ tumhehi vuttaṃ, taṃ imināpi kāraṇena bhūtaṃ, imināpi kāraṇena tacchaṃ. So hi bhagavā itipi arahaṃ, itipi sammāsambuddho; dhammo itipi svākkhāto, itipi sandiṭṭhiko ; saṅgho itipi suppaṭipanno, itipi ujuppaṭipanno’’ti. ‘‘Tvaṃ sīlavā’’ti pucchitenāpi sace sīlavā, ‘‘sīlavāhamasmī’’ti paṭijānitabbameva. ‘‘Tvaṃ paṭhamassa jhānassa lābhī…pe… arahā’’ti puṭṭhenāpi sabhāgānaṃ bhikkhūnaṃyeva paṭijānitabbaṃ. Evañhi pāpicchatā ceva parivajjitā hoti, sāsanassa ca amoghatā dīpitā hotīti. Sesaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ.
ચૂળસીલવણ્ણના
Cūḷasīlavaṇṇanā
૭. અપ્પમત્તકં ખો પનેતં, ભિક્ખવેતિ કો અનુસન્ધિ? ઇદં સુત્તં દ્વીહિ પદેહિ આબદ્ધં વણ્ણેન ચ અવણ્ણેન ચ. તત્થ અવણ્ણો – ‘‘ઇતિ પેતં અભૂતં ઇતિ પેતં અતચ્છ’’ન્તિ, એત્થેવ ઉદકન્તં પત્વા અગ્ગિવિય નિવત્તો. વણ્ણો પન ભૂતં ભૂતતો પટિજાનિતબ્બં – ‘‘ઇતિ પેતં ભૂત’’ન્તિ એવં અનુવત્તતિયેવ. સો પન દુવિધો બ્રહ્મદત્તેન ભાસિતવણ્ણો ચ ભિક્ખુસઙ્ઘેન અચ્છરિયં આવુસોતિઆદિના નયેન આરદ્ધવણ્ણો ચ. તેસુ ભિક્ખુસઙ્ઘેન વુત્તવણ્ણસ્સ ઉપરિ સુઞ્ઞતાપકાસને અનુસન્ધિં દસ્સેસ્સતિ. ઇધ પન બ્રહ્મદત્તેન વુત્તવણ્ણસ્સ અનુસન્ધિં દસ્સેતું ‘‘અપ્પમત્તકં ખો પનેતં, ભિક્ખવે’’તિ દેસના આરદ્ધા.
7.Appamattakaṃ kho panetaṃ, bhikkhaveti ko anusandhi? Idaṃ suttaṃ dvīhi padehi ābaddhaṃ vaṇṇena ca avaṇṇena ca. Tattha avaṇṇo – ‘‘iti petaṃ abhūtaṃ iti petaṃ ataccha’’nti, ettheva udakantaṃ patvā aggiviya nivatto. Vaṇṇo pana bhūtaṃ bhūtato paṭijānitabbaṃ – ‘‘iti petaṃ bhūta’’nti evaṃ anuvattatiyeva. So pana duvidho brahmadattena bhāsitavaṇṇo ca bhikkhusaṅghena acchariyaṃ āvusotiādinā nayena āraddhavaṇṇo ca. Tesu bhikkhusaṅghena vuttavaṇṇassa upari suññatāpakāsane anusandhiṃ dassessati. Idha pana brahmadattena vuttavaṇṇassa anusandhiṃ dassetuṃ ‘‘appamattakaṃ kho panetaṃ, bhikkhave’’ti desanā āraddhā.
તત્થ અપ્પમત્તકન્તિ પરિત્તસ્સ નામં. ઓરમત્તકન્તિ તસ્સેવ વેવચનં. મત્તાતિ વુચ્ચતિ પમાણં. અપ્પં મત્તા એતસ્સાતિ અપ્પમત્તકં. ઓરં મત્તા એતસ્સાતિ ઓરમત્તકં. સીલમેવ સીલમત્તકં. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘અપ્પમત્તકં ખો, પનેતં ભિક્ખવે, ઓરમત્તકં સીલમત્તકં’ નામ યેન ‘‘તથાગતસ્સ વણ્ણં વદામી’’તિ ઉસ્સાહં કત્વાપિ વણ્ણં વદમાનો પુથુજ્જનો વદેય્યાતિ. તત્થ સિયા – નનુ ઇદં સીલં નામ યોગિનો અગ્ગવિભૂસનં? યથાહુ પોરાણા –
Tattha appamattakanti parittassa nāmaṃ. Oramattakanti tasseva vevacanaṃ. Mattāti vuccati pamāṇaṃ. Appaṃ mattā etassāti appamattakaṃ. Oraṃ mattā etassāti oramattakaṃ. Sīlameva sīlamattakaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘appamattakaṃ kho, panetaṃ bhikkhave, oramattakaṃ sīlamattakaṃ’ nāma yena ‘‘tathāgatassa vaṇṇaṃ vadāmī’’ti ussāhaṃ katvāpi vaṇṇaṃ vadamāno puthujjano vadeyyāti. Tattha siyā – nanu idaṃ sīlaṃ nāma yogino aggavibhūsanaṃ? Yathāhu porāṇā –
‘‘સીલં યોગિસ્સ’લઙ્કારો, સીલં યોગિસ્સ મણ્ડનં;
‘‘Sīlaṃ yogissa’laṅkāro, sīlaṃ yogissa maṇḍanaṃ;
સીલેહિ’લઙ્કતો યોગી, મણ્ડને અગ્ગતં ગતો’’તિ.
Sīlehi’laṅkato yogī, maṇḍane aggataṃ gato’’ti.
ભગવતાપિ ચ અનેકેસુ સુત્તસતેસુ સીલં મહન્તમેવ કત્વા કથિતં. યથાહ – ‘‘આકઙ્ખેય્ય ચે, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ‘સબ્રહ્મચારીનં પિયો ચસ્સં મનાપો ચ ગરુ ચ ભાવનીયો ચા’તિ, સીલેસ્વેવસ્સ પરિપૂરકારી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૬૫) ચ.
Bhagavatāpi ca anekesu suttasatesu sīlaṃ mahantameva katvā kathitaṃ. Yathāha – ‘‘ākaṅkheyya ce, bhikkhave, bhikkhu ‘sabrahmacārīnaṃ piyo cassaṃ manāpo ca garu ca bhāvanīyo cā’ti, sīlesvevassa paripūrakārī’’ti (ma. ni. 1.65) ca.
‘‘કિકીવ અણ્ડં, ચમરીવ વાલધિં;
‘‘Kikīva aṇḍaṃ, camarīva vāladhiṃ;
પિયંવ પુત્તં, નયનંવ એકકં.
Piyaṃva puttaṃ, nayanaṃva ekakaṃ.
તથેવ સીલં, અનુરક્ખમાના;
Tatheva sīlaṃ, anurakkhamānā;
સુપેસલા હોથ, સદા સગારવા’’તિ ચ.
Supesalā hotha, sadā sagāravā’’ti ca.
‘‘ન પુપ્ફગન્ધો પટિવાતમેતિ;
‘‘Na pupphagandho paṭivātameti;
ન ચન્દનં તગ્ગરમલ્લિકા વા.
Na candanaṃ taggaramallikā vā.
સતઞ્ચ ગન્ધો પટિવાતમેતિ;
Satañca gandho paṭivātameti;
સબ્બા દિસા સપ્પુરિસો પવાયતિ.
Sabbā disā sappuriso pavāyati.
ચન્દનં તગરં વાપિ, ઉપ્પલં અથ વસ્સિકી;
Candanaṃ tagaraṃ vāpi, uppalaṃ atha vassikī;
એતેસં ગન્ધજાતાનં, સીલગન્ધો અનુત્તરો.
Etesaṃ gandhajātānaṃ, sīlagandho anuttaro.
અપ્પમત્તો અયં ગન્ધો, ય્વાયં તગરચન્દનં;
Appamatto ayaṃ gandho, yvāyaṃ tagaracandanaṃ;
યો ચ સીલવતં ગન્ધો, વાતિ દેવેસુ ઉત્તમો.
Yo ca sīlavataṃ gandho, vāti devesu uttamo.
તેસં સમ્પન્નસીલાનં, અપ્પમાદવિહારિનં;
Tesaṃ sampannasīlānaṃ, appamādavihārinaṃ;
સમ્મદઞ્ઞા વિમુત્તાનં, મારો મગ્ગં ન વિન્દતી’’તિ ચ. (ધ॰ પ॰ ૫૭);
Sammadaññā vimuttānaṃ, māro maggaṃ na vindatī’’ti ca. (dha. pa. 57);
‘‘સીલે પતિટ્ઠાય નરો સપઞ્ઞો, ચિત્તં પઞ્ઞઞ્ચ ભાવયં;
‘‘Sīle patiṭṭhāya naro sapañño, cittaṃ paññañca bhāvayaṃ;
આતાપી નિપકો ભિક્ખુ, સો ઇમં વિજટયે જટ’’ન્તિ ચ. (સં॰ નિ॰ ૧.૨૩);
Ātāpī nipako bhikkhu, so imaṃ vijaṭaye jaṭa’’nti ca. (saṃ. ni. 1.23);
‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, યે કેચિ બીજગામભૂતગામા વુડ્ઢિં વિરૂળ્હિં વેપુલ્લં આપજ્જન્તિ, સબ્બે તે પથવિં નિસ્સાય, પથવિયં પતિટ્ઠાય; એવમેતે બીજગામભૂતગામા વુડ્ઢિં વિરૂળ્હિં વેપુલ્લં આપજ્જન્તિ. એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સીલં નિસ્સાય સીલે પતિટ્ઠાય સત્તબોજ્ઝઙ્ગે ભાવેન્તો સત્તબોજ્ઝઙ્ગે બહુલીકરોન્તો વુડ્ઢિં વિરૂળ્હિં વેપુલ્લં પાપુણાતિ ધમ્મેસૂ’’તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૧૫૦) ચ. એવં અઞ્ઞાનિપિ અનેકાનિ સુત્તાનિ દટ્ઠબ્બાનિ. એવમનેકેસુ સુત્તસતેસુ સીલં મહન્તમેવ કત્વા કથિતં. તં ‘‘કસ્મા ઇમસ્મિં ઠાને અપ્પમત્તક’’ન્તિ આહાતિ? ઉપરિ ગુણે ઉપનિધાય. સીલઞ્હિ સમાધિં ન પાપુણાતિ, સમાધિ પઞ્ઞં ન પાપુણાતિ, તસ્મા ઉપરિમં ઉપનિધાય હેટ્ઠિમં ઓરમત્તકં નામ હોતિ. કથં સીલં સમાધિં ન પાપુણાતિ? ભગવા હિ અભિસમ્બોધિતો સત્તમે સંવચ્છરે સાવત્થિનગર – દ્વારે કણ્ડમ્બરુક્ખમૂલે દ્વાદસયોજને રતનમણ્ડપે યોજનપ્પમાણે રતનપલ્લઙ્કે નિસીદિત્વા તિયોજનિકે દિબ્બસેતચ્છત્તે ધારિયમાને દ્વાદસયોજનાય પરિસાય અત્તાદાનપરિદીપનં તિત્થિયમદ્દનં – ‘‘ઉપરિમકાયતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, હેટ્ઠિમકાયતો ઉદકધારા પવત્તતિ…પે॰… એકેકલોમકૂપતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, એકેકલોમકૂપતો ઉદકધારા પવત્તતિ, છન્નં વણ્ણાન’’ન્તિઆદિનયપ્પવત્તં યમકપાટિહારિયં દસ્સેતિ. તસ્સ સુવણ્ણવણ્ણસરીરતો સુવણ્ણવણ્ણા રસ્મિયો ઉગ્ગન્ત્વા યાવ ભવગ્ગા ગચ્છન્તિ, સકલદસસહસ્સચક્કવાળસ્સ અલઙ્કરણકાલો વિય હોતિ, દુતિયા દુતિયા રસ્મિયો પુરિમાય પુરિમાય યમકયમકા વિય એકક્ખણે વિય પવત્તન્તિ.
‘‘Seyyathāpi, bhikkhave, ye keci bījagāmabhūtagāmā vuḍḍhiṃ virūḷhiṃ vepullaṃ āpajjanti, sabbe te pathaviṃ nissāya, pathaviyaṃ patiṭṭhāya; evamete bījagāmabhūtagāmā vuḍḍhiṃ virūḷhiṃ vepullaṃ āpajjanti. Evameva kho, bhikkhave, bhikkhu sīlaṃ nissāya sīle patiṭṭhāya sattabojjhaṅge bhāvento sattabojjhaṅge bahulīkaronto vuḍḍhiṃ virūḷhiṃ vepullaṃ pāpuṇāti dhammesū’’ti (saṃ. ni. 5.150) ca. Evaṃ aññānipi anekāni suttāni daṭṭhabbāni. Evamanekesu suttasatesu sīlaṃ mahantameva katvā kathitaṃ. Taṃ ‘‘kasmā imasmiṃ ṭhāne appamattaka’’nti āhāti? Upari guṇe upanidhāya. Sīlañhi samādhiṃ na pāpuṇāti, samādhi paññaṃ na pāpuṇāti, tasmā uparimaṃ upanidhāya heṭṭhimaṃ oramattakaṃ nāma hoti. Kathaṃ sīlaṃ samādhiṃ na pāpuṇāti? Bhagavā hi abhisambodhito sattame saṃvacchare sāvatthinagara – dvāre kaṇḍambarukkhamūle dvādasayojane ratanamaṇḍape yojanappamāṇe ratanapallaṅke nisīditvā tiyojanike dibbasetacchatte dhāriyamāne dvādasayojanāya parisāya attādānaparidīpanaṃ titthiyamaddanaṃ – ‘‘uparimakāyato aggikkhandho pavattati, heṭṭhimakāyato udakadhārā pavattati…pe… ekekalomakūpato aggikkhandho pavattati, ekekalomakūpato udakadhārā pavattati, channaṃ vaṇṇāna’’ntiādinayappavattaṃ yamakapāṭihāriyaṃ dasseti. Tassa suvaṇṇavaṇṇasarīrato suvaṇṇavaṇṇā rasmiyo uggantvā yāva bhavaggā gacchanti, sakaladasasahassacakkavāḷassa alaṅkaraṇakālo viya hoti, dutiyā dutiyā rasmiyo purimāya purimāya yamakayamakā viya ekakkhaṇe viya pavattanti.
દ્વિન્નઞ્ચ ચિત્તાનં એકક્ખણે પવત્તિ નામ નત્થિ. બુદ્ધાનં પન ભગવન્તાનં ભવઙ્ગપરિવાસસ્સ લહુકતાય પઞ્ચહાકારેહિ આચિણ્ણવસિતાય ચ, તા એકક્ખણે વિય પવત્તન્તિ. તસ્સા તસ્સા પન રસ્મિયા આવજ્જનપરિકમ્માધિટ્ઠાનાનિ વિસું વિસુંયેવ.
Dvinnañca cittānaṃ ekakkhaṇe pavatti nāma natthi. Buddhānaṃ pana bhagavantānaṃ bhavaṅgaparivāsassa lahukatāya pañcahākārehi āciṇṇavasitāya ca, tā ekakkhaṇe viya pavattanti. Tassā tassā pana rasmiyā āvajjanaparikammādhiṭṭhānāni visuṃ visuṃyeva.
નીલરસ્મિઅત્થાય હિ ભગવા નીલકસિણં સમાપજ્જતિ, પીતરસ્મિઅત્થાય પીતકસિણં, લોહિતઓદાતરસ્મિઅત્થાય લોહિતઓદાતકસિણં, અગ્ગિક્ખન્ધત્થાય તેજોકસિણં, ઉદકધારત્થાય આપોકસિણં સમાપજ્જતિ. સત્થા ચઙ્કમતિ, નિમ્મિતો તિટ્ઠતિ વા નિસીદતિ વા સેય્યં વા કપ્પેતીતિ સબ્બં વિત્થારેતબ્બં. એત્થ એકમ્પિ સીલસ્સ કિચ્ચં નત્થિ, સબ્બં સમાધિકિચ્ચમેવ. એવં સીલં સમાધિં ન પાપુણાતિ.
Nīlarasmiatthāya hi bhagavā nīlakasiṇaṃ samāpajjati, pītarasmiatthāya pītakasiṇaṃ, lohitaodātarasmiatthāya lohitaodātakasiṇaṃ, aggikkhandhatthāya tejokasiṇaṃ, udakadhāratthāya āpokasiṇaṃ samāpajjati. Satthā caṅkamati, nimmito tiṭṭhati vā nisīdati vā seyyaṃ vā kappetīti sabbaṃ vitthāretabbaṃ. Ettha ekampi sīlassa kiccaṃ natthi, sabbaṃ samādhikiccameva. Evaṃ sīlaṃ samādhiṃ na pāpuṇāti.
યં પન ભગવા કપ્પસતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ પારમિયો પૂરેત્વા, એકૂનતિંસવસ્સકાલે ચક્કવત્તિસિરીનિવાસભૂતા ભવના નિક્ખમ્મ અનોમાનદીતીરે પબ્બજિત્વા, છબ્બસ્સાનિ પધાનયોગં કત્વા, વિસાખપુણ્ણમાયં ઉરુવેલગામે સુજાતાય દિન્નં પક્ખિત્તદિબ્બોજં મધુપાયાસં પરિભુઞ્જિત્વા, સાયન્હસમયે દક્ખિણુત્તરેન બોધિમણ્ડં પવિસિત્વા અસ્સત્થદુમરાજાનં તિક્ખત્તું પદક્ખિણં કત્વા, પુબ્બુત્તરભાગે ઠિતો તિણસન્થારં સન્થરિત્વા, તિસન્ધિપલ્લઙ્કં આભુજિત્વા, ચતુરઙ્ગસમન્નાગતં મેત્તાકમ્મટ્ઠાનં પુબ્બઙ્ગમં કત્વા, વીરિયાધિટ્ઠાનં અધિટ્ઠાય, ચુદ્દસહત્થપલ્લઙ્કવરગતો સુવણ્ણપીઠે ઠપિતં રજતક્ખન્ધં વિય પઞ્ઞાસહત્થં બોધિક્ખન્ધં પિટ્ઠિતો કત્વા, ઉપરિ મણિછત્તેન વિય બોધિસાખાય ધારિયમાનો, સુવણ્ણવણ્ણે ચીવરે પવાળસદિસેસુ બોધિઅઙ્કુરેસુ પતમાનેસુ, સૂરિયે અત્થં ઉપગચ્છન્તે મારબલં વિધમિત્વા, પઠમયામે પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરિત્વા, મજ્ઝિમયામે દિબ્બચક્ખું વિસોધેત્વા, પચ્ચૂસકાલે સબ્બબુદ્ધાનમાચિણ્ણે પચ્ચયાકારે ઞાણં ઓતારેત્વા, આનાપાનચતુત્થજ્ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા, તદેવ પાદકં કત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા, મગ્ગપટિપાટિયા અધિગતેન ચતુત્થમગ્ગેન સબ્બકિલેસે ખેપેત્વા સબ્બબુદ્ધગુણે પટિવિજ્ઝિ, ઇદમસ્સ પઞ્ઞાકિચ્ચં. એવં સમાધિ પઞ્ઞં ન પાપુણાતિ.
Yaṃ pana bhagavā kappasatasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni pāramiyo pūretvā, ekūnatiṃsavassakāle cakkavattisirīnivāsabhūtā bhavanā nikkhamma anomānadītīre pabbajitvā, chabbassāni padhānayogaṃ katvā, visākhapuṇṇamāyaṃ uruvelagāme sujātāya dinnaṃ pakkhittadibbojaṃ madhupāyāsaṃ paribhuñjitvā, sāyanhasamaye dakkhiṇuttarena bodhimaṇḍaṃ pavisitvā assatthadumarājānaṃ tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā, pubbuttarabhāge ṭhito tiṇasanthāraṃ santharitvā, tisandhipallaṅkaṃ ābhujitvā, caturaṅgasamannāgataṃ mettākammaṭṭhānaṃ pubbaṅgamaṃ katvā, vīriyādhiṭṭhānaṃ adhiṭṭhāya, cuddasahatthapallaṅkavaragato suvaṇṇapīṭhe ṭhapitaṃ rajatakkhandhaṃ viya paññāsahatthaṃ bodhikkhandhaṃ piṭṭhito katvā, upari maṇichattena viya bodhisākhāya dhāriyamāno, suvaṇṇavaṇṇe cīvare pavāḷasadisesu bodhiaṅkuresu patamānesu, sūriye atthaṃ upagacchante mārabalaṃ vidhamitvā, paṭhamayāme pubbenivāsaṃ anussaritvā, majjhimayāme dibbacakkhuṃ visodhetvā, paccūsakāle sabbabuddhānamāciṇṇe paccayākāre ñāṇaṃ otāretvā, ānāpānacatutthajjhānaṃ nibbattetvā, tadeva pādakaṃ katvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā, maggapaṭipāṭiyā adhigatena catutthamaggena sabbakilese khepetvā sabbabuddhaguṇe paṭivijjhi, idamassa paññākiccaṃ. Evaṃ samādhi paññaṃ na pāpuṇāti.
તત્થ યથા હત્થે ઉદકં પાતિયં ઉદકં ન પાપુણાતિ, પાતિયં ઉદકં ઘટે ઉદકં ન પાપુણાતિ, ઘટે ઉદકં કોલમ્બે ઉદકં ન પાપુણાતિ, કોલમ્બે ઉદકં ચાટિયં ઉદકં ન પાપુણાતિ, ચાટિયં ઉદકં મહાકુમ્ભિયં ઉદકં ન પાપુણાતિ, મહાકુમ્ભિયં ઉદકં કુસોબ્ભે ઉદકં ન પાપુણાતિ, કુસોબ્ભે ઉદકં કન્દરે ઉદકં ન પાપુણાતિ, કન્દરે ઉદકં કુન્નદિયં ઉદકં ન પાપુણાતિ, કુન્નદિયં ઉદકં પઞ્ચમહાનદિયં ઉદકં ન પાપુણાતિ, પઞ્ચમહાનદિયં ઉદકં ચક્કવાળમહાસમુદ્દે ઉદકં ન પાપુણાતિ, ચક્કવાળમહાસમુદ્દે ઉદકં સિનેરુપાદકે મહાસમુદ્દે ઉદકં ન પાપુણાતિ. પાતિયં ઉદકં ઉપનિધાય હત્થે ઉદકં પરિત્તં…પે॰… સિનેરુપાદકમહાસમુદ્દે ઉદકં ઉપનિધાય ચક્કવાળમહાસમુદ્દે ઉદકં પરિત્તં. ઇતિ ઉપરૂપરિ ઉદકં બહુકં ઉપાદાય હેટ્ઠા હેટ્ઠા ઉદકં પરિત્તં હોતિ.
Tattha yathā hatthe udakaṃ pātiyaṃ udakaṃ na pāpuṇāti, pātiyaṃ udakaṃ ghaṭe udakaṃ na pāpuṇāti, ghaṭe udakaṃ kolambe udakaṃ na pāpuṇāti, kolambe udakaṃ cāṭiyaṃ udakaṃ na pāpuṇāti, cāṭiyaṃ udakaṃ mahākumbhiyaṃ udakaṃ na pāpuṇāti, mahākumbhiyaṃ udakaṃ kusobbhe udakaṃ na pāpuṇāti, kusobbhe udakaṃ kandare udakaṃ na pāpuṇāti, kandare udakaṃ kunnadiyaṃ udakaṃ na pāpuṇāti, kunnadiyaṃ udakaṃ pañcamahānadiyaṃ udakaṃ na pāpuṇāti, pañcamahānadiyaṃ udakaṃ cakkavāḷamahāsamudde udakaṃ na pāpuṇāti, cakkavāḷamahāsamudde udakaṃ sinerupādake mahāsamudde udakaṃ na pāpuṇāti. Pātiyaṃ udakaṃ upanidhāya hatthe udakaṃ parittaṃ…pe… sinerupādakamahāsamudde udakaṃ upanidhāya cakkavāḷamahāsamudde udakaṃ parittaṃ. Iti uparūpari udakaṃ bahukaṃ upādāya heṭṭhā heṭṭhā udakaṃ parittaṃ hoti.
એવમેવ ઉપરિ ઉપરિ ગુણે ઉપાદાય હેટ્ઠા હેટ્ઠા સીલં અપ્પમત્તકં ઓરમત્તકન્તિ વેદિતબ્બં. તેનાહ – ‘‘અપ્પમત્તકં ખો પનેતં, ભિક્ખવે, ઓરમત્તકં સીલમત્તક’’ન્તિ.
Evameva upari upari guṇe upādāya heṭṭhā heṭṭhā sīlaṃ appamattakaṃ oramattakanti veditabbaṃ. Tenāha – ‘‘appamattakaṃ kho panetaṃ, bhikkhave, oramattakaṃ sīlamattaka’’nti.
યેન પુથુજ્જનોતિ, એત્થ –
Yenaputhujjanoti, ettha –
‘‘દુવે પુથુજ્જના વુત્તા, બુદ્ધેનાદિચ્ચબન્ધુના;
‘‘Duve puthujjanā vuttā, buddhenādiccabandhunā;
અન્ધો પુથુજ્જનો એકો, કલ્યાણેકો પુથુજ્જનો’’તિ.
Andho puthujjano eko, kalyāṇeko puthujjano’’ti.
તત્થ યસ્સ ખન્ધધાતુઆયતનાદીસુ ઉગ્ગહપરિપુચ્છાસવનધારણપચ્ચવેક્ખણાનિ નત્થિ, અયં અન્ધપુથુજ્જનો. યસ્સ તાનિ અત્થિ, સો કલ્યાણપુથુજ્જનો. દુવિધોપિ પનેસ –
Tattha yassa khandhadhātuāyatanādīsu uggahaparipucchāsavanadhāraṇapaccavekkhaṇāni natthi, ayaṃ andhaputhujjano. Yassa tāni atthi, so kalyāṇaputhujjano. Duvidhopi panesa –
‘‘પુથૂનં જનનાદીહિ, કારણેહિ પુથુજ્જનો;
‘‘Puthūnaṃ jananādīhi, kāraṇehi puthujjano;
પુથુજ્જનન્તોગધત્તા, પુથુવાયં જનો ઇતિ’’.
Puthujjanantogadhattā, puthuvāyaṃ jano iti’’.
સો હિ પુથૂનં નાનપ્પકારાનં કિલેસાદીનં જનનાદીહિ કારણેહિ પુથુજ્જનો. યથાહ –
So hi puthūnaṃ nānappakārānaṃ kilesādīnaṃ jananādīhi kāraṇehi puthujjano. Yathāha –
‘‘પુથુ કિલેસે જનેન્તીતિ પુથુજ્જના, પુથુ અવિહતસક્કાયદિટ્ઠિકાતિ પુથુજ્જના, પુથુ સત્થારાનં મુખુલ્લોકિકાતિ પુથુજ્જના, પુથુ સબ્બગતીહિ અવુટ્ઠિતાતિ પુથુજ્જના, પુથુ નાનાભિસઙ્ખારે અભિસઙ્ખરોન્તીતિ પુથુજ્જના, પુથુ નાનાઓઘેહિ વુય્હન્તિ, પુથુ સન્તાપેહિ સન્તપ્પન્તિ, પુથુ પરિળાહેહિ પરિડય્હન્તિ, પુથુ પઞ્ચસુ કામગુણેસુ રત્તા ગિદ્ધા ગથિતા મુચ્છિતા અજ્ઝોપન્ના લગ્ગા લગ્ગિતા પલિબુદ્ધાતિ પુથુજ્જના, પુથુ પઞ્ચહિ નીવરણેહિ આવુતા નિવુતા ઓવુતા પિહિતા પટિચ્છન્ના પટિકુજ્જિતાતિ પુથુજ્જના’’તિ. પુથૂનં ગણનપથમતીતાનં અરિયધમ્મપરમ્મુખાનં નીચધમ્મસમાચારાનં જનાનં અન્તોગધત્તાપિ પુથુજ્જનો, પુથુવાયં વિસુંયેવ સઙ્ખ્યં ગતો વિસંસટ્ઠો સીલસુતાદિગુણયુત્તેહિ અરિયેહિ જનેહીતિ પુથુજ્જનોતિ.
‘‘Puthu kilese janentīti puthujjanā, puthu avihatasakkāyadiṭṭhikāti puthujjanā, puthu satthārānaṃ mukhullokikāti puthujjanā, puthu sabbagatīhi avuṭṭhitāti puthujjanā, puthu nānābhisaṅkhāre abhisaṅkharontīti puthujjanā, puthu nānāoghehi vuyhanti, puthu santāpehi santappanti, puthu pariḷāhehi pariḍayhanti, puthu pañcasu kāmaguṇesu rattā giddhā gathitā mucchitā ajjhopannā laggā laggitā palibuddhāti puthujjanā, puthu pañcahi nīvaraṇehi āvutā nivutā ovutā pihitā paṭicchannā paṭikujjitāti puthujjanā’’ti. Puthūnaṃ gaṇanapathamatītānaṃ ariyadhammaparammukhānaṃ nīcadhammasamācārānaṃ janānaṃ antogadhattāpi puthujjano, puthuvāyaṃ visuṃyeva saṅkhyaṃ gato visaṃsaṭṭho sīlasutādiguṇayuttehi ariyehi janehīti puthujjanoti.
તથાગતસ્સાતિ અટ્ઠહિ કારણેહિ ભગવા તથાગતો. તથા આગતોતિ તથાગતો, તથા ગતોતિ તથાગતો, તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો, તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો, તથદસ્સિતાય તથાગતો, તથવાદિતાય તથાગતો, તથાકારિતાય તથાગતો, અભિભવનટ્ઠેન તથાગતોતિ.
Tathāgatassāti aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā tathāgato. Tathā āgatoti tathāgato, tathā gatoti tathāgato, tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato, tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato, tathadassitāya tathāgato, tathavāditāya tathāgato, tathākāritāya tathāgato, abhibhavanaṭṭhena tathāgatoti.
કથં ભગવા તથા આગતોતિ તથાગતો? યથા સબ્બલોકહિતાય ઉસ્સુક્કમાપન્ના પુરિમકા સમ્માસમ્બુદ્ધા આગતા, યથા વિપસ્સી ભગવા આગતો, યથા સિખી ભગવા, યથા વેસ્સભૂ ભગવા, યથા કકુસન્ધો ભગવા, યથા કોણાગમનો ભગવા, યથા કસ્સપો ભગવા આગતો . કિં વુત્તં હોતિ? યેન અભિનીહારેન એતે ભગવન્તો આગતા, તેનેવ અમ્હાકમ્પિ ભગવા આગતો. અથ વા યથા વિપસ્સી ભગવા…પે॰… યથા કસ્સપો ભગવા દાનપારમિં પૂરેત્વા, સીલનેક્ખમ્મપઞ્ઞાવીરિયખન્તિસચ્ચઅધિટ્ઠાનમેત્તાઉપેક્ખાપારમિં પૂરેત્વા, ઇમા દસ પારમિયો, દસ ઉપપારમિયો, દસ પરમત્થપારમિયોતિ સમતિંસપારમિયો પૂરેત્વા અઙ્ગપરિચ્ચાગં, નયનધનરજ્જપુત્તદારપરિચ્ચાગન્તિ ઇમે પઞ્ચ મહાપરિચ્ચાગે પરિચ્ચજિત્વા પુબ્બયોગપુબ્બચરિયધમ્મક્ખાનઞાતત્થચરિયાદયો પૂરેત્વા બુદ્ધિચરિયાય કોટિં પત્વા આગતો; તથા અમ્હાકમ્પિ ભગવા આગતો. અથ વા યથા વિપસ્સી ભગવા…પે॰… કસ્સપો ભગવા ચત્તારો સતિપટ્ઠાને, ચત્તારો સમ્મપ્પધાને, ચત્તારો ઇદ્ધિપાદે, પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ, પઞ્ચ બલાનિ, સત્ત બોજ્ઝઙ્ગે, અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં ભાવેત્વા બ્રૂહેત્વા આગતો, તથા અમ્હાકમ્પિ ભગવા આગતો. એવં તથા આગતોતિ તથાગતો.
Kathaṃ bhagavā tathā āgatoti tathāgato? Yathā sabbalokahitāya ussukkamāpannā purimakā sammāsambuddhā āgatā, yathā vipassī bhagavā āgato, yathā sikhī bhagavā, yathā vessabhū bhagavā, yathā kakusandho bhagavā, yathā koṇāgamano bhagavā, yathā kassapo bhagavā āgato . Kiṃ vuttaṃ hoti? Yena abhinīhārena ete bhagavanto āgatā, teneva amhākampi bhagavā āgato. Atha vā yathā vipassī bhagavā…pe… yathā kassapo bhagavā dānapāramiṃ pūretvā, sīlanekkhammapaññāvīriyakhantisaccaadhiṭṭhānamettāupekkhāpāramiṃ pūretvā, imā dasa pāramiyo, dasa upapāramiyo, dasa paramatthapāramiyoti samatiṃsapāramiyo pūretvā aṅgapariccāgaṃ, nayanadhanarajjaputtadārapariccāganti ime pañca mahāpariccāge pariccajitvā pubbayogapubbacariyadhammakkhānañātatthacariyādayo pūretvā buddhicariyāya koṭiṃ patvā āgato; tathā amhākampi bhagavā āgato. Atha vā yathā vipassī bhagavā…pe… kassapo bhagavā cattāro satipaṭṭhāne, cattāro sammappadhāne, cattāro iddhipāde, pañcindriyāni, pañca balāni, satta bojjhaṅge, ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvetvā brūhetvā āgato, tathā amhākampi bhagavā āgato. Evaṃ tathā āgatoti tathāgato.
‘‘યથેવ લોકમ્હિ વિપસ્સિઆદયો,
‘‘Yatheva lokamhi vipassiādayo,
સબ્બઞ્ઞુભાવં મુનયો ઇધાગતા;
Sabbaññubhāvaṃ munayo idhāgatā;
તથા અયં સક્યમુનીપિ આગતો,
Tathā ayaṃ sakyamunīpi āgato,
તથાગતો વુચ્ચતિ તેન ચક્ખુમા’’તિ.
Tathāgato vuccati tena cakkhumā’’ti.
એવં તથા આગતોતિ તથાગતો.
Evaṃ tathā āgatoti tathāgato.
કથં તથા ગતોતિ તથાગતો? યથા સમ્પતિજાતો વિપસ્સી ભગવા ગતો…પે॰… કસ્સપો ભગવા ગતો.
Kathaṃ tathā gatoti tathāgato? Yathā sampatijāto vipassī bhagavā gato…pe… kassapo bhagavā gato.
કથઞ્ચ સો ભગવા ગતો ? સો હિ સમ્પતિ જાતોવ સમેહિ પાદેહિ પથવિયં પતિટ્ઠાય ઉત્તરાભિમુખો સત્તપદવીતિહારેન ગતો. યથાહ – ‘‘સમ્પતિજાતો ખો, આનન્દ, બોધિસત્તો સમેહિ પાદેહિ પતિટ્ઠહિત્વા ઉત્તરાભિમુખો સત્તપદવીતિહારેન ગચ્છતિ, સેતમ્હિ છત્તે અનુધારિયમાને સબ્બા ચ દિસા અનુવિલોકેતિ, આસભિં વાચં ભાસતિ – ‘અગ્ગોહમસ્મિ લોકસ્સ, જેટ્ઠોહમસ્મિ લોકસ્સ, સેટ્ઠોહમસ્મિ લોકસ્સ, અયમન્તિમા જાતિ, નત્થિદાનિ પુનબ્ભવો’તિ’’ (દી॰ નિ॰ ૨.૩૧).
Kathañca so bhagavā gato ? So hi sampati jātova samehi pādehi pathaviyaṃ patiṭṭhāya uttarābhimukho sattapadavītihārena gato. Yathāha – ‘‘sampatijāto kho, ānanda, bodhisatto samehi pādehi patiṭṭhahitvā uttarābhimukho sattapadavītihārena gacchati, setamhi chatte anudhāriyamāne sabbā ca disā anuviloketi, āsabhiṃ vācaṃ bhāsati – ‘aggohamasmi lokassa, jeṭṭhohamasmi lokassa, seṭṭhohamasmi lokassa, ayamantimā jāti, natthidāni punabbhavo’ti’’ (dī. ni. 2.31).
તઞ્ચસ્સ ગમનં તથં અહોસિ? અવિતથં અનેકેસં વિસેસાધિગમાનં પુબ્બનિમિત્તભાવેન. યઞ્હિ સો સમ્પતિજાતોવ સમેહિ પાદેહિ પતિટ્ઠહિ. ઇદમસ્સ ચતુરિદ્ધિપાદપટિલાભસ્સ પુબ્બનિમિત્તં.
Tañcassa gamanaṃ tathaṃ ahosi? Avitathaṃ anekesaṃ visesādhigamānaṃ pubbanimittabhāvena. Yañhi so sampatijātova samehi pādehi patiṭṭhahi. Idamassa caturiddhipādapaṭilābhassa pubbanimittaṃ.
ઉત્તરાભિમુખભાવો પન સબ્બલોકુત્તરભાવસ્સ પુબ્બનિમિત્તં.
Uttarābhimukhabhāvo pana sabbalokuttarabhāvassa pubbanimittaṃ.
સત્તપદવીતિહારો, સત્તબોજ્ઝઙ્ગરતનપટિલાભસ્સ.
Sattapadavītihāro, sattabojjhaṅgaratanapaṭilābhassa.
‘‘સુવણ્ણદણ્ડા વીતિપતન્તિ ચામરા’’તિ, એત્થ વુત્તચામરુક્ખેપો પન સબ્બતિત્થિયનિમ્મદ્દનસ્સ.
‘‘Suvaṇṇadaṇḍā vītipatanti cāmarā’’ti, ettha vuttacāmarukkhepo pana sabbatitthiyanimmaddanassa.
સેતચ્છત્તધારણં, અરહત્તવિમુત્તિવરવિમલસેતચ્છત્તપટિલાભસ્સ.
Setacchattadhāraṇaṃ, arahattavimuttivaravimalasetacchattapaṭilābhassa.
સત્તમપદૂપરિ ઠત્વા સબ્બદિસાનુવિલોકનં, સબ્બઞ્ઞુતાનાવરણઞાણપટિલાભસ્સ.
Sattamapadūpari ṭhatvā sabbadisānuvilokanaṃ, sabbaññutānāvaraṇañāṇapaṭilābhassa.
આસભિવાચાભાસનં અપ્પટિવત્તિયવરધમ્મચક્કપ્પવત્તનસ્સ પુબ્બનિમિત્તં.
Āsabhivācābhāsanaṃ appaṭivattiyavaradhammacakkappavattanassa pubbanimittaṃ.
તથા અયં ભગવાપિ ગતો, તઞ્ચસ્સ ગમનં તથં અહોસિ, અવિતથં, તેસંયેવ વિસેસાધિગમાનં પુબ્બનિમિત્તભાવેન.
Tathā ayaṃ bhagavāpi gato, tañcassa gamanaṃ tathaṃ ahosi, avitathaṃ, tesaṃyeva visesādhigamānaṃ pubbanimittabhāvena.
તેનાહુ પોરાણા –
Tenāhu porāṇā –
‘‘મુહુત્તજાતોવ ગવમ્પતી યથા,
‘‘Muhuttajātova gavampatī yathā,
સમેહિ પાદેહિ ફુસી વસુન્ધરં;
Samehi pādehi phusī vasundharaṃ;
સો વિક્કમી સત્ત પદાનિ ગોતમો,
So vikkamī satta padāni gotamo,
સેતઞ્ચ છત્તં અનુધારયું મરૂ.
Setañca chattaṃ anudhārayuṃ marū.
ગન્ત્વાન સો સત્ત પદાનિ ગોતમો,
Gantvāna so satta padāni gotamo,
દિસા વિલોકેસિ સમા સમન્તતો;
Disā vilokesi samā samantato;
અટ્ઠઙ્ગુપેતં ગિરમબ્ભુદીરયિ,
Aṭṭhaṅgupetaṃ giramabbhudīrayi,
સીહો યથા પબ્બતમુદ્ધનિટ્ઠિતો’’તિ.
Sīho yathā pabbatamuddhaniṭṭhito’’ti.
એવં તથા ગતોતિ તથાગતો.
Evaṃ tathā gatoti tathāgato.
અથ વા યથા વિપસ્સી ભગવા…પે॰… યથા કસ્સપો ભગવા, અયમ્પિ ભગવા તથેવ નેક્ખમ્મેન કામચ્છન્દં પહાય ગતો , અબ્યાપાદેન બ્યાપાદં, આલોકસઞ્ઞાય થિનમિદ્ધં, અવિક્ખેપેન ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં, ધમ્મવવત્થાનેન વિચિકિચ્છં પહાય ઞાણેન અવિજ્જં પદાલેત્વા, પામોજ્જેન અરતિં વિનોદેત્વા, પઠમજ્ઝાનેન નીવરણકવાટં ઉગ્ઘાટેત્વા, દુતિયજ્ઝાનેન વિતક્કવિચારં વૂપસમેત્વા, તતિયજ્ઝાનેન પીતિં વિરાજેત્વા, ચતુત્થજ્ઝાનેન સુખદુક્ખં પહાય, આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિયા રૂપસઞ્ઞાપટિઘસઞ્ઞાનાનત્તસઞ્ઞાયો સમતિક્કમિત્વા, વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસમાપત્તિયા આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞં, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસમાપત્તિયા વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞં, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિયા આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં સમતિક્કમિત્વા ગતો.
Atha vā yathā vipassī bhagavā…pe… yathā kassapo bhagavā, ayampi bhagavā tatheva nekkhammena kāmacchandaṃ pahāya gato , abyāpādena byāpādaṃ, ālokasaññāya thinamiddhaṃ, avikkhepena uddhaccakukkuccaṃ, dhammavavatthānena vicikicchaṃ pahāya ñāṇena avijjaṃ padāletvā, pāmojjena aratiṃ vinodetvā, paṭhamajjhānena nīvaraṇakavāṭaṃ ugghāṭetvā, dutiyajjhānena vitakkavicāraṃ vūpasametvā, tatiyajjhānena pītiṃ virājetvā, catutthajjhānena sukhadukkhaṃ pahāya, ākāsānañcāyatanasamāpattiyā rūpasaññāpaṭighasaññānānattasaññāyo samatikkamitvā, viññāṇañcāyatanasamāpattiyā ākāsānañcāyatanasaññaṃ, ākiñcaññāyatanasamāpattiyā viññāṇañcāyatanasaññaṃ, nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiyā ākiñcaññāyatanasaññaṃ samatikkamitvā gato.
અનિચ્ચાનુપસ્સનાય નિચ્ચસઞ્ઞં પહાય, દુક્ખાનુપસ્સનાય સુખસઞ્ઞં, અનત્તાનુપસ્સનાય અત્તસઞ્ઞં, નિબ્બિદાનુપસ્સનાય નન્દિં, વિરાગાનુપસ્સનાય રાગં, નિરોધાનુપસ્સનાય સમુદયં, પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સનાય આદાનં, ખયાનુપસ્સનાય ઘનસઞ્ઞં, વયાનુપસ્સનાય આયૂહનં, વિપરિણામાનુપસ્સનાય ધુવસઞ્ઞં, અનિમિત્તાનુપસ્સનાય નિમિત્તં, અપ્પણિહિતાનુપસ્સનાય પણિધિં, સુઞ્ઞતાનુપસ્સનાય અભિનિવેસં, અધિપઞ્ઞાધમ્મવિપસ્સનાય સારાદાનાભિનિવેસં, યથાભૂતઞાણદસ્સનેન સમ્મોહાભિનિવેસં, આદીનવાનુપસ્સનાય આલયાભિનિવેસં, પટિસઙ્ખાનુપસ્સનાય અપ્પટિસઙ્ખં, વિવટ્ટાનુપસ્સનાય સંયોગાભિનિવેસં, સોતાપત્તિમગ્ગેન દિટ્ઠેકટ્ઠે કિલેસે ભઞ્જિત્વા, સકદાગામિમગ્ગેન ઓળારિકે કિલેસે પહાય, અનાગામિમગ્ગેન અણુસહગતે કિલેસે સમુગ્ઘાટેત્વા, અરહત્તમગ્ગેન સબ્બકિલેસે સમુચ્છિન્દિત્વા ગતો. એવમ્પિ તથા ગતોતિ તથાગતો.
Aniccānupassanāya niccasaññaṃ pahāya, dukkhānupassanāya sukhasaññaṃ, anattānupassanāya attasaññaṃ, nibbidānupassanāya nandiṃ, virāgānupassanāya rāgaṃ, nirodhānupassanāya samudayaṃ, paṭinissaggānupassanāya ādānaṃ, khayānupassanāya ghanasaññaṃ, vayānupassanāya āyūhanaṃ, vipariṇāmānupassanāya dhuvasaññaṃ, animittānupassanāya nimittaṃ, appaṇihitānupassanāya paṇidhiṃ, suññatānupassanāya abhinivesaṃ, adhipaññādhammavipassanāya sārādānābhinivesaṃ, yathābhūtañāṇadassanena sammohābhinivesaṃ, ādīnavānupassanāya ālayābhinivesaṃ, paṭisaṅkhānupassanāya appaṭisaṅkhaṃ, vivaṭṭānupassanāya saṃyogābhinivesaṃ, sotāpattimaggena diṭṭhekaṭṭhe kilese bhañjitvā, sakadāgāmimaggena oḷārike kilese pahāya, anāgāmimaggena aṇusahagate kilese samugghāṭetvā, arahattamaggena sabbakilese samucchinditvā gato. Evampi tathā gatoti tathāgato.
કથં તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો?પથવીધાતુયા કક્ખળત્તલક્ખણં તથં અવિતથં. આપોધાતુયા પગ્ઘરણલક્ખણં. તેજોધાતુયા ઉણ્હત્તલક્ખણં. વાયોધાતુયા વિત્થમ્ભનલક્ખણં. આકાસધાતુયા અસમ્ફુટ્ઠલક્ખણં. વિઞ્ઞાણધાતુયા વિજાનનલક્ખણં.
Kathaṃ tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato?Pathavīdhātuyā kakkhaḷattalakkhaṇaṃ tathaṃ avitathaṃ. Āpodhātuyā paggharaṇalakkhaṇaṃ. Tejodhātuyā uṇhattalakkhaṇaṃ. Vāyodhātuyā vitthambhanalakkhaṇaṃ. Ākāsadhātuyā asamphuṭṭhalakkhaṇaṃ. Viññāṇadhātuyā vijānanalakkhaṇaṃ.
રૂપસ્સ રુપ્પનલક્ખણં. વેદનાય વેદયિતલક્ખણં. સઞ્ઞાય સઞ્જાનનલક્ખણં. સઙ્ખારાનં અભિસઙ્ખરણલક્ખણં. વિઞ્ઞાણસ્સ વિજાનનલક્ખણં.
Rūpassa ruppanalakkhaṇaṃ. Vedanāya vedayitalakkhaṇaṃ. Saññāya sañjānanalakkhaṇaṃ. Saṅkhārānaṃ abhisaṅkharaṇalakkhaṇaṃ. Viññāṇassa vijānanalakkhaṇaṃ.
વિતક્કસ્સ અભિનિરોપનલક્ખણં. વિચારસ્સ અનુમજ્જનલક્ખણં પીતિયા ફરણલક્ખણં. સુખસ્સ સાતલક્ખણં. ચિત્તેકગ્ગતાય અવિક્ખેપલક્ખણં. ફસ્સસ્સ ફુસનલક્ખણં.
Vitakkassa abhiniropanalakkhaṇaṃ. Vicārassa anumajjanalakkhaṇaṃ pītiyā pharaṇalakkhaṇaṃ. Sukhassa sātalakkhaṇaṃ. Cittekaggatāya avikkhepalakkhaṇaṃ. Phassassa phusanalakkhaṇaṃ.
સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ અધિમોક્ખલક્ખણં. વીરિયિન્દ્રિયસ્સ પગ્ગહલક્ખણં. સતિન્દ્રિયસ્સ ઉપટ્ઠાનલક્ખણં. સમાધિન્દ્રિયસ્સ અવિક્ખેપલક્ખણં. પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ પજાનનલક્ખણં.
Saddhindriyassa adhimokkhalakkhaṇaṃ. Vīriyindriyassa paggahalakkhaṇaṃ. Satindriyassa upaṭṭhānalakkhaṇaṃ. Samādhindriyassa avikkhepalakkhaṇaṃ. Paññindriyassa pajānanalakkhaṇaṃ.
સદ્ધાબલસ્સ અસ્સદ્ધિયે અકમ્પિયલક્ખણં. વીરિયબલસ્સ કોસજ્જે, સતિબલસ્સ મુટ્ઠસ્સચ્ચે. સમાધિબલસ્સ ઉદ્ધચ્ચે, પઞ્ઞાબલસ્સ અવિજ્જાય અકમ્પિયલક્ખણં.
Saddhābalassa assaddhiye akampiyalakkhaṇaṃ. Vīriyabalassa kosajje, satibalassa muṭṭhassacce. Samādhibalassa uddhacce, paññābalassa avijjāya akampiyalakkhaṇaṃ.
સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપટ્ઠાનલક્ખણં. ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ પવિચયલક્ખણં. વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ પગ્ગહલક્ખણં. પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ફરણલક્ખણં. પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ વૂપસમલક્ખણં. સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ અવિક્ખેપલક્ખણં. ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ પટિસઙ્ખાનલક્ખણં.
Satisambojjhaṅgassa upaṭṭhānalakkhaṇaṃ. Dhammavicayasambojjhaṅgassa pavicayalakkhaṇaṃ. Vīriyasambojjhaṅgassa paggahalakkhaṇaṃ. Pītisambojjhaṅgassa pharaṇalakkhaṇaṃ. Passaddhisambojjhaṅgassa vūpasamalakkhaṇaṃ. Samādhisambojjhaṅgassa avikkhepalakkhaṇaṃ. Upekkhāsambojjhaṅgassa paṭisaṅkhānalakkhaṇaṃ.
સમ્માદિટ્ઠિયા દસ્સનલક્ખણં. સમ્માસઙ્કપ્પસ્સ અભિનિરોપનલક્ખણં. સમ્માવાચાય પરિગ્ગહલક્ખણં. સમ્માકમ્મન્તસ્સ સમુટ્ઠાનલક્ખણં. સમ્માઆજીવસ્સ વોદાનલક્ખણં. સમ્માવાયામસ્સ પગ્ગહલક્ખણં. સમ્માસતિયા ઉપટ્ઠાનલક્ખણં. સમ્માસમાધિસ્સ અવિક્ખેપલક્ખણં.
Sammādiṭṭhiyā dassanalakkhaṇaṃ. Sammāsaṅkappassa abhiniropanalakkhaṇaṃ. Sammāvācāya pariggahalakkhaṇaṃ. Sammākammantassa samuṭṭhānalakkhaṇaṃ. Sammāājīvassa vodānalakkhaṇaṃ. Sammāvāyāmassa paggahalakkhaṇaṃ. Sammāsatiyā upaṭṭhānalakkhaṇaṃ. Sammāsamādhissa avikkhepalakkhaṇaṃ.
અવિજ્જાય અઞ્ઞાણલક્ખણં. સઙ્ખારાનં ચેતનાલક્ખણં. વિઞ્ઞાણસ્સ વિજાનનલક્ખણં. નામસ્સ નમનલક્ખણં. રૂપસ્સ રુપ્પનલક્ખણં. સળાયતનસ્સ આયતનલક્ખણં. ફસ્સસ્સ ફુસનલક્ખણં. વેદનાય વેદયિતલક્ખણં. તણ્હાય હેતુલક્ખણં. ઉપાદાનસ્સ ગહણલક્ખણં. ભવસ્સ આયૂહનલક્ખણં. જાતિયા નિબ્બત્તિલક્ખણં. જરાય જીરણલક્ખણં. મરણસ્સ ચુતિલક્ખણં.
Avijjāya aññāṇalakkhaṇaṃ. Saṅkhārānaṃ cetanālakkhaṇaṃ. Viññāṇassa vijānanalakkhaṇaṃ. Nāmassa namanalakkhaṇaṃ. Rūpassa ruppanalakkhaṇaṃ. Saḷāyatanassa āyatanalakkhaṇaṃ. Phassassa phusanalakkhaṇaṃ. Vedanāya vedayitalakkhaṇaṃ. Taṇhāya hetulakkhaṇaṃ. Upādānassa gahaṇalakkhaṇaṃ. Bhavassa āyūhanalakkhaṇaṃ. Jātiyā nibbattilakkhaṇaṃ. Jarāya jīraṇalakkhaṇaṃ. Maraṇassa cutilakkhaṇaṃ.
ધાતૂનં સુઞ્ઞતાલક્ખણં. આયતનાનં આયતનલક્ખણં. સતિપટ્ઠાનાનં ઉપટ્ઠાનલક્ખણં. સમ્મપ્પધાનાનં પદહનલક્ખણં. ઇદ્ધિપાદાનં ઇજ્ઝનલક્ખણં. ઇન્દ્રિયાનં અધિપતિલક્ખણં. બલાનં અકમ્પિયલક્ખણં. બોજ્ઝઙ્ગાનં નિય્યાનલક્ખણં. મગ્ગસ્સ હેતુલક્ખણં.
Dhātūnaṃ suññatālakkhaṇaṃ. Āyatanānaṃ āyatanalakkhaṇaṃ. Satipaṭṭhānānaṃ upaṭṭhānalakkhaṇaṃ. Sammappadhānānaṃ padahanalakkhaṇaṃ. Iddhipādānaṃ ijjhanalakkhaṇaṃ. Indriyānaṃ adhipatilakkhaṇaṃ. Balānaṃ akampiyalakkhaṇaṃ. Bojjhaṅgānaṃ niyyānalakkhaṇaṃ. Maggassa hetulakkhaṇaṃ.
સચ્ચાનં તથલક્ખણં. સમથસ્સ અવિક્ખેપલક્ખણં. વિપસ્સનાય અનુપસ્સનાલક્ખણં. સમથવિપસ્સનાનં એકરસલક્ખણં. યુગનદ્ધાનં અનતિવત્તનલક્ખણં.
Saccānaṃ tathalakkhaṇaṃ. Samathassa avikkhepalakkhaṇaṃ. Vipassanāya anupassanālakkhaṇaṃ. Samathavipassanānaṃ ekarasalakkhaṇaṃ. Yuganaddhānaṃ anativattanalakkhaṇaṃ.
સીલવિસુદ્ધિયા સંવરલક્ખણં. ચિત્તવિસુદ્ધિયા અવિક્ખેપલક્ખણં. દિટ્ઠિવિસુદ્ધિયા દસ્સનલક્ખણં.
Sīlavisuddhiyā saṃvaralakkhaṇaṃ. Cittavisuddhiyā avikkhepalakkhaṇaṃ. Diṭṭhivisuddhiyā dassanalakkhaṇaṃ.
ખયે ઞાણસ્સ સમુચ્છેદનલક્ખણં. અનુપ્પાદે ઞાણસ્સ પસ્સદ્ધિલક્ખણં.
Khaye ñāṇassa samucchedanalakkhaṇaṃ. Anuppāde ñāṇassa passaddhilakkhaṇaṃ.
છન્દસ્સ મૂલલક્ખણં. મનસિકારસ્સ સમુટ્ઠાપનલક્ખણં. ફસ્સસ્સ સમોધાનલક્ખણં. વેદનાય સમોસરણલક્ખણં. સમાધિસ્સ પમુખલક્ખણં. સતિયા આધિપતેય્યલક્ખણં. પઞ્ઞાય તતુત્તરિયલક્ખણં. વિમુત્તિયા સારલક્ખણં… અમતોગધસ્સ નિબ્બાનસ્સ પરિયોસાનલક્ખણં તથં અવિતથં. એવં તથલક્ખણં ઞાણગતિયા આગતો અવિરજ્ઝિત્વા પત્તો અનુપ્પત્તોતિ તથાગતો. એવં તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો.
Chandassa mūlalakkhaṇaṃ. Manasikārassa samuṭṭhāpanalakkhaṇaṃ. Phassassa samodhānalakkhaṇaṃ. Vedanāya samosaraṇalakkhaṇaṃ. Samādhissa pamukhalakkhaṇaṃ. Satiyā ādhipateyyalakkhaṇaṃ. Paññāya tatuttariyalakkhaṇaṃ. Vimuttiyā sāralakkhaṇaṃ… amatogadhassa nibbānassa pariyosānalakkhaṇaṃ tathaṃ avitathaṃ. Evaṃ tathalakkhaṇaṃ ñāṇagatiyā āgato avirajjhitvā patto anuppattoti tathāgato. Evaṃ tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato.
કથં તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો? તથધમ્મા નામ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ. યથાહ – ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. કતમાનિ ચત્તારિ? ‘ઇદં દુક્ખ’ન્તિ ભિક્ખવે, તથમેતં અવિતથમેતં અનઞ્ઞથમેત’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૧૦૯૦) વિત્થારો. તાનિ ચ ભગવા અભિસમ્બુદ્ધો, તસ્મા તથાનં ધમ્માનં અભિસમ્બુદ્ધત્તા તથાગતોતિ વુચ્ચતિ. અભિસમ્બુદ્ધત્થો હેત્થ ગતસદ્દો.
Kathaṃ tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato? Tathadhammā nāma cattāri ariyasaccāni. Yathāha – ‘‘cattārimāni, bhikkhave, tathāni avitathāni anaññathāni. Katamāni cattāri? ‘Idaṃ dukkha’nti bhikkhave, tathametaṃ avitathametaṃ anaññathameta’’nti (saṃ. ni. 5.1090) vitthāro. Tāni ca bhagavā abhisambuddho, tasmā tathānaṃ dhammānaṃ abhisambuddhattā tathāgatoti vuccati. Abhisambuddhattho hettha gatasaddo.
અપિ ચ જરામરણસ્સ જાતિપચ્ચયસમ્ભૂતસમુદાગતટ્ઠો તથો અવિતથો અનઞ્ઞથો…પે॰…, સઙ્ખારાનં અવિજ્જાપચ્ચયસમ્ભૂતસમુદાગતટ્ઠો તથો અવિતથો અનઞ્ઞથો…પે॰…, તથા અવિજ્જાય સઙ્ખારાનં પચ્ચયટ્ઠો, સઙ્ખારાનં વિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયટ્ઠો…પે॰…, જાતિયા જરામરણસ્સ પચ્ચયટ્ઠો તથો અવિતથો અનઞ્ઞથો. તં સબ્બં ભગવા અભિસમ્બુદ્ધો, તસ્માપિ તથાનં ધમ્માનં અભિસમ્બુદ્ધત્તા તથાગતોતિ વુચ્ચતિ. એવં તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો.
Api ca jarāmaraṇassa jātipaccayasambhūtasamudāgataṭṭho tatho avitatho anaññatho…pe…, saṅkhārānaṃ avijjāpaccayasambhūtasamudāgataṭṭho tatho avitatho anaññatho…pe…, tathā avijjāya saṅkhārānaṃ paccayaṭṭho, saṅkhārānaṃ viññāṇassa paccayaṭṭho…pe…, jātiyā jarāmaraṇassa paccayaṭṭho tatho avitatho anaññatho. Taṃ sabbaṃ bhagavā abhisambuddho, tasmāpi tathānaṃ dhammānaṃ abhisambuddhattā tathāgatoti vuccati. Evaṃ tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato.
કથં તથદસ્સિતાય તથાગતો? ભગવા યં સદેવકે લોકે…પે॰…, સદેવમનુસ્સાય પજાય અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ અપરિમાણાનં સત્તાનં ચક્ખુદ્વારે આપાથમાગચ્છન્તં રૂપારમ્મણં નામ અત્થિ, તં સબ્બાકારતો જાનાતિ પસ્સતિ. એવં જાનતા પસ્સતા ચ, તેન તં ઇટ્ઠાનિટ્ઠાદિવસેન વા દિટ્ઠસુતમુતવિઞ્ઞાતેસુ લબ્ભમાનકપદવસેન વા. ‘‘કતમં તં રૂપં રૂપાયતનં? યં રૂપં ચતુન્નં મહાભૂતાનં ઉપાદાય વણ્ણનિભા સનિદસ્સનં સપ્પટિઘં નીલં પીતક’’ન્તિઆદિના (ધ॰ સ॰ ૬૧૬) નયેન અનેકેહિ નામેહિ તેરસહિ વારેહિ દ્વેપઞ્ઞાસાય નયેહિ વિભજ્જમાનં તથમેવ હોતિ, વિતથં નત્થિ. એસ નયો સોતદ્વારાદીસુપિ આપાથં આગચ્છન્તેસુ સદ્દાદીસુ. વુત્તઞ્ચેતં ભગવતા – ‘‘યં ભિક્ખવે, સદેવકસ્સ લોકસ્સ…પે॰… સદેવમનુસ્સાય પજાય દિટ્ઠં સુતં મુતં વિઞ્ઞાતં પત્તં પરિયેસિતં અનુવિચરિતં મનસા, તમહં જાનામિ. તમહં અબ્ભઞ્ઞાસિં, તં તથાગતસ્સ વિદિતં, તં તથાગતો ન ઉપટ્ઠાસી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૨૪). એવં તથદસ્સિતાય તથાગતો. તત્થ તથદસ્સી અત્થે તથાગતોતિ પદસમ્ભવો વેદિતબ્બો.
Kathaṃ tathadassitāya tathāgato? Bhagavā yaṃ sadevake loke…pe…, sadevamanussāya pajāya aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ cakkhudvāre āpāthamāgacchantaṃ rūpārammaṇaṃ nāma atthi, taṃ sabbākārato jānāti passati. Evaṃ jānatā passatā ca, tena taṃ iṭṭhāniṭṭhādivasena vā diṭṭhasutamutaviññātesu labbhamānakapadavasena vā. ‘‘Katamaṃ taṃ rūpaṃ rūpāyatanaṃ? Yaṃ rūpaṃ catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya vaṇṇanibhā sanidassanaṃ sappaṭighaṃ nīlaṃ pītaka’’ntiādinā (dha. sa. 616) nayena anekehi nāmehi terasahi vārehi dvepaññāsāya nayehi vibhajjamānaṃ tathameva hoti, vitathaṃ natthi. Esa nayo sotadvārādīsupi āpāthaṃ āgacchantesu saddādīsu. Vuttañcetaṃ bhagavatā – ‘‘yaṃ bhikkhave, sadevakassa lokassa…pe… sadevamanussāya pajāya diṭṭhaṃ sutaṃ mutaṃ viññātaṃ pattaṃ pariyesitaṃ anuvicaritaṃ manasā, tamahaṃ jānāmi. Tamahaṃ abbhaññāsiṃ, taṃ tathāgatassa viditaṃ, taṃ tathāgato na upaṭṭhāsī’’ti (a. ni. 4.24). Evaṃ tathadassitāya tathāgato. Tattha tathadassī atthe tathāgatoti padasambhavo veditabbo.
કથં તથવાદિતાય તથાગતો? યં રત્તિં ભગવા બોધિમણ્ડે અપરાજિતપલ્લઙ્કે નિસિન્નો તિણ્ણં મારાનં મત્થકં મદ્દિત્વા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધો, યઞ્ચ રત્તિં યમકસાલાનમન્તરે અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિ, એત્થન્તરે પઞ્ચચત્તાલીસવસ્સપરિમાણે કાલે પઠમબોધિયાપિ મજ્ઝિમબોધિયાપિ પચ્છિમબોધિયાપિ યં ભગવતા ભાસિતં – સુત્તં, ગેય્યં…પે॰… વેદલ્લં, તં સબ્બં અત્થતો ચ બ્યઞ્જનતો ચ અનુપવજ્જં, અનૂનમનધિકં, સબ્બાકારપરિપુણ્ણં, રાગમદનિમ્મદનં, દોસમોહમદનિમ્મદનં. નત્થિ તત્થ વાલગ્ગમત્તમ્પિ અવક્ખલિતં, સબ્બં તં એકમુદ્દિકાય લઞ્છિતં વિય, એકનાળિયા મિતં વિય, એકતુલાય તુલિતં વિય ચ, તથમેવ હોતિ અવિતથં અનઞ્ઞથં. તેનાહ – ‘‘યઞ્ચ, ચુન્દ, રત્તિં તથાગતો અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝતિ, યઞ્ચ રત્તિં અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયતિ, યં એતસ્મિં અન્તરે ભાસતિ લપતિ નિદ્દિસતિ, સબ્બં તં તથેવ હોતિ, નો અઞ્ઞથા. તસ્મા ‘તથાગતો’તિ વુચ્ચતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૨૩). ગદત્થો હેત્થ ગતસદ્દો. એવં તથવાદિતાય તથાગતો.
Kathaṃ tathavāditāya tathāgato? Yaṃ rattiṃ bhagavā bodhimaṇḍe aparājitapallaṅke nisinno tiṇṇaṃ mārānaṃ matthakaṃ madditvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddho, yañca rattiṃ yamakasālānamantare anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyi, etthantare pañcacattālīsavassaparimāṇe kāle paṭhamabodhiyāpi majjhimabodhiyāpi pacchimabodhiyāpi yaṃ bhagavatā bhāsitaṃ – suttaṃ, geyyaṃ…pe… vedallaṃ, taṃ sabbaṃ atthato ca byañjanato ca anupavajjaṃ, anūnamanadhikaṃ, sabbākāraparipuṇṇaṃ, rāgamadanimmadanaṃ, dosamohamadanimmadanaṃ. Natthi tattha vālaggamattampi avakkhalitaṃ, sabbaṃ taṃ ekamuddikāya lañchitaṃ viya, ekanāḷiyā mitaṃ viya, ekatulāya tulitaṃ viya ca, tathameva hoti avitathaṃ anaññathaṃ. Tenāha – ‘‘yañca, cunda, rattiṃ tathāgato anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhati, yañca rattiṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyati, yaṃ etasmiṃ antare bhāsati lapati niddisati, sabbaṃ taṃ tatheva hoti, no aññathā. Tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (a. ni. 4.23). Gadattho hettha gatasaddo. Evaṃ tathavāditāya tathāgato.
અપિ ચ આગદનં આગદો, વચનન્તિ અત્થો. તયો અવિપરીતો આગદો અસ્સાતિ, દ-કારસ્સ ત-કારં કત્વા તથાગતોતિ એવમેતસ્મિં અત્થે પદસિદ્ધિ વેદિતબ્બા.
Api ca āgadanaṃ āgado, vacananti attho. Tayo aviparīto āgado assāti, da-kārassa ta-kāraṃ katvā tathāgatoti evametasmiṃ atthe padasiddhi veditabbā.
કથં તથાકારિતાય તથાગતો? ભગવતો હિ વાચાય કાયો અનુલોમેતિ, કાયસ્સપિ વાચા, તસ્મા યથાવાદી તથાકારી, યથાકારી તથાવાદી ચ હોતિ. એવંભૂતસ્સ ચસ્સ યથાવાચા, કાયોપિ તથા ગતો પવત્તોતિ અત્થો. યથા ચ કાયો, વાચાપિ તથા ગતા પવત્તાતિ તથાગતો. તેનેવાહ – ‘‘યથાવાદી, ભિક્ખવે, તથાગતો તથાકારી, યથાકારી તથાવાદી . ઇતિ યથાવાદી તથાકારી યથાકારી તથાવાદી. તસ્મા ‘તથાગતો’તિ વુચ્ચતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૨૩). એવં તથાકારિતાય તથાગતો.
Kathaṃ tathākāritāya tathāgato? Bhagavato hi vācāya kāyo anulometi, kāyassapi vācā, tasmā yathāvādī tathākārī, yathākārī tathāvādī ca hoti. Evaṃbhūtassa cassa yathāvācā, kāyopi tathā gato pavattoti attho. Yathā ca kāyo, vācāpi tathā gatā pavattāti tathāgato. Tenevāha – ‘‘yathāvādī, bhikkhave, tathāgato tathākārī, yathākārī tathāvādī . Iti yathāvādī tathākārī yathākārī tathāvādī. Tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (a. ni. 4.23). Evaṃ tathākāritāya tathāgato.
કથં અભિભવનટ્ઠેન તથાગતો? ઉપરિ ભવગ્ગં હેટ્ઠા અવીચિં પરિયન્તં કત્વા તિરિયં અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ સબ્બસત્તે અભિભવતિ સીલેનપિ સમાધિનાપિ પઞ્ઞાયપિ વિમુત્તિયાપિ, વિમુત્તિઞાણદસ્સનેનપિ ન તસ્સ તુલા વા પમાણં વા અત્થિ; અતુલો અપ્પમેય્યો અનુત્તરો રાજાતિરાજા દેવદેવો સક્કાનં અતિસક્કો બ્રહ્માનં અતિબ્રહ્મા. તેનાહ – ‘‘સદેવકે, ભિક્ખવે, લોકે…પે॰… સદેવમનુસ્સાય પજાય તથાગતો અભિભૂ અનભિભૂતો અઞ્ઞદત્થુદસો વસવત્તી, તસ્મા ‘તથાગતો’તિ વુચ્ચતી’’તિ.
Kathaṃ abhibhavanaṭṭhena tathāgato? Upari bhavaggaṃ heṭṭhā avīciṃ pariyantaṃ katvā tiriyaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsu sabbasatte abhibhavati sīlenapi samādhināpi paññāyapi vimuttiyāpi, vimuttiñāṇadassanenapi na tassa tulā vā pamāṇaṃ vā atthi; atulo appameyyo anuttaro rājātirājā devadevo sakkānaṃ atisakko brahmānaṃ atibrahmā. Tenāha – ‘‘sadevake, bhikkhave, loke…pe… sadevamanussāya pajāya tathāgato abhibhū anabhibhūto aññadatthudaso vasavattī, tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti.
તત્રેવં પદસિદ્ધિ વેદિતબ્બા. અગદો વિય અગદો. કો પનેસ? દેસનાવિલાસમયો ચેવ પુઞ્ઞુસ્સયો ચ. તેન હેસ મહાનુભાવો ભિસક્કો દિબ્બાગદેન સપ્પે વિય સબ્બપરપ્પવાદિનો સદેવકઞ્ચ લોકં અભિભવતિ. ઇતિ સબ્બાલોકાભિભવને તથો અવિપરીતો દેસનાવિલાસમયો ચેવ પુઞ્ઞુસ્સયો ચ અગદો અસ્સાતિ. દ-કારસ્સ ત-કારં કત્વા તથાગતોતિ વેદિતબ્બો. એવં અભિભવનટ્ઠેન તથાગતો.
Tatrevaṃ padasiddhi veditabbā. Agado viya agado. Ko panesa? Desanāvilāsamayo ceva puññussayo ca. Tena hesa mahānubhāvo bhisakko dibbāgadena sappe viya sabbaparappavādino sadevakañca lokaṃ abhibhavati. Iti sabbālokābhibhavane tatho aviparīto desanāvilāsamayo ceva puññussayo ca agado assāti. Da-kārassa ta-kāraṃ katvā tathāgatoti veditabbo. Evaṃ abhibhavanaṭṭhena tathāgato.
અપિ ચ તથાય ગતોતિપિ તથાગતો, તથં ગતોતિપિ તથાગતો. ગતોતિ અવગતો, અતીતો પત્તો પટિપન્નોતિ અત્થો.
Api ca tathāya gatotipi tathāgato, tathaṃ gatotipi tathāgato. Gatoti avagato, atīto patto paṭipannoti attho.
તત્થ સકલલોકં તીરણપરિઞ્ઞાય તથાય ગતો અવગતોતિ તથાગતો. લોકસમુદયં પહાનપરિઞ્ઞાય તથાય ગતો અતીતોતિ તથાગતો. લોકનિરોધં સચ્છિકિરિયાય તથાય ગતો પત્તોતિ તથાગતો. લોકનિરોધગામિનિં પટિપદં તથં ગતો પટિપન્નોતિ તથાગતો. તેન વુત્તં ભગવતા –
Tattha sakalalokaṃ tīraṇapariññāya tathāya gato avagatoti tathāgato. Lokasamudayaṃ pahānapariññāya tathāya gato atītoti tathāgato. Lokanirodhaṃ sacchikiriyāya tathāya gato pattoti tathāgato. Lokanirodhagāminiṃ paṭipadaṃ tathaṃ gato paṭipannoti tathāgato. Tena vuttaṃ bhagavatā –
‘‘લોકો, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધો, લોકસ્મા તથાગતો વિસંયુત્તો. લોકસમુદયો, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધો, લોકસમુદયો તથાગતસ્સ પહીનો. લોકનિરોધો, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધો, લોકનિરોધો તથાગતસ્સ સચ્છિકતો. લોકનિરોધગામિની પટિપદા, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધા, લોકનિરોધગામિની પટિપદા તથાગતસ્સ ભાવિતા. યં ભિક્ખવે, સદેવકસ્સ લોકસ્સ…પે॰… સબ્બં તં તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધં. તસ્મા, તથાગતોતિ વુચ્ચતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૨૩).
‘‘Loko, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddho, lokasmā tathāgato visaṃyutto. Lokasamudayo, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddho, lokasamudayo tathāgatassa pahīno. Lokanirodho, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddho, lokanirodho tathāgatassa sacchikato. Lokanirodhagāminī paṭipadā, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddhā, lokanirodhagāminī paṭipadā tathāgatassa bhāvitā. Yaṃ bhikkhave, sadevakassa lokassa…pe… sabbaṃ taṃ tathāgatena abhisambuddhaṃ. Tasmā, tathāgatoti vuccatī’’ti (a. ni. 4.23).
તસ્સપિ એવં અત્થો વેદિતબ્બો. ઇદમ્પિ ચ તથાગતસ્સ તથાગતભાવદીપને મુખમત્તમેવ. સબ્બાકારેન પન તથાગતોવ તથાગતસ્સ તથાગતભાવં વણ્ણેય્ય.
Tassapi evaṃ attho veditabbo. Idampi ca tathāgatassa tathāgatabhāvadīpane mukhamattameva. Sabbākārena pana tathāgatova tathāgatassa tathāgatabhāvaṃ vaṇṇeyya.
કતમઞ્ચ તં ભિક્ખવેતિ યેન અપ્પમત્તકેન ઓરમત્તકેન સીલમત્તકેન પુથુજ્જનો તથાગતસ્સ વણ્ણં વદમાનો વદેય્ય, તં કતમન્તિ પુચ્છતિ? તત્થ પુચ્છા નામ અદિટ્ઠજોતના પુચ્છા, દિટ્ઠસંસન્દના પુચ્છા, વિમતિચ્છેદના પુચ્છા, અનુમતિપુચ્છા, કથેતુકમ્યતા પુચ્છાતિ પઞ્ચવિધા હોતિ.
Katamañca taṃ bhikkhaveti yena appamattakena oramattakena sīlamattakena puthujjano tathāgatassa vaṇṇaṃ vadamāno vadeyya, taṃ katamanti pucchati? Tattha pucchā nāma adiṭṭhajotanā pucchā, diṭṭhasaṃsandanā pucchā, vimaticchedanā pucchā, anumatipucchā, kathetukamyatā pucchāti pañcavidhā hoti.
તત્થ કતમા અદિટ્ઠજોતના પુચ્છા? પકતિયા લક્ખણં અઞ્ઞાતં હોતિ, અદિટ્ઠં અતુલિતં અતીરિતં અવિભૂતં અવિભાવિતં, તસ્સ ઞાણાય દસ્સનાય તુલનાય તીરણાય વિભાવનાય પઞ્હં પુચ્છતિ, અયં અદિટ્ઠજોતના પુચ્છા.
Tattha katamā adiṭṭhajotanā pucchā? Pakatiyā lakkhaṇaṃ aññātaṃ hoti, adiṭṭhaṃ atulitaṃ atīritaṃ avibhūtaṃ avibhāvitaṃ, tassa ñāṇāya dassanāya tulanāya tīraṇāya vibhāvanāya pañhaṃ pucchati, ayaṃ adiṭṭhajotanā pucchā.
કતમા દિટ્ઠસંસન્દના પુચ્છા? પકતિયા લક્ખણં ઞાતં હોતિ, દિટ્ઠં તુલિતં તીરિતં વિભૂતં વિભાવિતં, તસ્સ અઞ્ઞેહિ પણ્ડિતેહિ સદ્ધિં સંસન્દનત્થાય પઞ્હં પુચ્છતિ, અયં દિટ્ઠસંસન્દના પુચ્છા.
Katamā diṭṭhasaṃsandanā pucchā? Pakatiyā lakkhaṇaṃ ñātaṃ hoti, diṭṭhaṃ tulitaṃ tīritaṃ vibhūtaṃ vibhāvitaṃ, tassa aññehi paṇḍitehi saddhiṃ saṃsandanatthāya pañhaṃ pucchati, ayaṃ diṭṭhasaṃsandanā pucchā.
કતમા વિમતિચ્છેદના પુચ્છા? પકતિયા સંસયપક્ખન્દો હોતિ, વિમતિપક્ખન્દો, દ્વેળ્હકજાતો, ‘‘એવં નુ ખો, ન નુ ખો, કિન્નુ ખો, કથં નુ ખો’’તિ. સો વિમતિચ્છેદનત્થાય પઞ્હં પુચ્છતિ. અયં વિમતિચ્છેદના પુચ્છા.
Katamā vimaticchedanā pucchā? Pakatiyā saṃsayapakkhando hoti, vimatipakkhando, dveḷhakajāto, ‘‘evaṃ nu kho, na nu kho, kinnu kho, kathaṃ nu kho’’ti. So vimaticchedanatthāya pañhaṃ pucchati. Ayaṃ vimaticchedanā pucchā.
કતમા અનુમતિપુચ્છા? ભગવા ભિક્ખૂનં અનુમતિયા પઞ્હં પુચ્છતિ – ‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, ભિક્ખવે, રૂપં નિચ્ચં વા અનિચ્ચં વા’’તિ. અનિચ્ચં, ભન્તે. યં પનાનિચ્ચં , દુક્ખં વા તં સુખં વાતિ? દુક્ખં ભન્તેતિ (મહાવ॰ ૨૧) સબ્બં વત્તબ્બં, અયં અનુમતિપુચ્છા.
Katamā anumatipucchā? Bhagavā bhikkhūnaṃ anumatiyā pañhaṃ pucchati – ‘‘taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave, rūpaṃ niccaṃ vā aniccaṃ vā’’ti. Aniccaṃ, bhante. Yaṃ panāniccaṃ , dukkhaṃ vā taṃ sukhaṃ vāti? Dukkhaṃ bhanteti (mahāva. 21) sabbaṃ vattabbaṃ, ayaṃ anumatipucchā.
કતમા કથેતુકમ્યતા પુચ્છા? ભગવા ભિક્ખૂનં કથેતુકમ્યતાય પઞ્હં પુચ્છતિ. ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, સતિપટ્ઠાના. કતમે ચત્તારો?…પે॰… અટ્ઠિમે ભિક્ખવે મગ્ગઙ્ગા. કતમે અટ્ઠાતિ, અયં કથેતુકમ્યતા પુચ્છા.
Katamā kathetukamyatā pucchā? Bhagavā bhikkhūnaṃ kathetukamyatāya pañhaṃ pucchati. Cattārome, bhikkhave, satipaṭṭhānā. Katame cattāro?…Pe… aṭṭhime bhikkhave maggaṅgā. Katame aṭṭhāti, ayaṃ kathetukamyatā pucchā.
ઇતિ ઇમાસુ પઞ્ચસુ પુચ્છાસુ અદિટ્ઠસ્સ તાવ કસ્સચિ ધમ્મસ્સ અભાવતો તથાગતસ્સ અદિટ્ઠજોતના પુચ્છા નત્થિ. ‘‘ઇદં નામ અઞ્ઞેહિ પણ્ડિતેહિ સમણબ્રાહ્મણેહિ સદ્ધિં સંસન્દિત્વા દેસેસ્સામી’’તિ સમન્નાહારસ્સેવ અનુપ્પજ્જનતો દિટ્ઠસંસન્દના પુચ્છાપિ નત્થિ. યસ્મા પન બુદ્ધાનં એકધમ્મેપિ આસપ્પના પરિસપ્પના નત્થિ, બોધિમણ્ડેયેવ સબ્બા કઙ્ખા છિન્ના; તસ્મા વિમતિચ્છેદના પુચ્છાપિ નત્થિયેવ. અવસેસા પન દ્વે પુચ્છા બુદ્ધાનં અત્થિ, તાસુ અયં કથેતુકમ્યતા પુચ્છા નામ.
Iti imāsu pañcasu pucchāsu adiṭṭhassa tāva kassaci dhammassa abhāvato tathāgatassa adiṭṭhajotanā pucchā natthi. ‘‘Idaṃ nāma aññehi paṇḍitehi samaṇabrāhmaṇehi saddhiṃ saṃsanditvā desessāmī’’ti samannāhārasseva anuppajjanato diṭṭhasaṃsandanā pucchāpi natthi. Yasmā pana buddhānaṃ ekadhammepi āsappanā parisappanā natthi, bodhimaṇḍeyeva sabbā kaṅkhā chinnā; tasmā vimaticchedanā pucchāpi natthiyeva. Avasesā pana dve pucchā buddhānaṃ atthi, tāsu ayaṃ kathetukamyatā pucchā nāma.
૮. ઇદાનિ તં કથેતુકમ્યતાય પુચ્છાય પુચ્છિતમત્થં કથેતું ‘‘પાણાતિપાતં પહાયા’’તિઆદિમાહ.
8. Idāni taṃ kathetukamyatāya pucchāya pucchitamatthaṃ kathetuṃ ‘‘pāṇātipātaṃ pahāyā’’tiādimāha.
તત્થ પાણસ્સ અતિપાતો પાણાતિપાતો, પાણવધો, પાણઘાતોતિ વુત્તં હોતિ. પાણોતિ ચેત્થ વોહારતો સત્તો, પરમત્થતો જીવિતિન્દ્રિયં, તસ્મિં પન પાણે પાણસઞ્ઞિનો જીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદકઉપક્કમસમુટ્ઠાપિકા કાયવચીદ્વારાનં અઞ્ઞતરદ્વારપ્પવત્તા વધકચેતના પાણાતિપાતો. સો ગુણવિરહિતેસુ તિરચ્છાનગતાદીસુ પાણેસુ ખુદ્દકે પાણે અપ્પસાવજ્જો, મહાસરીરે મહાસાવજ્જો, કસ્મા? પયોગમહન્તતાય. પયોગસમત્તેપિ વત્થુમહન્તતાય. ગુણવન્તેસુ મનુસ્સાદીસુ અપ્પગુણે પાણે અપ્પસાવજ્જો, મહાગુણે મહાસાવજ્જો. સરીરગુણાનં પન સમભાવે સતિ કિલેસાનં ઉપક્કમાનઞ્ચ મુદુતાય અપ્પસાવજ્જો, તિબ્બતાય મહાસાવજ્જોતિ વેદિતબ્બો.
Tattha pāṇassa atipāto pāṇātipāto, pāṇavadho, pāṇaghātoti vuttaṃ hoti. Pāṇoti cettha vohārato satto, paramatthato jīvitindriyaṃ, tasmiṃ pana pāṇe pāṇasaññino jīvitindriyupacchedakaupakkamasamuṭṭhāpikā kāyavacīdvārānaṃ aññataradvārappavattā vadhakacetanā pāṇātipāto. So guṇavirahitesu tiracchānagatādīsu pāṇesu khuddake pāṇe appasāvajjo, mahāsarīre mahāsāvajjo, kasmā? Payogamahantatāya. Payogasamattepi vatthumahantatāya. Guṇavantesu manussādīsu appaguṇe pāṇe appasāvajjo, mahāguṇe mahāsāvajjo. Sarīraguṇānaṃ pana samabhāve sati kilesānaṃ upakkamānañca mudutāya appasāvajjo, tibbatāya mahāsāvajjoti veditabbo.
તસ્સ પઞ્ચ સમ્ભારા હોન્તિ – પાણો, પાણસઞ્ઞિતા, વધકચિત્તં, ઉપક્કમો, તેન મરણન્તિ . છ પયોગા – સાહત્થિકો, આણત્તિકો, નિસ્સગ્ગિયો, થાવરો, વિજ્જામયો, ઇદ્ધિમયોતિ. ઇમસ્મિં પનત્થે વિત્થારિયમાને અતિવિય પપઞ્ચો હોતિ, તસ્મા તં ન વિત્થારયામ, અઞ્ઞઞ્ચ એવરૂપં. અત્થિકેહિ પન સમન્તપાસાદિકં વિનયટ્ઠકથં ઓલોકેત્વા ગહેતબ્બં.
Tassa pañca sambhārā honti – pāṇo, pāṇasaññitā, vadhakacittaṃ, upakkamo, tena maraṇanti . Cha payogā – sāhatthiko, āṇattiko, nissaggiyo, thāvaro, vijjāmayo, iddhimayoti. Imasmiṃ panatthe vitthāriyamāne ativiya papañco hoti, tasmā taṃ na vitthārayāma, aññañca evarūpaṃ. Atthikehi pana samantapāsādikaṃ vinayaṭṭhakathaṃ oloketvā gahetabbaṃ.
પહાયાતિ ઇમં પાણાતિપાતચેતનાસઙ્ખાતં દુસ્સીલ્યં પજહિત્વા. પટિવિરતોતિ પહીનકાલતો પટ્ઠાય તતો દુસ્સીલ્યતો ઓરતો વિરતોવ. નત્થિ તસ્સ વીતિક્કમિસ્સામીતિ ચક્ખુસોતવિઞ્ઞેય્યા ધમ્મા પગેવ કાયિકાતિ ઇમિનાવ નયેન અઞ્ઞેસુપિ એવરૂપેસુ પદેસુ અત્થો વેદિતબ્બો.
Pahāyāti imaṃ pāṇātipātacetanāsaṅkhātaṃ dussīlyaṃ pajahitvā. Paṭiviratoti pahīnakālato paṭṭhāya tato dussīlyato orato viratova. Natthi tassa vītikkamissāmīti cakkhusotaviññeyyā dhammā pageva kāyikāti imināva nayena aññesupi evarūpesu padesu attho veditabbo.
સમણોતિ ભગવા સમિતપાપતાય લદ્ધવોહારો. ગોતમોતિ ગોત્તવસેન. ન કેવલઞ્ચ ભગવાયેવ પાણાતિપાતા પટિવિરતો, ભિક્ખુસઙ્ઘોપિ પટિવિરતો, દેસના પન આદિતો પટ્ઠાય એવં આગતા, અત્થં પન દીપેન્તેન ભિક્ખુસઙ્ઘવસેનાપિ દીપેતું વટ્ટતિ.
Samaṇoti bhagavā samitapāpatāya laddhavohāro. Gotamoti gottavasena. Na kevalañca bhagavāyeva pāṇātipātā paṭivirato, bhikkhusaṅghopi paṭivirato, desanā pana ādito paṭṭhāya evaṃ āgatā, atthaṃ pana dīpentena bhikkhusaṅghavasenāpi dīpetuṃ vaṭṭati.
નિહિતદણ્ડો નિહિતસત્થોતિ પરૂપઘાતત્થાય દણ્ડં વા સત્થં વા આદાય અવત્તનતો નિક્ખિત્તદણ્ડો ચેવ નિક્ખિત્તસત્થો ચાતિ અત્થો. એત્થ ચ ઠપેત્વા દણ્ડં સબ્બમ્પિ અવસેસં ઉપકરણં સત્તાનં વિહેઠનભાવતો સત્થન્તિ વેદિતબ્બં. યં પન ભિક્ખૂ કત્તરદણ્ડં વા દન્તકટ્ઠં વા વાસિં પિપ્ફલિકં વા ગહેત્વા વિચરન્તિ, ન તં પરૂપઘાતત્થાય. તસ્મા નિહિતદણ્ડો નિહિતસત્થો ત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ.
Nihitadaṇḍo nihitasatthoti parūpaghātatthāya daṇḍaṃ vā satthaṃ vā ādāya avattanato nikkhittadaṇḍo ceva nikkhittasattho cāti attho. Ettha ca ṭhapetvā daṇḍaṃ sabbampi avasesaṃ upakaraṇaṃ sattānaṃ viheṭhanabhāvato satthanti veditabbaṃ. Yaṃ pana bhikkhū kattaradaṇḍaṃ vā dantakaṭṭhaṃ vā vāsiṃ pipphalikaṃ vā gahetvā vicaranti, na taṃ parūpaghātatthāya. Tasmā nihitadaṇḍo nihitasattho tveva saṅkhyaṃ gacchati.
લજ્જીતિ પાપજિગુચ્છનલક્ખણાય લજ્જાય સમન્નાગતો. દયાપન્નોતિ દયં મેત્તચિત્તતં આપન્નો. સબ્બપાણભૂતહિતાનુકમ્પીતિ; સબ્બે પાણભૂતે હિતેન અનુકમ્પકો. તાય દયાપન્નતાય સબ્બેસં પાણભૂતાનં હિતચિત્તકોતિ અત્થો. વિહરતીતિ ઇરિયતિ યપેતિ યાપેતિ પાલેતિ . ઇતિ વા હિ, ભિક્ખવેતિ એવં વા ભિક્ખવે. વા સદ્દો ઉપરિ ‘‘અદિન્નાદાનં પહાયા’’તિઆદીનિ અપેક્ખિત્વા વિકપ્પત્થો વુત્તો, એવં સબ્બત્થ પુરિમં વા પચ્છિમં વા અપેક્ખિત્વા વિકપ્પભાવો વેદિતબ્બો.
Lajjīti pāpajigucchanalakkhaṇāya lajjāya samannāgato. Dayāpannoti dayaṃ mettacittataṃ āpanno. Sabbapāṇabhūtahitānukampīti; sabbe pāṇabhūte hitena anukampako. Tāya dayāpannatāya sabbesaṃ pāṇabhūtānaṃ hitacittakoti attho. Viharatīti iriyati yapeti yāpeti pāleti . Iti vā hi, bhikkhaveti evaṃ vā bhikkhave. Vā saddo upari ‘‘adinnādānaṃ pahāyā’’tiādīni apekkhitvā vikappattho vutto, evaṃ sabbattha purimaṃ vā pacchimaṃ vā apekkhitvā vikappabhāvo veditabbo.
અયં પનેત્થ સઙ્ખેપો – ભિક્ખવે, પુથુજ્જનો તથાગતસ્સ વણ્ણં વદમાનો એવં વદેય્ય – ‘‘સમણો ગોતમો પાણં ન હનતિ, ન ઘાતેતિ, ન તત્થ સમનુઞ્ઞો હોતિ, વિરતો ઇમસ્મા દુસ્સીલ્યા; અહો, વત રે બુદ્ધગુણા મહન્તા’’તિ, ઇતિ મહન્તં ઉસ્સાહં કત્વા વણ્ણં વત્તુકામોપિ અપ્પમત્તકં ઓરમત્તકં આચારસીલમત્તકમેવ વક્ખતિ. ઉપરિ અસાધારણભાવં નિસ્સાય વણ્ણં વત્તું ન સક્ખિસ્સતિ. ન કેવલઞ્ચ પુથુજ્જનોવ સોતાપન્નસકદાગામિઅનાગામિઅરહન્તોપિ પચ્ચેકબુદ્ધાપિ ન સક્કોન્તિયેવ; તથાગતોયેવ પન સક્કોતિ, તં વો ઉપરિ વક્ખામીતિ, અયમેત્થ સાધિપ્પાયા અત્થવણ્ણના. ઇતો પરં પન અપુબ્બપદમેવ વણ્ણયિસ્સામ.
Ayaṃ panettha saṅkhepo – bhikkhave, puthujjano tathāgatassa vaṇṇaṃ vadamāno evaṃ vadeyya – ‘‘samaṇo gotamo pāṇaṃ na hanati, na ghāteti, na tattha samanuñño hoti, virato imasmā dussīlyā; aho, vata re buddhaguṇā mahantā’’ti, iti mahantaṃ ussāhaṃ katvā vaṇṇaṃ vattukāmopi appamattakaṃ oramattakaṃ ācārasīlamattakameva vakkhati. Upari asādhāraṇabhāvaṃ nissāya vaṇṇaṃ vattuṃ na sakkhissati. Na kevalañca puthujjanova sotāpannasakadāgāmianāgāmiarahantopi paccekabuddhāpi na sakkontiyeva; tathāgatoyeva pana sakkoti, taṃ vo upari vakkhāmīti, ayamettha sādhippāyā atthavaṇṇanā. Ito paraṃ pana apubbapadameva vaṇṇayissāma.
અદિન્નાદાનં પહાયાતિ એત્થ અદિન્નસ્સ આદાનં અદિન્નાદાનં, પરસંહરણં, થેય્યં, ચોરિકાતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ અદિન્નન્તિ પરપરિગ્ગહિતં, યત્થ પરો યથાકામકારિતં આપજ્જન્તો અદણ્ડારહો અનુપવજ્જો ચ હોતિ. તસ્મિં પરપરિગ્ગહિતે પરપરિગ્ગહિતસઞ્ઞિનો, તદાદાયકઉપક્કમસમુટ્ઠાપિકા થેય્યચેતના અદિન્નાદાનં. તં હીને પરસન્તકે અપ્પસાવજ્જં, પણીતે મહાસાવજ્જં, કસ્મા? વત્થુપણીતતાય. વત્થુસમત્તે સતિ ગુણાધિકાનં સન્તકે વત્થુસ્મિં મહાસાવજ્જં . તં તં ગુણાધિકં ઉપાદાય તતો તતો હીનગુણસ્સ સન્તકે વત્થુસ્મિં અપ્પસાવજ્જં.
Adinnādānaṃ pahāyāti ettha adinnassa ādānaṃ adinnādānaṃ, parasaṃharaṇaṃ, theyyaṃ, corikāti vuttaṃ hoti. Tattha adinnanti parapariggahitaṃ, yattha paro yathākāmakāritaṃ āpajjanto adaṇḍāraho anupavajjo ca hoti. Tasmiṃ parapariggahite parapariggahitasaññino, tadādāyakaupakkamasamuṭṭhāpikā theyyacetanā adinnādānaṃ. Taṃ hīne parasantake appasāvajjaṃ, paṇīte mahāsāvajjaṃ, kasmā? Vatthupaṇītatāya. Vatthusamatte sati guṇādhikānaṃ santake vatthusmiṃ mahāsāvajjaṃ . Taṃ taṃ guṇādhikaṃ upādāya tato tato hīnaguṇassa santake vatthusmiṃ appasāvajjaṃ.
તસ્સ પઞ્ચ સમ્ભારા હોન્તિ – પરપરિગ્ગહિતં, પરપરિગ્ગહિતસઞ્ઞિતા, થેય્યચિત્તં, ઉપક્કમો, તેન હરણન્તિ. છ પયોગા – સાહત્થિકાદયોવ. તે ચ ખો યથાનુરૂપં થેય્યાવહારો, પસય્હાવહારો, પટિચ્છન્નાવહારો, પરિકપ્પાવહારો, કુસાવહારોતિ ઇમેસં અવહારાનં વસેન પવત્તા, અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારો પન સમન્તપાસાદિકાયં વુત્તો.
Tassa pañca sambhārā honti – parapariggahitaṃ, parapariggahitasaññitā, theyyacittaṃ, upakkamo, tena haraṇanti. Cha payogā – sāhatthikādayova. Te ca kho yathānurūpaṃ theyyāvahāro, pasayhāvahāro, paṭicchannāvahāro, parikappāvahāro, kusāvahāroti imesaṃ avahārānaṃ vasena pavattā, ayamettha saṅkhepo. Vitthāro pana samantapāsādikāyaṃ vutto.
દિન્નમેવ આદિયતીતિ દિન્નાદાયી. ચિત્તેનપિ દિન્નમેવ પટિકઙ્ખતીતિ દિન્નપાટિકઙ્ખી. થેનેતીતિ થેનો. ન થેનેન અથેનેન. અથેનત્તાયેવ સુચિભૂતેન. અત્તનાતિ અત્તભાવેન. અથેનં સુચિભૂતં અત્તાનં કત્વા વિહરતીતિ વુત્તં હોતિ. સેસં પઠમસિક્ખાપદે વુત્તનયેનેવ યોજેતબ્બં. યથા ચ ઇધ, એવં સબ્બત્થ.
Dinnameva ādiyatīti dinnādāyī. Cittenapi dinnameva paṭikaṅkhatīti dinnapāṭikaṅkhī. Thenetīti theno. Na thenena athenena. Athenattāyeva sucibhūtena. Attanāti attabhāvena. Athenaṃ sucibhūtaṃ attānaṃ katvā viharatīti vuttaṃ hoti. Sesaṃ paṭhamasikkhāpade vuttanayeneva yojetabbaṃ. Yathā ca idha, evaṃ sabbattha.
અબ્રહ્મચરિયન્તિ અસેટ્ઠચરિયં. બ્રહ્મં સેટ્ઠં આચારં ચરતીતિ બ્રહ્મચારી. આરાચારીતિ અબ્રહ્મચરિયતો દૂરચારી. મેથુનાતિ રાગપરિયુટ્ઠાનવસેન સદિસત્તા મેથુનકાતિ લદ્ધવોહારેહિ પટિસેવિતબ્બતો મેથુનાતિ સઙ્ખ્યં ગતા અસદ્ધમ્મા. ગામધમ્માતિ ગામવાસીનં ધમ્મા.
Abrahmacariyanti aseṭṭhacariyaṃ. Brahmaṃ seṭṭhaṃ ācāraṃ caratīti brahmacārī. Ārācārīti abrahmacariyato dūracārī. Methunāti rāgapariyuṭṭhānavasena sadisattā methunakāti laddhavohārehi paṭisevitabbato methunāti saṅkhyaṃ gatā asaddhammā. Gāmadhammāti gāmavāsīnaṃ dhammā.
૯. મુસાવાદં પહાયાતિ એત્થ મુસાતિ વિસંવાદનપુરેક્ખારસ્સ અત્થભઞ્જનકો વચીપયોગો કાયપયોગો, વા વિસંવાદનાધિપ્પાયેન પનસ્સ પરવિસંવાદકકાયવચીપયોગસમુટ્ઠાપિકા ચેતના મુસાવાદો.
9.Musāvādaṃ pahāyāti ettha musāti visaṃvādanapurekkhārassa atthabhañjanako vacīpayogo kāyapayogo, vā visaṃvādanādhippāyena panassa paravisaṃvādakakāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā cetanā musāvādo.
અપરો નયો, ‘મુસા’તિ અભૂતં અતચ્છં વત્થુ. ‘વાદો’તિ તસ્સ ભૂતતો તચ્છતો વિઞ્ઞાપનં. લક્ખણતો પન અતથં વત્થું તથતો પરં વિઞ્ઞાપેતુકામસ્સ તથાવિઞ્ઞત્તિસમુટ્ઠાપિકા ચેતના મુસાવાદો. સો યમત્થં ભઞ્જતિ, તસ્સ અપ્પતાય અપ્પસાવજ્જો, મહન્તતાય મહાસાવજ્જો.
Aparo nayo, ‘musā’ti abhūtaṃ atacchaṃ vatthu. ‘Vādo’ti tassa bhūtato tacchato viññāpanaṃ. Lakkhaṇato pana atathaṃ vatthuṃ tathato paraṃ viññāpetukāmassa tathāviññattisamuṭṭhāpikā cetanā musāvādo. So yamatthaṃ bhañjati, tassa appatāya appasāvajjo, mahantatāya mahāsāvajjo.
અપિ ચ ગહટ્ઠાનં અત્તનો સન્તકં અદાતુકામતાય નત્થીતિઆદિનયપ્પવત્તો અપ્પસાવજ્જો, સક્ખિના હુત્વા અત્થભઞ્જનત્થં વુત્તો મહાસાવજ્જો, પબ્બજિતાનં અપ્પકમ્પિ તેલં વા સપ્પિં વા લભિત્વા હસાધિપ્પાયેન – ‘‘અજ્જ ગામે તેલં નદી મઞ્ઞે સન્દતી’’તિ પૂરણકથાનયેન પવત્તો અપ્પસાવજ્જો, અદિટ્ઠંયેવ પન દિટ્ઠન્તિઆદિના નયેન વદન્તાનં મહાસાવજ્જો.
Api ca gahaṭṭhānaṃ attano santakaṃ adātukāmatāya natthītiādinayappavatto appasāvajjo, sakkhinā hutvā atthabhañjanatthaṃ vutto mahāsāvajjo, pabbajitānaṃ appakampi telaṃ vā sappiṃ vā labhitvā hasādhippāyena – ‘‘ajja gāme telaṃ nadī maññe sandatī’’ti pūraṇakathānayena pavatto appasāvajjo, adiṭṭhaṃyeva pana diṭṭhantiādinā nayena vadantānaṃ mahāsāvajjo.
તસ્સ ચત્તારો સમ્ભારા હોન્તિ – અતથં વત્થુ, વિસંવાદનચિત્તં, તજ્જો વાયામો, પરસ્સ તદત્થવિજાનનન્તિ. એકો પયોગો સાહત્થિકોવ. સો કાયેન વા કાયપટિબદ્ધેન વા વાચાય વા પરવિસંવાદનકિરિયાકરણેન દટ્ઠબ્બો. તાય ચે કિરિયાય પરો તમત્થં જાનાતિ, અયં કિરિયસમુટ્ઠાપિકચેતનાક્ખણેયેવ મુસાવાદકમ્મુના બજ્ઝતિ.
Tassa cattāro sambhārā honti – atathaṃ vatthu, visaṃvādanacittaṃ, tajjo vāyāmo, parassa tadatthavijānananti. Eko payogo sāhatthikova. So kāyena vā kāyapaṭibaddhena vā vācāya vā paravisaṃvādanakiriyākaraṇena daṭṭhabbo. Tāya ce kiriyāya paro tamatthaṃ jānāti, ayaṃ kiriyasamuṭṭhāpikacetanākkhaṇeyeva musāvādakammunā bajjhati.
યસ્મા પન યથા કાયકાયપટિબદ્ધવાચાહિ પરં વિસંવાદેતિ, તથા ‘‘ઇદમસ્સ ભણાહી’’તિ આણાપેન્તોપિ પણ્ણં લિખિત્વા પુરતો નિસ્સજ્જન્તોપિ, ‘‘અયમત્થો એવં દટ્ઠબ્બો’’તિ કુડ્ડાદીસુ લિખિત્વા ઠપેન્તોપિ. તસ્મા એત્થ આણત્તિકનિસ્સગ્ગિયથાવરાપિ પયોગા યુજ્જન્તિ, અટ્ઠકથાસુ પન અનાગતત્તા વીમંસિત્વા ગહેતબ્બા.
Yasmā pana yathā kāyakāyapaṭibaddhavācāhi paraṃ visaṃvādeti, tathā ‘‘idamassa bhaṇāhī’’ti āṇāpentopi paṇṇaṃ likhitvā purato nissajjantopi, ‘‘ayamattho evaṃ daṭṭhabbo’’ti kuḍḍādīsu likhitvā ṭhapentopi. Tasmā ettha āṇattikanissaggiyathāvarāpi payogā yujjanti, aṭṭhakathāsu pana anāgatattā vīmaṃsitvā gahetabbā.
સચ્ચં વદતીતિ સચ્ચવાદી. સચ્ચેન સચ્ચં સન્દહતિ ઘટેતીતિ સચ્ચસન્ધો. ન અન્તરન્તરા મુસા વદતીતિ અત્થો. યો હિ પુરિસો કદાચિ મુસા વદતિ, કદાચિ સચ્ચં, તસ્સ મુસાવાદેન અન્તરિતત્તા સચ્ચં સચ્ચેન ન ઘટીયતિ; તસ્મા સો ન સચ્ચસન્ધો. અયં પન ન તાદિસો, જીવિતહેતુપિ મુસા અવત્વા સચ્ચેન સચ્ચં સન્દહતિ યેવાતિ સચ્ચસન્ધો.
Saccaṃ vadatīti saccavādī. Saccena saccaṃ sandahati ghaṭetīti saccasandho. Na antarantarā musā vadatīti attho. Yo hi puriso kadāci musā vadati, kadāci saccaṃ, tassa musāvādena antaritattā saccaṃ saccena na ghaṭīyati; tasmā so na saccasandho. Ayaṃ pana na tādiso, jīvitahetupi musā avatvā saccena saccaṃ sandahati yevāti saccasandho.
થેતોતિ થિરો થિરકથોતિ અત્થો. એકો હિ પુગ્ગલો હલિદ્દિરાગો વિય, થુસરાસિમ્હિ નિખાતખાણુ વિય, અસ્સપિટ્ઠે ઠપિતકુમ્ભણ્ડમિવ ચ ન થિરકથો હોતિ, એકો પાસાણલેખા વિય, ઇન્દખીલો વિય ચ થિરકથો હોતિ, અસિના સીસં છિન્દન્તેપિ દ્વે કથા ન કથેતિ, અયં વુચ્ચતિ થેતો.
Thetoti thiro thirakathoti attho. Eko hi puggalo haliddirāgo viya, thusarāsimhi nikhātakhāṇu viya, assapiṭṭhe ṭhapitakumbhaṇḍamiva ca na thirakatho hoti, eko pāsāṇalekhā viya, indakhīlo viya ca thirakatho hoti, asinā sīsaṃ chindantepi dve kathā na katheti, ayaṃ vuccati theto.
પચ્ચયિકોતિ પત્તિયાયિતબ્બકો, સદ્ધાયિતબ્બકોતિ અત્થો. એકચ્ચો હિ પુગ્ગલો ન પચ્ચયિકો હોતિ, ‘‘ઇદં કેન વુત્તં, અસુકેના’’તિ વુત્તે ‘‘મા તસ્સ વચનં સદ્દહથા’’તિ વત્તબ્બતં આપજ્જતિ. એકો પચ્ચયિકો હોતિ, ‘‘ઇદં કેન વુત્તં, અસુકેના’’તિ વુત્તે ‘‘યદિ તેન વુત્તં, ઇદમેવ પમાણં, ઇદાનિ ઉપપરિક્ખિતબ્બં નત્થિ, એવમેવ ઇદ’’ન્તિ વત્તબ્બતં આપજ્જતિ, અયં વુચ્ચતિ પચ્ચયિકો. અવિસંવાદકો લોકસ્સાતિ તાય સચ્ચવાદિતાય લોકં ન વિસંવાદેતીતિ અત્થો.
Paccayikoti pattiyāyitabbako, saddhāyitabbakoti attho. Ekacco hi puggalo na paccayiko hoti, ‘‘idaṃ kena vuttaṃ, asukenā’’ti vutte ‘‘mā tassa vacanaṃ saddahathā’’ti vattabbataṃ āpajjati. Eko paccayiko hoti, ‘‘idaṃ kena vuttaṃ, asukenā’’ti vutte ‘‘yadi tena vuttaṃ, idameva pamāṇaṃ, idāni upaparikkhitabbaṃ natthi, evameva ida’’nti vattabbataṃ āpajjati, ayaṃ vuccati paccayiko. Avisaṃvādako lokassāti tāya saccavāditāya lokaṃ na visaṃvādetīti attho.
પિસુણં વાચં પહાયાતિઆદીસુ યાય વાચાય યસ્સ તં વાચં ભાસતિ, તસ્સ હદયે અત્તનો પિયભાવં, પરસ્સ ચ સુઞ્ઞભાવં કરોતિ, સા પિસુણા વાચા.
Pisuṇaṃvācaṃ pahāyātiādīsu yāya vācāya yassa taṃ vācaṃ bhāsati, tassa hadaye attano piyabhāvaṃ, parassa ca suññabhāvaṃ karoti, sā pisuṇā vācā.
યાય પન અત્તાનમ્પિ પરમ્પિ ફરુસં કરોતિ, યા વાચા સયમ્પિ ફરુસા, નેવ કણ્ણસુખા ન હદયઙ્ગમા, અયં ફરુસા વાચા.
Yāya pana attānampi parampi pharusaṃ karoti, yā vācā sayampi pharusā, neva kaṇṇasukhā na hadayaṅgamā, ayaṃ pharusā vācā.
યેન સમ્ફં પલપતિ નિરત્થકં, સો સમ્ફપ્પલાપો.
Yena samphaṃ palapati niratthakaṃ, so samphappalāpo.
તેસં મૂલભૂતા ચેતનાપિ પિસુણવાચાદિનામેવ લભતિ, સા એવ ચ ઇધાધિપ્પેતાતિ.
Tesaṃ mūlabhūtā cetanāpi pisuṇavācādināmeva labhati, sā eva ca idhādhippetāti.
તત્થ સંકિલિટ્ઠચિત્તસ્સ પરેસં વા ભેદાય અત્તનો પિયકમ્યતાય વા કાયવચીપયોગસમુટ્ઠાપિકા ચેતના પિસુણવાચા. સા યસ્સ ભેદં કરોતિ, તસ્સ અપ્પગુણતાય અપ્પસાવજ્જા, મહાગુણતાય મહાસાવજ્જા.
Tattha saṃkiliṭṭhacittassa paresaṃ vā bhedāya attano piyakamyatāya vā kāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā cetanā pisuṇavācā. Sā yassa bhedaṃ karoti, tassa appaguṇatāya appasāvajjā, mahāguṇatāya mahāsāvajjā.
તસ્સા ચત્તારો સમ્ભારા – ભિન્દિતબ્બો પરો, ‘‘ઇતિ ઇમે નાના ભવિસ્સન્તિ, વિના ભવિસ્સન્તી’’તિ ભેદપુરેક્ખારતા વા, ‘‘ઇતિ અહં પિયો ભવિસ્સામિ વિસ્સાસિકો’’તિ પિયકમ્યતા વા, તજ્જો વાયામો, તસ્સ તદત્થવિજાનનન્તિ. ઇમેસં ભેદાયાતિ, યેસં ઇતોતિ વુત્તાનં સન્તિકે સુતં તેસં ભેદાય.
Tassā cattāro sambhārā – bhinditabbo paro, ‘‘iti ime nānā bhavissanti, vinā bhavissantī’’ti bhedapurekkhāratā vā, ‘‘iti ahaṃ piyo bhavissāmi vissāsiko’’ti piyakamyatā vā, tajjo vāyāmo, tassa tadatthavijānananti. Imesaṃ bhedāyāti, yesaṃ itoti vuttānaṃ santike sutaṃ tesaṃ bhedāya.
ભિન્નાનં વા સન્ધાતાતિ દ્વિન્નં મિત્તાનં વા સમાનુપજ્ઝાયકાદીનં વા કેનચિદેવ કારણેન ભિન્નાનં એકમેકં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘તુમ્હાકં ઈદિસે કુલે જાતાનં એવં બહુસ્સુતાનં ઇદં ન યુત્ત’’ન્તિઆદીનિ વત્વા સન્ધાનં કત્તા અનુકત્તા. અનુપ્પદાતાતિ સન્ધાનાનુપ્પદાતા. દ્વે જને સમગ્ગે દિસ્વા – ‘‘તુમ્હાકં એવરૂપે કુલે જાતાનં એવરૂપેહિ ગુણેહિ સમન્નાગતાનં અનુચ્છવિકમેત’’ન્તિઆદીનિ વત્વા દળ્હીકમ્મં કત્તાતિ અત્થો. સમગ્ગો આરામો અસ્સાતિ સમગ્ગારામો. યત્થ સમગ્ગા નત્થિ, તત્થ વસિતુમ્પિ ન ઇચ્છતીતિ અત્થો. સમગ્ગરામોતિપિ પાળિ, અયમેવેત્થ અત્થો. સમગ્ગરતોતિ સમગ્ગેસુ રતો, તે પહાય અઞ્ઞત્થ ગન્તુમ્પિ ન ઇચ્છતીતિ અત્થો. સમગ્ગે દિસ્વાપિ સુત્વાપિ નન્દતીતિ સમગ્ગનન્દી, સમગ્ગકરણિં વાચં ભાસિતાતિ યા વાચા સત્તે સમગ્ગેયેવ કરોતિ , તં સામગ્ગિગુણપરિદીપિકમેવ વાચં ભાસતિ, ન ઇતરન્તિ.
Bhinnānaṃ vā sandhātāti dvinnaṃ mittānaṃ vā samānupajjhāyakādīnaṃ vā kenacideva kāraṇena bhinnānaṃ ekamekaṃ upasaṅkamitvā ‘‘tumhākaṃ īdise kule jātānaṃ evaṃ bahussutānaṃ idaṃ na yutta’’ntiādīni vatvā sandhānaṃ kattā anukattā. Anuppadātāti sandhānānuppadātā. Dve jane samagge disvā – ‘‘tumhākaṃ evarūpe kule jātānaṃ evarūpehi guṇehi samannāgatānaṃ anucchavikameta’’ntiādīni vatvā daḷhīkammaṃ kattāti attho. Samaggo ārāmo assāti samaggārāmo. Yattha samaggā natthi, tattha vasitumpi na icchatīti attho. Samaggarāmotipi pāḷi, ayamevettha attho. Samaggaratoti samaggesu rato, te pahāya aññattha gantumpi na icchatīti attho. Samagge disvāpi sutvāpi nandatīti samagganandī,samaggakaraṇiṃ vācaṃ bhāsitāti yā vācā satte samaggeyeva karoti , taṃ sāmaggiguṇaparidīpikameva vācaṃ bhāsati, na itaranti.
પરસ્સ મમ્મચ્છેદકકાયવચીપયોગસમુટ્ઠાપિકા એકન્તફરુસચેતના ફરુસાવાચા. તસ્સા આવિભાવત્થમિદં વત્થુ – એકો કિર દારકો માતુવચનં અનાદિયિત્વા અરઞ્ઞં ગચ્છતિ, તં માતા નિવત્તેતુમસક્કોન્તી – ‘‘ચણ્ડા તં મહિંસી અનુબન્ધતૂ’’તિ અક્કોસિ. અથસ્સ તથેવ અરઞ્ઞે મહિંસી ઉટ્ઠાસિ. દારકો ‘‘યં મમ માતા મુખેન કથેસિ, તં મા હોતુ, યં ચિત્તેન ચિન્તેસિ તં હોતૂ’’તિ, સચ્ચકિરિયમકાસિ. મહિંસી તત્થેવ બદ્ધા વિય અટ્ઠાસિ. એવં મમ્મચ્છેદકોપિ પયોગો ચિત્તસણ્હતાય ન ફરુસા વાચા હોતિ. માતાપિતરો હિ કદાચિ પુત્તકે એવં વદન્તિ – ‘‘ચોરા વો ખણ્ડાખણ્ડં કરોન્તૂ’’તિ, ઉપ્પલપત્તમ્પિ ચ નેસં ઉપરિ પતન્તં ન ઇચ્છન્તિ. આચરિયુપજ્ઝાયા ચ કદાચિ નિસ્સિતકે એવં વદન્તિ – ‘‘કિં ઇમે અહિરીકા અનોત્તપ્પિનો ચરન્તિ, નિદ્ધમથ ને’’તિ, અથ ચ નેસં આગમાધિગમસમ્પત્તિં ઇચ્છન્તિ. યથા ચ ચિત્તસણ્હતાય ફરુસા વાચા ન હોતિ, એવં વચનસણ્હતાય અફરુસા વાચા ન હોતિ. ન હિ મારાપેતુકામસ્સ – ‘‘ઇમં સુખં સયાપેથા’’તિ વચનં અફરુસા વાચા હોતિ, ચિત્તફરુસતાય પનેસા ફરુસા વાચાવ. સા યં સન્ધાય પવત્તિતા, તસ્સ અપ્પગુણતાય અપ્પસાવજ્જા, મહાગુણતાય મહાસાવજ્જા. તસ્સા તયો સમ્ભારા – અક્કોસિતબ્બો પરો, કુપિતચિત્તં, અક્કોસનાતિ.
Parassa mammacchedakakāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā ekantapharusacetanā pharusāvācā. Tassā āvibhāvatthamidaṃ vatthu – eko kira dārako mātuvacanaṃ anādiyitvā araññaṃ gacchati, taṃ mātā nivattetumasakkontī – ‘‘caṇḍā taṃ mahiṃsī anubandhatū’’ti akkosi. Athassa tatheva araññe mahiṃsī uṭṭhāsi. Dārako ‘‘yaṃ mama mātā mukhena kathesi, taṃ mā hotu, yaṃ cittena cintesi taṃ hotū’’ti, saccakiriyamakāsi. Mahiṃsī tattheva baddhā viya aṭṭhāsi. Evaṃ mammacchedakopi payogo cittasaṇhatāya na pharusā vācā hoti. Mātāpitaro hi kadāci puttake evaṃ vadanti – ‘‘corā vo khaṇḍākhaṇḍaṃ karontū’’ti, uppalapattampi ca nesaṃ upari patantaṃ na icchanti. Ācariyupajjhāyā ca kadāci nissitake evaṃ vadanti – ‘‘kiṃ ime ahirīkā anottappino caranti, niddhamatha ne’’ti, atha ca nesaṃ āgamādhigamasampattiṃ icchanti. Yathā ca cittasaṇhatāya pharusā vācā na hoti, evaṃ vacanasaṇhatāya apharusā vācā na hoti. Na hi mārāpetukāmassa – ‘‘imaṃ sukhaṃ sayāpethā’’ti vacanaṃ apharusā vācā hoti, cittapharusatāya panesā pharusā vācāva. Sā yaṃ sandhāya pavattitā, tassa appaguṇatāya appasāvajjā, mahāguṇatāya mahāsāvajjā. Tassā tayo sambhārā – akkositabbo paro, kupitacittaṃ, akkosanāti.
નેલાતિ એલં વુચ્ચતિ દોસો, નાસ્સા એલન્તિ નેલા, નિદ્દોસાતિ અત્થો. ‘‘નેલઙ્ગો સેતપચ્છાદો’’તિ, (ઉદા॰ ૬૫) એત્થ વુત્તનેલં વિય. કણ્ણસુખાતિ બ્યઞ્જનમધુરતાય કણ્ણાનં સુખા, સૂચિવિજ્ઝનં વિય કણ્ણસૂલં ન જનેતિ. અત્થમધુરતાય સકલસરીરે કોપં અજનેત્વા પેમં જનેતીતિ પેમનીયા. હદયં ગચ્છતિ, અપ્પટિહઞ્ઞમાના સુખેન ચિત્તં પવિસતીતિ હદયઙ્ગમા. ગુણપરિપુણ્ણતાય પુરે ભવાતિ પોરી પુરે સંવડ્ઢનારી વિય સુકુમારાતિપિ પોરી. પુરસ્સ એસાતિપિ પોરી. નગરવાસીનં કથાતિ અત્થો. નગરવાસિનો હિ યુત્તકથા હોન્તિ. પિતિમત્તં પિતાતિ વદન્તિ, ભાતિમત્તં ભાતાતિ વદન્તિ, માતિમત્તં માતાતિ વદન્તિ. એવરૂપી કથા બહુનો જનસ્સ કન્તા હોતીતિ બહુજનકન્તા. કન્તભાવેનેવ બહુનો જનસ્સ મનાપા ચિત્તવુડ્ઢિકરાતિ બહુજનમનાપા.
Nelāti elaṃ vuccati doso, nāssā elanti nelā, niddosāti attho. ‘‘Nelaṅgo setapacchādo’’ti, (udā. 65) ettha vuttanelaṃ viya. Kaṇṇasukhāti byañjanamadhuratāya kaṇṇānaṃ sukhā, sūcivijjhanaṃ viya kaṇṇasūlaṃ na janeti. Atthamadhuratāya sakalasarīre kopaṃ ajanetvā pemaṃ janetīti pemanīyā. Hadayaṃ gacchati, appaṭihaññamānā sukhena cittaṃ pavisatīti hadayaṅgamā. Guṇaparipuṇṇatāya pure bhavāti porī pure saṃvaḍḍhanārī viya sukumārātipi porī. Purassa esātipi porī. Nagaravāsīnaṃ kathāti attho. Nagaravāsino hi yuttakathā honti. Pitimattaṃ pitāti vadanti, bhātimattaṃ bhātāti vadanti, mātimattaṃ mātāti vadanti. Evarūpī kathā bahuno janassa kantā hotīti bahujanakantā. Kantabhāveneva bahuno janassa manāpā cittavuḍḍhikarāti bahujanamanāpā.
અનત્થવિઞ્ઞાપિકા કાયવચીપયોગસમુટ્ઠાપિકા અકુસલચેતના સમ્ફપ્પલાપો. સો આસેવનમન્દતાય અપ્પસાવજ્જો, આસેવનમહન્તતાય મહાસાવજ્જો, તસ્સ દ્વે સમ્ભારા – ભારતયુદ્ધસીતાહરણાદિનિરત્થકકથાપુરેક્ખારતા, તથારૂપી કથા કથનઞ્ચ.
Anatthaviññāpikā kāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā akusalacetanā samphappalāpo. So āsevanamandatāya appasāvajjo, āsevanamahantatāya mahāsāvajjo, tassa dve sambhārā – bhāratayuddhasītāharaṇādiniratthakakathāpurekkhāratā, tathārūpī kathā kathanañca.
કાલેન વદતીતિ કાલવાદી વત્તબ્બયુત્તકાલં સલ્લક્ખેત્વા વદતીતિ અત્થો. ભૂતં તથં તચ્છં સભાવમેવ વદતીતિ ભૂતવાદી. દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકત્થસન્નિસ્સિતમેવ કત્વા વદતીતિ અત્થવાદી. નવલોકુત્તરધમ્મસન્નિસ્સિતં કત્વા વદતીતિ ધમ્મવાદી સંવરવિનયપહાનવિનયસન્નિસ્સિતં કત્વા વદતીતિ વિનયવાદી.
Kālena vadatīti kālavādī vattabbayuttakālaṃ sallakkhetvā vadatīti attho. Bhūtaṃ tathaṃ tacchaṃ sabhāvameva vadatīti bhūtavādī. Diṭṭhadhammikasamparāyikatthasannissitameva katvā vadatīti atthavādī. Navalokuttaradhammasannissitaṃ katvā vadatīti dhammavādī saṃvaravinayapahānavinayasannissitaṃ katvā vadatīti vinayavādī.
નિધાનં વુચ્ચતિ ઠપનોકાસો, નિધાનમસ્સા અત્થીતિ નિધાનવતી. હદયે નિધાતબ્બયુત્તકં વાચં ભાસિતાતિ અત્થો. કાલેનાતિ એવરૂપિં ભાસમાનોપિ ચ – ‘‘અહં નિધાનવતિં વાચં ભાસિસ્સામી’’તિ ન અકાલેન ભાસતિ, યુત્તકાલં પન અપેક્ખિત્વાવ ભાસતીતિ અત્થો. સાપદેસન્તિ સઉપમં, સકારણન્તિ અત્થો. પરિયન્તવતિન્તિ પરિચ્છેદં દસ્સેત્વા યથાસ્સા પરિચ્છેદો પઞ્ઞાયતિ, એવં ભાસતીતિ અત્થો. અત્થસંહિતન્તિ અનેકેહિપિ નયેહિ વિભજન્તેન પરિયાદાતું અસક્કુણેય્યતાય અત્થસમ્પન્નં ભાસતિ. યં વા સો અત્થવાદી અત્થં વદતિ, તેન અત્થેન સહિતત્તા અત્થસંહિતં વાચં ભાસતિ, ન અઞ્ઞં નિક્ખિપિત્વા અઞ્ઞં ભાસતીતિ વુત્તં હોતિ.
Nidhānaṃ vuccati ṭhapanokāso, nidhānamassā atthīti nidhānavatī. Hadaye nidhātabbayuttakaṃ vācaṃ bhāsitāti attho. Kālenāti evarūpiṃ bhāsamānopi ca – ‘‘ahaṃ nidhānavatiṃ vācaṃ bhāsissāmī’’ti na akālena bhāsati, yuttakālaṃ pana apekkhitvāva bhāsatīti attho. Sāpadesanti saupamaṃ, sakāraṇanti attho. Pariyantavatinti paricchedaṃ dassetvā yathāssā paricchedo paññāyati, evaṃ bhāsatīti attho. Atthasaṃhitanti anekehipi nayehi vibhajantena pariyādātuṃ asakkuṇeyyatāya atthasampannaṃ bhāsati. Yaṃ vā so atthavādī atthaṃ vadati, tena atthena sahitattā atthasaṃhitaṃ vācaṃ bhāsati, na aññaṃ nikkhipitvā aññaṃ bhāsatīti vuttaṃ hoti.
૧૦. બીજગામભૂતગામસમારમ્ભાતિ મૂલબીજં ખન્ધબીજં ફળુબીજં અગ્ગબીજં બીજબીજન્તિ પઞ્ચવિધસ્સ બીજગામસ્સ ચેવ, યસ્સ કસ્સચિ નીલતિણરુક્ખાદિકસ્સ ભૂતગામસ્સ ચ સમારમ્ભા, છેદનભેદનપચનાદિભાવેન વિકોપના પટિવિરતોતિ અત્થો.
10.Bījagāmabhūtagāmasamārambhāti mūlabījaṃ khandhabījaṃ phaḷubījaṃ aggabījaṃ bījabījanti pañcavidhassa bījagāmassa ceva, yassa kassaci nīlatiṇarukkhādikassa bhūtagāmassa ca samārambhā, chedanabhedanapacanādibhāvena vikopanā paṭiviratoti attho.
એકભત્તિકોતિ પાતરાસભત્તં સાયમાસભત્તન્તિ દ્વે ભત્તાનિ, તેસુ પાતરાસભત્તં અન્તોમજ્ઝન્હિકેન પરિચ્છિન્નં, ઇતરં મજ્ઝન્હિકતો ઉદ્ધં અન્તો અરુણેન. તસ્મા અન્તોમજ્ઝન્હિકે દસક્ખત્તું ભુઞ્જમાનોપિ એકભત્તિકોવ હોતિ. તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘એકભત્તિકો’’તિ.
Ekabhattikoti pātarāsabhattaṃ sāyamāsabhattanti dve bhattāni, tesu pātarāsabhattaṃ antomajjhanhikena paricchinnaṃ, itaraṃ majjhanhikato uddhaṃ anto aruṇena. Tasmā antomajjhanhike dasakkhattuṃ bhuñjamānopi ekabhattikova hoti. Taṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘ekabhattiko’’ti.
રત્તિયા ભોજનં રત્તિ, તતો ઉપરતોતિ રત્તૂપરતો. અતિક્કન્તે મજ્ઝન્હિકે યાવ સૂરિયત્થઙ્ગમના ભોજનં વિકાલભોજનં નામ. તતો વિરતત્તા વિરતો વિકાલભોજના. કદા વિરતો? અનોમાનદીતીરે પબ્બજિતદિવસતો પટ્ઠાય.
Rattiyā bhojanaṃ ratti, tato uparatoti rattūparato. Atikkante majjhanhike yāva sūriyatthaṅgamanā bhojanaṃ vikālabhojanaṃ nāma. Tato viratattā virato vikālabhojanā. Kadā virato? Anomānadītīre pabbajitadivasato paṭṭhāya.
સાસનસ્સ અનનુલોમત્તા વિસૂકં પટાણીભૂતં દસ્સનન્તિ વિસૂકદસ્સનં. અત્તના નચ્ચનનચ્ચાપનાદિવસેન નચ્ચા ચ ગીતા ચ વાદિતા ચ અન્તમસો મયૂરનચ્ચાદિવસેનપિ પવત્તાનં નચ્ચાદીનં વિસૂકભૂતા દસ્સના ચાતિ નચ્ચગીતવાદિતવિસૂકદસ્સના. નચ્ચાદીનિ હિ અત્તના પયોજેતું વા પરેહિ પયોજાપેતું વા પયુત્તાનિ પસ્સિતું વા નેવ ભિક્ખૂનં ન ભિક્ખુનીનઞ્ચ વટ્ટન્તિ.
Sāsanassa ananulomattā visūkaṃ paṭāṇībhūtaṃ dassananti visūkadassanaṃ. Attanā naccananaccāpanādivasena naccā ca gītā ca vāditā ca antamaso mayūranaccādivasenapi pavattānaṃ naccādīnaṃ visūkabhūtā dassanā cāti naccagītavāditavisūkadassanā. Naccādīni hi attanā payojetuṃ vā parehi payojāpetuṃ vā payuttāni passituṃ vā neva bhikkhūnaṃ na bhikkhunīnañca vaṭṭanti.
માલાદીસુ માલાતિ યં કિઞ્ચિ પુપ્ફં. ગન્ધન્તિ યં કિઞ્ચિ ગન્ધજાતં. વિલેપનન્તિ છવિરાગકરણં. તત્થ પિળન્ધન્તો ધારેતિ નામ, ઊનટ્ઠાનં પૂરેન્તો મણ્ડેતિ નામ, ગન્ધવસેન છવિરાગવસેન ચ સાદિયન્તો વિભૂસેતિ નામ. ઠાનં વુચ્ચતિ કારણં. તસ્મા યાય દુસ્સીલ્યચેતનાય તાનિ માલાધારણાદીનિ મહાજનો કરોતિ, તતો પટિવિરતોતિ અત્થો.
Mālādīsu mālāti yaṃ kiñci pupphaṃ. Gandhanti yaṃ kiñci gandhajātaṃ. Vilepananti chavirāgakaraṇaṃ. Tattha piḷandhanto dhāreti nāma, ūnaṭṭhānaṃ pūrento maṇḍeti nāma, gandhavasena chavirāgavasena ca sādiyanto vibhūseti nāma. Ṭhānaṃ vuccati kāraṇaṃ. Tasmā yāya dussīlyacetanāya tāni mālādhāraṇādīni mahājano karoti, tato paṭiviratoti attho.
ઉચ્ચાસયનં વુચ્ચતિ પમાણાતિક્કન્તં. મહાસયનન્તિ અકપ્પિયપચ્ચત્થરણં. તતો વિરતોતિ અત્થો.
Uccāsayanaṃ vuccati pamāṇātikkantaṃ. Mahāsayananti akappiyapaccattharaṇaṃ. Tato viratoti attho.
જાતરૂપન્તિ સુવણ્ણં. રજતન્તિ કહાપણો, લોહમાસકો, જતુમાસકો, દારુમાસકોતિ યે વોહારં ગચ્છન્તિ. તસ્સ ઉભયસ્સાપિ પટિગ્ગહણા પટિવિરતો, નેવ નં ઉગ્ગણ્હાતિ, ન ઉગ્ગણ્હાપેતિ, ન ઉપનિક્ખિત્તં સાદિયતીતિ અત્થો.
Jātarūpanti suvaṇṇaṃ. Rajatanti kahāpaṇo, lohamāsako, jatumāsako, dārumāsakoti ye vohāraṃ gacchanti. Tassa ubhayassāpi paṭiggahaṇā paṭivirato, neva naṃ uggaṇhāti, na uggaṇhāpeti, na upanikkhittaṃ sādiyatīti attho.
આમકધઞ્ઞપટિગ્ગહણાતિ, સાલિવીહિયવગોધૂમકઙ્ગુવરકકુદ્રૂસકસઙ્ખાતસ્સ સત્તવિધસ્સાપિ આમકધઞ્ઞસ્સ પટિગ્ગહણા. ન કેવલઞ્ચ એતેસં પટિગ્ગહણમેવ, આમસનમ્પિ ભિક્ખૂનં ન વટ્ટતિયેવ. આમકમંસપટિગ્ગહણાતિ એત્થ અઞ્ઞત્ર ઓદિસ્સ અનુઞ્ઞાતા આમકમંસમચ્છાનં પટિગ્ગહણમેવ ભિક્ખૂનં ન વટ્ટતિ, નો આમસનં.
Āmakadhaññapaṭiggahaṇāti, sālivīhiyavagodhūmakaṅguvarakakudrūsakasaṅkhātassa sattavidhassāpi āmakadhaññassa paṭiggahaṇā. Na kevalañca etesaṃ paṭiggahaṇameva, āmasanampi bhikkhūnaṃ na vaṭṭatiyeva. Āmakamaṃsapaṭiggahaṇāti ettha aññatra odissa anuññātā āmakamaṃsamacchānaṃ paṭiggahaṇameva bhikkhūnaṃ na vaṭṭati, no āmasanaṃ.
ઇત્થિકુમારિકપટિગ્ગહણાતિ એત્થ ઇત્થીતિ પુરિસન્તરગતા, ઇતરા કુમારિકા નામ, તાસં પટિગ્ગહણમ્પિ આમસનમ્પિ અકપ્પિયમેવ.
Itthikumārikapaṭiggahaṇāti ettha itthīti purisantaragatā, itarā kumārikā nāma, tāsaṃ paṭiggahaṇampi āmasanampi akappiyameva.
દાસિદાસપટિગ્ગહણાતિ એત્થ દાસિદાસવસેનેવ તેસં પટિગ્ગહણં ન વટ્ટતિ. ‘‘કપ્પિયકારકં દમ્મિ, આરામિકં દમ્મી’’તિ એવં વુત્તે પન વટ્ટતિ.
Dāsidāsapaṭiggahaṇāti ettha dāsidāsavaseneva tesaṃ paṭiggahaṇaṃ na vaṭṭati. ‘‘Kappiyakārakaṃ dammi, ārāmikaṃ dammī’’ti evaṃ vutte pana vaṭṭati.
અજેળકાદીસુ ખેત્તવત્થુપરિયોસાનેસુ કપ્પિયાકપ્પિયનયો વિનયવસેન ઉપપરિક્ખિતબ્બો. તત્થ ખેત્તં નામ યસ્મિં પુબ્બણ્ણં રુહતિ. વત્થુ નામ યસ્મિં અપરણ્ણં રુહતિ. યત્થ વા ઉભયમ્પિ રુહતિ, તં ખેત્તં. તદત્થાય અકતભૂમિભાગો વત્થુ. ખેત્તવત્થુસીસેન ચેત્થ વાપિતળાકાદીનિપિ સઙ્ગહિતાનેવ.
Ajeḷakādīsu khettavatthupariyosānesu kappiyākappiyanayo vinayavasena upaparikkhitabbo. Tattha khettaṃ nāma yasmiṃ pubbaṇṇaṃ ruhati. Vatthu nāma yasmiṃ aparaṇṇaṃ ruhati. Yattha vā ubhayampi ruhati, taṃ khettaṃ. Tadatthāya akatabhūmibhāgo vatthu. Khettavatthusīsena cettha vāpitaḷākādīnipi saṅgahitāneva.
દૂતેય્યં વુચ્ચતિ દૂતકમ્મં, ગિહીનં પહિતં પણ્ણં વા સાસનં વા ગહેત્વા તત્થ તત્થ ગમનં. પહિણગમનં વુચ્ચતિ ઘરા ઘરં પેસિતસ્સ ખુદ્દકગમનં. અનુયોગો નામ તદુભયકરણં. તસ્મા દૂતેય્યપહિણગમનાનં અનુયોગાતિ. એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.
Dūteyyaṃ vuccati dūtakammaṃ, gihīnaṃ pahitaṃ paṇṇaṃ vā sāsanaṃ vā gahetvā tattha tattha gamanaṃ. Pahiṇagamanaṃ vuccati gharā gharaṃ pesitassa khuddakagamanaṃ. Anuyogo nāma tadubhayakaraṇaṃ. Tasmā dūteyyapahiṇagamanānaṃ anuyogāti. Evamettha attho veditabbo.
કયવિક્કયાતિ કયા ચ વિક્કયા ચ. તુલાકૂટાદીસુ કૂટન્તિ વઞ્ચનં. તત્થ તુલાકૂટં નામ રૂપકૂટં અઙ્ગકૂટં, ગહણકૂટં, પટિચ્છન્નકૂટન્તિ ચતુબ્બિધં હોતિ. તત્થ રૂપકૂટં નામ દ્વે તુલા સમરૂપા કત્વા ગણ્હન્તો મહતિયા ગણ્હાતિ, દદન્તો ખુદ્દિકાય દેતિ. અઙ્ગકૂટં નામ ગણ્હન્તો પચ્છાભાગે હત્થેન તુલં અક્કમતિ, દદન્તો પુબ્બભાગે. ગહણકૂટં નામ ગણ્હન્તો મૂલે રજ્જું ગણ્હાતિ, દદન્તો અગ્ગે. પટિચ્છન્નકૂટં નામ તુલં સુસિરં કત્વા અન્તો અયચુણ્ણં પક્ખિપિત્વા ગણ્હન્તો તં પચ્છાભાગે કરોતિ, દદન્તો અગ્ગભાગે.
Kayavikkayāti kayā ca vikkayā ca. Tulākūṭādīsu kūṭanti vañcanaṃ. Tattha tulākūṭaṃ nāma rūpakūṭaṃ aṅgakūṭaṃ, gahaṇakūṭaṃ, paṭicchannakūṭanti catubbidhaṃ hoti. Tattha rūpakūṭaṃ nāma dve tulā samarūpā katvā gaṇhanto mahatiyā gaṇhāti, dadanto khuddikāya deti. Aṅgakūṭaṃ nāma gaṇhanto pacchābhāge hatthena tulaṃ akkamati, dadanto pubbabhāge. Gahaṇakūṭaṃ nāma gaṇhanto mūle rajjuṃ gaṇhāti, dadanto agge. Paṭicchannakūṭaṃ nāma tulaṃ susiraṃ katvā anto ayacuṇṇaṃ pakkhipitvā gaṇhanto taṃ pacchābhāge karoti, dadanto aggabhāge.
કંસો વુચ્ચતિ સુવણ્ણપાતિ, તાય વઞ્ચનં કંસકૂટં. કથં? એકં સુવણ્ણપાતિં કત્વા અઞ્ઞા દ્વે તિસ્સો લોહપાતિયો સુવણ્ણવણ્ણે કરોતિ, તતો જનપદં ગન્ત્વા કિઞ્ચિદેવ અડ્ઢં કુલં પવિસિત્વા – ‘‘સુવણ્ણભાજનાનિ કિણથા’’તિ વત્વા અગ્ઘે પુચ્છિતે સમગ્ઘતરં દાતુકામા હોન્તિ. તતો તેહિ – ‘‘કથં ઇમેસં સુવણ્ણભાવો જાનિતબ્બો’’તિ વુત્તે, ‘‘વીમંસિત્વા ગણ્હથા’’તિ સુવણ્ણપાતિં પાસાણે ઘંસિત્વા સબ્બા પાતિયો દત્વા ગચ્છતિ.
Kaṃso vuccati suvaṇṇapāti, tāya vañcanaṃ kaṃsakūṭaṃ. Kathaṃ? Ekaṃ suvaṇṇapātiṃ katvā aññā dve tisso lohapātiyo suvaṇṇavaṇṇe karoti, tato janapadaṃ gantvā kiñcideva aḍḍhaṃ kulaṃ pavisitvā – ‘‘suvaṇṇabhājanāni kiṇathā’’ti vatvā agghe pucchite samagghataraṃ dātukāmā honti. Tato tehi – ‘‘kathaṃ imesaṃ suvaṇṇabhāvo jānitabbo’’ti vutte, ‘‘vīmaṃsitvā gaṇhathā’’ti suvaṇṇapātiṃ pāsāṇe ghaṃsitvā sabbā pātiyo datvā gacchati.
માનકૂટં નામ હદયભેદસિખાભેદરજ્જુભેદવસેન તિવિધં હોતિ. તત્થ હદયભેદો સપ્પિતેલાદિમિનનકાલે લબ્ભતિ. તાનિ હિ ગણ્હન્તો હેટ્ઠાછિદ્દેન માનેન – ‘‘સણિકં આસિઞ્ચા’’તિ વત્વા અન્તોભાજને બહું પગ્ઘરાપેત્વા ગણ્હાતિ, દદન્તો છિદ્દં પિધાય સીઘં પૂરેત્વા દેતિ.
Mānakūṭaṃ nāma hadayabhedasikhābhedarajjubhedavasena tividhaṃ hoti. Tattha hadayabhedo sappitelādiminanakāle labbhati. Tāni hi gaṇhanto heṭṭhāchiddena mānena – ‘‘saṇikaṃ āsiñcā’’ti vatvā antobhājane bahuṃ paggharāpetvā gaṇhāti, dadanto chiddaṃ pidhāya sīghaṃ pūretvā deti.
સિખાભેદો તિલતણ્ડુલાદિમિનનકાલે લબ્ભતિ. તાનિ હિ ગણ્હન્તો સણિકં સિખં ઉસ્સાપેત્વા ગણ્હાતિ, દદન્તો વેગેન પૂરેત્વા સિખં છિન્દન્તો દેતિ.
Sikhābhedo tilataṇḍulādiminanakāle labbhati. Tāni hi gaṇhanto saṇikaṃ sikhaṃ ussāpetvā gaṇhāti, dadanto vegena pūretvā sikhaṃ chindanto deti.
રજ્જુભેદો ખેત્તવત્થુમિનનકાલે લબ્ભતિ. લઞ્જં અલભન્તા હિ ખેત્તં અમહન્તમ્પિ મહન્તં કત્વા મિનન્તિ.
Rajjubhedo khettavatthuminanakāle labbhati. Lañjaṃ alabhantā hi khettaṃ amahantampi mahantaṃ katvā minanti.
ઉક્કોટનાદીસુ ઉક્કોટનન્તિ અસ્સામિકે સામિકે કાતું લઞ્જગ્ગહણં. વઞ્ચનન્તિ તેહિ તેહિ ઉપાયેહિ પરેસં વઞ્ચનં. તત્રિદમેકં વત્થુ – એકો કિર લુદ્દકો મિગઞ્ચ મિગપોતકઞ્ચ ગહેત્વા આગચ્છતિ , તમેકો ધુત્તો – ‘‘કિં ભો, મિગો અગ્ઘતિ, કિં મિગપોતકો’’તિ આહ. ‘‘મિગો દ્વે કહાપણે, મિગપોતકો એક’’ન્તિ ચ વુત્તે એકં કહાપણં દત્વા મિગપોતકં ગહેત્વા થોકં ગન્ત્વા નિવત્તો – ‘‘ન મે ભો, મિગપોતકેન અત્થો, મિગં મે દેહી’’તિ આહ. તેન હિ – દ્વે કહાપણે દેહીતિ. સો આહ – ‘‘નનુ તે ભો, મયા પઠમં એકો કહાપણો દિન્નો’’તિ? ‘‘આમ, દિન્નો’’તિ. ‘‘ઇદં મિગપોતકં ગણ્હ, એવં સો ચ કહાપણો, અયઞ્ચ કહાપણગ્ઘનકો મિગપોતકોતિ દ્વે કહાપણા ભવિસ્સન્તી’’તિ. સો ‘‘કારણં વદતી’’તિ સલ્લક્ખેત્વા મિગપોતકં ગહેત્વા મિગં અદાસીતિ. નિકતીતિ યોગવસેન વા માયાવસેન વા અપામઙ્ગં પામઙ્ગન્તિ, અમણિં મણિન્તિ, અસુવણ્ણં સુવણ્ણન્તિ કત્વા પતિરૂપકેન વઞ્ચનં. સાચિયોગોતિ કુટિલયોગો, એતેસંયેવ ઉક્કોટનાદીનમેતં નામં. તસ્મા – ઉક્કોટનસાચિયોગો, વઞ્ચનસાચિયોગો, નિકતિસાચિયોગોતિ, એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. કેચિ અઞ્ઞં દસ્સેત્વા અઞ્ઞસ્સ પરિવત્તનં સાચિયોગોતિ વદન્તિ. તં પન વઞ્ચનેનેવ સઙ્ગહિતં.
Ukkoṭanādīsu ukkoṭananti assāmike sāmike kātuṃ lañjaggahaṇaṃ. Vañcananti tehi tehi upāyehi paresaṃ vañcanaṃ. Tatridamekaṃ vatthu – eko kira luddako migañca migapotakañca gahetvā āgacchati , tameko dhutto – ‘‘kiṃ bho, migo agghati, kiṃ migapotako’’ti āha. ‘‘Migo dve kahāpaṇe, migapotako eka’’nti ca vutte ekaṃ kahāpaṇaṃ datvā migapotakaṃ gahetvā thokaṃ gantvā nivatto – ‘‘na me bho, migapotakena attho, migaṃ me dehī’’ti āha. Tena hi – dve kahāpaṇe dehīti. So āha – ‘‘nanu te bho, mayā paṭhamaṃ eko kahāpaṇo dinno’’ti? ‘‘Āma, dinno’’ti. ‘‘Idaṃ migapotakaṃ gaṇha, evaṃ so ca kahāpaṇo, ayañca kahāpaṇagghanako migapotakoti dve kahāpaṇā bhavissantī’’ti. So ‘‘kāraṇaṃ vadatī’’ti sallakkhetvā migapotakaṃ gahetvā migaṃ adāsīti. Nikatīti yogavasena vā māyāvasena vā apāmaṅgaṃ pāmaṅganti, amaṇiṃ maṇinti, asuvaṇṇaṃ suvaṇṇanti katvā patirūpakena vañcanaṃ. Sāciyogoti kuṭilayogo, etesaṃyeva ukkoṭanādīnametaṃ nāmaṃ. Tasmā – ukkoṭanasāciyogo, vañcanasāciyogo, nikatisāciyogoti, evamettha attho daṭṭhabbo. Keci aññaṃ dassetvā aññassa parivattanaṃ sāciyogoti vadanti. Taṃ pana vañcaneneva saṅgahitaṃ.
છેદનાદીસુ છેદનન્તિ હત્થચ્છેદનાદિ. વધોતિ મારણં. બન્ધોતિ રજ્જુબન્ધનાદીહિ બન્ધનં. વિપરામોસોતિ હિમવિપરામોસો, ગુમ્બવિપરામોસોતિ દુવિધો. યં હિમપાતસમયે હિમેન પટિચ્છન્ના હુત્વા મગ્ગપ્પટિપન્નં જનં મુસન્તિ, અયં હિમવિપરામોસો. યં ગુમ્બાદીહિ પટિચ્છન્ના મુસન્તિ, અયં ગુમ્બવિપરામોસો. આલોપો વુચ્ચતિ ગામનિગમાદીનં વિલોપકરણં. સહસાકારોતિ સાહસિકકિરિયા. ગેહં પવિસિત્વા મનુસ્સાનં ઉરે સત્થં ઠપેત્વા ઇચ્છિતભણ્ડાનં ગહણં. એવમેતસ્મા છેદન…પે॰… સહસાકારા પટિવિરતો સમણો ગોતમોતિ. ઇતિ વા હિ, ભિક્ખવે, પુથુજ્જનો તથાગતસ્સ વણ્ણં વદમાનો વદેય્યાતિ.
Chedanādīsu chedananti hatthacchedanādi. Vadhoti māraṇaṃ. Bandhoti rajjubandhanādīhi bandhanaṃ. Viparāmosoti himaviparāmoso, gumbaviparāmosoti duvidho. Yaṃ himapātasamaye himena paṭicchannā hutvā maggappaṭipannaṃ janaṃ musanti, ayaṃ himaviparāmoso. Yaṃ gumbādīhi paṭicchannā musanti, ayaṃ gumbaviparāmoso. Ālopo vuccati gāmanigamādīnaṃ vilopakaraṇaṃ. Sahasākāroti sāhasikakiriyā. Gehaṃ pavisitvā manussānaṃ ure satthaṃ ṭhapetvā icchitabhaṇḍānaṃ gahaṇaṃ. Evametasmā chedana…pe… sahasākārā paṭivirato samaṇo gotamoti. Iti vā hi, bhikkhave, puthujjano tathāgatassa vaṇṇaṃ vadamāno vadeyyāti.
એત્તાવતા ચૂળસીલં નિટ્ઠિતં હોતિ.
Ettāvatā cūḷasīlaṃ niṭṭhitaṃ hoti.
મજ્ઝિમસીલવણ્ણના
Majjhimasīlavaṇṇanā
૧૧. ઇદાનિ મજ્ઝિમસીલં વિત્થારેન્તો ‘‘યથા વા પનેકે ભોન્તો’’તિઆદિમાહ. તત્રાયં અનુત્તાનપદવણ્ણના. સદ્ધાદેય્યાનીતિ કમ્મઞ્ચ ફલઞ્ચ ઇધલોકઞ્ચ પરલોકઞ્ચ સદ્દહિત્વા દિન્નાનિ. ‘અયં મે ઞાતી’તિ વા, ‘મિત્તો’તિ વા, ઇદં પટિકરિસ્સતિ, ઇદં વા તેન કતપુબ્બન્તિ વા, એવં ન દિન્નાનીતિ અત્થો. એવં દિન્નાનિ હિ ન સદ્ધાદેય્યાનિ નામ હોન્તિ . ભોજનાનીતિ દેસનાસીસમત્તમેતં, અત્થતો પન સદ્ધાદેય્યાનિ ભોજનાનિ ભુઞ્જિત્વા ચીવરાનિ પારુપિત્વા સેનાસનાનિ સેવમાના ગિલાનભેસજ્જં પરિભુઞ્જમાનાતિ સબ્બમેતં વુત્તમેવ હોતિ.
11. Idāni majjhimasīlaṃ vitthārento ‘‘yathā vā paneke bhonto’’tiādimāha. Tatrāyaṃ anuttānapadavaṇṇanā. Saddhādeyyānīti kammañca phalañca idhalokañca paralokañca saddahitvā dinnāni. ‘Ayaṃ me ñātī’ti vā, ‘mitto’ti vā, idaṃ paṭikarissati, idaṃ vā tena katapubbanti vā, evaṃ na dinnānīti attho. Evaṃ dinnāni hi na saddhādeyyāni nāma honti . Bhojanānīti desanāsīsamattametaṃ, atthato pana saddhādeyyāni bhojanāni bhuñjitvā cīvarāni pārupitvā senāsanāni sevamānā gilānabhesajjaṃ paribhuñjamānāti sabbametaṃ vuttameva hoti.
સેય્યથિદન્તિ નિપાતો. તસ્સત્થો કતમો સો બીજગામભૂતગામો, યસ્સ સમારમ્ભં અનુયુત્તા વિહરન્તીતિ. તતો તં દસ્સેન્તો મૂલબીજન્તિઆદિમાહ. તત્થ મૂલબીજં નામ હલિદ્દિ, સિઙ્ગિવેરં, વચા, વચત્તં, અતિવિસા, કટુકરોહિણી, ઉસીરં, ભદ્દમુત્તકન્તિ એવમાદિ. ખન્ધબીજં નામ અસ્સત્થો, નિગ્રોધો, પિલક્ખો, ઉદુમ્બરો, કચ્છકો, કપિત્થનોતિ એવમાદિ. ફળુબીજં નામ ઉચ્છુ, નળો, વેળૂતિ એવમાદિ. અગ્ગબીજં નામ અજ્જકં, ફણિજ્જકં, હિરિવેરન્તિ એવમાદિ. બીજબીજં નામ પુબ્બણ્ણં અપરણ્ણન્તિ એવમાદિ. સબ્બઞ્હેતં રુક્ખતો વિયોજિતં વિરુહનસમત્થમેવ ‘‘બીજગામો’’તિ વુચ્ચતિ. રુક્ખતો પન અવિયોજિતં અસુક્ખં ‘‘ભૂતગામો’’તિ વુચ્ચતિ. તત્થ ભૂતગામસમારમ્ભો પાચિત્તિયવત્થુ, બીજગામસમારમ્ભો દુક્કટવત્થૂતિ વેદિતબ્બો.
Seyyathidanti nipāto. Tassattho katamo so bījagāmabhūtagāmo, yassa samārambhaṃ anuyuttā viharantīti. Tato taṃ dassento mūlabījantiādimāha. Tattha mūlabījaṃ nāma haliddi, siṅgiveraṃ, vacā, vacattaṃ, ativisā, kaṭukarohiṇī, usīraṃ, bhaddamuttakanti evamādi. Khandhabījaṃ nāma assattho, nigrodho, pilakkho, udumbaro, kacchako, kapitthanoti evamādi. Phaḷubījaṃ nāma ucchu, naḷo, veḷūti evamādi. Aggabījaṃ nāma ajjakaṃ, phaṇijjakaṃ, hiriveranti evamādi. Bījabījaṃ nāma pubbaṇṇaṃ aparaṇṇanti evamādi. Sabbañhetaṃ rukkhato viyojitaṃ viruhanasamatthameva ‘‘bījagāmo’’ti vuccati. Rukkhato pana aviyojitaṃ asukkhaṃ ‘‘bhūtagāmo’’ti vuccati. Tattha bhūtagāmasamārambho pācittiyavatthu, bījagāmasamārambho dukkaṭavatthūti veditabbo.
૧૨. સન્નિધિકારપરિભોગન્તિ સન્નિધિકતસ્સ પરિભોગં. તત્થ દુવિધા કથા, વિનયવસેન ચ સલ્લેખવસેન ચ. વિનયવસેન તાવ યં કિઞ્ચિ અન્નં અજ્જ પટિગ્ગહિતં અપરજ્જુ સન્નિધિકારકં હોતિ, તસ્સ પરિભોગે પાચિત્તિયં . અત્તના લદ્ધં પન સામણેરાનં દત્વા, તેહિ લદ્ધં ઠપાપેત્વા દુતિયદિવસે ભુઞ્જિતું વટ્ટતિ, સલ્લેખો પન ન હોતિ.
12.Sannidhikāraparibhoganti sannidhikatassa paribhogaṃ. Tattha duvidhā kathā, vinayavasena ca sallekhavasena ca. Vinayavasena tāva yaṃ kiñci annaṃ ajja paṭiggahitaṃ aparajju sannidhikārakaṃ hoti, tassa paribhoge pācittiyaṃ . Attanā laddhaṃ pana sāmaṇerānaṃ datvā, tehi laddhaṃ ṭhapāpetvā dutiyadivase bhuñjituṃ vaṭṭati, sallekho pana na hoti.
પાનસન્નિધિમ્હિપિ એસેવ નયો. તત્થ પાનં નામ અમ્બપાનાદીનિ અટ્ઠ પાનાનિ, યાનિ ચ તેસં અનુલોમાનિ. તેસં વિનિચ્છયો સમન્તપાસાદિકાયં વુત્તો.
Pānasannidhimhipi eseva nayo. Tattha pānaṃ nāma ambapānādīni aṭṭha pānāni, yāni ca tesaṃ anulomāni. Tesaṃ vinicchayo samantapāsādikāyaṃ vutto.
વત્થસન્નિધિમ્હિ અનધિટ્ઠિતં અવિકપ્પિતં સન્નિધિ ચ હોતિ, સલ્લેખઞ્ચ કોપેતિ, અયં પરિયાયકથા. નિપ્પરિયાયતો પન તિચીવરસન્તુટ્ઠેન ભવિતબ્બં, ચતુત્થં લભિત્વા અઞ્ઞસ્સ દાતબ્બં. સચે યસ્સ કસ્સચિ દાતું ન સક્કોતિ, યસ્સ પન દાતુકામો હોતિ, સો ઉદ્દેસત્થાય વા પરિપુચ્છત્થાય વા ગતો, આગતમત્તે દાતબ્બં, અદાતું ન વટ્ટતિ. ચીવરે પન અપ્પહોન્તે સતિયા પચ્ચાસાય અનુઞ્ઞાતકાલં ઠપેતું વટ્ટતિ. સૂચિસુત્તચીવરકારકાનં અલાભેન તતો પરમ્પિ વિનયકમ્મં કત્વા ઠપેતું વટ્ટતિ. ‘‘ઇમસ્મિં જિણ્ણે પુન ઈદિસં કુતો લભિસ્સામી’’તિ પન ઠપેતું ન વટ્ટતિ, સન્નિધિ ચ હોતિ, સલ્લેખઞ્ચ કોપેતિ.
Vatthasannidhimhi anadhiṭṭhitaṃ avikappitaṃ sannidhi ca hoti, sallekhañca kopeti, ayaṃ pariyāyakathā. Nippariyāyato pana ticīvarasantuṭṭhena bhavitabbaṃ, catutthaṃ labhitvā aññassa dātabbaṃ. Sace yassa kassaci dātuṃ na sakkoti, yassa pana dātukāmo hoti, so uddesatthāya vā paripucchatthāya vā gato, āgatamatte dātabbaṃ, adātuṃ na vaṭṭati. Cīvare pana appahonte satiyā paccāsāya anuññātakālaṃ ṭhapetuṃ vaṭṭati. Sūcisuttacīvarakārakānaṃ alābhena tato parampi vinayakammaṃ katvā ṭhapetuṃ vaṭṭati. ‘‘Imasmiṃ jiṇṇe puna īdisaṃ kuto labhissāmī’’ti pana ṭhapetuṃ na vaṭṭati, sannidhi ca hoti, sallekhañca kopeti.
યાનસન્નિધિમ્હિ યાનં નામ વય્હં, રથો, સકટં, સન્દમાનિકા, સિવિકા, પાટઙ્કીતિ; નેતં પબ્બજિતસ્સ યાનં. ઉપાહના પન પબ્બજિતસ્સ યાનંયેવ. એકભિક્ખુસ્સ હિ એકો અરઞ્ઞત્થાય, એકો ધોતપાદકત્થાયાતિ, ઉક્કંસતો દ્વે ઉપાહનસઙ્ઘાટા વટ્ટન્તિ. તતિયં લભિત્વા અઞ્ઞસ્સ દાતબ્બો. ‘‘ઇમસ્મિં જિણ્ણે અઞ્ઞં કુતો લભિસ્સામી’’તિ હિ ઠપેતું ન વટ્ટતિ, સન્નિધિ ચ હોતિ, સલ્લેખઞ્ચ કોપેતિ.
Yānasannidhimhi yānaṃ nāma vayhaṃ, ratho, sakaṭaṃ, sandamānikā, sivikā, pāṭaṅkīti; netaṃ pabbajitassa yānaṃ. Upāhanā pana pabbajitassa yānaṃyeva. Ekabhikkhussa hi eko araññatthāya, eko dhotapādakatthāyāti, ukkaṃsato dve upāhanasaṅghāṭā vaṭṭanti. Tatiyaṃ labhitvā aññassa dātabbo. ‘‘Imasmiṃ jiṇṇe aññaṃ kuto labhissāmī’’ti hi ṭhapetuṃ na vaṭṭati, sannidhi ca hoti, sallekhañca kopeti.
સયનસન્નિધિમ્હિ સયનન્તિ મઞ્ચો. એકસ્સ ભિક્ખુનો એકો ગબ્ભે, એકો દિવાઠાનેતિ ઉક્કંસતો દ્વે મઞ્ચા વટ્ટન્તિ. તતો ઉત્તરિ લભિત્વા અઞ્ઞસ્સ ભિક્ખુનો વા ગણસ્સ વા દાતબ્બો; અદાતું ન વટ્ટતિ. સન્નિધિ ચ હોતિ, સલ્લેખઞ્ચ કોપેતિ.
Sayanasannidhimhi sayananti mañco. Ekassa bhikkhuno eko gabbhe, eko divāṭhāneti ukkaṃsato dve mañcā vaṭṭanti. Tato uttari labhitvā aññassa bhikkhuno vā gaṇassa vā dātabbo; adātuṃ na vaṭṭati. Sannidhi ca hoti, sallekhañca kopeti.
ગન્ધસન્નિધિમ્હિ ભિક્ખુનો કણ્ડુકચ્છુછવિદોસાદિઆબાધે સતિ ગન્ધા વટ્ટન્તિ. તે ગન્ધે આહરાપેત્વા તસ્મિં રોગે વૂપસન્તે અઞ્ઞેસં વા આબાધિકાનં દાતબ્બા, દ્વારે પઞ્ચઙ્ગુલિઘરધૂપનાદીસુ વા ઉપનેતબ્બા. ‘‘પુન રોગે સતિ ભવિસ્સન્તી’’તિ પન ઠપેતું ન વટ્ટતિ, સન્નિધિ ચ હોતિ, સલ્લેખઞ્ચ કોપેતિ.
Gandhasannidhimhi bhikkhuno kaṇḍukacchuchavidosādiābādhe sati gandhā vaṭṭanti. Te gandhe āharāpetvā tasmiṃ roge vūpasante aññesaṃ vā ābādhikānaṃ dātabbā, dvāre pañcaṅguligharadhūpanādīsu vā upanetabbā. ‘‘Puna roge sati bhavissantī’’ti pana ṭhapetuṃ na vaṭṭati, sannidhi ca hoti, sallekhañca kopeti.
આમિસન્તિ વુત્તાવસેસં દટ્ઠબ્બં. સેય્યથિદં, ઇધેકચ્ચો ભિક્ખુ – ‘‘તથારૂપે કાલે ઉપકારાય ભવિસ્સતી’’તિ તિલતણ્ડુલમુગ્ગમાસનાળિકેરલોણમચ્છમંસવલ્લૂરસપ્પિતેલગુળભાજનાદીનિ આહરાપેત્વા ઠપેતિ. સો વસ્સકાલે કાલસ્સેવ સામણેરેહિ યાગું પચાપેત્વા પરિભુઞ્જિત્વા ‘‘સામણેર, ઉદકકદ્દમે દુક્ખં ગામં પવિસિતું, ગચ્છ અસુકં કુલં ગન્ત્વા મય્હં વિહારે નિસિન્નભાવં આરોચેહિ; અસુકકુલતો દધિઆદીનિ આહરા’’તિ પેસેતિ. ભિક્ખૂહિ – ‘‘કિં, ભન્તે, ગામં પવિસિસ્સથા’’તિ વુત્તેપિ, ‘‘દુપ્પવેસો, આવુસો, ઇદાનિ ગામો’’તિ વદતિ. તે – ‘‘હોતુ, ભન્તે, અચ્છથ તુમ્હે, મયં ભિક્ખં પરિયેસિત્વા આહરિસ્સામા’’તિ ગચ્છન્તિ. અથ સામણેરોપિ દધિઆદીનિ આહરિત્વા ભત્તઞ્ચ બ્યઞ્જનઞ્ચ સમ્પાદેત્વા ઉપનેતિ, તં ભુઞ્જન્તસ્સેવ ઉપટ્ઠાકા ભત્તં પહિણન્તિ, તતોપિ મનાપં મનાપં ભુઞ્જતિ. અથ ભિક્ખૂ પિણ્ડપાતં ગહેત્વા આગચ્છન્તિ, તતોપિ મનાપં મનાપં ગીવાયામકં ભુઞ્જતિયેવ. એવં ચતુમાસમ્પિ વીતિનામેતિ. અયં વુચ્ચતિ – ‘‘ભિક્ખુ મુણ્ડકુટુમ્બિકજીવિકં જીવતિ, ન સમણજીવિક’’ન્તિ. એવરૂપો આમિસસન્નિધિ નામ હોતિ.
Āmisanti vuttāvasesaṃ daṭṭhabbaṃ. Seyyathidaṃ, idhekacco bhikkhu – ‘‘tathārūpe kāle upakārāya bhavissatī’’ti tilataṇḍulamuggamāsanāḷikeraloṇamacchamaṃsavallūrasappitelaguḷabhājanādīni āharāpetvā ṭhapeti. So vassakāle kālasseva sāmaṇerehi yāguṃ pacāpetvā paribhuñjitvā ‘‘sāmaṇera, udakakaddame dukkhaṃ gāmaṃ pavisituṃ, gaccha asukaṃ kulaṃ gantvā mayhaṃ vihāre nisinnabhāvaṃ ārocehi; asukakulato dadhiādīni āharā’’ti peseti. Bhikkhūhi – ‘‘kiṃ, bhante, gāmaṃ pavisissathā’’ti vuttepi, ‘‘duppaveso, āvuso, idāni gāmo’’ti vadati. Te – ‘‘hotu, bhante, acchatha tumhe, mayaṃ bhikkhaṃ pariyesitvā āharissāmā’’ti gacchanti. Atha sāmaṇeropi dadhiādīni āharitvā bhattañca byañjanañca sampādetvā upaneti, taṃ bhuñjantasseva upaṭṭhākā bhattaṃ pahiṇanti, tatopi manāpaṃ manāpaṃ bhuñjati. Atha bhikkhū piṇḍapātaṃ gahetvā āgacchanti, tatopi manāpaṃ manāpaṃ gīvāyāmakaṃ bhuñjatiyeva. Evaṃ catumāsampi vītināmeti. Ayaṃ vuccati – ‘‘bhikkhu muṇḍakuṭumbikajīvikaṃ jīvati, na samaṇajīvika’’nti. Evarūpo āmisasannidhi nāma hoti.
ભિક્ખુનો પન વસનટ્ઠાને એકા તણ્ડુલનાળિ, એકો ગુળપિણ્ડો, ચતુભાગમત્તં સપ્પીતિ એત્તકં નિધેતું વટ્ટતિ, અકાલે સમ્પત્તચોરાનં અત્થાય. તે હિ એત્તકમ્પિ આમિસપટિસન્થારં અલભન્તા જીવિતાપિ વોરોપેય્યું, તસ્મા સચે એત્તકં નત્થિ, આહરાપેત્વાપિ ઠપેતું વટ્ટતિ. અફાસુકકાલે ચ યદેત્થ કપ્પિયં, તં અત્તનાપિ પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. કપ્પિયકુટિયં પન બહું ઠપેન્તસ્સાપિ સન્નિધિ નામ નત્થિ. તથાગતસ્સ પન તણ્ડુલનાળિઆદીસુ વા યં કિઞ્ચિ ચતુરતનમત્તં વા પિલોતિકખણ્ડં ‘‘ઇદં મે અજ્જ વા સ્વે વા ભવિસ્સતી’’તિ ઠપિતં નામ નત્થિ.
Bhikkhuno pana vasanaṭṭhāne ekā taṇḍulanāḷi, eko guḷapiṇḍo, catubhāgamattaṃ sappīti ettakaṃ nidhetuṃ vaṭṭati, akāle sampattacorānaṃ atthāya. Te hi ettakampi āmisapaṭisanthāraṃ alabhantā jīvitāpi voropeyyuṃ, tasmā sace ettakaṃ natthi, āharāpetvāpi ṭhapetuṃ vaṭṭati. Aphāsukakāle ca yadettha kappiyaṃ, taṃ attanāpi paribhuñjituṃ vaṭṭati. Kappiyakuṭiyaṃ pana bahuṃ ṭhapentassāpi sannidhi nāma natthi. Tathāgatassa pana taṇḍulanāḷiādīsu vā yaṃ kiñci caturatanamattaṃ vā pilotikakhaṇḍaṃ ‘‘idaṃ me ajja vā sve vā bhavissatī’’ti ṭhapitaṃ nāma natthi.
૧૩. વિસૂકદસ્સનેસુ નચ્ચં નામ યં કિઞ્ચિ નચ્ચં, તં મગ્ગં ગચ્છન્તેનાપિ ગીવં પસારેત્વા દટ્ઠું ન વટ્ટતિ. વિત્થારવિનિચ્છયો પનેત્થ સમન્તપાસાદિકાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. યથા ચેત્થ, એવં સબ્બેસુ સિક્ખાપદપટિસંયુત્તેસુ સુત્તપદેસુ. ઇતો પરઞ્હિ એત્તકમ્પિ અવત્વા તત્થ તત્થ પયોજનમત્તમેવ વણ્ણયિસ્સામાતિ.
13. Visūkadassanesu naccaṃ nāma yaṃ kiñci naccaṃ, taṃ maggaṃ gacchantenāpi gīvaṃ pasāretvā daṭṭhuṃ na vaṭṭati. Vitthāravinicchayo panettha samantapāsādikāyaṃ vuttanayeneva veditabbo. Yathā cettha, evaṃ sabbesu sikkhāpadapaṭisaṃyuttesu suttapadesu. Ito parañhi ettakampi avatvā tattha tattha payojanamattameva vaṇṇayissāmāti.
પેક્ખન્તિ નટસમજ્જં. અક્ખાનન્તિ ભારતયુજ્ઝનાદિકં. યસ્મિં ઠાને કથીયતિ, તત્થ ગન્તુમ્પિ ન વટ્ટતિ. પાણિસ્સરન્તિ કંસતાળં, પાણિતાળન્તિપિ વદન્તિ. વેતાળન્તિ ઘનતાળં, મન્તેન મતસરીરુટ્ઠાપનન્તિપિ એકે. કુમ્ભથૂણન્તિ ચતુરસ્સઅમ્બણકતાળં, કુમ્ભસદ્દન્તિપિ એકે. સોભનકન્તિ નટાનં અબ્ભોક્કિરણં, સોભનકરં વા, પટિભાનચિત્તન્તિ વુત્તં હોતિ. ચણ્ડાલન્તિ અયોગુળકીળા, ચણ્ડાલાનં સાણધોવનકીળાતિપિ વદન્તિ. વંસન્તિ વેળું ઉસ્સાપેત્વા કીળનં.
Pekkhanti naṭasamajjaṃ. Akkhānanti bhāratayujjhanādikaṃ. Yasmiṃ ṭhāne kathīyati, tattha gantumpi na vaṭṭati. Pāṇissaranti kaṃsatāḷaṃ, pāṇitāḷantipi vadanti. Vetāḷanti ghanatāḷaṃ, mantena matasarīruṭṭhāpanantipi eke. Kumbhathūṇanti caturassaambaṇakatāḷaṃ, kumbhasaddantipi eke. Sobhanakanti naṭānaṃ abbhokkiraṇaṃ, sobhanakaraṃ vā, paṭibhānacittanti vuttaṃ hoti. Caṇḍālanti ayoguḷakīḷā, caṇḍālānaṃ sāṇadhovanakīḷātipi vadanti. Vaṃsanti veḷuṃ ussāpetvā kīḷanaṃ.
ધોવનન્તિ અટ્ઠિધોવનં, એકચ્ચેસુ કિર જનપદેસુ કાલઙ્કતે ઞાતકે ન ઝાપેન્તિ, નિખણિત્વા ઠપેન્તિ. અથ નેસં પૂતિભૂતં કાયં ઞત્વા નીહરિત્વા અટ્ઠીનિ ધોવિત્વા ગન્ધેહિ મક્ખેત્વા ઠપેન્તિ. તે નક્ખત્તકાલે એકસ્મિં ઠાને અટ્ઠીનિ ઠપેત્વા એકસ્મિં ઠાને સુરાદીનિ ઠપેત્વા રોદન્તા પરિદેવન્તા સુરં પિવન્તિ. વુત્તમ્પિ ચેતં – ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે , દક્ખિણેસુ જનપદેસુ અટ્ઠિધોવનં નામ, તત્થ હોતિ અન્નમ્પિ પાનમ્પિ ખજ્જમ્પિ ભોજ્જમ્પિ લેય્યમ્પિ પેય્યમ્પિ નચ્ચમ્પિ ગીતમ્પિ વાદિતમ્પિ. અત્થેતં, ભિક્ખવે, ધોવનં, નેતં નત્થીતિ વદામી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૧૦.૧૦૭). એકચ્ચે પન ઇન્દજાલેન અટ્ઠિધોવનં ધોવનન્તિપિ વદન્તિ.
Dhovananti aṭṭhidhovanaṃ, ekaccesu kira janapadesu kālaṅkate ñātake na jhāpenti, nikhaṇitvā ṭhapenti. Atha nesaṃ pūtibhūtaṃ kāyaṃ ñatvā nīharitvā aṭṭhīni dhovitvā gandhehi makkhetvā ṭhapenti. Te nakkhattakāle ekasmiṃ ṭhāne aṭṭhīni ṭhapetvā ekasmiṃ ṭhāne surādīni ṭhapetvā rodantā paridevantā suraṃ pivanti. Vuttampi cetaṃ – ‘‘atthi, bhikkhave , dakkhiṇesu janapadesu aṭṭhidhovanaṃ nāma, tattha hoti annampi pānampi khajjampi bhojjampi leyyampi peyyampi naccampi gītampi vāditampi. Atthetaṃ, bhikkhave, dhovanaṃ, netaṃ natthīti vadāmī’’ti (a. ni. 10.107). Ekacce pana indajālena aṭṭhidhovanaṃ dhovanantipi vadanti.
હત્થિયુદ્ધાદીસુ ભિક્ખુનો નેવ હત્થિઆદીહિ સદ્ધિં યુજ્ઝિતું, ન તે યુજ્ઝાપેતું, ન યુજ્ઝન્તે દટ્ઠું વટ્ટતિ. નિબ્બુદ્ધન્તિ મલ્લયુદ્ધં. ઉય્યોધિકન્તિ યત્થ સમ્પહારો દિસ્સતિ. બલગ્ગન્તિ બલગણનટ્ઠાનં. સેનાબ્યૂહન્તિ સેનાનિવેસો, સકટબ્યૂહાદિવસેન સેનાય નિવેસનં. અનીકદસ્સનન્તિ – ‘‘તયો હત્થી પચ્છિમં હત્થાનીક’’ન્તિઆદિના (પાચિ॰ ૩૨૪) નયેન વુત્તસ્સ અનીકસ્સ દસ્સનં.
Hatthiyuddhādīsu bhikkhuno neva hatthiādīhi saddhiṃ yujjhituṃ, na te yujjhāpetuṃ, na yujjhante daṭṭhuṃ vaṭṭati. Nibbuddhanti mallayuddhaṃ. Uyyodhikanti yattha sampahāro dissati. Balagganti balagaṇanaṭṭhānaṃ. Senābyūhanti senāniveso, sakaṭabyūhādivasena senāya nivesanaṃ. Anīkadassananti – ‘‘tayo hatthī pacchimaṃ hatthānīka’’ntiādinā (pāci. 324) nayena vuttassa anīkassa dassanaṃ.
૧૪. પમાદો એત્થ તિટ્ઠતીતિ પમાદટ્ઠાનં. જૂતઞ્ચ તં પમાદટ્ઠાનઞ્ચાતિ જૂતપ્પમાદટ્ઠાનં. એકેકાય પન્તિયા અટ્ઠ અટ્ઠ પદાનિ અસ્સાતિ અટ્ઠપદં દસપદેપિ એસેવ નયો. આકાસન્તિ અટ્ઠપદદસપદેસુ વિય આકાસેયેવ કીળનં. પરિહારપથન્તિ ભૂમિયં નાનાપથમણ્ડલં કત્વા તત્થ તત્થ પરિહરિતબ્બં, પથં પરિહરન્તાનં કીળનં. સન્તિકન્તિ સન્તિકકીળનં. એકજ્ઝં ઠપિતા સારિયો વા સક્ખરાયો વા અચાલેન્તા નખેનેવ અપનેન્તિ ચ ઉપનેન્તિ ચ, સચે તત્થ કાચિ ચલતિ, પરાજયો હોતિ, એવરૂપાય કીળાયેતં અધિવચનં. ખલિકન્તિ જૂતફલકે પાસકકીળનં. ઘટિકા વુચ્ચતિ દીઘદણ્ડકેન રસ્સદણ્ડકં પહરણકીળનં. સલાકહત્થન્તિ લાખાય વા મઞ્જિટ્ઠિકાય વા પિટ્ઠોદકેન વા સલાકહત્થં તેમેત્વા – ‘‘કિં હોતૂ’’તિ ભૂમિયં વા ભિત્તિયં વા તં પહરિત્વા હત્થિઅસ્સાદિરૂપદસ્સનકીળનં. અક્ખન્તિ ગુળકીળા. પઙ્ગચીરં વુચ્ચતિ પણ્ણનાળિકં, તં ધમન્તા કીળન્તિ. વઙ્કકન્તિ ગામદારકાનં કીળનકં ખુદ્દકનઙ્ગલં. મોક્ખચિકા વુચ્ચતિ સમ્પરિવત્તનકીળા, આકાસે વા દણ્ડકં ગહેત્વા ભૂમિયં વા સીસં ઠપેત્વા હેટ્ઠુપરિયભાવેન પરિવત્તનકીળાતિ વુત્તં હોતિ. ચિઙ્ગુલિકં વુચ્ચતિ તાલપણ્ણાદીહિ કતં વાતપ્પહારેન પરિબ્ભમનચક્કં. પત્તાળ્હકં વુચ્ચતિ પણ્ણનાળિકા. તાય વાલુકાદીનિ મિનન્તા કીળન્તિ. રથકન્તિ ખુદ્દકરથં. ધનુકન્તિ ખુદ્દકધનુમેવ. અક્ખરિકા વુચ્ચતિ આકાસે વા પિટ્ઠિયં વા અક્ખરજાનનકીળા. મનેસિકા નામ મનસા ચિન્તિતજાનનકીળા. યથાવજ્જં નામ કાણકુણિખુજ્જાદીનં યં યં વજ્જં, તં તં પયોજેત્વા દસ્સનકીળા.
14. Pamādo ettha tiṭṭhatīti pamādaṭṭhānaṃ. Jūtañca taṃ pamādaṭṭhānañcāti jūtappamādaṭṭhānaṃ. Ekekāya pantiyā aṭṭha aṭṭha padāni assāti aṭṭhapadaṃ dasapadepi eseva nayo. Ākāsanti aṭṭhapadadasapadesu viya ākāseyeva kīḷanaṃ. Parihārapathanti bhūmiyaṃ nānāpathamaṇḍalaṃ katvā tattha tattha pariharitabbaṃ, pathaṃ pariharantānaṃ kīḷanaṃ. Santikanti santikakīḷanaṃ. Ekajjhaṃ ṭhapitā sāriyo vā sakkharāyo vā acālentā nakheneva apanenti ca upanenti ca, sace tattha kāci calati, parājayo hoti, evarūpāya kīḷāyetaṃ adhivacanaṃ. Khalikanti jūtaphalake pāsakakīḷanaṃ. Ghaṭikā vuccati dīghadaṇḍakena rassadaṇḍakaṃ paharaṇakīḷanaṃ. Salākahatthanti lākhāya vā mañjiṭṭhikāya vā piṭṭhodakena vā salākahatthaṃ temetvā – ‘‘kiṃ hotū’’ti bhūmiyaṃ vā bhittiyaṃ vā taṃ paharitvā hatthiassādirūpadassanakīḷanaṃ. Akkhanti guḷakīḷā. Paṅgacīraṃ vuccati paṇṇanāḷikaṃ, taṃ dhamantā kīḷanti. Vaṅkakanti gāmadārakānaṃ kīḷanakaṃ khuddakanaṅgalaṃ. Mokkhacikā vuccati samparivattanakīḷā, ākāse vā daṇḍakaṃ gahetvā bhūmiyaṃ vā sīsaṃ ṭhapetvā heṭṭhupariyabhāvena parivattanakīḷāti vuttaṃ hoti. Ciṅgulikaṃ vuccati tālapaṇṇādīhi kataṃ vātappahārena paribbhamanacakkaṃ. Pattāḷhakaṃ vuccati paṇṇanāḷikā. Tāya vālukādīni minantā kīḷanti. Rathakanti khuddakarathaṃ. Dhanukanti khuddakadhanumeva. Akkharikā vuccati ākāse vā piṭṭhiyaṃ vā akkharajānanakīḷā. Manesikā nāma manasā cintitajānanakīḷā. Yathāvajjaṃ nāma kāṇakuṇikhujjādīnaṃ yaṃ yaṃ vajjaṃ, taṃ taṃ payojetvā dassanakīḷā.
૧૫. આસન્દિન્તિ પમાણાતિક્કન્તાસનં. અનુયુત્તા વિહરન્તીતિ ઇદં અપેક્ખિત્વા પન સબ્બપદેસુ ઉપયોગવચનં કતં. પલ્લઙ્કોતિ પાદેસુ વાળરૂપાનિ ઠપેત્વા કતો. ગોનકોતિ દીઘલોમકો મહાકોજવો, ચતુરઙ્ગુલાધિકાનિ કિર તસ્સ લોમાનિ. ચિત્તકન્તિ વાનવિચિત્તં ઉણ્ણામયત્થરણં. પટિકાતિ ઉણ્ણામયો સેતત્થરણો. પટલિકાતિ ઘનપુપ્ફકો ઉણ્ણામયત્થરણો. યો આમલકપત્તોતિપિ વુચ્ચતિ. તૂલિકાતિ તિણ્ણં તૂલાનં અઞ્ઞતરપુણ્ણા તૂલિકા. વિકતિકાતિ સીહબ્યગ્ઘાદિરૂપવિચિત્રો ઉણ્ણામયત્થરણો. ઉદ્દલોમીતિ ઉભયતોદસં ઉણ્ણામયત્થરણં, કેચિ ‘‘એકતોઉગ્ગતપુપ્ફ’’ન્તિ વદન્તિ. એકન્તલોમીતિ એકતોદસં ઉણ્ણામયત્થરણં. કેચિ ‘‘ઉભતોઉગ્ગતપુપ્ફ’’ન્તિ વદન્તિ. કટ્ટિસ્સન્તિ રતનપરિસિબ્બિતં કોસેય્યકટ્ટિસ્સમયપચ્ચત્થરણં. કોસેય્યન્તિ રતનપરિસિબ્બિતમેવ કોસિયસુત્તમયપચ્ચત્થરણં. સુદ્ધકોસેય્યં પન વટ્ટતીતિ વિનયે વુત્તં. દીઘનિકાયટ્ઠકથાયં પન ‘‘ઠપેત્વા તૂલિકં સબ્બાનેવ ગોનકાદીનિ રતનપરિસિબ્બિતાનિ ન વટ્ટન્તી’’તિ વુત્તં.
15.Āsandinti pamāṇātikkantāsanaṃ. Anuyuttā viharantīti idaṃ apekkhitvā pana sabbapadesu upayogavacanaṃ kataṃ. Pallaṅkoti pādesu vāḷarūpāni ṭhapetvā kato. Gonakoti dīghalomako mahākojavo, caturaṅgulādhikāni kira tassa lomāni. Cittakanti vānavicittaṃ uṇṇāmayattharaṇaṃ. Paṭikāti uṇṇāmayo setattharaṇo. Paṭalikāti ghanapupphako uṇṇāmayattharaṇo. Yo āmalakapattotipi vuccati. Tūlikāti tiṇṇaṃ tūlānaṃ aññatarapuṇṇā tūlikā. Vikatikāti sīhabyagghādirūpavicitro uṇṇāmayattharaṇo. Uddalomīti ubhayatodasaṃ uṇṇāmayattharaṇaṃ, keci ‘‘ekatouggatapuppha’’nti vadanti. Ekantalomīti ekatodasaṃ uṇṇāmayattharaṇaṃ. Keci ‘‘ubhatouggatapuppha’’nti vadanti. Kaṭṭissanti ratanaparisibbitaṃ koseyyakaṭṭissamayapaccattharaṇaṃ. Koseyyanti ratanaparisibbitameva kosiyasuttamayapaccattharaṇaṃ. Suddhakoseyyaṃ pana vaṭṭatīti vinaye vuttaṃ. Dīghanikāyaṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘ṭhapetvā tūlikaṃ sabbāneva gonakādīni ratanaparisibbitāni na vaṭṭantī’’ti vuttaṃ.
કુત્તકન્તિ સોળસન્નં નાટકિત્થીનં ઠત્વા નચ્ચનયોગ્ગં ઉણ્ણામયત્થરણં. હત્થત્થરં અસ્સત્થરન્તિ હત્થિઅસ્સપિટ્ઠીસુ અત્થરણઅત્થરકાયેવ. રથત્થરેપિ એસેવ નયો. અજિનપ્પવેણીતિ અજિનચમ્મેહિ મઞ્ચપ્પમાણેન સિબ્બિત્વા કતા પવેણી. કદલીમિગપવરપચ્ચત્થરણન્તિ કદલીમિગચમ્મં નામ અત્થિ, તેન કતં પવરપચ્ચત્થરણં; ઉત્તમપચ્ચત્થરણન્તિ અત્થો. તં કિર સેતવત્થસ્સ ઉપરિ કદલીમિગચમ્મં પત્થરિત્વા સિબ્બેત્વા કરોન્તિ. સઉત્તરચ્છદન્તિ સહ ઉત્તરચ્છદેન, ઉપરિબદ્ધેન રત્તવિતાનેન સદ્ધિન્તિ અત્થો. સેતવિતાનમ્પિ હેટ્ઠા અકપ્પિયપચ્ચત્થરણે સતિ ન વટ્ટતિ, અસતિ પન વટ્ટતિ. ઉભતોલોહિતકૂપધાનન્તિ સીસૂપધાનઞ્ચ પાદૂપધાનઞ્ચાતિ મઞ્ચસ્સ ઉભતોલોહિતકં ઉપધાનં, એતં ન કપ્પતિ. યં પન એકમેવ ઉપધાનં ઉભોસુ પસ્સેસુ રત્તં વા હોતિ પદુમવણ્ણં વા વિચિત્રં વા, સચે પમાણયુત્તં, વટ્ટતિ. મહાઉપધાનં પન પટિક્ખિત્તં. અલોહિતકાનિ દ્વેપિ વટ્ટન્તિયેવ. તતો ઉત્તરિ લભિત્વા અઞ્ઞેસં દાતબ્બાનિ. દાતું અસક્કોન્તો મઞ્ચે તિરિયં અત્થરિત્વા ઉપરિ પચ્ચત્થરણં દત્વા નિપજ્જિતુમ્પિ લભતિ. આસન્દીઆદીસુ પન વુત્તનયેનેવ પટિપજ્જિતબ્બં. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, આસન્દિયા પાદે છિન્દિત્વા પરિભુઞ્જિતું, પલ્લઙ્કસ્સ વાળે ભિન્દિત્વા પરિભુઞ્જિતું, તૂલિકં વિજટેત્વા બિમ્બોહનં કાતું, અવસેસં ભુમ્મત્થરણં કાતુ’’ન્તિ (ચૂળવ॰ ૨૯૭).
Kuttakanti soḷasannaṃ nāṭakitthīnaṃ ṭhatvā naccanayoggaṃ uṇṇāmayattharaṇaṃ. Hatthattharaṃ assattharanti hatthiassapiṭṭhīsu attharaṇaattharakāyeva. Rathattharepi eseva nayo. Ajinappaveṇīti ajinacammehi mañcappamāṇena sibbitvā katā paveṇī. Kadalīmigapavarapaccattharaṇanti kadalīmigacammaṃ nāma atthi, tena kataṃ pavarapaccattharaṇaṃ; uttamapaccattharaṇanti attho. Taṃ kira setavatthassa upari kadalīmigacammaṃ pattharitvā sibbetvā karonti. Sauttaracchadanti saha uttaracchadena, uparibaddhena rattavitānena saddhinti attho. Setavitānampi heṭṭhā akappiyapaccattharaṇe sati na vaṭṭati, asati pana vaṭṭati. Ubhatolohitakūpadhānanti sīsūpadhānañca pādūpadhānañcāti mañcassa ubhatolohitakaṃ upadhānaṃ, etaṃ na kappati. Yaṃ pana ekameva upadhānaṃ ubhosu passesu rattaṃ vā hoti padumavaṇṇaṃ vā vicitraṃ vā, sace pamāṇayuttaṃ, vaṭṭati. Mahāupadhānaṃ pana paṭikkhittaṃ. Alohitakāni dvepi vaṭṭantiyeva. Tato uttari labhitvā aññesaṃ dātabbāni. Dātuṃ asakkonto mañce tiriyaṃ attharitvā upari paccattharaṇaṃ datvā nipajjitumpi labhati. Āsandīādīsu pana vuttanayeneva paṭipajjitabbaṃ. Vuttañhetaṃ – ‘‘anujānāmi, bhikkhave, āsandiyā pāde chinditvā paribhuñjituṃ, pallaṅkassa vāḷe bhinditvā paribhuñjituṃ, tūlikaṃ vijaṭetvā bimbohanaṃ kātuṃ, avasesaṃ bhummattharaṇaṃ kātu’’nti (cūḷava. 297).
૧૬. ઉચ્છાદનાદીસુ માતુકુચ્છિતો નિક્ખન્તદારકાનં સરીરગન્ધો દ્વાદસવસ્સપત્તકાલે નસ્સતિ, તેસં સરીરદુગ્ગન્ધહરણત્થાય ગન્ધચુણ્ણાદીહિ ઉચ્છાદેન્તિ, એવરૂપં ઉચ્છાદનં ન વટ્ટતિ. પુઞ્ઞવન્તે પન દારકે ઊરૂસુ નિપજ્જાપેત્વા તેલેન મક્ખેત્વા હત્થપાદઊરુનાભિઆદીનં સણ્ઠાનસમ્પાદનત્થં પરિમદ્દન્તિ, એવરૂપં પરિમદ્દનં ન વટ્ટતિ.
16. Ucchādanādīsu mātukucchito nikkhantadārakānaṃ sarīragandho dvādasavassapattakāle nassati, tesaṃ sarīraduggandhaharaṇatthāya gandhacuṇṇādīhi ucchādenti, evarūpaṃ ucchādanaṃ na vaṭṭati. Puññavante pana dārake ūrūsu nipajjāpetvā telena makkhetvā hatthapādaūrunābhiādīnaṃ saṇṭhānasampādanatthaṃ parimaddanti, evarūpaṃ parimaddanaṃ na vaṭṭati.
ન્હાપનન્તિ તેસંયેવ દારકાનં ગન્ધાદીહિ ન્હાપનં. સમ્બાહનન્તિ મહામલ્લાનં વિય હત્થપાદે મુગ્ગરાદીહિ પહરિત્વા બાહુવડ્ઢનં. આદાસન્તિ યં કિઞ્ચિ આદાસં પરિહરિતું ન વટ્ટતિ. અઞ્જનન્તિ અલઙ્કારઞ્જનમેવ. માલાતિ બદ્ધમાલા વા અબદ્ધમાલા વા. વિલેપનન્તિ યં કિઞ્ચિ છવિરાગકરણં. મુખચુણ્ણં મુખલેપનન્તિ મુખે કાળપીળકાદીનં હરણત્થાય મત્તિકકક્કં દેન્તિ, તેન લોહિતે ચલિતે સાસપકક્કં દેન્તિ, તેન દોસે ખાદિતે તિલકક્કં દેન્તિ, તેન લોહિતે સન્નિસિન્ને હલિદ્દિકક્કં દેન્તિ, તેન છવિવણ્ણે આરૂળ્હે મુખચુણ્ણકેન મુખં ચુણ્ણેન્તિ, તં સબ્બં ન વટ્ટતિ.
Nhāpananti tesaṃyeva dārakānaṃ gandhādīhi nhāpanaṃ. Sambāhananti mahāmallānaṃ viya hatthapāde muggarādīhi paharitvā bāhuvaḍḍhanaṃ. Ādāsanti yaṃ kiñci ādāsaṃ pariharituṃ na vaṭṭati. Añjananti alaṅkārañjanameva. Mālāti baddhamālā vā abaddhamālā vā. Vilepananti yaṃ kiñci chavirāgakaraṇaṃ. Mukhacuṇṇaṃ mukhalepananti mukhe kāḷapīḷakādīnaṃ haraṇatthāya mattikakakkaṃ denti, tena lohite calite sāsapakakkaṃ denti, tena dose khādite tilakakkaṃ denti, tena lohite sannisinne haliddikakkaṃ denti, tena chavivaṇṇe ārūḷhe mukhacuṇṇakena mukhaṃ cuṇṇenti, taṃ sabbaṃ na vaṭṭati.
હત્થબન્ધાદીસુ હત્થે વિચિત્રસઙ્ખકપાલાદીનિ બન્ધિત્વા વિચરન્તિ, તં વા અઞ્ઞં વા સબ્બમ્પિ હત્થાભરણં ન વટ્ટતિ, અપરે સિખં બન્ધિત્વા વિચરન્તિ. સુવણ્ણચીરકમુત્તલતાદીહિ ચ તં પરિક્ખિપન્તિ; તં સબ્બં ન વટ્ટતિ. અપરે ચતુહત્થદણ્ડં વા અઞ્ઞં વા પન અલઙ્કતદણ્ડકં ગહેત્વા વિચરન્તિ, તથા ઇત્થિપુરિસરૂપાદિવિચિત્તં ભેસજ્જનાળિકં સુપરિક્ખિત્તં વામપસ્સે ઓલગ્ગિતં; અપરે કણ્ણિકરતનપરિક્ખિત્તકોસં અતિતિખિણં અસિં, પઞ્ચવણ્ણસુત્તસિબ્બિતં મકરદન્તકાદિવિચિત્તં છત્તં, સુવણ્ણરજતાદિવિચિત્રા મોરપિઞ્છાદિપરિક્ખિત્તા ઉપાહના, કેચિ રતનમત્તાયામં ચતુરઙ્ગુલવિત્થતં કેસન્તપરિચ્છેદં દસ્સેત્વા મેઘમુખે વિજ્જુલતં વિય નલાટે ઉણ્હીસપટ્ટં બન્ધન્તિ, ચૂળામણિં ધારેન્તિ, ચામરવાલબીજનિં ધારેન્તિ, તં સબ્બં ન વટ્ટતિ.
Hatthabandhādīsu hatthe vicitrasaṅkhakapālādīni bandhitvā vicaranti, taṃ vā aññaṃ vā sabbampi hatthābharaṇaṃ na vaṭṭati, apare sikhaṃ bandhitvā vicaranti. Suvaṇṇacīrakamuttalatādīhi ca taṃ parikkhipanti; taṃ sabbaṃ na vaṭṭati. Apare catuhatthadaṇḍaṃ vā aññaṃ vā pana alaṅkatadaṇḍakaṃ gahetvā vicaranti, tathā itthipurisarūpādivicittaṃ bhesajjanāḷikaṃ suparikkhittaṃ vāmapasse olaggitaṃ; apare kaṇṇikaratanaparikkhittakosaṃ atitikhiṇaṃ asiṃ, pañcavaṇṇasuttasibbitaṃ makaradantakādivicittaṃ chattaṃ, suvaṇṇarajatādivicitrā morapiñchādiparikkhittā upāhanā, keci ratanamattāyāmaṃ caturaṅgulavitthataṃ kesantaparicchedaṃ dassetvā meghamukhe vijjulataṃ viya nalāṭe uṇhīsapaṭṭaṃ bandhanti, cūḷāmaṇiṃ dhārenti, cāmaravālabījaniṃ dhārenti, taṃ sabbaṃ na vaṭṭati.
૧૭. અનિય્યાનિકત્તા સગ્ગમોક્ખમગ્ગાનં તિરચ્છાનભૂતા કથાતિ તિરચ્છાનકથા. તત્થ રાજાનં આરબ્ભ મહાસમ્મતો મન્ધાતા ધમ્માસોકો એવં મહાનુભાવોતિઆદિના નયેન પવત્તા કથા રાજકથા. એસ નયો ચોરકથાદીસુ. તેસુ અસુકો રાજા અભિરૂપો દસ્સનીયોતિઆદિના નયેન ગેહસ્સિતકથાવ તિરચ્છાનકથા હોતિ. સોપિ નામ એવં મહાનુભાવો ખયં ગતોતિ એવં પવત્તા પન કમ્મટ્ઠાનભાવે તિટ્ઠતિ. ચોરેસુ મૂલદેવો એવં મહાનુભાવો, મેઘમાલો એવં મહાનુભાવોતિ તેસં કમ્મં પટિચ્ચ અહો સૂરાતિ ગેહસ્સિતકથાવ તિરચ્છાનકથા. યુદ્ધેપિ ભારતયુદ્ધાદીસુ અસુકેન અસુકો એવં મારિતો, એવં વિદ્ધોતિ કામસ્સાદવસેનેવ કથા તિરચ્છાનકથા. તેપિ નામ ખયં ગતાતિ એવં પવત્તા પન સબ્બત્થ કમ્મટ્ઠાનમેવ હોતિ. અપિ ચ અન્નાદીસુ એવં વણ્ણવન્તં ગન્ધવન્તં રસવન્તં ફસ્સસમ્પન્નં ખાદિમ્હ ભુઞ્જિમ્હાતિ કામસ્સાદવસેન કથેતું ન વટ્ટતિ. સાત્થકં પન કત્વા પુબ્બે એવં વણ્ણાદિસમ્પન્નં અન્નં પાનં વત્થં સયનં માલં ગન્ધં સીલવન્તાનં અદમ્હ, ચેતિયે પૂજં કરિમ્હાતિ કથેતું વટ્ટતિ. ઞાતિકથાદીસુ પન ‘‘અમ્હાકં ઞાતકા સૂરા સમત્થા’’તિ વા ‘‘પુબ્બે મયં એવં વિચિત્રેહિ યાનેહિ વિચરિમ્હા’’તિ વા અસ્સાદવસેન વત્તું ન વટ્ટતિ. સાત્થકં પન કત્વા ‘‘તેપિ નો ઞાતકા ખયં ગતા’’તિ વા ‘‘પુબ્બે મયં એવરૂપા ઉપાહના સઙ્ઘસ્સ અદમ્હા’’તિ વા કથેતું વટ્ટતિ. ગામકથાપિ સુનિવિટ્ઠદુન્નિવિટ્ઠસુભિક્ખદુબ્ભિક્ખાદિવસેન વા ‘‘અસુકગામવાસિનો સૂરા સમત્થા’’તિ વા એવં અસ્સાદવસેન ન વટ્ટતિ. સાત્થકં પન કત્વા ‘‘સદ્ધા પસન્ના’’તિ વા ‘‘ખયવયં ગતા’’તિ વા વત્તું વટ્ટતિ. નિગમનગરજનપદકથાદીસુપિ એસેવ નયો.
17. Aniyyānikattā saggamokkhamaggānaṃ tiracchānabhūtā kathāti tiracchānakathā. Tattha rājānaṃ ārabbha mahāsammato mandhātā dhammāsoko evaṃ mahānubhāvotiādinā nayena pavattā kathā rājakathā. Esa nayo corakathādīsu. Tesu asuko rājā abhirūpo dassanīyotiādinā nayena gehassitakathāva tiracchānakathā hoti. Sopi nāma evaṃ mahānubhāvo khayaṃ gatoti evaṃ pavattā pana kammaṭṭhānabhāve tiṭṭhati. Coresu mūladevo evaṃ mahānubhāvo, meghamālo evaṃ mahānubhāvoti tesaṃ kammaṃ paṭicca aho sūrāti gehassitakathāva tiracchānakathā. Yuddhepi bhāratayuddhādīsu asukena asuko evaṃ mārito, evaṃ viddhoti kāmassādavaseneva kathā tiracchānakathā. Tepi nāma khayaṃ gatāti evaṃ pavattā pana sabbattha kammaṭṭhānameva hoti. Api ca annādīsu evaṃ vaṇṇavantaṃ gandhavantaṃ rasavantaṃ phassasampannaṃ khādimha bhuñjimhāti kāmassādavasena kathetuṃ na vaṭṭati. Sātthakaṃ pana katvā pubbe evaṃ vaṇṇādisampannaṃ annaṃ pānaṃ vatthaṃ sayanaṃ mālaṃ gandhaṃ sīlavantānaṃ adamha, cetiye pūjaṃ karimhāti kathetuṃ vaṭṭati. Ñātikathādīsu pana ‘‘amhākaṃ ñātakā sūrā samatthā’’ti vā ‘‘pubbe mayaṃ evaṃ vicitrehi yānehi vicarimhā’’ti vā assādavasena vattuṃ na vaṭṭati. Sātthakaṃ pana katvā ‘‘tepi no ñātakā khayaṃ gatā’’ti vā ‘‘pubbe mayaṃ evarūpā upāhanā saṅghassa adamhā’’ti vā kathetuṃ vaṭṭati. Gāmakathāpi suniviṭṭhadunniviṭṭhasubhikkhadubbhikkhādivasena vā ‘‘asukagāmavāsino sūrā samatthā’’ti vā evaṃ assādavasena na vaṭṭati. Sātthakaṃ pana katvā ‘‘saddhā pasannā’’ti vā ‘‘khayavayaṃ gatā’’ti vā vattuṃ vaṭṭati. Nigamanagarajanapadakathādīsupi eseva nayo.
ઇત્થિકથાપિ વણ્ણસણ્ઠાનાદીનિ પટિચ્ચ અસ્સાદવસેન ન વટ્ટતિ, સદ્ધા પસન્ના ખયવયં ગતાતિ એવમેવ વટ્ટતિ. સૂરકથાપિ ‘નન્દિમિત્તો નામ યોધો સૂરો અહોસી’તિ અસ્સાદવસેન ન વટ્ટતિ. સદ્ધો અહોસિ ખયં ગતોતિ એવમેવ વટ્ટતિ. વિસિખાકથાપિ ‘‘અસુકા વિસિખા સુનિવિટ્ઠા દુન્નિવિટ્ઠા સૂરા સમત્થા’’તિ અસ્સાદવસેન ન વટ્ટતિ. સદ્ધા પસન્ના ખયવયં ગતાતિ એવમેવ વટ્ટતિ.
Itthikathāpi vaṇṇasaṇṭhānādīni paṭicca assādavasena na vaṭṭati, saddhā pasannā khayavayaṃ gatāti evameva vaṭṭati. Sūrakathāpi ‘nandimitto nāma yodho sūro ahosī’ti assādavasena na vaṭṭati. Saddho ahosi khayaṃ gatoti evameva vaṭṭati. Visikhākathāpi ‘‘asukā visikhā suniviṭṭhā dunniviṭṭhā sūrā samatthā’’ti assādavasena na vaṭṭati. Saddhā pasannā khayavayaṃ gatāti evameva vaṭṭati.
કુમ્ભટ્ઠાનકથાતિ ઉદકટ્ઠાનકથા, ઉદકતિત્થકથાતિપિ વુચ્ચતિ, કુમ્ભદાસિકથા વા, સાપિ ‘‘પાસાદિકા નચ્ચિતું ગાયિતું છેકા’’તિ અસ્સાદવસેન ન વટ્ટતિ; સદ્ધા પસન્નાતિઆદિના નયેનેવ વટ્ટતિ. પુબ્બપેતકથાતિ અતીતઞાતિકથા. તત્થ વત્તમાનઞાતિકથાસદિસો વિનિચ્છયો.
Kumbhaṭṭhānakathāti udakaṭṭhānakathā, udakatitthakathātipi vuccati, kumbhadāsikathā vā, sāpi ‘‘pāsādikā naccituṃ gāyituṃ chekā’’ti assādavasena na vaṭṭati; saddhā pasannātiādinā nayeneva vaṭṭati. Pubbapetakathāti atītañātikathā. Tattha vattamānañātikathāsadiso vinicchayo.
નાનત્તકથાતિ પુરિમપચ્છિમકથાહિ વિમુત્તા અવસેસા નાનાસભાવા નિરત્થકકથા. લોકક્ખાયિકાતિ અયં લોકો કેન નિમ્મિતો, અસુકેન નામ નિમ્મિતો. કાકો સેતો, અટ્ઠીનં સેતત્તા; બલાકા રત્તા. લોહિતસ્સ રત્તત્તાતિ એવમાદિકા લોકાયતવિતણ્ડસલ્લાપકથા.
Nānattakathāti purimapacchimakathāhi vimuttā avasesā nānāsabhāvā niratthakakathā. Lokakkhāyikāti ayaṃ loko kena nimmito, asukena nāma nimmito. Kāko seto, aṭṭhīnaṃ setattā; balākā rattā. Lohitassa rattattāti evamādikā lokāyatavitaṇḍasallāpakathā.
સમુદ્દક્ખાયિકા નામ કસ્મા સમુદ્દો સાગરો? સાગરદેવેન ખતો, તસ્મા સાગરો. ખતો મેતિ હત્થમુદ્દાય સયં નિવેદિતત્તા ‘‘સમુદ્દો’’તિ એવમાદિકા નિરત્થકા સમુદ્દક્ખાયનકથા. ભવોતિ વુડ્ઢિ. અભવોતિ હાનિ. ઇતિ ભવો, ઇતિ અભવોતિ યં વા તં વા નિરત્થકકારણં વત્વા પવત્તિતકથા ઇતિભવાભવકથા.
Samuddakkhāyikā nāma kasmā samuddo sāgaro? Sāgaradevena khato, tasmā sāgaro. Khato meti hatthamuddāya sayaṃ niveditattā ‘‘samuddo’’ti evamādikā niratthakā samuddakkhāyanakathā. Bhavoti vuḍḍhi. Abhavoti hāni. Iti bhavo, iti abhavoti yaṃ vā taṃ vā niratthakakāraṇaṃ vatvā pavattitakathā itibhavābhavakathā.
૧૮. વિગ્ગાહિકકથાતિ વિગ્ગહકથા, સારમ્ભકથા. તત્થ સહિતં મેતિ મય્હં વચનં સહિતં સિલિટ્ઠં અત્થયુત્તં કારણયુત્તન્તિ અત્થો. અસહિતં તેતિ તુય્હં વચનં અસહિતં અસિલિટ્ઠં. અધિચિણ્ણં તે વિપરાવત્તન્તિ યં તુય્હં દીઘરત્તાચિણ્ણવસેન સુપ્પગુણં, તં મય્હં એકવચનેનેવ વિપરાવત્તં પરિવત્તિત્વા ઠિતં, ન કિઞ્ચિ જાનાસીતિ અત્થો.
18.Viggāhikakathāti viggahakathā, sārambhakathā. Tattha sahitaṃ meti mayhaṃ vacanaṃ sahitaṃ siliṭṭhaṃ atthayuttaṃ kāraṇayuttanti attho. Asahitaṃ teti tuyhaṃ vacanaṃ asahitaṃ asiliṭṭhaṃ. Adhiciṇṇaṃ te viparāvattanti yaṃ tuyhaṃ dīgharattāciṇṇavasena suppaguṇaṃ, taṃ mayhaṃ ekavacaneneva viparāvattaṃ parivattitvā ṭhitaṃ, na kiñci jānāsīti attho.
આરોપિતો તે વાદોતિ મયા તવ દોસો આરોપિતો. ચર વાદપ્પમોક્ખાયાતિ દોસમોચનત્થં ચર, વિચર; તત્થ તત્થ ગન્ત્વા સિક્ખાતિ અત્થો. નિબ્બેઠેહિ વા સચે પહોસીતિ અથ સયં પહોસિ, ઇદાનિમેવ નિબ્બેઠેહીતિ.
Āropitote vādoti mayā tava doso āropito. Cara vādappamokkhāyāti dosamocanatthaṃ cara, vicara; tattha tattha gantvā sikkhāti attho. Nibbeṭhehi vā sace pahosīti atha sayaṃ pahosi, idānimeva nibbeṭhehīti.
૧૯. દૂતેય્યકથાયં ઇધ ગચ્છાતિ ઇતો અસુકં નામ ઠાનં ગચ્છ. અમુત્રાગચ્છાતિ તતો અસુકં નામ ઠાનં આગચ્છ. ઇદં હરાતિ ઇતો ઇદં નામ હર. અમુત્ર ઇદં આહરાતિ અસુકટ્ઠાનતો ઇદં નામ ઇધ આહર. સઙ્ખેપતો પન ઇદં દૂતેય્યં નામ ઠપેત્વા પઞ્ચ સહધમ્મિકે રતનત્તયસ્સ ઉપકારપટિસંયુત્તઞ્ચ ગિહીસાસનં અઞ્ઞેસં ન વટ્ટતિ.
19. Dūteyyakathāyaṃ idha gacchāti ito asukaṃ nāma ṭhānaṃ gaccha. Amutrāgacchāti tato asukaṃ nāma ṭhānaṃ āgaccha. Idaṃ harāti ito idaṃ nāma hara. Amutra idaṃ āharāti asukaṭṭhānato idaṃ nāma idha āhara. Saṅkhepato pana idaṃ dūteyyaṃ nāma ṭhapetvā pañca sahadhammike ratanattayassa upakārapaṭisaṃyuttañca gihīsāsanaṃ aññesaṃ na vaṭṭati.
૨૦. કુહકાતિઆદીસુ તિવિધેન કુહનવત્થુના લોકં કુહયન્તિ, વિમ્હાપયન્તીતિ કુહકા. લાભસક્કારત્થિકા હુત્વા લપન્તીતિ લપકા. નિમિત્તં સીલમેતેસન્તિ નેમિત્તિકા. નિપ્પેસો સીલમેતેસન્તિ નિપ્પેસિકા. લાભેન લાભં નિજિગીસન્તિ મગ્ગન્તિ પરિયેસન્ત્તીતિ લાભેન લાભં નિજિગીસિતારો. કુહના, લપના, નેમિત્તિકતા, નિપ્પેસિકતા, લાભેન લાભં નિજિગીસનતાતિ એતાહિ સમન્નાગતાનં પુગ્ગલાનં એતં અધિવચનં. અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારેન પનેતા કુહનાદિકા વિસુદ્ધિમગ્ગે સીલનિદ્દેસેયેવ પાળિઞ્ચ અટ્ઠકથઞ્ચ આહરિત્વા પકાસિતાતિ.
20.Kuhakātiādīsu tividhena kuhanavatthunā lokaṃ kuhayanti, vimhāpayantīti kuhakā. Lābhasakkāratthikā hutvā lapantīti lapakā. Nimittaṃ sīlametesanti nemittikā. Nippeso sīlametesanti nippesikā. Lābhena lābhaṃ nijigīsanti magganti pariyesanttīti lābhena lābhaṃ nijigīsitāro. Kuhanā, lapanā, nemittikatā, nippesikatā, lābhena lābhaṃ nijigīsanatāti etāhi samannāgatānaṃ puggalānaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Ayamettha saṅkhepo. Vitthārena panetā kuhanādikā visuddhimagge sīlaniddeseyeva pāḷiñca aṭṭhakathañca āharitvā pakāsitāti.
એત્તાવતા મજ્ઝિમસીલં નિટ્ઠિતં હોતિ.
Ettāvatā majjhimasīlaṃ niṭṭhitaṃ hoti.
મહાસીલવણ્ણના
Mahāsīlavaṇṇanā
૨૧. ઇતો પરં મહાસીલં હોતિ. અઙ્ગન્તિ હત્થપાદાદીસુ યેન કેનચિ એવરૂપેન અઙ્ગેન સમન્નાગતો દીઘાયુ યસવા હોતીતિઆદિનયપ્પવત્તં અઙ્ગસત્થં. નિમિત્તન્તિ નિમિત્તસત્થં. પણ્ડુરાજા કિર તિસ્સો મુત્તાયો મુટ્ઠિયં કત્વા નેમિત્તિકં પુચ્છિ – ‘‘કિં મે હત્થે’’તિ? સો ઇતો ચિતો ચ વિલોકેસિ, તસ્મિઞ્ચ સમયે ઘરગોલિકાય મક્ખિકા ગય્હન્તી મુત્તા, સો ‘‘મુત્તા’’તિ આહ. પુન ‘‘કતી’’તિ પુટ્ઠો કુક્કુટસ્સ તિક્ખત્તું રવન્તસ્સ સદ્દં સુત્વા ‘‘તિસ્સો’’તિ આહ. એવં તં તં આદિસિત્વા નિમિત્તમનુયુત્તા વિહરન્તિ.
21. Ito paraṃ mahāsīlaṃ hoti. Aṅganti hatthapādādīsu yena kenaci evarūpena aṅgena samannāgato dīghāyu yasavā hotītiādinayappavattaṃ aṅgasatthaṃ. Nimittanti nimittasatthaṃ. Paṇḍurājā kira tisso muttāyo muṭṭhiyaṃ katvā nemittikaṃ pucchi – ‘‘kiṃ me hatthe’’ti? So ito cito ca vilokesi, tasmiñca samaye gharagolikāya makkhikā gayhantī muttā, so ‘‘muttā’’ti āha. Puna ‘‘katī’’ti puṭṭho kukkuṭassa tikkhattuṃ ravantassa saddaṃ sutvā ‘‘tisso’’ti āha. Evaṃ taṃ taṃ ādisitvā nimittamanuyuttā viharanti.
ઉપ્પાતન્તિ અસનિપાતાદીનં મહન્તાનં ઉપ્પતિતં, તઞ્હિ દિસ્વા ‘‘ઇદં ભવિસ્સતિ, એવં ભવિસ્સતી’’તિ આદિસન્તિ. સુપિનન્તિ યો પુબ્બણ્હસમયે સુપિનં પસ્સતિ, એવં વિપાકો હોતિ; યો ઇદં નામ પસ્સતિ, તસ્સ ઇદં નામ હોતીતિઆદિના નયેન સુપિનકં અનુયુત્તા વિહરન્તિ. લક્ખણન્તિ ઇમિના લક્ખણેન સમન્નાગતો રાજા હોતિ, ઇમિના ઉપરાજાતિઆદિકં. મૂસિકચ્છિન્નન્તિ ઉન્દૂરખાયિતં. તેનાપિ હિ અહતે વા વત્થે અનહતે વા વત્થે ઇતો પટ્ઠાય એવં છિન્ને ઇદં નામ હોતીતિ આદિસન્તિ. અગ્ગિહોમન્તિ એવરૂપેન દારુના એવં હુતે ઇદં નામ હોતીતિ અગ્ગિજુહનં. દબ્બિહોમાદીનિપિ અગ્ગિહોમાનેવ, એવરૂપાય દબ્બિયા ઈદિસેહિ કણાદીહિ હુતે ઇદં નામ હોતીતિ એવં પવત્તિવસેન પન વિસું વુત્તાનિ.
Uppātanti asanipātādīnaṃ mahantānaṃ uppatitaṃ, tañhi disvā ‘‘idaṃ bhavissati, evaṃ bhavissatī’’ti ādisanti. Supinanti yo pubbaṇhasamaye supinaṃ passati, evaṃ vipāko hoti; yo idaṃ nāma passati, tassa idaṃ nāma hotītiādinā nayena supinakaṃ anuyuttā viharanti. Lakkhaṇanti iminā lakkhaṇena samannāgato rājā hoti, iminā uparājātiādikaṃ. Mūsikacchinnanti undūrakhāyitaṃ. Tenāpi hi ahate vā vatthe anahate vā vatthe ito paṭṭhāya evaṃ chinne idaṃ nāma hotīti ādisanti. Aggihomanti evarūpena dārunā evaṃ hute idaṃ nāma hotīti aggijuhanaṃ. Dabbihomādīnipi aggihomāneva, evarūpāya dabbiyā īdisehi kaṇādīhi hute idaṃ nāma hotīti evaṃ pavattivasena pana visuṃ vuttāni.
તત્થ કણોતિ કુણ્ડકો. તણ્ડુલાતિ સાલિઆદીનઞ્ચેવ તિણજાતીનઞ્ચ તણ્ડુલા. સપ્પીતિ ગોસપ્પિઆદિકં. તેલન્તિ તિલતેલાદિકં. સાસપાદીનિ પન મુખેન ગહેત્વા અગ્ગિમ્હિ પક્ખિપનં, વિજ્જં પરિજપ્પિત્વા જુહનં વા મુખહોમં. દક્ખિણક્ખકજણ્ણુલોહિતાદીહિ જુહનં લોહિતહોમં. અઙ્ગવિજ્જાતિ પુબ્બે અઙ્ગમેવ દિસ્વા બ્યાકરણવસેન અઙ્ગં વુત્તં, ઇધ અઙ્ગુલટ્ઠિં દિસ્વા વિજ્જં પરિજપ્પિત્વા અયં કુલપુત્તો વા નો વા, સિરીસમ્પન્નો વા નો વાતિઆદિબ્યાકરણવસેન અઙ્ગવિજ્જા વુત્તા. વત્થુવિજ્જાતિ ઘરવત્થુઆરામવત્થાદીનં ગુણદોસસલ્લક્ખણવિજ્જા. મત્તિકાદિવિસેસં દિસ્વાપિ હિ વિજ્જં પરિજપ્પિત્વા હેટ્ઠા પથવિયં તિંસરતનમત્તે, આકાસે ચ અસીતિરતનમત્તે પદેસે ગુણદોસં પસ્સન્તિ. ખત્તવિજ્જાતિ અબ્ભેય્યમાસુરક્ખરાજસત્થાદિસત્થં. સિવવિજ્જાતિ સુસાને પવિસિત્વા સન્તિકરણવિજ્જા, સિઙ્ગાલરુતવિજ્જાતિપિ વદન્તિ. ભૂતવિજ્જાતિ ભૂતવેજ્જમન્તો. ભૂરિવિજ્જાતિ ભૂરિઘરે વસન્તેન ઉગ્ગહેતબ્બમન્તો. અહિવિજ્જાતિ સપ્પદટ્ઠતિકિચ્છનવિજ્જા ચેવ સપ્પાવ્હાયનવિજ્જા ચ. વિસવિજ્જાતિ યાય, પુરાણવિસં વા રક્ખન્તિ, નવવિસં વા કરોન્તિ વિસવન્તમેવ વા. વિચ્છિકવિજ્જાતિ વિચ્છિકદટ્ઠતિકિચ્છનવિજ્જા. મૂસિકવિજ્જાયપિ એસેવ નયો. સકુણવિજ્જાતિ સપક્ખકઅપક્ખકદ્વિપદચતુપ્પદાનં રુતગતાદિવસેન સકુણઞાણં. વાયસવિજ્જાતિ કાકરુતઞાણં, તં વિસુઞ્ઞેવ સત્થં, તસ્મા વિસું વુત્તં.
Tattha kaṇoti kuṇḍako. Taṇḍulāti sāliādīnañceva tiṇajātīnañca taṇḍulā. Sappīti gosappiādikaṃ. Telanti tilatelādikaṃ. Sāsapādīni pana mukhena gahetvā aggimhi pakkhipanaṃ, vijjaṃ parijappitvā juhanaṃ vā mukhahomaṃ. Dakkhiṇakkhakajaṇṇulohitādīhi juhanaṃ lohitahomaṃ. Aṅgavijjāti pubbe aṅgameva disvā byākaraṇavasena aṅgaṃ vuttaṃ, idha aṅgulaṭṭhiṃ disvā vijjaṃ parijappitvā ayaṃ kulaputto vā no vā, sirīsampanno vā no vātiādibyākaraṇavasena aṅgavijjā vuttā. Vatthuvijjāti gharavatthuārāmavatthādīnaṃ guṇadosasallakkhaṇavijjā. Mattikādivisesaṃ disvāpi hi vijjaṃ parijappitvā heṭṭhā pathaviyaṃ tiṃsaratanamatte, ākāse ca asītiratanamatte padese guṇadosaṃ passanti. Khattavijjāti abbheyyamāsurakkharājasatthādisatthaṃ. Sivavijjāti susāne pavisitvā santikaraṇavijjā, siṅgālarutavijjātipi vadanti. Bhūtavijjāti bhūtavejjamanto. Bhūrivijjāti bhūrighare vasantena uggahetabbamanto. Ahivijjāti sappadaṭṭhatikicchanavijjā ceva sappāvhāyanavijjā ca. Visavijjāti yāya, purāṇavisaṃ vā rakkhanti, navavisaṃ vā karonti visavantameva vā. Vicchikavijjāti vicchikadaṭṭhatikicchanavijjā. Mūsikavijjāyapi eseva nayo. Sakuṇavijjāti sapakkhakaapakkhakadvipadacatuppadānaṃ rutagatādivasena sakuṇañāṇaṃ. Vāyasavijjāti kākarutañāṇaṃ, taṃ visuññeva satthaṃ, tasmā visuṃ vuttaṃ.
પક્કજ્ઝાનન્તિ પરિપાકગતચિન્તા. ઇદાનિ ‘‘અયં એત્તકં જીવિસ્સતિ, અયં એત્તક’’ન્તિ એવં પવત્તં આદિટ્ઠઞાણન્તિ અત્થો. સરપરિત્તાણન્તિ સરરક્ખણં, યથા અત્તનો ઉપરિ ન આગચ્છતિ, એવં કરણવિજ્જા. મિગચક્કન્તિ ઇદં સબ્બસઙ્ગાહિકં સબ્બસકુણચતુપ્પદાનં રુતઞાણવસેન વુત્તં.
Pakkajjhānanti paripākagatacintā. Idāni ‘‘ayaṃ ettakaṃ jīvissati, ayaṃ ettaka’’nti evaṃ pavattaṃ ādiṭṭhañāṇanti attho. Saraparittāṇanti sararakkhaṇaṃ, yathā attano upari na āgacchati, evaṃ karaṇavijjā. Migacakkanti idaṃ sabbasaṅgāhikaṃ sabbasakuṇacatuppadānaṃ rutañāṇavasena vuttaṃ.
૨૨. મણિલક્ખણાદીસુ એવરૂપો મણિ પસત્થો, એવરૂપો અપસત્થો, સામિનો આરોગ્યઇસ્સરિયાદીનં હેતુ હોતિ, ન હોતીતિ, એવં વણ્ણસણ્ઠાનાદિવસેન મણિઆદીનં લક્ખણં અનુયુત્તા વિહરન્તીતિ અત્થો. તત્થ આવુધન્તિ ઠપેત્વા અસિઆદીનિ અવસેસં આવુધં. ઇત્થિલક્ખણાદીનિપિ યમ્હિ કુલે તે ઇત્થિપુરિસાદયો વસન્તિ, તસ્સ વુડ્ઢિહાનિવસેનેવ વેદિતબ્બાનિ. અજલક્ખણાદીસુ પન એવરૂપાનં અજાદીનં મંસં ખાદિતબ્બં, એવરૂપાનં ન ખાદિતબ્બન્તિ અયં વિસેસો વેદિતબ્બો.
22.Maṇilakkhaṇādīsu evarūpo maṇi pasattho, evarūpo apasattho, sāmino ārogyaissariyādīnaṃ hetu hoti, na hotīti, evaṃ vaṇṇasaṇṭhānādivasena maṇiādīnaṃ lakkhaṇaṃ anuyuttā viharantīti attho. Tattha āvudhanti ṭhapetvā asiādīni avasesaṃ āvudhaṃ. Itthilakkhaṇādīnipi yamhi kule te itthipurisādayo vasanti, tassa vuḍḍhihānivaseneva veditabbāni. Ajalakkhaṇādīsu pana evarūpānaṃ ajādīnaṃ maṃsaṃ khāditabbaṃ, evarūpānaṃ na khāditabbanti ayaṃ viseso veditabbo.
અપિ ચેત્થ ગોધાય લક્ખણે ચિત્તકમ્મપિળન્ધનાદીસુપિ એવરૂપાય ગોધાય સતિ ઇદં નામ હોતીતિ અયં વિસેસો વેદિતબ્બો. ઇદઞ્ચેત્થ વત્થુ – એકસ્મિં કિર વિહારે ચિત્તકમ્મે ગોધં અગ્ગિં ધમમાનં અકંસુ. તતો પટ્ઠાય ભિક્ખૂનં મહાવિવાદો જાતો. એકો આગન્તુકભિક્ખુ તં દિસ્વા મક્ખેસિ. તતો પટ્ઠાય વિવાદો મન્દીભૂતો હોતિ. કણ્ણિકલક્ખણં પિળન્ધનકણ્ણિકાયપિ ગેહકણ્ણિકાયપિ વસેન વેદિતબ્બં. કચ્છપલક્ખણં ગોધાલક્ખણસદિસમેવ. મિગલક્ખણં સબ્બસઙ્ગાહિકં સબ્બચતુપ્પદાનં લક્ખણવસેન વુત્તં.
Api cettha godhāya lakkhaṇe cittakammapiḷandhanādīsupi evarūpāya godhāya sati idaṃ nāma hotīti ayaṃ viseso veditabbo. Idañcettha vatthu – ekasmiṃ kira vihāre cittakamme godhaṃ aggiṃ dhamamānaṃ akaṃsu. Tato paṭṭhāya bhikkhūnaṃ mahāvivādo jāto. Eko āgantukabhikkhu taṃ disvā makkhesi. Tato paṭṭhāya vivādo mandībhūto hoti. Kaṇṇikalakkhaṇaṃ piḷandhanakaṇṇikāyapi gehakaṇṇikāyapi vasena veditabbaṃ. Kacchapalakkhaṇaṃ godhālakkhaṇasadisameva. Migalakkhaṇaṃ sabbasaṅgāhikaṃ sabbacatuppadānaṃ lakkhaṇavasena vuttaṃ.
૨૩. રઞ્ઞં નિય્યાનં ભવિસ્સતીતિ અસુકદિવસે અસુકનક્ખત્તેન અસુકસ્સ નામ રઞ્ઞો નિગ્ગમનં ભવિસ્સતીતિ એવં રાજૂનં પવાસગમનં બ્યાકરોતિ. એસ નયો સબ્બત્થ. કેવલં પનેત્થ અનિય્યાનન્તિ વિપ્પવુત્થાનં પુન આગમનં. અબ્ભન્તરાનં રઞ્ઞં ઉપયાનં ભવિસ્સતિ , બાહિરાનં રઞ્ઞં અપયાનન્તિ અન્તોનગરે અમ્હાકં રાજા પટિવિરુદ્ધં બહિરાજાનં ઉપસઙ્કમિસ્સતિ, તતો તસ્સ પટિક્કમનં ભવિસ્સતીતિ એવં રઞ્ઞં ઉપયાનાપયાનં બ્યાકરોતિ. દુતિયપદેપિ એસેવ નયો. જયપરાજયા પાકટાયેવ.
23.Raññaṃ niyyānaṃ bhavissatīti asukadivase asukanakkhattena asukassa nāma rañño niggamanaṃ bhavissatīti evaṃ rājūnaṃ pavāsagamanaṃ byākaroti. Esa nayo sabbattha. Kevalaṃ panettha aniyyānanti vippavutthānaṃ puna āgamanaṃ. Abbhantarānaṃ raññaṃ upayānaṃ bhavissati, bāhirānaṃ raññaṃ apayānanti antonagare amhākaṃ rājā paṭiviruddhaṃ bahirājānaṃ upasaṅkamissati, tato tassa paṭikkamanaṃ bhavissatīti evaṃ raññaṃ upayānāpayānaṃ byākaroti. Dutiyapadepi eseva nayo. Jayaparājayā pākaṭāyeva.
૨૪. ચન્દગ્ગાહાદયો અસુકદિવસે રાહુ ચન્દં ગહેસ્સતીતિ બ્યાકરણવસેનેવ વેદિતબ્બા. અપિ ચ નક્ખત્તસ્સ અઙ્ગારકાદિગાહસમાયોગોપિ નક્ખત્તગાહોયેવ. ઉક્કાપાતોતિ આકાસતો ઉક્કાનં પતનં. દિસાડાહોતિ દિસાકાલુસિયં અગ્ગિસિખધૂમસિખાદીહિ આકુલભાવો વિય. દેવદુદ્રભીતિ સુક્ખવલાહકગજ્જનં. ઉગ્ગમનન્તિ ઉદયનં. ઓક્કમનન્તિ અત્થઙ્ગમનં. સંકિલેસન્તિ અવિસુદ્ધતા. વોદાનન્તિ વિસુદ્ધતા. એવં વિપાકોતિ લોકસ્સ એવં વિવિધસુખદુક્ખાવહો.
24.Candaggāhādayo asukadivase rāhu candaṃ gahessatīti byākaraṇavaseneva veditabbā. Api ca nakkhattassa aṅgārakādigāhasamāyogopi nakkhattagāhoyeva. Ukkāpātoti ākāsato ukkānaṃ patanaṃ. Disāḍāhoti disākālusiyaṃ aggisikhadhūmasikhādīhi ākulabhāvo viya. Devadudrabhīti sukkhavalāhakagajjanaṃ. Uggamananti udayanaṃ. Okkamananti atthaṅgamanaṃ. Saṃkilesanti avisuddhatā. Vodānanti visuddhatā. Evaṃ vipākoti lokassa evaṃ vividhasukhadukkhāvaho.
૨૫. સુવુટ્ઠિકાતિ દેવસ્સ સમ્માધારાનુપ્પવેચ્છનં. દુબ્બુટ્ઠિકાતિ અવગ્ગાહો, વસ્સવિબન્ધોતિ વુત્તં હોતિ. મુદ્દાતિ હત્થમુદ્દા. ગણના વુચ્ચતિ અચ્છિદ્દકગણના. સઙ્ખાનન્તિ સઙ્કલનસટુપ્પાદનાદિવસેન પિણ્ડગણના. યસ્સ સા પગુણા હોતિ, સો રુક્ખમ્પિ દિસ્વા એત્તકાનિ એત્થ પણ્ણાનીતિ જાનાતિ. કાવેય્યન્તિ ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, કવી. કતમે ચત્તારો? ચિન્તાકવિ, સુતકવિ, અત્થકવિ, પટિભાનકવી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૨૩૧). ઇમેસં ચતુન્નં કવીનં અત્તનો ચિન્તાવસેન વા; ‘‘વેસ્સન્તરો નામ રાજા અહોસી’’તિઆદીનિ સુત્વા સુતવસેન વા; ઇમસ્સ અયં અત્થો, એવં તં યોજેસ્સામીતિ એવં અત્થવસેન વા; કિઞ્ચિદેવ દિસ્વા તપ્પટિભાગં કત્તબ્બં કરિસ્સામીતિ એવં ઠાનુપ્પત્તિકપટિભાનવસેન વા; જીવિકત્થાય કબ્યકરણં. લોકાયતં વુત્તમેવ.
25.Suvuṭṭhikāti devassa sammādhārānuppavecchanaṃ. Dubbuṭṭhikāti avaggāho, vassavibandhoti vuttaṃ hoti. Muddāti hatthamuddā. Gaṇanā vuccati acchiddakagaṇanā. Saṅkhānanti saṅkalanasaṭuppādanādivasena piṇḍagaṇanā. Yassa sā paguṇā hoti, so rukkhampi disvā ettakāni ettha paṇṇānīti jānāti. Kāveyyanti ‘‘cattārome, bhikkhave, kavī. Katame cattāro? Cintākavi, sutakavi, atthakavi, paṭibhānakavī’’ti (a. ni. 4.231). Imesaṃ catunnaṃ kavīnaṃ attano cintāvasena vā; ‘‘vessantaro nāma rājā ahosī’’tiādīni sutvā sutavasena vā; imassa ayaṃ attho, evaṃ taṃ yojessāmīti evaṃ atthavasena vā; kiñcideva disvā tappaṭibhāgaṃ kattabbaṃ karissāmīti evaṃ ṭhānuppattikapaṭibhānavasena vā; jīvikatthāya kabyakaraṇaṃ. Lokāyataṃ vuttameva.
૨૬. આવાહનં નામ ઇમસ્સ દારકસ્સ અસુકકુલતો અસુકનક્ખત્તેન દારિકં આનેથાતિ આવાહકરણં. વિવાહનન્તિ ઇમં દારિકં અસુકસ્સ નામ દારકસ્સ અસુકનક્ખત્તેન દેથ, એવમસ્સા વુડ્ઢિ ભવિસ્સતીતિ વિવાહકરણં. સંવરણન્તિ સંવરણં નામ ‘અજ્જ નક્ખત્તં સુન્દરં, અજ્જેવ સમગ્ગા હોથ, ઇતિ વો વિયોગો ન ભવિસ્સતી’તિ એવં સમગ્ગકરણં. વિવરણં નામ ‘સચે વિયુજ્જિતુકામત્થ, અજ્જેવ વિયુજ્જથ , ઇતિ વો પુન સંયોગો ન ભવિસ્સતી’તિ એવં વિસંયોગકરણં. સઙ્કિરણન્તિ ‘ઉટ્ઠાનં વા ઇણં વા દિન્નં ધનં અજ્જ સઙ્કડ્ઢથ, અજ્જ સઙ્કડ્ઢિતઞ્હિ તં થાવરં હોતી’તિ એવં ધનપિણ્ડાપનં. વિકિરણન્તિ ‘સચે પયોગઉદ્ધારાદિવસેન ધનં પયોજિતુકામત્થ, અજ્જ પયોજિતં દિગુણચતુગ્ગુણં હોતી’તિ એવં ધનપયોજાપનં. સુભગકરણન્તિ પિયમનાપકરણં વા સસ્સિરીકકરણં વા. દુબ્ભગકરણન્તિ તબ્બિપરીતં. વિરુદ્ધગબ્ભકરણન્તિ વિરુદ્ધસ્સ વિલીનસ્સ અટ્ઠિતસ્સ મતસ્સ ગબ્ભસ્સ કરણં. પુન અવિનાસાય ભેસજ્જદાનન્તિ અત્થો. ગબ્ભો હિ વાતેન, પાણકેહિ, કમ્મુના ચાતિ તીહિ કારણેહિ વિનસ્સતિ. તત્થ વાતેન વિનસ્સન્તે નિબ્બાપનીયં સીતલં ભેસજ્જં દેતિ, પાણકેહિ વિનસ્સન્તે પાણકાનં પટિકમ્મં કરોતિ, કમ્મુના વિનસ્સન્તે પન બુદ્ધાપિ પટિબાહિતું ન સક્કોન્તિ.
26.Āvāhanaṃ nāma imassa dārakassa asukakulato asukanakkhattena dārikaṃ ānethāti āvāhakaraṇaṃ. Vivāhananti imaṃ dārikaṃ asukassa nāma dārakassa asukanakkhattena detha, evamassā vuḍḍhi bhavissatīti vivāhakaraṇaṃ. Saṃvaraṇanti saṃvaraṇaṃ nāma ‘ajja nakkhattaṃ sundaraṃ, ajjeva samaggā hotha, iti vo viyogo na bhavissatī’ti evaṃ samaggakaraṇaṃ. Vivaraṇaṃ nāma ‘sace viyujjitukāmattha, ajjeva viyujjatha , iti vo puna saṃyogo na bhavissatī’ti evaṃ visaṃyogakaraṇaṃ. Saṅkiraṇanti ‘uṭṭhānaṃ vā iṇaṃ vā dinnaṃ dhanaṃ ajja saṅkaḍḍhatha, ajja saṅkaḍḍhitañhi taṃ thāvaraṃ hotī’ti evaṃ dhanapiṇḍāpanaṃ. Vikiraṇanti ‘sace payogauddhārādivasena dhanaṃ payojitukāmattha, ajja payojitaṃ diguṇacatugguṇaṃ hotī’ti evaṃ dhanapayojāpanaṃ. Subhagakaraṇanti piyamanāpakaraṇaṃ vā sassirīkakaraṇaṃ vā. Dubbhagakaraṇanti tabbiparītaṃ. Viruddhagabbhakaraṇanti viruddhassa vilīnassa aṭṭhitassa matassa gabbhassa karaṇaṃ. Puna avināsāya bhesajjadānanti attho. Gabbho hi vātena, pāṇakehi, kammunā cāti tīhi kāraṇehi vinassati. Tattha vātena vinassante nibbāpanīyaṃ sītalaṃ bhesajjaṃ deti, pāṇakehi vinassante pāṇakānaṃ paṭikammaṃ karoti, kammunā vinassante pana buddhāpi paṭibāhituṃ na sakkonti.
જિવ્હાનિબન્ધનન્તિ મન્તેન જિવ્હાય બન્ધકરણં. હનુસંહનનન્તિ મુખબન્ધમન્તેન યથા હનુકં ચાલેતું ન સક્કોન્તિ, એવં બન્ધકરણં. હત્થાભિજપ્પનન્તિ હત્થાનં પરિવત્તનત્થં મન્તજપ્પનં. તસ્મિં કિર મન્તે સત્તપદન્તરે ઠત્વા જપ્પિતે ઇતરો હત્થે પરિવત્તેત્વા ખિપતિ. કણ્ણજપ્પનન્તિ કણ્ણેહિ સદ્દં અસ્સવનત્થાય વિજ્જાય જપ્પનં. તં કિર જપ્પિત્વા વિનિચ્છયટ્ઠાને યં ઇચ્છતિ, તં ભણતિ, પચ્ચત્થિકો તં ન સુણાતિ, તતો પટિવચનં સમ્પાદેતું ન સક્કોતિ. આદાસપઞ્હન્તિ આદાસે દેવતં ઓતારેત્વા પઞ્હપુચ્છનં. કુમારિકપઞ્હન્તિ કુમારિકાય સરીરે દેવતં ઓતારેત્વા પઞ્હપુચ્છનં. દેવપઞ્હન્તિ દાસિયા સરીરે દેવતં ઓતારેત્વા પઞ્હપુચ્છનં. આદિચ્ચુપટ્ઠાનન્તિ જીવિકત્થાય આદિચ્ચપારિચરિયા. મહતુપટ્ઠાનન્તિ તથેવ મહાબ્રહ્મપારિચરિયા. અબ્ભુજ્જલનન્તિ મન્તેન મુખતો અગ્ગિજાલાનીહરણં. સિરિવ્હાયનન્તિ ‘‘એહિ સિરિ, મય્હં સિરે પતિટ્ઠાહી’’તિ એવં સિરેન સિરિયા અવ્હાયનં.
Jivhānibandhananti mantena jivhāya bandhakaraṇaṃ. Hanusaṃhanananti mukhabandhamantena yathā hanukaṃ cāletuṃ na sakkonti, evaṃ bandhakaraṇaṃ. Hatthābhijappananti hatthānaṃ parivattanatthaṃ mantajappanaṃ. Tasmiṃ kira mante sattapadantare ṭhatvā jappite itaro hatthe parivattetvā khipati. Kaṇṇajappananti kaṇṇehi saddaṃ assavanatthāya vijjāya jappanaṃ. Taṃ kira jappitvā vinicchayaṭṭhāne yaṃ icchati, taṃ bhaṇati, paccatthiko taṃ na suṇāti, tato paṭivacanaṃ sampādetuṃ na sakkoti. Ādāsapañhanti ādāse devataṃ otāretvā pañhapucchanaṃ. Kumārikapañhanti kumārikāya sarīre devataṃ otāretvā pañhapucchanaṃ. Devapañhanti dāsiyā sarīre devataṃ otāretvā pañhapucchanaṃ. Ādiccupaṭṭhānanti jīvikatthāya ādiccapāricariyā. Mahatupaṭṭhānanti tatheva mahābrahmapāricariyā. Abbhujjalananti mantena mukhato aggijālānīharaṇaṃ. Sirivhāyananti ‘‘ehi siri, mayhaṃ sire patiṭṭhāhī’’ti evaṃ sirena siriyā avhāyanaṃ.
૨૭. સન્તિકમ્મન્તિ દેવટ્ઠાનં ગન્ત્વા સચે મે ઇદં નામ સમિજ્ઝિસ્સતિ, તુમ્હાકં ઇમિના ચ ઇમિના ચ ઉપહારં કરિસ્સામીતિ સમિદ્ધિકાલે કત્તબ્બં સન્તિપટિસ્સવકમ્મં. તસ્મિં પન સમિદ્ધે તસ્સ કરણં પણિધિકમ્મં નામ. ભૂરિકમ્મન્તિ ભૂરિઘરે વસિત્વા ગહિતમન્તસ્સ પયોગકરણં. વસ્સકમ્મં વોસ્સકમ્મન્તિ એત્થ વસ્સોતિ પુરિસો, વોસ્સોતિ પણ્ડકો . ઇતિ વોસ્સસ્સ વસ્સકરણં વસ્સકમ્મં, વસ્સસ્સ વોસ્સકરણં વોસ્સકમ્મં. તં પન કરોન્તો અચ્છન્દિકભાવમત્તં પાપેતિ, ન લિઙ્ગં અન્તરધાપેતું સક્કોતિ. વત્થુકમ્મન્તિ અકતવત્થુસ્મિં ગેહપતિટ્ઠાપનં. વત્થુપરિકમ્મન્તિ ‘‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચાહરથા’’તિ વત્વા વત્થુબલિકમ્મકરણં. આચમનન્તિ ઉદકેન મુખસુદ્ધિકરણં. ન્હાપનન્તિ અઞ્ઞેસં ન્હાપનં. જુહનન્તિ તેસં અત્થાય અગ્ગિજુહનં. વમનન્તિ યોગં દત્વા વમનકરણં. વિરેચનેપિ એસેવ નયો. ઉદ્ધંવિરેચનન્તિ ઉદ્ધં દોસાનં નીહરણં. અધોવિરેચનન્તિ અધો દોસાનં નીહરણં. સીસવિરેચનન્તિ સિરોવિરેચનં. કણ્ણતેલન્તિ કણ્ણાનં બન્ધનત્થં વા વણહરણત્થં વા ભેસજ્જતેલપચનં. નેત્તતપ્પનન્તિ અક્ખિતપ્પનતેલં. નત્થુકમ્મન્તિ તેલેન યોજેત્વા નત્થુકરણં. અઞ્જનન્તિ દ્વે વા તીણિ વા પટલાનિ નીહરણસમત્થં ખારઞ્જનં. પચ્ચઞ્જનન્તિ નિબ્બાપનીયં સીતલભેસજ્જઞ્જનં. સાલાકિયન્તિ સલાકવેજ્જકમ્મં. સલ્લકત્તિયન્તિ સલ્લકત્તવેજ્જકમ્મં. દારકતિકિચ્છા વુચ્ચતિ કોમારભચ્ચવેજ્જકમ્મં. મૂલભેસજ્જાનં અનુપ્પાદનન્તિ ઇમિના કાયતિકિચ્છનં દસ્સેતિ. ઓસધીનં પટિમોક્ખોતિ ખારાદીનિ દત્વા તદનુરૂપે વણે ગતે તેસં અપનયનં.
27.Santikammanti devaṭṭhānaṃ gantvā sace me idaṃ nāma samijjhissati, tumhākaṃ iminā ca iminā ca upahāraṃ karissāmīti samiddhikāle kattabbaṃ santipaṭissavakammaṃ. Tasmiṃ pana samiddhe tassa karaṇaṃ paṇidhikammaṃ nāma. Bhūrikammanti bhūrighare vasitvā gahitamantassa payogakaraṇaṃ. Vassakammaṃ vossakammanti ettha vassoti puriso, vossoti paṇḍako . Iti vossassa vassakaraṇaṃ vassakammaṃ, vassassa vossakaraṇaṃ vossakammaṃ. Taṃ pana karonto acchandikabhāvamattaṃ pāpeti, na liṅgaṃ antaradhāpetuṃ sakkoti. Vatthukammanti akatavatthusmiṃ gehapatiṭṭhāpanaṃ. Vatthuparikammanti ‘‘idañcidañcāharathā’’ti vatvā vatthubalikammakaraṇaṃ. Ācamananti udakena mukhasuddhikaraṇaṃ. Nhāpananti aññesaṃ nhāpanaṃ. Juhananti tesaṃ atthāya aggijuhanaṃ. Vamananti yogaṃ datvā vamanakaraṇaṃ. Virecanepi eseva nayo. Uddhaṃvirecananti uddhaṃ dosānaṃ nīharaṇaṃ. Adhovirecananti adho dosānaṃ nīharaṇaṃ. Sīsavirecananti sirovirecanaṃ. Kaṇṇatelanti kaṇṇānaṃ bandhanatthaṃ vā vaṇaharaṇatthaṃ vā bhesajjatelapacanaṃ. Nettatappananti akkhitappanatelaṃ. Natthukammanti telena yojetvā natthukaraṇaṃ. Añjananti dve vā tīṇi vā paṭalāni nīharaṇasamatthaṃ khārañjanaṃ. Paccañjananti nibbāpanīyaṃ sītalabhesajjañjanaṃ. Sālākiyanti salākavejjakammaṃ. Sallakattiyanti sallakattavejjakammaṃ. Dārakatikicchā vuccati komārabhaccavejjakammaṃ. Mūlabhesajjānaṃ anuppādananti iminā kāyatikicchanaṃ dasseti. Osadhīnaṃ paṭimokkhoti khārādīni datvā tadanurūpe vaṇe gate tesaṃ apanayanaṃ.
એત્તાવતા મહાસીલં નિટ્ઠિતં હોતિ.
Ettāvatā mahāsīlaṃ niṭṭhitaṃ hoti.
પુબ્બન્તકપ્પિકસસ્સતવાદવણ્ણના
Pubbantakappikasassatavādavaṇṇanā
૨૮. એવં બ્રહ્મદત્તેન વુત્તવણ્ણસ્સ અનુસન્ધિવસેન તિવિધં સીલં વિત્થારેત્વા ઇદાનિ ભિક્ખુસઙ્ઘેન વુત્તવણ્ણસ્સ અનુસન્ધિવસેન – ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, અઞ્ઞેવ ધમ્મા ગમ્ભીરા દુદ્દસા’’તિઆદિના નયેન સુઞ્ઞતાપકાસનં આરભિ. તત્થ ધમ્માતિ ગુણે, દેસનાયં, પરિયત્તિયં, નિસ્સત્તેતિ એવમાદીસુ ધમ્મસદ્દો વત્તતિ.
28. Evaṃ brahmadattena vuttavaṇṇassa anusandhivasena tividhaṃ sīlaṃ vitthāretvā idāni bhikkhusaṅghena vuttavaṇṇassa anusandhivasena – ‘‘atthi, bhikkhave, aññeva dhammā gambhīrā duddasā’’tiādinā nayena suññatāpakāsanaṃ ārabhi. Tattha dhammāti guṇe, desanāyaṃ, pariyattiyaṃ, nissatteti evamādīsu dhammasaddo vattati.
‘‘ન હિ ધમ્મો અધમ્મો ચ, ઉભો સમવિપાકિનો;
‘‘Na hi dhammo adhammo ca, ubho samavipākino;
અધમ્મો નિરયં નેતિ, ધમ્મો પાપેતિ સુગ્ગતિ’’ન્તિ. (થેરગા॰ ૩૦૪);
Adhammo nirayaṃ neti, dhammo pāpeti suggati’’nti. (theragā. 304);
આદીસુ હિ ગુણે ધમ્મસદ્દો. ‘‘ધમ્મં, વો ભિક્ખવે, દેસેસ્સામિ આદિકલ્યાણ’’ન્તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૩.૪૨૦) દેસનાયં. ‘‘ઇધ ભિક્ખુ ધમ્મં પરિયાપુણાતિ સુત્તં , ગેય્ય’’ન્તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૫.૭૩) પરિયત્તિયં. ‘‘તસ્મિં ખો પન સમયે ધમ્મા હોન્તિ, ખન્ધા હોન્તી’’તિઆદીસુ (ધ॰ સ॰ ૧૨૧) નિસ્સત્તે. ઇધ પન ગુણે વત્તતિ. તસ્મા અત્થિ, ભિક્ખવે, અઞ્ઞેવ તથાગતસ્સ ગુણાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.
Ādīsu hi guṇe dhammasaddo. ‘‘Dhammaṃ, vo bhikkhave, desessāmi ādikalyāṇa’’ntiādīsu (ma. ni. 3.420) desanāyaṃ. ‘‘Idha bhikkhu dhammaṃ pariyāpuṇāti suttaṃ , geyya’’ntiādīsu (a. ni. 5.73) pariyattiyaṃ. ‘‘Tasmiṃ kho pana samaye dhammā honti, khandhā hontī’’tiādīsu (dha. sa. 121) nissatte. Idha pana guṇe vattati. Tasmā atthi, bhikkhave, aññeva tathāgatassa guṇāti evamettha attho daṭṭhabbo.
ગમ્ભીરાતિ મહાસમુદ્દો વિય મકસતુણ્ડસૂચિયા અઞ્ઞત્ર તથાગતા અઞ્ઞેસં ઞાણેન અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠા, ગમ્ભીરત્તાયેવ દુદ્દસા. દુદ્દસત્તાયેવ દુરનુબોધા. નિબ્બુતસબ્બપરિળાહત્તા સન્તા, સન્તારમ્મણેસુ પવત્તનતોપિ સન્તા. અતિત્તિકરણટ્ઠેન પણીતા, સાદુરસભોજનં વિય. ઉત્તમઞાણવિસયત્તા ન તક્કેન અવચરિતબ્બાતિ અતક્કાવચરા. નિપુણાતિ સણ્હસુખુમસભાવત્તા. બાલાનં અવિસયત્તા, પણ્ડિતેહિયેવ વેદિતબ્બાતિ પણ્ડિતવેદનીયા.
Gambhīrāti mahāsamuddo viya makasatuṇḍasūciyā aññatra tathāgatā aññesaṃ ñāṇena alabbhaneyyapatiṭṭhā, gambhīrattāyeva duddasā. Duddasattāyeva duranubodhā. Nibbutasabbapariḷāhattā santā, santārammaṇesu pavattanatopi santā. Atittikaraṇaṭṭhena paṇītā, sādurasabhojanaṃ viya. Uttamañāṇavisayattā na takkena avacaritabbāti atakkāvacarā. Nipuṇāti saṇhasukhumasabhāvattā. Bālānaṃ avisayattā, paṇḍitehiyeva veditabbāti paṇḍitavedanīyā.
યે તથાગતો સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા પવેદેતીતિ યે ધમ્મે તથાગતો અનઞ્ઞનેય્યો હુત્વા સયમેવ અભિવિસિટ્ઠેન ઞાણેન પચ્ચક્ખં કત્વા પવેદેતિ, દીપેતિ, કથેતિ, પકાસેતીતિ અત્થો. યેહીતિ યેહિ ગુણધમ્મેહિ. યથાભુચ્ચન્તિ યથાભૂતં. વણ્ણં સમ્મા વદમાના વદેય્યુન્તિ તથાગતસ્સ વણ્ણં વત્તુકામા સમ્મા વદેય્યું, અહાપેત્વા વત્તું સક્કુણેય્યુન્તિ અત્થો. કતમે ચ પન તે ધમ્મા ભગવતા એવં થોમિતાતિ? સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. યદિ એવં, કસ્મા બહુવચનનિદ્દેસો કતોતિ? પુથુચિત્તસમાયોગતો ચેવ, પુથુઆરમ્મણતો ચ. તઞ્હિ ચતૂસુ ઞાણસમ્પયુત્તમહાકિરિયચિત્તેસુ લબ્ભતિ, ન ચસ્સ કોચિ ધમ્મો આરમ્મણં નામ ન હોતિ. યથાહ – ‘‘અતીતં સબ્બં જાનાતીતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં, તત્થ આવરણં નત્થીતિ અનાવરણઞાણ’’ન્તિઆદિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૧૨૦). ઇતિ પુથુચિત્તસમાયોગતો પુનપ્પુનં ઉપ્પત્તિવસેન પુથુઆરમ્મણતો ચ બહુવચનનિદ્દેસો કતોતિ.
Ye tathāgato sayaṃ abhiññā sacchikatvā pavedetīti ye dhamme tathāgato anaññaneyyo hutvā sayameva abhivisiṭṭhena ñāṇena paccakkhaṃ katvā pavedeti, dīpeti, katheti, pakāsetīti attho. Yehīti yehi guṇadhammehi. Yathābhuccanti yathābhūtaṃ. Vaṇṇaṃ sammā vadamānā vadeyyunti tathāgatassa vaṇṇaṃ vattukāmā sammā vadeyyuṃ, ahāpetvā vattuṃ sakkuṇeyyunti attho. Katame ca pana te dhammā bhagavatā evaṃ thomitāti? Sabbaññutaññāṇaṃ. Yadi evaṃ, kasmā bahuvacananiddeso katoti? Puthucittasamāyogato ceva, puthuārammaṇato ca. Tañhi catūsu ñāṇasampayuttamahākiriyacittesu labbhati, na cassa koci dhammo ārammaṇaṃ nāma na hoti. Yathāha – ‘‘atītaṃ sabbaṃ jānātīti sabbaññutaññāṇaṃ, tattha āvaraṇaṃ natthīti anāvaraṇañāṇa’’ntiādi (paṭi. ma. 1.120). Iti puthucittasamāyogato punappunaṃ uppattivasena puthuārammaṇato ca bahuvacananiddeso katoti.
‘‘અઞ્ઞેવા’’તિ ઇદં પનેત્થ વવત્થાપનવચનં, ‘‘અઞ્ઞેવ, ન પાણાતિપાતા વેરમણિઆદયો. ગમ્ભીરાવ ન ઉત્તાના’’તિ એવં સબ્બપદેહિ યોજેતબ્બં. સાવકપારમીઞાણઞ્હિ ગમ્ભીરં, પચ્ચેકબોધિઞાણં પન તતો ગમ્ભીરતરન્તિ તત્થ વવત્થાનં નત્થિ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણઞ્ચ તતોપિ ગમ્ભીરતરન્તિ તત્થાપિ વવત્થાનં નત્થિ, ઇતો પનઞ્ઞં ગમ્ભીરતરં નત્થિ; તસ્મા ગમ્ભીરા વાતિ વવત્થાનં લબ્ભતિ. તથા દુદ્દસાવ દુરનુબોધા વાતિ સબ્બં વેદિતબ્બં.
‘‘Aññevā’’ti idaṃ panettha vavatthāpanavacanaṃ, ‘‘aññeva, na pāṇātipātā veramaṇiādayo. Gambhīrāva na uttānā’’ti evaṃ sabbapadehi yojetabbaṃ. Sāvakapāramīñāṇañhi gambhīraṃ, paccekabodhiñāṇaṃ pana tato gambhīrataranti tattha vavatthānaṃ natthi, sabbaññutaññāṇañca tatopi gambhīrataranti tatthāpi vavatthānaṃ natthi, ito panaññaṃ gambhīrataraṃ natthi; tasmā gambhīrā vāti vavatthānaṃ labbhati. Tathā duddasāva duranubodhā vāti sabbaṃ veditabbaṃ.
કતમે ચ તે ભિક્ખવેતિ અયં પન તેસં ધમ્માનં કથેતુકમ્યતા પુચ્છા. સન્તિ, ભિક્ખવે, એકે સમણબ્રાહ્મણાતિઆદિ પુચ્છાવિસ્સજ્જનં. કસ્મા પનેતં એવં આરદ્ધન્તિ ચે? બુદ્ધાનઞ્હિ ચત્તારિ ઠાનાનિ પત્વા ગજ્જિતં મહન્તં હોતિ, ઞાણં અનુપવિસતિ, બુદ્ધઞાણસ્સ મહન્તભાવો પઞ્ઞાયતિ, દેસના ગમ્ભીરા હોતિ, તિલક્ખણાહતા, સુઞ્ઞતાપટિસંયુત્તા. કતમાનિ ચત્તારિ? વિનયપઞ્ઞત્તિં, ભૂમન્તરં, પચ્ચયાકારં, સમયન્તરન્તિ. તસ્મા – ‘‘ઇદં લહુકં, ઇદં ગરુકં, ઇદં સતેકિચ્છં, ઇદં અતેકિચ્છં, અયં આપત્તિ, અયં અનાપત્તિ, અયં છેજ્જગામિની, અયં વુટ્ઠાનગામિની, અયં દેસનાગામિની, અયં લોકવજ્જા, અયં પણ્ણત્તિવજ્જા, ઇમસ્મિં વત્થુસ્મિં ઇદં પઞ્ઞપેતબ્બ’’ન્તિ યં એવં ઓતિણ્ણે વત્થુસ્મિં સિક્ખાપદપઞ્ઞાપનં નામ, તત્થ અઞ્ઞેસં થામો વા બલં વા નત્થિ; અવિસયો એસ અઞ્ઞેસં, તથાગતસ્સેવ વિસયો. ઇતિ વિનયપઞ્ઞત્તિં પત્વા બુદ્ધાનં ગજ્જિતં મહન્તં હોતિ, ઞાણં અનુપવિસતિ…પે॰… સુઞ્ઞતાપટિસંયુત્તાતિ.
Katameca te bhikkhaveti ayaṃ pana tesaṃ dhammānaṃ kathetukamyatā pucchā. Santi, bhikkhave, eke samaṇabrāhmaṇātiādi pucchāvissajjanaṃ. Kasmā panetaṃ evaṃ āraddhanti ce? Buddhānañhi cattāri ṭhānāni patvā gajjitaṃ mahantaṃ hoti, ñāṇaṃ anupavisati, buddhañāṇassa mahantabhāvo paññāyati, desanā gambhīrā hoti, tilakkhaṇāhatā, suññatāpaṭisaṃyuttā. Katamāni cattāri? Vinayapaññattiṃ, bhūmantaraṃ, paccayākāraṃ, samayantaranti. Tasmā – ‘‘idaṃ lahukaṃ, idaṃ garukaṃ, idaṃ satekicchaṃ, idaṃ atekicchaṃ, ayaṃ āpatti, ayaṃ anāpatti, ayaṃ chejjagāminī, ayaṃ vuṭṭhānagāminī, ayaṃ desanāgāminī, ayaṃ lokavajjā, ayaṃ paṇṇattivajjā, imasmiṃ vatthusmiṃ idaṃ paññapetabba’’nti yaṃ evaṃ otiṇṇe vatthusmiṃ sikkhāpadapaññāpanaṃ nāma, tattha aññesaṃ thāmo vā balaṃ vā natthi; avisayo esa aññesaṃ, tathāgatasseva visayo. Iti vinayapaññattiṃ patvā buddhānaṃ gajjitaṃ mahantaṃ hoti, ñāṇaṃ anupavisati…pe… suññatāpaṭisaṃyuttāti.
તથા ઇમે ચત્તારો સતિપટ્ઠાના નામ…પે॰… અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો નામ, પઞ્ચ ખન્ધા નામ, દ્વાદસ આયતનાનિ નામ, અટ્ઠારસ ધાતુયો નામ, ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ નામ, બાવીસતિન્દ્રિયાનિ નામ, નવ હેતૂ નામ, ચત્તારો આહારા નામ, સત્ત ફસ્સા નામ, સત્ત વેદના નામ, સત્ત સઞ્ઞા નામ, સત્ત ચેતના નામ, સત્ત ચિત્તાનિ નામ. એતેસુ એત્તકા કામાવચરા ધમ્મા નામ, એત્તકા રૂપાવચરઅરૂપાવચરપરિયાપન્ના ધમ્મા નામ, એત્તકા લોકિયા ધમ્મા નામ, એત્તકા લોકુત્તરા ધમ્મા નામાતિ ચતુવીસતિસમન્તપટ્ઠાનં અનન્તનયં અભિધમ્મપિટકં વિભજિત્વા કથેતું અઞ્ઞેસં થામો વા બલં વા નત્થિ, અવિસયો એસ અઞ્ઞેસં, તથાગતસ્સેવ વિસયો. ઇતિ ભૂમન્તરપરિચ્છેદં પત્વા બુદ્ધાનં ગજ્જિતં મહન્તં હોતિ, ઞાણં અનુપવિસતિ…પે॰… સુઞ્ઞતાપટિસંયુત્તાતિ.
Tathā ime cattāro satipaṭṭhānā nāma…pe… ariyo aṭṭhaṅgiko maggo nāma, pañca khandhā nāma, dvādasa āyatanāni nāma, aṭṭhārasa dhātuyo nāma, cattāri ariyasaccāni nāma, bāvīsatindriyāni nāma, nava hetū nāma, cattāro āhārā nāma, satta phassā nāma, satta vedanā nāma, satta saññā nāma, satta cetanā nāma, satta cittāni nāma. Etesu ettakā kāmāvacarā dhammā nāma, ettakā rūpāvacaraarūpāvacarapariyāpannā dhammā nāma, ettakā lokiyā dhammā nāma, ettakā lokuttarā dhammā nāmāti catuvīsatisamantapaṭṭhānaṃ anantanayaṃ abhidhammapiṭakaṃ vibhajitvā kathetuṃ aññesaṃ thāmo vā balaṃ vā natthi, avisayo esa aññesaṃ, tathāgatasseva visayo. Iti bhūmantaraparicchedaṃ patvā buddhānaṃ gajjitaṃ mahantaṃ hoti, ñāṇaṃ anupavisati…pe… suññatāpaṭisaṃyuttāti.
તથા અયં અવિજ્જા સઙ્ખારાનં નવહાકારેહિ પચ્ચયો હોતિ, ઉપ્પાદો હુત્વા પચ્ચયો હોતિ, પવત્તં હુત્વા, નિમિત્તં, આયૂહનં, સંયોગો, પલિબોધો, સમુદયો, હેતુ, પચ્ચયો હુત્વા પચ્ચયો હોતિ, તથા સઙ્ખારાદયો વિઞ્ઞાણાદીનં. યથાહ – ‘‘કથં પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં? અવિજ્જા સઙ્ખારાનં ઉપ્પાદટ્ઠિતિ ચ પવત્તટ્ઠિતિ ચ, નિમિત્તટ્ઠિતિ ચ, આયૂહનટ્ઠિતિ ચ, સંયોગટ્ઠિતિ ચ, પલિબોધટ્ઠિતિ ચ, સમુદયટ્ઠિતિ ચ, હેતુટ્ઠિતિ ચ, પચ્ચયટ્ઠિતિ ચ, ઇમેહિ નવહાકારેહિ અવિજ્જા પચ્ચયો, સઙ્ખારા પચ્ચયસમુપ્પન્ના, ઉભોપેતે ધમ્મા પચ્ચયસમુપ્પન્નાતિ પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં. અતીતમ્પિ અદ્ધાનં, અનાગતમ્પિ અદ્ધાનં અવિજ્જા સઙ્ખારાનં ઉપ્પાદટ્ઠિતિ ચ…પે॰… જાતિ જરામરણસ્સ ઉપ્પાદટ્ઠિતિ ચ…પે॰… પચ્ચયટ્ઠિતિ ચ, ઇમેહિ નવહાકારેહિ જાતિ પચ્ચયો, જરામરણં પચ્ચયસમુપ્પન્નં, ઉભોપેતે ધમ્મા પચ્ચયસમુપ્પન્નાતિ પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણ’’ન્તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૪૫). એવમિમં તસ્સ તસ્સ ધમ્મસ્સ તથા તથા પચ્ચયભાવેન પવત્તં તિવટ્ટં તિયદ્ધં તિસન્ધિં ચતુસઙ્ખેપં વીસતાકારં પટિચ્ચસમુપ્પાદં વિભજિત્વા કથેતું અઞ્ઞેસં થામો વા બલં વા નત્થિ, અવિસયો એસ અઞ્ઞેસં, તથાગતસ્સેવ વિસયો, ઇતિ પચ્ચયાકારં પત્વા બુદ્ધાનં ગજ્જિતં મહન્તં હોતિ, ઞાણં અનુપવિસતિ…પે॰… સુઞ્ઞતાપટિસંયુત્તાતિ.
Tathā ayaṃ avijjā saṅkhārānaṃ navahākārehi paccayo hoti, uppādo hutvā paccayo hoti, pavattaṃ hutvā, nimittaṃ, āyūhanaṃ, saṃyogo, palibodho, samudayo, hetu, paccayo hutvā paccayo hoti, tathā saṅkhārādayo viññāṇādīnaṃ. Yathāha – ‘‘kathaṃ paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ? Avijjā saṅkhārānaṃ uppādaṭṭhiti ca pavattaṭṭhiti ca, nimittaṭṭhiti ca, āyūhanaṭṭhiti ca, saṃyogaṭṭhiti ca, palibodhaṭṭhiti ca, samudayaṭṭhiti ca, hetuṭṭhiti ca, paccayaṭṭhiti ca, imehi navahākārehi avijjā paccayo, saṅkhārā paccayasamuppannā, ubhopete dhammā paccayasamuppannāti paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ. Atītampi addhānaṃ, anāgatampi addhānaṃ avijjā saṅkhārānaṃ uppādaṭṭhiti ca…pe… jāti jarāmaraṇassa uppādaṭṭhiti ca…pe… paccayaṭṭhiti ca, imehi navahākārehi jāti paccayo, jarāmaraṇaṃ paccayasamuppannaṃ, ubhopete dhammā paccayasamuppannāti paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇa’’nti (paṭi. ma. 1.45). Evamimaṃ tassa tassa dhammassa tathā tathā paccayabhāvena pavattaṃ tivaṭṭaṃ tiyaddhaṃ tisandhiṃ catusaṅkhepaṃ vīsatākāraṃ paṭiccasamuppādaṃ vibhajitvā kathetuṃ aññesaṃ thāmo vā balaṃ vā natthi, avisayo esa aññesaṃ, tathāgatasseva visayo, iti paccayākāraṃ patvā buddhānaṃ gajjitaṃ mahantaṃ hoti, ñāṇaṃ anupavisati…pe… suññatāpaṭisaṃyuttāti.
તથા ચત્તારો જના સસ્સતવાદા નામ, ચત્તારો એકચ્ચસસ્સતવાદા, ચત્તારો અન્તાનન્તિકા, ચત્તારો અમરાવિક્ખેપિકા, દ્વે અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકા, સોળસ સઞ્ઞીવાદા, અટ્ઠ અસઞ્ઞીવાદા, અટ્ઠ નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીવાદા, સત્ત ઉચ્છેદવાદા, પઞ્ચ દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદા નામ. તે ઇદં નિસ્સાય ઇદં ગણ્હન્તીતિ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ ભિન્દિત્વા નિજ્જટં નિગ્ગુમ્બં કત્વા કથેતું અઞ્ઞેસં થામો વા બલં વા નત્થિ, અવિસયો એસ અઞ્ઞેસં, તથાગતસ્સેવ વિસયો. ઇતિ સમયન્તરં પત્વા બુદ્ધાનં ગજ્જિતં મહન્તં હોતિ, ઞાણં અનુપવિસતિ, બુદ્ધઞાણસ્સ મહન્તતા પઞ્ઞાયતિ, દેસના ગમ્ભીરા હોતિ, તિલક્ખણાહતા, સુઞ્ઞતાપટિસંયુત્તાતિ.
Tathā cattāro janā sassatavādā nāma, cattāro ekaccasassatavādā, cattāro antānantikā, cattāro amarāvikkhepikā, dve adhiccasamuppannikā, soḷasa saññīvādā, aṭṭha asaññīvādā, aṭṭha nevasaññīnāsaññīvādā, satta ucchedavādā, pañca diṭṭhadhammanibbānavādā nāma. Te idaṃ nissāya idaṃ gaṇhantīti dvāsaṭṭhi diṭṭhigatāni bhinditvā nijjaṭaṃ niggumbaṃ katvā kathetuṃ aññesaṃ thāmo vā balaṃ vā natthi, avisayo esa aññesaṃ, tathāgatasseva visayo. Iti samayantaraṃ patvā buddhānaṃ gajjitaṃ mahantaṃ hoti, ñāṇaṃ anupavisati, buddhañāṇassa mahantatā paññāyati, desanā gambhīrā hoti, tilakkhaṇāhatā, suññatāpaṭisaṃyuttāti.
ઇમસ્મિં પન ઠાને સમયન્તરં લબ્ભતિ, તસ્મા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ મહન્તભાવદસ્સનત્થં દેસનાય ચ સુઞ્ઞતાપકાસનવિભાવનત્થં સમયન્તરં અનુપવિસન્તો ધમ્મરાજા – ‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે, એકે સમણબ્રાહ્મણા’’તિ એવં પુચ્છાવિસ્સજ્જનં આરભિ.
Imasmiṃ pana ṭhāne samayantaraṃ labbhati, tasmā sabbaññutaññāṇassa mahantabhāvadassanatthaṃ desanāya ca suññatāpakāsanavibhāvanatthaṃ samayantaraṃ anupavisanto dhammarājā – ‘‘santi, bhikkhave, eke samaṇabrāhmaṇā’’ti evaṃ pucchāvissajjanaṃ ārabhi.
૨૯. તત્થ સન્તીતિ અત્થિ સંવિજ્જન્તિ ઉપલબ્ભન્તિ. ભિક્ખવેતિ આલપનવચનં. એકેતિ એકચ્ચે. સમણબ્રાહ્મણાતિ પબ્બજ્જૂપગતભાવેન સમણા, જાતિયા બ્રાહ્મણા. લોકેન વા સમણાતિ ચ બ્રાહ્મણાતિ ચ એવં સમ્મતા. પુબ્બન્તં કપ્પેત્વા વિકપ્પેત્વા ગણ્હન્તીતિ પુબ્બન્તકપ્પિકા. પુબ્બન્તકપ્પો વા એતેસં અત્થીતિ પુબ્બન્તકપ્પિકા. તત્થ અન્તોતિ અયં સદ્દો અન્તઅબ્ભન્તરમરિયાદલામકપરભાગકોટ્ઠાસેસુ દિસ્સતિ. ‘‘અન્તપૂરો ઉદરપૂરો’’તિઆદીસુ હિ અન્તે અન્તસદ્દો. ‘‘ચરન્તિ લોકે પરિવારછન્ના અન્તો અસુદ્ધા બહિ સોભમાના’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૧.૧૨૨) અબ્ભન્તરે. ‘‘કાયબન્ધનસ્સ અન્તો જીરતિ (ચૂળવ॰ ૨૭૮). ‘‘સા હરિતન્તં વા પન્થન્તં વા સેલન્તં વા ઉદકન્તં વા’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૩૦૪) મરિયાદાયં. ‘‘અન્તમિદં, ભિક્ખવે, જીવિકાનં યદિદં પિણ્ડોલ્ય’’ન્તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૩.૮૦) લામકે. ‘‘એસેવન્તો દુક્ખસ્સા’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૨.૫૧) પરભાગે. સબ્બપચ્ચયસઙ્ખયો હિ દુક્ખસ્સ પરભાગો કોટીતિ વુચ્ચતિ. ‘‘સક્કાયો ખો, આવુસો, એકો અન્તો’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૬.૬૧) કોટ્ઠાસે. સ્વાયં ઇધાપિ કોટ્ઠાસે વત્તતિ.
29. Tattha santīti atthi saṃvijjanti upalabbhanti. Bhikkhaveti ālapanavacanaṃ. Eketi ekacce. Samaṇabrāhmaṇāti pabbajjūpagatabhāvena samaṇā, jātiyā brāhmaṇā. Lokena vā samaṇāti ca brāhmaṇāti ca evaṃ sammatā. Pubbantaṃ kappetvā vikappetvā gaṇhantīti pubbantakappikā. Pubbantakappo vā etesaṃ atthīti pubbantakappikā. Tattha antoti ayaṃ saddo antaabbhantaramariyādalāmakaparabhāgakoṭṭhāsesu dissati. ‘‘Antapūro udarapūro’’tiādīsu hi ante antasaddo. ‘‘Caranti loke parivārachannā anto asuddhā bahi sobhamānā’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.122) abbhantare. ‘‘Kāyabandhanassa anto jīrati (cūḷava. 278). ‘‘Sā haritantaṃ vā panthantaṃ vā selantaṃ vā udakantaṃ vā’’tiādīsu (ma. ni. 1.304) mariyādāyaṃ. ‘‘Antamidaṃ, bhikkhave, jīvikānaṃ yadidaṃ piṇḍolya’’ntiādīsu (saṃ. ni. 3.80) lāmake. ‘‘Esevanto dukkhassā’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.51) parabhāge. Sabbapaccayasaṅkhayo hi dukkhassa parabhāgo koṭīti vuccati. ‘‘Sakkāyo kho, āvuso, eko anto’’tiādīsu (a. ni. 6.61) koṭṭhāse. Svāyaṃ idhāpi koṭṭhāse vattati.
કપ્પસદ્દોપિ – ‘‘તિટ્ઠતુ, ભન્તે ભગવા કપ્પં’’ (દી॰ નિ॰ ૨.૧૬૭), ‘‘અત્થિ કપ્પો નિપજ્જિતું’’ (અ॰ નિ॰ ૮.૮૦), ‘‘કપ્પકતેન અકપ્પકતં સંસિબ્બિતં હોતી’’તિ, (પાચિ॰ ૩૭૧) એવં આયુકપ્પલેસકપ્પવિનયકપ્પાદીસુ સમ્બહુલેસુ અત્થેસુ વત્તતિ. ઇધ તણ્હાદિટ્ઠીસુ વત્તતીતિ વેદિતબ્બો. વુત્તમ્પિ ચેતં – ‘‘કપ્પાતિ દ્વે કપ્પા, તણ્હાકપ્પો ચ દિટ્ઠિકપ્પો ચા’’તિ (મહાનિ॰ ૨૮). તસ્મા તણ્હાદિટ્ઠિવસેન અતીતં ખન્ધકોટ્ઠાસં કપ્પેત્વા પકપ્પેત્વા ઠિતાતિ પુબ્બન્તકપ્પિકાતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. તેસં એવં પુબ્બન્તં કપ્પેત્વા ઠિતાનં પુનપ્પુનં ઉપ્પજ્જનવસેન પુબ્બન્તમેવ અનુગતા દિટ્ઠીતિ પુબ્બન્તાનુદિટ્ઠિનો. તે એવંદિટ્ઠિનો તં પુબ્બન્તં આરબ્ભ આગમ્મ પટિચ્ચ અઞ્ઞમ્પિ જનં દિટ્ઠિગતિકં કરોન્તા અનેકવિહિતાનિ અધિમુત્તિપદાનિ અભિવદન્તિ અટ્ઠારસહિ વત્થૂહિ.
Kappasaddopi – ‘‘tiṭṭhatu, bhante bhagavā kappaṃ’’ (dī. ni. 2.167), ‘‘atthi kappo nipajjituṃ’’ (a. ni. 8.80), ‘‘kappakatena akappakataṃ saṃsibbitaṃ hotī’’ti, (pāci. 371) evaṃ āyukappalesakappavinayakappādīsu sambahulesu atthesu vattati. Idha taṇhādiṭṭhīsu vattatīti veditabbo. Vuttampi cetaṃ – ‘‘kappāti dve kappā, taṇhākappo ca diṭṭhikappo cā’’ti (mahāni. 28). Tasmā taṇhādiṭṭhivasena atītaṃ khandhakoṭṭhāsaṃ kappetvā pakappetvā ṭhitāti pubbantakappikāti evamettha attho veditabbo. Tesaṃ evaṃ pubbantaṃ kappetvā ṭhitānaṃ punappunaṃ uppajjanavasena pubbantameva anugatā diṭṭhīti pubbantānudiṭṭhino. Te evaṃdiṭṭhino taṃ pubbantaṃ ārabbha āgamma paṭicca aññampi janaṃ diṭṭhigatikaṃ karontā anekavihitāni adhimuttipadāni abhivadanti aṭṭhārasahi vatthūhi.
તત્થ અનેકવિહિતાનીતિ અનેકવિધાનિ. અધિમુત્તિપદાનીતિ અધિવચનપદાનિ. અથ વા ભૂતં અત્થં અભિભવિત્વા યથાસભાવતો અગ્ગહેત્વા પવત્તનતો અધિમુત્તિયોતિ દિટ્ઠિયો વુચ્ચન્તિ. અધિમુત્તીનં પદાનિ અધિમુત્તિપદાનિ, દિટ્ઠિદીપકાનિ વચનાનીતિ અત્થો. અટ્ઠારસહિ વત્થૂહીતિ અટ્ઠારસહિ કારણેહિ.
Tattha anekavihitānīti anekavidhāni. Adhimuttipadānīti adhivacanapadāni. Atha vā bhūtaṃ atthaṃ abhibhavitvā yathāsabhāvato aggahetvā pavattanato adhimuttiyoti diṭṭhiyo vuccanti. Adhimuttīnaṃ padāni adhimuttipadāni, diṭṭhidīpakāni vacanānīti attho. Aṭṭhārasahi vatthūhīti aṭṭhārasahi kāraṇehi.
૩૦. ઇદાનિ યેહિ અટ્ઠારસહિ વત્થૂહિ અભિવદન્તિ, તેસં કથેતુકમ્યતાય પુચ્છાય ‘‘તે ચ ખો ભોન્તો’’તિઆદિના નયેન પુચ્છિત્વા તાનિ વત્થૂનિ વિભજિત્વા દસ્સેતું ‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે’’તિઆદિમાહ. તત્થ વદન્તિ એતેનાતિ વાદો, દિટ્ઠિગતસ્સેતં અધિવચનં. સસ્સતો વાદો એતેસન્તિ સસ્સતવાદા, સસ્સતદિટ્ઠિનોતિ અત્થો. એતેનેવ નયેન ઇતો પરેસમ્પિ એવરૂપાનં પદાનં અત્થો વેદિતબ્બો. સસ્સતં અત્તાનઞ્ચ લોકઞ્ચાતિ રૂપાદીસુ અઞ્ઞતરં અત્તાતિ ચ લોકોતિ ચ ગહેત્વા તં સસ્સતં અમરં નિચ્ચં ધુવં પઞ્ઞપેન્તિ. યથાહ – ‘‘રૂપં અત્તા ચેવ લોકો ચ સસ્સતો ચાતિ અત્તાનઞ્ચ લોકઞ્ચ પઞ્ઞપેન્તિ તથા વેદનં, સઞ્ઞં, સઙ્ખારે, વિઞ્ઞાણં અત્તા ચેવ લોકો ચ સસ્સતો ચાતિ અત્તાનઞ્ચ લોકઞ્ચ પઞ્ઞપેન્તી’’તિ.
30. Idāni yehi aṭṭhārasahi vatthūhi abhivadanti, tesaṃ kathetukamyatāya pucchāya ‘‘te ca kho bhonto’’tiādinā nayena pucchitvā tāni vatthūni vibhajitvā dassetuṃ ‘‘santi, bhikkhave’’tiādimāha. Tattha vadanti etenāti vādo, diṭṭhigatassetaṃ adhivacanaṃ. Sassato vādo etesanti sassatavādā, sassatadiṭṭhinoti attho. Eteneva nayena ito paresampi evarūpānaṃ padānaṃ attho veditabbo. Sassataṃ attānañca lokañcāti rūpādīsu aññataraṃ attāti ca lokoti ca gahetvā taṃ sassataṃ amaraṃ niccaṃ dhuvaṃ paññapenti. Yathāha – ‘‘rūpaṃ attā ceva loko ca sassato cāti attānañca lokañca paññapenti tathā vedanaṃ, saññaṃ, saṅkhāre, viññāṇaṃ attā ceva loko ca sassato cāti attānañca lokañca paññapentī’’ti.
૩૧. આતપ્પમન્વાયાતિઆદીસુ વીરિયં કિલેસાનં આતાપનભાવેન આતપ્પન્તિ વુત્તં. તદેવ પદહનવસેન પધાનં. પુનપ્પુનં યુત્તવસેન અનુયોગોતિ. એવં તિપ્પભેદં વીરિયં અન્વાય આગમ્મ પટિચ્ચાતિ અત્થો. અપ્પમાદો વુચ્ચતિ સતિયા અવિપ્પવાસો. સમ્મા મનસિકારોતિ ઉપાયમનસિકારો, પથમનસિકારો, અત્થતો ઞાણન્તિ વુત્તં હોતિ. યસ્મિઞ્હિ મનસિકારે ઠિતસ્સ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિ ઞાણં ઇજ્ઝતિ, અયં ઇમસ્મિં ઠાને મનસિકારોતિ અધિપ્પેતો. તસ્મા વીરિયઞ્ચ સતિઞ્ચ ઞાણઞ્ચ આગમ્માતિ અયમેત્થ સઙ્ખેપત્થો. તથારૂપન્તિ તથાજાતિકં. ચેતોસમાધિન્તિ ચિત્તસમાધિં. ફુસતીતિ વિન્દતિ પટિલભતિ. યથા સમાહિતે ચિત્તેતિ યેન સમાધિના સમ્મા આહિતે સુટ્ઠુ ઠપિતે ચિત્તમ્હિ અનેકવિહિતં પુબ્બેનિવાસન્તિઆદીનં અત્થો વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તો.
31.Ātappamanvāyātiādīsu vīriyaṃ kilesānaṃ ātāpanabhāvena ātappanti vuttaṃ. Tadeva padahanavasena padhānaṃ. Punappunaṃ yuttavasena anuyogoti. Evaṃ tippabhedaṃ vīriyaṃ anvāya āgamma paṭiccāti attho. Appamādo vuccati satiyā avippavāso. Sammā manasikāroti upāyamanasikāro, pathamanasikāro, atthato ñāṇanti vuttaṃ hoti. Yasmiñhi manasikāre ṭhitassa pubbenivāsānussati ñāṇaṃ ijjhati, ayaṃ imasmiṃ ṭhāne manasikāroti adhippeto. Tasmā vīriyañca satiñca ñāṇañca āgammāti ayamettha saṅkhepattho. Tathārūpanti tathājātikaṃ. Cetosamādhinti cittasamādhiṃ. Phusatīti vindati paṭilabhati. Yathā samāhite citteti yena samādhinā sammā āhite suṭṭhu ṭhapite cittamhi anekavihitaṃpubbenivāsantiādīnaṃ attho visuddhimagge vutto.
સો એવમાહાતિ સો એવં ઝાનાનુભાવસમ્પન્નો હુત્વા દિટ્ઠિગતિકો એવં વદતિ. વઞ્ઝોતિ વઞ્ઝપસુવઞ્ઝતાલાદયો વિય અફલો કસ્સચિ અજનકોતિ. એતેન ‘‘અત્તા’’તિ ચ ‘‘લોકો’’તિ ચ ગહિતાનં ઝાનાદીનં રૂપાદિજનકભાવં પટિક્ખિપતિ. પબ્બતકૂટં વિય ઠિતોતિ કૂટટ્ઠો. એસિકટ્ઠાયિટ્ઠિતોતિ એસિકટ્ઠાયી વિય હુત્વા ઠિતોતિ એસિકટ્ઠાયિટ્ઠિતો. યથા સુનિખાતો એસિકત્થમ્ભો નિચ્ચલો તિટ્ઠતિ, એવં ઠિતોતિ અત્થો. ઉભયેનપિ લોકસ્સ વિનાસાભાવં દીપેતિ. કેચિ પન ઈસિકટ્ઠાયિટ્ઠિતોતિ પાળિં વત્વા મુઞ્જે ઈસિકા વિય ઠિતોતિ વદન્તિ . તત્રાયમધિપ્પાયો – યદિદં જાયતીતિ વુચ્ચતિ, તં મુઞ્જતો ઈસિકા વિય વિજ્જમાનમેવ નિક્ખમતિ. યસ્મા ચ ઈસિકટ્ઠાયિટ્ઠિતો, તસ્મા તેવ સત્તા સન્ધાવન્તિ, ઇતો અઞ્ઞત્થ ગચ્છન્તીતિ અત્થો.
So evamāhāti so evaṃ jhānānubhāvasampanno hutvā diṭṭhigatiko evaṃ vadati. Vañjhoti vañjhapasuvañjhatālādayo viya aphalo kassaci ajanakoti. Etena ‘‘attā’’ti ca ‘‘loko’’ti ca gahitānaṃ jhānādīnaṃ rūpādijanakabhāvaṃ paṭikkhipati. Pabbatakūṭaṃ viya ṭhitoti kūṭaṭṭho. Esikaṭṭhāyiṭṭhitoti esikaṭṭhāyī viya hutvā ṭhitoti esikaṭṭhāyiṭṭhito. Yathā sunikhāto esikatthambho niccalo tiṭṭhati, evaṃ ṭhitoti attho. Ubhayenapi lokassa vināsābhāvaṃ dīpeti. Keci pana īsikaṭṭhāyiṭṭhitoti pāḷiṃ vatvā muñje īsikā viya ṭhitoti vadanti . Tatrāyamadhippāyo – yadidaṃ jāyatīti vuccati, taṃ muñjato īsikā viya vijjamānameva nikkhamati. Yasmā ca īsikaṭṭhāyiṭṭhito, tasmā teva sattā sandhāvanti, ito aññattha gacchantīti attho.
સંસરન્તીતિ અપરાપરં સઞ્ચરન્તિ. ચવન્તીતિ એવં સઙ્ખ્યં ગચ્છન્તિ. તથા ઉપપજ્જન્તીતિ. અટ્ઠકથાયં પન પુબ્બે ‘‘સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચા’’તિ વત્વા ઇદાનિ તે ચ સત્તા સન્ધાવન્તીતિઆદિના વચનેન અયં દિટ્ઠિગતિકો અત્તનાયેવ અત્તનો વાદં ભિન્દતિ, દિટ્ઠિગતિકસ્સ દસ્સનં નામ ન નિબદ્ધં, થુસરાસિમ્હિ નિખાતખાણુ વિય ચઞ્ચલં, ઉમ્મત્તકપચ્છિયં પૂવખણ્ડગૂથગોમયાદીનિ વિય ચેત્થ સુન્દરમ્પિ અસુન્દરમ્પિ હોતિ યેવાતિ વુત્તં. અત્થિત્વેવ સસ્સતિસમન્તિ એત્થ સસ્સતીતિ નિચ્ચં વિજ્જમાનતાય મહાપથવિંવ મઞ્ઞતિ, તથા સિનેરુપબ્બતચન્દિમસૂરિયે. તતો તેહિ સમં અત્તાનં મઞ્ઞમાના અત્થિ ત્વેવ સસ્સતિસમન્તિ વદન્તિ.
Saṃsarantīti aparāparaṃ sañcaranti. Cavantīti evaṃ saṅkhyaṃ gacchanti. Tathā upapajjantīti. Aṭṭhakathāyaṃ pana pubbe ‘‘sassato attā ca loko cā’’ti vatvā idāni te ca sattā sandhāvantītiādinā vacanena ayaṃ diṭṭhigatiko attanāyeva attano vādaṃ bhindati, diṭṭhigatikassa dassanaṃ nāma na nibaddhaṃ, thusarāsimhi nikhātakhāṇu viya cañcalaṃ, ummattakapacchiyaṃ pūvakhaṇḍagūthagomayādīni viya cettha sundarampi asundarampi hoti yevāti vuttaṃ. Atthitveva sassatisamanti ettha sassatīti niccaṃ vijjamānatāya mahāpathaviṃva maññati, tathā sinerupabbatacandimasūriye. Tato tehi samaṃ attānaṃ maññamānā atthi tveva sassatisamanti vadanti.
ઇદાનિ સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચાતિઆદિકાય પટિઞ્ઞાય સાધનત્થં હેતું દસ્સેન્તો ‘‘તં કિસ્સ હેતુ? અહઞ્હિ આતપ્પમન્વાયા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ઇમિનામહં એતં જાનામીતિ ઇમિના વિસેસાધિગમેન અહં એતં પચ્ચક્ખતો જાનામિ, ન કેવલં સદ્ધામત્તકેનેવ વદામીતિ દસ્સેતિ, મકારો પનેત્થ પદસન્ધિકરણત્થં વુત્તો. ઇદં, ભિક્ખવે, પઠમં ઠાનન્તિ ચતૂહિ વત્થૂહીતિ વત્થુસદ્દેન વુત્તેસુ ચતૂસુ ઠાનેસુ ઇદં પઠમં ઠાનં, ઇદં જાતિસતસહસ્સમત્તાનુસ્સરણં પઠમં કારણન્તિ અત્થો.
Idāni sassato attā ca loko cātiādikāya paṭiññāya sādhanatthaṃ hetuṃ dassento ‘‘taṃ kissa hetu? Ahañhi ātappamanvāyā’’tiādimāha. Tattha imināmahaṃ etaṃ jānāmīti iminā visesādhigamena ahaṃ etaṃ paccakkhato jānāmi, na kevalaṃ saddhāmattakeneva vadāmīti dasseti, makāro panettha padasandhikaraṇatthaṃ vutto. Idaṃ, bhikkhave, paṭhamaṃ ṭhānanti catūhi vatthūhīti vatthusaddena vuttesu catūsu ṭhānesu idaṃ paṭhamaṃ ṭhānaṃ, idaṃ jātisatasahassamattānussaraṇaṃ paṭhamaṃ kāraṇanti attho.
૩૨-૩૩. ઉપરિ વારદ્વયેપિ એસેવ નયો. કેવલઞ્હિ અયં વારો અનેકજાતિસતસહસ્સાનુસ્સરણવસેન વુત્તો. ઇતરે દસચત્તાલીસસંવટ્ટવિવટ્ટકપ્પાનુસ્સરણવસેન. મન્દપઞ્ઞો હિ તિત્થિયો અનેકજાતિસતસહસ્સમત્તં અનુસ્સરતિ, મજ્ઝિમપઞ્ઞો દસસંવટ્ટવિવટ્ટકપ્પાનિ, તિક્ખપઞ્ઞો ચત્તાલીસં, ન તતો ઉદ્ધં.
32-33. Upari vāradvayepi eseva nayo. Kevalañhi ayaṃ vāro anekajātisatasahassānussaraṇavasena vutto. Itare dasacattālīsasaṃvaṭṭavivaṭṭakappānussaraṇavasena. Mandapañño hi titthiyo anekajātisatasahassamattaṃ anussarati, majjhimapañño dasasaṃvaṭṭavivaṭṭakappāni, tikkhapañño cattālīsaṃ, na tato uddhaṃ.
૩૪. ચતુત્થવારે તક્કયતીતિ તક્કી, તક્કો વા અસ્સ અત્થીતિ તક્કી. તક્કેત્વા વિતક્કેત્વા દિટ્ઠિગાહિનો એતં અધિવચનં. વીમંસાય સમન્નાગતોતિ વીમંસી. વીમંસા નામ તુલના રુચ્ચના ખમના. યથા હિ પુરિસો યટ્ઠિયા ઉદકં વીમંસિત્વા ઓતરતિ, એવમેવ યો તુલયિત્વા રુચ્ચિત્વા ખમાપેત્વા દિટ્ઠિં ગણ્હાતિ, સો ‘‘વીમંસી’’તિ વેદિતબ્બો. તક્કપરિયાહતન્તિ તક્કેન પરિયાહતં, તેન તેન પરિયાયેન તક્કેત્વાતિ અત્થો. વીમંસાનુચરિતન્તિ તાય વુત્તપ્પકારાય વીમંસાય અનુચરિતં. સયંપટિભાનન્તિ અત્તનો પટિભાનમત્તસઞ્જાતં. એવમાહાતિ સસ્સતદિટ્ઠિં ગહેત્વા એવં વદતિ.
34. Catutthavāre takkayatīti takkī, takko vā assa atthīti takkī. Takketvā vitakketvā diṭṭhigāhino etaṃ adhivacanaṃ. Vīmaṃsāya samannāgatoti vīmaṃsī. Vīmaṃsā nāma tulanā ruccanā khamanā. Yathā hi puriso yaṭṭhiyā udakaṃ vīmaṃsitvā otarati, evameva yo tulayitvā ruccitvā khamāpetvā diṭṭhiṃ gaṇhāti, so ‘‘vīmaṃsī’’ti veditabbo. Takkapariyāhatanti takkena pariyāhataṃ, tena tena pariyāyena takketvāti attho. Vīmaṃsānucaritanti tāya vuttappakārāya vīmaṃsāya anucaritaṃ. Sayaṃpaṭibhānanti attano paṭibhānamattasañjātaṃ. Evamāhāti sassatadiṭṭhiṃ gahetvā evaṃ vadati.
તત્થ ચતુબ્બિધો તક્કી – અનુસ્સુતિકો, જાતિસ્સરો, લાભી, સુદ્ધતક્કિકોતિ. તત્થ યો ‘‘વેસ્સન્તરો નામ રાજા અહોસી’’તિઆદીનિ સુત્વા ‘‘તેન હિ યદિ વેસ્સન્તરોવ ભગવા, સસ્સતો અત્તા’’તિ તક્કયન્તો દિટ્ઠિં ગણ્હાતિ, અયં અનુસ્સુતિકો નામ. દ્વે તિસ્સો જાતિયો સરિત્વા – ‘‘અહમેવ પુબ્બે અસુકસ્મિં નામ અહોસિં, તસ્મા સસ્સતો અત્તા’’તિ તક્કયન્તો જાતિસ્સરતક્કિકો નામ. યો પન લાભિતાય ‘‘યથા મે ઇદાનિ અત્તા સુખી હોતિ, અતીતેપિ એવં અહોસિ, અનાગતેપિ ભવિસ્સતી’’તિ તક્કયિત્વા દિટ્ઠિં ગણ્હાતિ, અયં લાભીતક્કિકો નામ. ‘‘એવં સતિ ઇદં હોતી’’તિ તક્કમત્તેનેવ ગણ્હન્તો પન સુદ્ધતક્કિકો નામ.
Tattha catubbidho takkī – anussutiko, jātissaro, lābhī, suddhatakkikoti. Tattha yo ‘‘vessantaro nāma rājā ahosī’’tiādīni sutvā ‘‘tena hi yadi vessantarova bhagavā, sassato attā’’ti takkayanto diṭṭhiṃ gaṇhāti, ayaṃ anussutiko nāma. Dve tisso jātiyo saritvā – ‘‘ahameva pubbe asukasmiṃ nāma ahosiṃ, tasmā sassato attā’’ti takkayanto jātissaratakkiko nāma. Yo pana lābhitāya ‘‘yathā me idāni attā sukhī hoti, atītepi evaṃ ahosi, anāgatepi bhavissatī’’ti takkayitvā diṭṭhiṃ gaṇhāti, ayaṃ lābhītakkiko nāma. ‘‘Evaṃ sati idaṃ hotī’’ti takkamatteneva gaṇhanto pana suddhatakkiko nāma.
૩૫. એતેસં વા અઞ્ઞતરેનાતિ એતેસંયેવ ચતુન્નં વત્થૂનં અઞ્ઞતરેન એકેન વા દ્વીહિ વા તીહિ વા. નત્થિ ઇતો બહિદ્ધાતિ ઇમેહિ પન વત્થૂહિ બહિ અઞ્ઞં એકં કારણમ્પિ સસ્સતપઞ્ઞત્તિયા નત્થીતિ અપ્પટિવત્તિયં સીહનાદં નદતિ.
35.Etesaṃ vā aññatarenāti etesaṃyeva catunnaṃ vatthūnaṃ aññatarena ekena vā dvīhi vā tīhi vā. Natthi ito bahiddhāti imehi pana vatthūhi bahi aññaṃ ekaṃ kāraṇampi sassatapaññattiyā natthīti appaṭivattiyaṃ sīhanādaṃ nadati.
૩૬. તયિદં, ભિક્ખવે, તથાગતો પજાનાતીતિ ભિક્ખવે, તં ઇદં ચતુબ્બિધમ્પિ દિટ્ઠિગતં તથાગતો નાનપ્પકારતો જાનાતિ. તતો તં પજાનનાકારં દસ્સેન્તો ઇમે દિટ્ઠિટ્ઠાનાતિઆદિમાહ. તત્થ દિટ્ઠિયોવ દિટ્ઠિટ્ઠાના નામ. અપિ ચ દિટ્ઠીનં કારણમ્પિ દિટ્ઠિટ્ઠાનમેવ. યથાહ ‘‘કતમાનિ અટ્ઠ દિટ્ઠિટ્ઠાનાનિ? ખન્ધાપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં, અવિજ્જાપિ, ફસ્સોપિ , સઞ્ઞાપિ, વિતક્કોપિ, અયોનિસોમનસિકારોપિ, પાપમિત્તોપિ, પરતોઘોસોપિ દિટ્ઠિટ્ઠાન’’ન્તિ. ‘‘ખન્ધા હેતુ, ખન્ધા પચ્ચયો દિટ્ઠિટ્ઠાનં ઉપાદાય સમુટ્ઠાનટ્ઠેન, એવં ખન્ધાપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં. અવિજ્જા હેતુ…પે॰… પાપમિત્તો હેતુ. પરતોઘોસો હેતુ, પરતોઘોસો પચ્ચયો દિટ્ઠિટ્ઠાનં ઉપાદાય સમુટ્ઠાનટ્ઠેન, એવં પરતોઘોસોપિ દિટ્ઠિટ્ઠાન’’ન્તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૧૨૪). એવંગહિતાતિ દિટ્ઠિસઙ્ખાતા તાવ દિટ્ઠિટ્ઠાના – ‘‘સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચા’’તિ એવંગહિતા આદિન્ના, પવત્તિતાતિ અત્થો. એવંપરામટ્ઠાતિ નિરાસઙ્કચિત્તતાય પુનપ્પુનં આમટ્ઠા પરામટ્ઠા, ‘ઇદમેવ સચ્ચં, મોઘમઞ્ઞ’ન્તિ પરિનિટ્ઠાપિતા . કારણસઙ્ખાતા પન દિટ્ઠિટ્ઠાના યથા ગય્હમાના દિટ્ઠિયો સમુટ્ઠાપેન્તિ, એવં આરમ્મણવસેન ચ પવત્તનવસેન ચ આસેવનવસેન ચ ગહિતા. અનાદીનવદસ્સિતાય પુનપ્પુનં ગહણવસેન પરામટ્ઠા. એવંગતિકાતિ એવં નિરયતિરચ્છાનપેત્તિવિસયગતિકાનં અઞ્ઞતરગતિકા. એવં અભિસમ્પરાયાતિ ઇદં પુરિમપદસ્સેવ વેવચનં, એવંવિધપરલોકાતિ વુત્તં હોતિ.
36.Tayidaṃ, bhikkhave, tathāgato pajānātīti bhikkhave, taṃ idaṃ catubbidhampi diṭṭhigataṃ tathāgato nānappakārato jānāti. Tato taṃ pajānanākāraṃ dassento ime diṭṭhiṭṭhānātiādimāha. Tattha diṭṭhiyova diṭṭhiṭṭhānā nāma. Api ca diṭṭhīnaṃ kāraṇampi diṭṭhiṭṭhānameva. Yathāha ‘‘katamāni aṭṭha diṭṭhiṭṭhānāni? Khandhāpi diṭṭhiṭṭhānaṃ, avijjāpi, phassopi , saññāpi, vitakkopi, ayonisomanasikāropi, pāpamittopi, paratoghosopi diṭṭhiṭṭhāna’’nti. ‘‘Khandhā hetu, khandhā paccayo diṭṭhiṭṭhānaṃ upādāya samuṭṭhānaṭṭhena, evaṃ khandhāpi diṭṭhiṭṭhānaṃ. Avijjā hetu…pe… pāpamitto hetu. Paratoghoso hetu, paratoghoso paccayo diṭṭhiṭṭhānaṃ upādāya samuṭṭhānaṭṭhena, evaṃ paratoghosopi diṭṭhiṭṭhāna’’nti (paṭi. ma. 1.124). Evaṃgahitāti diṭṭhisaṅkhātā tāva diṭṭhiṭṭhānā – ‘‘sassato attā ca loko cā’’ti evaṃgahitā ādinnā, pavattitāti attho. Evaṃparāmaṭṭhāti nirāsaṅkacittatāya punappunaṃ āmaṭṭhā parāmaṭṭhā, ‘idameva saccaṃ, moghamañña’nti pariniṭṭhāpitā . Kāraṇasaṅkhātā pana diṭṭhiṭṭhānā yathā gayhamānā diṭṭhiyo samuṭṭhāpenti, evaṃ ārammaṇavasena ca pavattanavasena ca āsevanavasena ca gahitā. Anādīnavadassitāya punappunaṃ gahaṇavasena parāmaṭṭhā. Evaṃgatikāti evaṃ nirayatiracchānapettivisayagatikānaṃ aññataragatikā. Evaṃ abhisamparāyāti idaṃ purimapadasseva vevacanaṃ, evaṃvidhaparalokāti vuttaṃ hoti.
તઞ્ચ તથાગતો પજાનાતીતિ ન કેવલઞ્ચ તથાગતો સકારણં સગતિકં દિટ્ઠિગતમેવ પજાનાતિ, અથ ખો તઞ્ચ સબ્બં પજાનાતિ, તતો ચ ઉત્તરિતરં સીલઞ્ચેવ સમાધિઞ્ચ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણઞ્ચ પજાનાતિ. તઞ્ચ પજાનનં ન પરામસતીતિ તઞ્ચ એવંવિધં અનુત્તરં વિસેસં પજાનન્તોપિ અહં પજાનામીતિ તણ્હાદિટ્ઠિમાનપરામાસવસેન તઞ્ચ ન પરામસતિ. અપરામસતો ચસ્સ પચ્ચત્તઞ્ઞેવ નિબ્બુતિ વિદિતાતિ એવં અપરામસતો ચસ્સ અપરામાસપચ્ચયા સયમેવ અત્તનાયેવ તેસં પરામાસકિલેસાનં નિબ્બુતિ વિદિતા. પાકટં, ભિક્ખવે, તથાગતસ્સ નિબ્બાનન્તિ દસ્સેતિ.
Tañca tathāgato pajānātīti na kevalañca tathāgato sakāraṇaṃ sagatikaṃ diṭṭhigatameva pajānāti, atha kho tañca sabbaṃ pajānāti, tato ca uttaritaraṃ sīlañceva samādhiñca sabbaññutaññāṇañca pajānāti. Tañca pajānanaṃ na parāmasatīti tañca evaṃvidhaṃ anuttaraṃ visesaṃ pajānantopi ahaṃ pajānāmīti taṇhādiṭṭhimānaparāmāsavasena tañca na parāmasati. Aparāmasato cassa paccattaññeva nibbuti viditāti evaṃ aparāmasato cassa aparāmāsapaccayā sayameva attanāyeva tesaṃ parāmāsakilesānaṃ nibbuti viditā. Pākaṭaṃ, bhikkhave, tathāgatassa nibbānanti dasseti.
ઇદાનિ યથાપટિપન્નેન તથાગતેન સા નિબ્બુતિ અધિગતા, તં પટિપત્તિં દસ્સેતું યાસુ વેદનાસુ રત્તા તિત્થિયા ‘‘ઇધ સુખિનો ભવિસ્સામ, એત્થ સુખિનો ભવિસ્સામા’’તિ દિટ્ઠિગહનં પવિસન્તિ, તાસંયેવ વેદનાનં વસેન કમ્મટ્ઠાનં આચિક્ખન્તો વેદનાનં સમુદયઞ્ચાતિઆદિમાહ. તત્થ યથાભૂતં વિદિત્વાતિ ‘‘અવિજ્જાસમુદયા વેદનાસમુદયોતિ પચ્ચયસમુદયટ્ઠેન વેદનાક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સતિ, તણ્હાસમુદયા વેદનાસમુદયોતિ પચ્ચયસમુદયટ્ઠેન વેદનાક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સતિ, કમ્મસમુદયા વેદનાસમુદયોતિ પચ્ચયસમુદયટ્ઠેન વેદનાક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સતિ, ફસ્સસમુદયા વેદનાસમુદયોતિ પચ્ચયસમુદયટ્ઠેન વેદનાક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સતિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૫૦). નિબ્બત્તિલક્ખણં પસ્સન્તોપિ વેદનાક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સતી’’તિ ઇમેસં પઞ્ચન્નં લક્ખણાનં વસેન વેદનાનં સમુદયં યથાભૂતં વિદિત્વા; ‘‘અવિજ્જાનિરોધા વેદનાનિરોધોતિ પચ્ચયનિરોધટ્ઠેન વેદનાક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતિ, તણ્હાનિરોધા વેદનાનિરોધોતિ પચ્ચયનિરોધટ્ઠેન વેદનાક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતિ , કમ્મનિરોધા વેદનાનિરોધોતિ પચ્ચયનિરોધટ્ઠેન વેદનાક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતિ, ફસ્સનિરોધા વેદનાનિરોધોતિ પચ્ચયનિરોધટ્ઠેન વેદનાક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતિ. વિપરિણામલક્ખણં પસ્સન્તોપિ વેદનાક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતી’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૫૦) ઇમેસં પઞ્ચન્નં લક્ખણાનં વસેન વેદનાનં અત્થઙ્ગમં યથાભૂતં વિદિત્વા, ‘‘યં વેદનં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ સુખં સોમનસ્સં, અયં વેદનાય અસ્સાદો’’તિ (સં॰ નિ॰ ૩.૨૬) એવં અસ્સાદઞ્ચ યથાભૂતં વિદિત્વા, ‘‘યં વેદના અનિચ્ચા દુક્ખા વિપરિણામધમ્મા, અયં વેદનાય આદીનવો’’તિ એવં આદીનવઞ્ચ યથાભૂતં વિદિત્વા, ‘‘યો વેદનાય છન્દરાગવિનયો છન્દરાગપ્પહાનં, ઇદં વેદનાય નિસ્સરણ’’ન્તિ એવં નિસ્સરણઞ્ચ યથાભૂતં વિદિત્વા વિગતછન્દરાગતાય અનુપાદાનો અનુપાદાવિમુત્તો, ભિક્ખવે, તથાગતો; યસ્મિં ઉપાદાને સતિ કિઞ્ચિ ઉપાદિયેય્ય, ઉપાદિન્નત્તા ચ ખન્ધો ભવેય્ય, તસ્સ અભાવા કિઞ્ચિ ધમ્મં અનુપાદિયિત્વાવ વિમુત્તો ભિક્ખવે તથાગતોતિ.
Idāni yathāpaṭipannena tathāgatena sā nibbuti adhigatā, taṃ paṭipattiṃ dassetuṃ yāsu vedanāsu rattā titthiyā ‘‘idha sukhino bhavissāma, ettha sukhino bhavissāmā’’ti diṭṭhigahanaṃ pavisanti, tāsaṃyeva vedanānaṃ vasena kammaṭṭhānaṃ ācikkhanto vedanānaṃ samudayañcātiādimāha. Tattha yathābhūtaṃ viditvāti ‘‘avijjāsamudayā vedanāsamudayoti paccayasamudayaṭṭhena vedanākkhandhassa udayaṃ passati, taṇhāsamudayā vedanāsamudayoti paccayasamudayaṭṭhena vedanākkhandhassa udayaṃ passati, kammasamudayā vedanāsamudayoti paccayasamudayaṭṭhena vedanākkhandhassa udayaṃ passati, phassasamudayā vedanāsamudayoti paccayasamudayaṭṭhena vedanākkhandhassa udayaṃ passati (paṭi. ma. 1.50). Nibbattilakkhaṇaṃ passantopi vedanākkhandhassa udayaṃ passatī’’ti imesaṃ pañcannaṃ lakkhaṇānaṃ vasena vedanānaṃ samudayaṃ yathābhūtaṃ viditvā; ‘‘avijjānirodhā vedanānirodhoti paccayanirodhaṭṭhena vedanākkhandhassa vayaṃ passati, taṇhānirodhā vedanānirodhoti paccayanirodhaṭṭhena vedanākkhandhassa vayaṃ passati , kammanirodhā vedanānirodhoti paccayanirodhaṭṭhena vedanākkhandhassa vayaṃ passati, phassanirodhā vedanānirodhoti paccayanirodhaṭṭhena vedanākkhandhassa vayaṃ passati. Vipariṇāmalakkhaṇaṃ passantopi vedanākkhandhassa vayaṃ passatī’’ti (paṭi. ma. 1.50) imesaṃ pañcannaṃ lakkhaṇānaṃ vasena vedanānaṃ atthaṅgamaṃ yathābhūtaṃ viditvā, ‘‘yaṃ vedanaṃ paṭicca uppajjati sukhaṃ somanassaṃ, ayaṃ vedanāya assādo’’ti (saṃ. ni. 3.26) evaṃ assādañca yathābhūtaṃ viditvā, ‘‘yaṃ vedanā aniccā dukkhā vipariṇāmadhammā, ayaṃ vedanāya ādīnavo’’ti evaṃ ādīnavañca yathābhūtaṃ viditvā, ‘‘yo vedanāya chandarāgavinayo chandarāgappahānaṃ, idaṃ vedanāya nissaraṇa’’nti evaṃ nissaraṇañca yathābhūtaṃ viditvā vigatachandarāgatāya anupādāno anupādāvimutto, bhikkhave, tathāgato; yasmiṃ upādāne sati kiñci upādiyeyya, upādinnattā ca khandho bhaveyya, tassa abhāvā kiñci dhammaṃ anupādiyitvāva vimutto bhikkhave tathāgatoti.
૩૭. ઇમે ખો તે, ભિક્ખવેતિ યે તે અહં – ‘‘કતમે, ચ તે, ભિક્ખવે, ધમ્મા ગમ્ભીરા’’તિ અપુચ્છિં, ‘‘ઇમે ખો તે, ભિક્ખવે, તઞ્ચ તથાગતો પજાનાતિ તતો ચ ઉત્તરિતરં પજાનાતી’’તિ એવં નિદ્દિટ્ઠા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણધમ્મા ગમ્ભીરા દુદ્દસા…પે॰… પણ્ડિતવેદનીયાતિ વેદિતબ્બા. યેહિ તથાગતસ્સ નેવ પુથુજ્જનો, ન સોતાપન્નાદીસુ અઞ્ઞતરો વણ્ણં યથાભૂતં વત્તું સક્કોતિ, અથ ખો તથાગતોવ યથાભૂતં વણ્ણં સમ્મા વદમાનો વદેય્યાતિ એવં પુચ્છમાનેનાપિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમેવ પુટ્ઠં, નિય્યાતેન્તેનાપિ તદેવ નિય્યાતિતં, અન્તરા પન દિટ્ઠિયો વિભત્તાતિ.
37.Ime kho te, bhikkhaveti ye te ahaṃ – ‘‘katame, ca te, bhikkhave, dhammā gambhīrā’’ti apucchiṃ, ‘‘ime kho te, bhikkhave, tañca tathāgato pajānāti tato ca uttaritaraṃ pajānātī’’ti evaṃ niddiṭṭhā sabbaññutaññāṇadhammā gambhīrā duddasā…pe… paṇḍitavedanīyāti veditabbā. Yehi tathāgatassa neva puthujjano, na sotāpannādīsu aññataro vaṇṇaṃ yathābhūtaṃ vattuṃ sakkoti, atha kho tathāgatova yathābhūtaṃ vaṇṇaṃ sammā vadamāno vadeyyāti evaṃ pucchamānenāpi sabbaññutaññāṇameva puṭṭhaṃ, niyyātentenāpi tadeva niyyātitaṃ, antarā pana diṭṭhiyo vibhattāti.
પઠમભાણવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Paṭhamabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
એકચ્ચસસ્સતવાદવણ્ણના
Ekaccasassatavādavaṇṇanā
૩૮. એકચ્ચસસ્સતિકાતિ એકચ્ચસસ્સતવાદા. તે દુવિધા હોન્તિ – સત્તેકચ્ચસસ્સતિકા, સઙ્ખારેકચ્ચસસ્સતિકાતિ. દુવિધાપિ ઇધ ગહિતાયેવ.
38.Ekaccasassatikāti ekaccasassatavādā. Te duvidhā honti – sattekaccasassatikā, saṅkhārekaccasassatikāti. Duvidhāpi idha gahitāyeva.
૩૯. યન્તિ નિપાતમત્તં. કદાચીતિ કિસ્મિઞ્ચિ કાલે. કરહચીતિ તસ્સેવ વેવચનં. દીઘસ્સ અદ્ધુનોતિ દીઘસ્સ કાલસ્સ. અચ્ચયેનાતિ અતિક્કમેન . સંવટ્ટતીતિ વિનસ્સતિ. યેભુય્યેનાતિ યે ઉપરિબ્રહ્મલોકેસુ વા અરૂપેસુ વા નિબ્બત્તન્તિ, તદવસેસે સન્ધાય વુત્તં. ઝાનમનેન નિબ્બત્તત્તા મનોમયા. પીતિ તેસં ભક્ખો આહારોતિ પીતિભક્ખા. અત્તનોવ તેસં પભાતિ સયંપભા. અન્તલિક્ખે ચરન્તીતિ અન્તલિક્ખચરા. સુભેસુ ઉય્યાનવિમાનકપ્પરુક્ખાદીસુ તિટ્ઠન્તીતિ, સુભટ્ઠાયિનો સુભા વા મનોરમ્મવત્થાભરણા હુત્વા તિટ્ઠન્તીતિ સુભટ્ઠાયિનો. ચિરં દીઘમદ્ધાનન્તિ ઉક્કંસેન અટ્ઠ કપ્પે.
39.Yanti nipātamattaṃ. Kadācīti kismiñci kāle. Karahacīti tasseva vevacanaṃ. Dīghassaaddhunoti dīghassa kālassa. Accayenāti atikkamena . Saṃvaṭṭatīti vinassati. Yebhuyyenāti ye uparibrahmalokesu vā arūpesu vā nibbattanti, tadavasese sandhāya vuttaṃ. Jhānamanena nibbattattā manomayā. Pīti tesaṃ bhakkho āhāroti pītibhakkhā. Attanova tesaṃ pabhāti sayaṃpabhā. Antalikkhe carantīti antalikkhacarā. Subhesu uyyānavimānakapparukkhādīsu tiṭṭhantīti, subhaṭṭhāyino subhā vā manorammavatthābharaṇā hutvā tiṭṭhantīti subhaṭṭhāyino. Ciraṃ dīghamaddhānanti ukkaṃsena aṭṭha kappe.
૪૦. વિવટ્ટતીતિ સણ્ઠાતિ. સુઞ્ઞં બ્રહ્મવિમાનન્તિ પકતિયા નિબ્બત્તસત્તાનં નત્થિતાય સુઞ્ઞં, બ્રહ્મકાયિકભૂમિ નિબ્બત્તતીતિ અત્થો. તસ્સ કત્તા વા કારેતા વા નત્થિ, વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તનયેન પન કમ્મપચ્ચયઉતુસમુટ્ઠાના રતનભૂમિ નિબ્બત્તતિ. પકતિનિબ્બત્તિટ્ઠાનેસુયેવ ચેત્થ ઉય્યાનકપ્પરુક્ખાદયો નિબ્બત્તન્તિ. અથ સત્તાનં પકતિયા વસિતટ્ઠાને નિકન્તિ ઉપ્પજ્જતિ, તે પઠમજ્ઝાનં ભાવેત્વા તતો ઓતરન્તિ, તસ્મા અથ ખો અઞ્ઞતરો સત્તોતિઆદિમાહ. આયુક્ખયા વા પુઞ્ઞક્ખયા વાતિ યે ઉળારં પુઞ્ઞકમ્મં કત્વા યત્થ કત્થચિ અપ્પાયુકે દેવલોકે નિબ્બત્તન્તિ, તે અત્તનો પુઞ્ઞબલેન ઠાતું ન સક્કોન્તિ, તસ્સ પન દેવલોકસ્સ આયુપ્પમાણેનેવ ચવન્તીતિ આયુક્ખયા ચવન્તીતિ વુચ્ચન્તિ. યે પન પરિત્તં પુઞ્ઞકમ્મં કત્વા દીઘાયુકદેવલોકે નિબ્બત્તન્તિ, તે યાવતાયુકં ઠાતું ન સક્કોન્તિ, અન્તરાવ ચવન્તીતિ પુઞ્ઞક્ખયા ચવન્તીતિ વુચ્ચન્તિ. દીઘમદ્ધાનં તિટ્ઠતીતિ કપ્પં વા ઉપડ્ઢકપ્પં વા.
40.Vivaṭṭatīti saṇṭhāti. Suññaṃ brahmavimānanti pakatiyā nibbattasattānaṃ natthitāya suññaṃ, brahmakāyikabhūmi nibbattatīti attho. Tassa kattā vā kāretā vā natthi, visuddhimagge vuttanayena pana kammapaccayautusamuṭṭhānā ratanabhūmi nibbattati. Pakatinibbattiṭṭhānesuyeva cettha uyyānakapparukkhādayo nibbattanti. Atha sattānaṃ pakatiyā vasitaṭṭhāne nikanti uppajjati, te paṭhamajjhānaṃ bhāvetvā tato otaranti, tasmā atha kho aññataro sattotiādimāha. Āyukkhayā vā puññakkhayā vāti ye uḷāraṃ puññakammaṃ katvā yattha katthaci appāyuke devaloke nibbattanti, te attano puññabalena ṭhātuṃ na sakkonti, tassa pana devalokassa āyuppamāṇeneva cavantīti āyukkhayā cavantīti vuccanti. Ye pana parittaṃ puññakammaṃ katvā dīghāyukadevaloke nibbattanti, te yāvatāyukaṃ ṭhātuṃ na sakkonti, antarāva cavantīti puññakkhayā cavantīti vuccanti. Dīghamaddhānaṃ tiṭṭhatīti kappaṃ vā upaḍḍhakappaṃ vā.
૪૧. અનભિરતીતિ અપરસ્સાપિ સત્તસ્સ આગમનપત્થના. યા પન પટિઘસમ્પયુત્તા ઉક્કણ્ઠિતા, સા બ્રહ્મલોકે નત્થિ. પરિતસ્સનાતિ ઉબ્બિજ્જના ફન્દના, સા પનેસા તાસતસ્સના, તણ્હાતસ્સના, દિટ્ઠિતસ્સના, ઞાણતસ્સનાતિ ચતુબ્બિધા હોતિ. તત્થ ‘‘જાતિં પટિચ્ચ ભયં ભયાનકં છમ્ભિતત્તં લોમહંસો ચેતસો ઉત્રાસો. જરં… બ્યાધિં… મરણં પટિચ્ચ…પે॰… ઉત્રાસો’’તિ (વિભ॰ ૯૨૧) અયં તાસતસ્સના નામ. ‘‘અહો વત અઞ્ઞેપિ સત્તા ઇત્થત્તં આગચ્છેય્યુ’’ન્તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૩૮) અયં તણ્હાતસ્સના નામ. ‘‘પરિતસ્સિતવિપ્ફન્દિતમેવા’’તિ અયં દિટ્ઠિતસ્સના નામ. ‘‘તેપિ તથાગતસ્સ ધમ્મદેસનં સુત્વા યેભુય્યેન ભયં સંવેગં સન્તાસં આપજ્જન્તી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૩૩) અયં ઞાણતસ્સના નામ. ઇધ પન તણ્હાતસ્સનાપિ દિટ્ઠિતસ્સનાપિ વટ્ટતિ. બ્રહ્મવિમાનન્તિ ઇધ પન પઠમાભિનિબ્બત્તસ્સ અત્થિતાય સુઞ્ઞન્તિ ન વુત્તં. ઉપપજ્જન્તીતિ ઉપપત્તિવસેન ઉપગચ્છન્તિ. સહબ્યતન્તિ સહભાવં.
41.Anabhiratīti aparassāpi sattassa āgamanapatthanā. Yā pana paṭighasampayuttā ukkaṇṭhitā, sā brahmaloke natthi. Paritassanāti ubbijjanā phandanā, sā panesā tāsatassanā, taṇhātassanā, diṭṭhitassanā, ñāṇatassanāti catubbidhā hoti. Tattha ‘‘jātiṃ paṭicca bhayaṃ bhayānakaṃ chambhitattaṃ lomahaṃso cetaso utrāso. Jaraṃ… byādhiṃ… maraṇaṃ paṭicca…pe… utrāso’’ti (vibha. 921) ayaṃ tāsatassanā nāma. ‘‘Aho vata aññepi sattā itthattaṃ āgaccheyyu’’nti (dī. ni. 3.38) ayaṃ taṇhātassanā nāma. ‘‘Paritassitavipphanditamevā’’ti ayaṃ diṭṭhitassanā nāma. ‘‘Tepi tathāgatassa dhammadesanaṃ sutvā yebhuyyena bhayaṃ saṃvegaṃ santāsaṃ āpajjantī’’ti (a. ni. 4.33) ayaṃ ñāṇatassanā nāma. Idha pana taṇhātassanāpi diṭṭhitassanāpi vaṭṭati. Brahmavimānanti idha pana paṭhamābhinibbattassa atthitāya suññanti na vuttaṃ. Upapajjantīti upapattivasena upagacchanti. Sahabyatanti sahabhāvaṃ.
૪૨. અભિભૂતિ અભિભવિત્વા ઠિતો જેટ્ઠકોહમસ્મીતિ. અનભિભૂતોતિ અઞ્ઞેહિ અનભિભૂતો. અઞ્ઞદત્થૂતિ એકંસવચને નિપાતો. દસ્સનવસેન દસો, સબ્બં પસ્સામીતિ અત્થો. વસવત્તીતિ સબ્બં જનં વસે વત્તેમિ. ઇસ્સરો કત્તા નિમ્માતાતિ અહં લોકે ઇસ્સરો, અહં લોકસ્સ કત્તા ચ નિમ્માતા ચ, પથવી – હિમવન્ત-સિનેરુ-ચક્કવાળ-મહાસમુદ્દ-ચન્દિમ-સૂરિયા મયા નિમ્મિતાતિ. સેટ્ઠો સજિતાતિ અહં લોકસ્સ ઉત્તમો ચ સજિતા ચ, ‘‘ત્વં ખત્તિયો નામ હોહિ, ત્વં બ્રાહ્મણો, વેસ્સો, સુદ્દો, ગહટ્ઠો, પબ્બજિતો નામ. અન્તમસો ત્વં ઓટ્ઠો હોહિ, ગોણો હોહી’’તિ ‘‘એવં સત્તાનં સંવિસજેતા અહ’’ન્તિ મઞ્ઞતિ. વસી પિતા ભૂતભબ્યાનન્તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૧૭) અહમસ્મિ ચિણ્ણવસિતાય વસી, અહં પિતા ભૂતાનઞ્ચ ભબ્યાનઞ્ચાતિ મઞ્ઞતિ. તત્થ અણ્ડજજલાબુજા સત્તા અન્તોઅણ્ડકોસે ચેવ અન્તોવત્થિમ્હિ ચ ભબ્યા નામ, બહિ નિક્ખન્તકાલતો પટ્ઠાય ભૂતા નામ. સંસેદજા પઠમચિત્તક્ખણે ભબ્યા, દુતિયતો પટ્ઠાય ભૂતા. ઓપપાતિકા પઠમઇરિયાપથે ભબ્યા, દુતિયતો પટ્ઠાય ભૂતાતિ વેદિતબ્બા. તે સબ્બેપિ મય્હં પુત્તાતિ સઞ્ઞાય ‘‘અહં પિતા ભૂતભબ્યાન’’ન્તિ મઞ્ઞતિ.
42.Abhibhūti abhibhavitvā ṭhito jeṭṭhakohamasmīti. Anabhibhūtoti aññehi anabhibhūto. Aññadatthūti ekaṃsavacane nipāto. Dassanavasena daso, sabbaṃ passāmīti attho. Vasavattīti sabbaṃ janaṃ vase vattemi. Issaro kattā nimmātāti ahaṃ loke issaro, ahaṃ lokassa kattā ca nimmātā ca, pathavī – himavanta-sineru-cakkavāḷa-mahāsamudda-candima-sūriyā mayā nimmitāti. Seṭṭho sajitāti ahaṃ lokassa uttamo ca sajitā ca, ‘‘tvaṃ khattiyo nāma hohi, tvaṃ brāhmaṇo, vesso, suddo, gahaṭṭho, pabbajito nāma. Antamaso tvaṃ oṭṭho hohi, goṇo hohī’’ti ‘‘evaṃ sattānaṃ saṃvisajetā aha’’nti maññati. Vasī pitā bhūtabhabyānanti (dī. ni. 1.17) ahamasmi ciṇṇavasitāya vasī, ahaṃ pitā bhūtānañca bhabyānañcāti maññati. Tattha aṇḍajajalābujā sattā antoaṇḍakose ceva antovatthimhi ca bhabyā nāma, bahi nikkhantakālato paṭṭhāya bhūtā nāma. Saṃsedajā paṭhamacittakkhaṇe bhabyā, dutiyato paṭṭhāya bhūtā. Opapātikā paṭhamairiyāpathe bhabyā, dutiyato paṭṭhāya bhūtāti veditabbā. Te sabbepi mayhaṃ puttāti saññāya ‘‘ahaṃ pitā bhūtabhabyāna’’nti maññati.
ઇદાનિ કારણતો સાધેતુકામો – ‘‘મયા ઇમે સત્તા નિમ્મિતા’’તિ પટિઞ્ઞં કત્વા ‘‘તં કિસ્સ હેતૂ’’તિઆદિમાહ. ઇત્થત્તન્તિ ઇત્થભાવં, બ્રહ્મભાવન્તિ અત્થો. ઇમિના મયન્તિ અત્તનો કમ્મવસેન ચુતાપિ ઉપપન્નાપિ ચ કેવલં મઞ્ઞનામત્તેનેવ ‘‘ઇમિના મયં નિમ્મિતા’’તિ મઞ્ઞમાના વઙ્કચ્છિદ્દે વઙ્કઆણી વિય ઓનમિત્વા તસ્સેવ પાદમૂલં ગચ્છન્તીતિ.
Idāni kāraṇato sādhetukāmo – ‘‘mayā ime sattā nimmitā’’ti paṭiññaṃ katvā ‘‘taṃ kissa hetū’’tiādimāha. Itthattanti itthabhāvaṃ, brahmabhāvanti attho. Iminā mayanti attano kammavasena cutāpi upapannāpi ca kevalaṃ maññanāmatteneva ‘‘iminā mayaṃ nimmitā’’ti maññamānā vaṅkacchidde vaṅkaāṇī viya onamitvā tasseva pādamūlaṃ gacchantīti.
૪૩. વણ્ણવન્તતરો ચાતિ વણ્ણવન્તતરો, અભિરૂપો પાસાદિકોતિ અત્થો. મહેસક્ખતરોતિ ઇસ્સરિયપરિવારવસેન મહાયસતરો.
43.Vaṇṇavantataro cāti vaṇṇavantataro, abhirūpo pāsādikoti attho. Mahesakkhataroti issariyaparivāravasena mahāyasataro.
૪૪. ઠાનં ખો પનેતન્તિ કારણં ખો પનેતં. સો તતો ચવિત્વા અઞ્ઞત્ર ન ગચ્છતિ, ઇધેવ આગચ્છતિ, તં સન્ધાયેતં વુત્તં. અગારસ્માતિ ગેહા. અનગારિયન્તિ પબ્બજ્જં. પબ્બજ્જા હિ યસ્મા અગારસ્સ હિ તં કસિગોરક્ખાદિકમ્મં તત્થ નત્થિ, તસ્મા અનગારિયન્તિ વુચ્ચતિ. પબ્બજતીતિ ઉપગચ્છતિ. તતો પરં નાનુસ્સરતીતિ તતો પુબ્બેનિવાસા પરં ન સરતિ, સરિતું અસક્કોન્તો તત્થ ઠત્વા દિટ્ઠિં ગણ્હાતિ.
44.Ṭhānaṃkho panetanti kāraṇaṃ kho panetaṃ. So tato cavitvā aññatra na gacchati, idheva āgacchati, taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Agārasmāti gehā. Anagāriyanti pabbajjaṃ. Pabbajjā hi yasmā agārassa hi taṃ kasigorakkhādikammaṃ tattha natthi, tasmā anagāriyanti vuccati. Pabbajatīti upagacchati. Tato paraṃ nānussaratīti tato pubbenivāsā paraṃ na sarati, sarituṃ asakkonto tattha ṭhatvā diṭṭhiṃ gaṇhāti.
નિચ્ચોતિઆદીસુ તસ્સ ઉપપત્તિં અપસ્સન્તો નિચ્ચોતિ વદતિ, મરણં અપસ્સન્તો ધુવોતિ, સદાભાવતો સસ્સતોતિ, જરાવસેનાપિ વિપરિણામસ્સ અભાવતો અવિપરિણામધમ્મોતિ. સેસમેત્થ પઠમવારે ઉત્તાનમેવાતિ.
Niccotiādīsu tassa upapattiṃ apassanto niccoti vadati, maraṇaṃ apassanto dhuvoti, sadābhāvato sassatoti, jarāvasenāpi vipariṇāmassa abhāvato avipariṇāmadhammoti. Sesamettha paṭhamavāre uttānamevāti.
૪૫-૪૬. દુતિયવારે ખિડ્ડાય પદુસ્સન્તિ વિનસ્સન્તીતિ ખિડ્ડાપદોસિકા, પદૂસિકાતિપિ પાળિં લિખન્તિ, સા અટ્ઠકથાયં નત્થિ. અતિવેલન્તિ અતિકાલં, અતિચિરન્તિ અત્થો. હસ્સખિડ્ડારતિધમ્મસમાપન્નાતિ હસ્સરતિ ધમ્મઞ્ચેવ ખિડ્ડારતિધમ્મઞ્ચ સમાપન્ના અનુયુત્તા, કેળિહસ્સસુખઞ્ચેવ કાયિકવાચસિકકીળાસુખઞ્ચ અનુયુત્તા, વુત્તપ્પકારરતિધમ્મસમઙ્ગિનો હુત્વા વિહરન્તીતિ અત્થો.
45-46. Dutiyavāre khiḍḍāya padussanti vinassantīti khiḍḍāpadosikā, padūsikātipi pāḷiṃ likhanti, sā aṭṭhakathāyaṃ natthi. Ativelanti atikālaṃ, aticiranti attho. Hassakhiḍḍāratidhammasamāpannāti hassarati dhammañceva khiḍḍāratidhammañca samāpannā anuyuttā, keḷihassasukhañceva kāyikavācasikakīḷāsukhañca anuyuttā, vuttappakāraratidhammasamaṅgino hutvā viharantīti attho.
સતિ સમ્મુસ્સતીતિ ખાદનીયભોજનીયેસુ સતિ સમ્મુસ્સતિ. તે કિર પુઞ્ઞવિસેસાધિગતેન મહન્તેન અત્તનો સિરિવિભવેન નક્ખત્તં કીળન્તા તાય સમ્પત્તિમહન્તતાય – ‘‘આહારં પરિભુઞ્જિમ્હ, ન પરિભુઞ્જિમ્હા’’તિપિ ન જાનન્તિ. અથ એકાહારાતિક્કમનતો પટ્ઠાય નિરન્તરં ખાદન્તાપિ પિવન્તાપિ ચવન્તિયેવ, ન તિટ્ઠન્તિ. કસ્મા? કમ્મજતેજસ્સ બલવતાય, કરજકાયસ્સ મન્દતાય, મનુસ્સાનઞ્હિ કમ્મજતેજો મન્દો, કરજકાયો બલવા. તેસં તેજસ્સ મન્દતાય કરજકાયસ્સ બલવતાય સત્તાહમ્પિ અતિક્કમિત્વા ઉણ્હોદકઅચ્છયાગુઆદીહિ સક્કા વત્થું ઉપત્થમ્ભેતું. દેવાનં પન તેજો બલવા હોતિ, કરજં મન્દં. તે એકં આહારવેલં અતિક્કમિત્વાવ સણ્ઠાતું ન સક્કોન્તિ. યથા નામ ગિમ્હાનં મજ્ઝન્હિકે તત્તપાસાણે ઠપિતં પદુમં વા ઉપ્પલં વા સાયન્હસમયે ઘટસતેનાપિ સિઞ્ચિયમાનં પાકતિકં ન હોતિ, વિનસ્સતિયેવ. એવમેવ પચ્છા નિરન્તરં ખાદન્તાપિ પિવન્તાપિ ચવન્તિયેવ, ન તિટ્ઠન્તિ. તેનાહ ‘‘સતિયા સમ્મોસા તે દેવા તમ્હા કાયા ચવન્તી’’તિ. કતમે પન તે દેવાતિ? ઇમે દેવાતિ અટ્ઠકથાયં વિચારણા નત્થિ, ‘‘દેવાનં કમ્મજતેજો બલવા હોતિ, કરજં મન્દ’’ન્તિ અવિસેસેન વુત્તત્તા પન યે કેચિ કબળીકારાહારૂપજીવિનો દેવા એવં કરોન્તિ, તેયેવ ચવન્તીતિ વેદિતબ્બા. કેચિ પનાહુ – ‘‘નિમ્માનરતિપરનિમ્મિતવસવત્તિનો તે દેવા’’તિ. ખિડ્ડાપદુસ્સનમત્તેનેવ હેતે ખિડ્ડાપદોસિકાતિ વુત્તા. સેસમેત્થ પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બં.
Sati sammussatīti khādanīyabhojanīyesu sati sammussati. Te kira puññavisesādhigatena mahantena attano sirivibhavena nakkhattaṃ kīḷantā tāya sampattimahantatāya – ‘‘āhāraṃ paribhuñjimha, na paribhuñjimhā’’tipi na jānanti. Atha ekāhārātikkamanato paṭṭhāya nirantaraṃ khādantāpi pivantāpi cavantiyeva, na tiṭṭhanti. Kasmā? Kammajatejassa balavatāya, karajakāyassa mandatāya, manussānañhi kammajatejo mando, karajakāyo balavā. Tesaṃ tejassa mandatāya karajakāyassa balavatāya sattāhampi atikkamitvā uṇhodakaacchayāguādīhi sakkā vatthuṃ upatthambhetuṃ. Devānaṃ pana tejo balavā hoti, karajaṃ mandaṃ. Te ekaṃ āhāravelaṃ atikkamitvāva saṇṭhātuṃ na sakkonti. Yathā nāma gimhānaṃ majjhanhike tattapāsāṇe ṭhapitaṃ padumaṃ vā uppalaṃ vā sāyanhasamaye ghaṭasatenāpi siñciyamānaṃ pākatikaṃ na hoti, vinassatiyeva. Evameva pacchā nirantaraṃ khādantāpi pivantāpi cavantiyeva, na tiṭṭhanti. Tenāha ‘‘satiyā sammosā te devā tamhā kāyā cavantī’’ti. Katame pana te devāti? Ime devāti aṭṭhakathāyaṃ vicāraṇā natthi, ‘‘devānaṃ kammajatejo balavā hoti, karajaṃ manda’’nti avisesena vuttattā pana ye keci kabaḷīkārāhārūpajīvino devā evaṃ karonti, teyeva cavantīti veditabbā. Keci panāhu – ‘‘nimmānaratiparanimmitavasavattino te devā’’ti. Khiḍḍāpadussanamatteneva hete khiḍḍāpadosikāti vuttā. Sesamettha purimanayeneva veditabbaṃ.
૪૭-૪૮. તતિયવારે મનેન પદુસ્સન્તિ વિનસ્સન્તીતિ મનોપદોસિકા, એતે ચાતુમહારાજિકા. તેસુ કિર એકો દેવપુત્તો – નક્ખત્તં કીળિસ્સામીતિ સપરિવારો રથેન વીથિં પટિપજ્જતિ, અથઞ્ઞો નિક્ખમન્તો તં પુરતો ગચ્છન્તં દિસ્વા – ‘ભો અયં કપણો’, અદિટ્ઠપુબ્બં વિય એતં દિસ્વા – ‘‘પીતિયા ઉદ્ધુમાતો વિય ભિજ્જમાનો વિય ચ ગચ્છતી’’તિ કુજ્ઝતિ. પુરતો ગચ્છન્તોપિ નિવત્તિત્વા તં કુદ્ધં દિસ્વા – કુદ્ધા નામ સુવિદિતા હોન્તીતિ કુદ્ધભાવમસ્સ ઞત્વા – ‘‘ત્વં કુદ્ધો, મય્હં કિં કરિસ્સસિ, અયં સમ્પત્તિ મયા દાનસીલાદીનં વસેન લદ્ધા, ન તુય્હં વસેના’’તિ પટિકુજ્ઝતિ. એકસ્મિઞ્હિ કુદ્ધે ઇતરો અકુદ્ધો રક્ખતિ, ઉભોસુ પન કુદ્ધેસુ એકસ્સ કોધો ઇતરસ્સ પચ્ચયો હોતિ. તસ્સપિ કોધો ઇતરસ્સ પચ્ચયો હોતીતિ ઉભો કન્દન્તાનંયેવ ઓરોધાનં ચવન્તિ. અયમેત્થ ધમ્મતા. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.
47-48. Tatiyavāre manena padussanti vinassantīti manopadosikā, ete cātumahārājikā. Tesu kira eko devaputto – nakkhattaṃ kīḷissāmīti saparivāro rathena vīthiṃ paṭipajjati, athañño nikkhamanto taṃ purato gacchantaṃ disvā – ‘bho ayaṃ kapaṇo’, adiṭṭhapubbaṃ viya etaṃ disvā – ‘‘pītiyā uddhumāto viya bhijjamāno viya ca gacchatī’’ti kujjhati. Purato gacchantopi nivattitvā taṃ kuddhaṃ disvā – kuddhā nāma suviditā hontīti kuddhabhāvamassa ñatvā – ‘‘tvaṃ kuddho, mayhaṃ kiṃ karissasi, ayaṃ sampatti mayā dānasīlādīnaṃ vasena laddhā, na tuyhaṃ vasenā’’ti paṭikujjhati. Ekasmiñhi kuddhe itaro akuddho rakkhati, ubhosu pana kuddhesu ekassa kodho itarassa paccayo hoti. Tassapi kodho itarassa paccayo hotīti ubho kandantānaṃyeva orodhānaṃ cavanti. Ayamettha dhammatā. Sesaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ.
૪૯-૫૨. તક્કીવાદે અયં ચક્ખાદીનં ભેદં પસ્સતિ, ચિત્તં પન યસ્મા પુરિમં પુરિમં પચ્છિમસ્સ પચ્છિમસ્સ પચ્ચયં દત્વાવ નિરુજ્ઝતિ, તસ્મા ચક્ખાદીનં ભેદતો બલવતરમ્પિ ચિત્તસ્સ ભેદં ન પસ્સતિ. સો તં અપસ્સન્તો યથા નામ સકુણો એકં રુક્ખં જહિત્વા અઞ્ઞસ્મિં નિલીયતિ, એવમેવ ઇમસ્મિં અત્તભાવે ભિન્ને ચિત્તં અઞ્ઞત્ર ગચ્છતીતિ ગહેત્વા એવમાહ. સેસમેત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.
49-52. Takkīvāde ayaṃ cakkhādīnaṃ bhedaṃ passati, cittaṃ pana yasmā purimaṃ purimaṃ pacchimassa pacchimassa paccayaṃ datvāva nirujjhati, tasmā cakkhādīnaṃ bhedato balavatarampi cittassa bhedaṃ na passati. So taṃ apassanto yathā nāma sakuṇo ekaṃ rukkhaṃ jahitvā aññasmiṃ nilīyati, evameva imasmiṃ attabhāve bhinne cittaṃ aññatra gacchatīti gahetvā evamāha. Sesamettha vuttanayeneva veditabbaṃ.
અન્તાનન્તવાદવણ્ણના
Antānantavādavaṇṇanā
૫૩. અન્તાનન્તિકાતિ અન્તાનન્તવાદા, અન્તં વા અનન્તં વા અન્તાનન્તં વા નેવન્તાનાનન્તં વા આરબ્ભ પવત્તવાદાતિ અત્થો.
53.Antānantikāti antānantavādā, antaṃ vā anantaṃ vā antānantaṃ vā nevantānānantaṃ vā ārabbha pavattavādāti attho.
૫૪-૬૦. અન્તસઞ્ઞી લોકસ્મિં વિહરતીતિ પટિભાગનિમિત્તં ચક્કવાળપરિયન્તં અવડ્ઢેત્વા તં – ‘‘લોકો’’તિ ગહેત્વા અન્તસઞ્ઞી લોકસ્મિં વિહરતિ, ચક્કવાળપરિયન્તં કત્વા વડ્ઢિતકસિણો પન અનન્તસઞ્ઞી હોતિ, ઉદ્ધમધો અવડ્ઢેત્વા પન તિરિયં વડ્ઢેત્વા ઉદ્ધમધો અન્તસઞ્ઞી, તિરિયં અનન્તસઞ્ઞી. તક્કીવાદો વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. ઇમે ચત્તારોપિ અત્તના દિટ્ઠપુબ્બાનુસારેનેવ દિટ્ઠિયા ગહિતત્તા પુબ્બન્તકપ્પિકેસુ પવિટ્ઠા.
54-60.Antasaññīlokasmiṃ viharatīti paṭibhāganimittaṃ cakkavāḷapariyantaṃ avaḍḍhetvā taṃ – ‘‘loko’’ti gahetvā antasaññī lokasmiṃ viharati, cakkavāḷapariyantaṃ katvā vaḍḍhitakasiṇo pana anantasaññī hoti, uddhamadho avaḍḍhetvā pana tiriyaṃ vaḍḍhetvā uddhamadho antasaññī, tiriyaṃ anantasaññī. Takkīvādo vuttanayeneva veditabbo. Ime cattāropi attanā diṭṭhapubbānusāreneva diṭṭhiyā gahitattā pubbantakappikesu paviṭṭhā.
અમરાવિક્ખેપવાદવણ્ણના
Amarāvikkhepavādavaṇṇanā
૬૧. ન મરતીતિ અમરા. કા સા? એવન્તિપિ મે નોતિઆદિના નયેન પરિયન્તરહિતા દિટ્ઠિગતિકસ્સ દિટ્ઠિ ચેવ વાચા ચ. વિવિધો ખેપોતિ વિક્ખેપો, અમરાય દિટ્ઠિયા વાચાય ચ વિક્ખેપોતિ અમરાવિક્ખેપો, સો એતેસં અત્થીતિ અમરાવિક્ખેપિકા, અપરો નયો – અમરા નામ એકા મચ્છજાતિ, સા ઉમ્મુજ્જનનિમુજ્જનાદિવસેન ઉદકે સન્ધાવમાના ગહેતું ન સક્કાતિ, એવમેવ અયમ્પિ વાદો ઇતોચિતો ચ સન્ધાવતિ, ગાહં ન ઉપગચ્છતીતિ અમરાવિક્ખેપોતિ વુચ્ચતિ. સો એતેસં અત્થીતિ અમરાવિક્ખેપિકા.
61. Na maratīti amarā. Kā sā? Evantipi me notiādinā nayena pariyantarahitā diṭṭhigatikassa diṭṭhi ceva vācā ca. Vividho khepoti vikkhepo, amarāya diṭṭhiyā vācāya ca vikkhepoti amarāvikkhepo, so etesaṃ atthīti amarāvikkhepikā, aparo nayo – amarā nāma ekā macchajāti, sā ummujjananimujjanādivasena udake sandhāvamānā gahetuṃ na sakkāti, evameva ayampi vādo itocito ca sandhāvati, gāhaṃ na upagacchatīti amarāvikkhepoti vuccati. So etesaṃ atthīti amarāvikkhepikā.
૬૨. ‘‘ઇદં કુસલ’’ન્તિ યથાભૂતં નપ્પજાનાતીતિ દસ કુસલકમ્મપથે યથાભૂતં નપ્પજાનાતીતિ અત્થો. અકુસલેપિ દસ અકુસલકમ્મપથાવ અધિપ્પેતા. સો મમસ્સ વિઘાતોતિ ‘‘મુસા મયા ભણિત’’ન્તિ વિપ્પટિસારુપ્પત્તિયા મમ વિઘાતો અસ્સ, દુક્ખં ભવેય્યાતિ અત્થો. સો મમસ્સ અન્તરાયોતિ સો મમ સગ્ગસ્સ ચેવ મગ્ગસ્સ ચ અન્તરાયો અસ્સ. મુસાવાદભયા મુસાવાદપરિજેગુચ્છાતિ મુસાવાદે ઓત્તપ્પેન ચેવ હિરિયા ચ. વાચાવિક્ખેપં આપજ્જતીતિ વાચાય વિક્ખેપં આપજ્જતિ. કીદિસં? અમરાવિક્ખેપં, અપરિયન્તવિક્ખેપન્તિ અત્થો.
62.‘‘Idaṃkusala’’nti yathābhūtaṃ nappajānātīti dasa kusalakammapathe yathābhūtaṃ nappajānātīti attho. Akusalepi dasa akusalakammapathāva adhippetā. So mamassa vighātoti ‘‘musā mayā bhaṇita’’nti vippaṭisāruppattiyā mama vighāto assa, dukkhaṃ bhaveyyāti attho. So mamassa antarāyoti so mama saggassa ceva maggassa ca antarāyo assa. Musāvādabhayā musāvādaparijegucchāti musāvāde ottappena ceva hiriyā ca. Vācāvikkhepaṃ āpajjatīti vācāya vikkhepaṃ āpajjati. Kīdisaṃ? Amarāvikkhepaṃ, apariyantavikkhepanti attho.
એવન્તિપિ મે નોતિઆદીસુ એવન્તિપિ મે નોતિ અનિયમિતવિક્ખેપો . તથાતિપિ મે નોતિ ‘‘સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચા’’તિ વુત્તં સસ્સતવાદં પટિક્ખિપતિ. અઞ્ઞથાતિપિ મે નોતિ સસ્સતતો અઞ્ઞથા વુત્તં એકચ્ચસસ્સતં પટિક્ખિપતિ. નોતિપિ મે નોતિ – ‘‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ વુત્તં ઉચ્છેદં પટિક્ખિપતિ. નો નોતિપિ મે નોતિ ‘‘નેવ હોતિ ન ન હોતી’’તિ વુત્તં તક્કીવાદં પટિક્ખિપતિ. સયં પન ‘‘ઇદં કુસલ’’ન્તિ વા ‘‘અકુસલ’’ન્તિ વા પુટ્ઠો ન કિઞ્ચિ બ્યાકરોતિ. ‘‘ઇદં કુસલ’’ન્તિ પુટ્ઠો ‘‘એવન્તિપિ મે નો’’તિ વદતિ. તતો ‘‘કિં અકુસલ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘તથાતિપિ મે નો’’તિ વદતિ. ‘‘કિં ઉભયતો અઞ્ઞથા’’તિ વુત્તે ‘‘અઞ્ઞથાતિપિ મે નો’’તિ વદતિ. તતો ‘‘તિવિધેનાપિ ન હોતિ, કિં તે લદ્ધી’’તિ વુત્તે ‘‘નોતિપિ મે નો’’તિ વદતિ. તતો ‘‘કિં નો નોતિ તે લદ્ધી’’તિ વુત્તે ‘‘નો નોતિપિ મે નો’’તિ એવં વિક્ખેપમેવ આપજ્જતિ, એકસ્મિમ્પિ પક્ખે ન તિટ્ઠતિ.
Evantipi me notiādīsu evantipi me noti aniyamitavikkhepo . Tathātipi me noti ‘‘sassato attā ca loko cā’’ti vuttaṃ sassatavādaṃ paṭikkhipati. Aññathātipi me noti sassatato aññathā vuttaṃ ekaccasassataṃ paṭikkhipati. Notipi me noti – ‘‘na hoti tathāgato paraṃ maraṇā’’ti vuttaṃ ucchedaṃ paṭikkhipati. No notipi me noti ‘‘neva hoti na na hotī’’ti vuttaṃ takkīvādaṃ paṭikkhipati. Sayaṃ pana ‘‘idaṃ kusala’’nti vā ‘‘akusala’’nti vā puṭṭho na kiñci byākaroti. ‘‘Idaṃ kusala’’nti puṭṭho ‘‘evantipi me no’’ti vadati. Tato ‘‘kiṃ akusala’’nti vutte ‘‘tathātipi me no’’ti vadati. ‘‘Kiṃ ubhayato aññathā’’ti vutte ‘‘aññathātipi me no’’ti vadati. Tato ‘‘tividhenāpi na hoti, kiṃ te laddhī’’ti vutte ‘‘notipi me no’’ti vadati. Tato ‘‘kiṃ no noti te laddhī’’ti vutte ‘‘no notipi me no’’ti evaṃ vikkhepameva āpajjati, ekasmimpi pakkhe na tiṭṭhati.
૬૩. છન્દો વા રાગો વાતિ અજાનન્તોપિ સહસા કુસલમેવ ‘‘કુસલ’’ન્તિ વત્વા અકુસલમેવ ‘‘અકુસલ’’ન્તિ વત્વા મયા અસુકસ્સ નામ એવં બ્યાકતં, કિં તં સુબ્યાકતન્તિ અઞ્ઞે પણ્ડિતે પુચ્છિત્વા તેહિ – ‘‘સુબ્યાકતં, ભદ્રમુખ, કુસલમેવ તયા કુસલં, અકુસલમેવ અકુસલન્તિ બ્યાકત’’ન્તિ વુત્તે નત્થિ મયા સદિસો પણ્ડિતોતિ એવં મે તત્થ છન્દો વા રાગો વા અસ્સાતિ અત્થો. એત્થ ચ છન્દો દુબ્બલરાગો, રાગો બલવરાગો. દોસો વા પટિઘો વાતિ કુસલં પન ‘‘અકુસલ’’ન્તિ, અકુસલં વા ‘‘કુસલ’’ન્તિ વત્વા અઞ્ઞે પણ્ડિતે પુચ્છિત્વા તેહિ – ‘‘દુબ્યાકતં તયા’’તિ વુત્તે એત્તકમ્પિ નામ ન જાનામીતિ તત્થ મે અસ્સ દોસો વા પટિઘો વાતિ અત્થો. ઇધાપિ દોસો દુબ્બલકોધો, પટિઘો બલવકોધો.
63.Chando vā rāgo vāti ajānantopi sahasā kusalameva ‘‘kusala’’nti vatvā akusalameva ‘‘akusala’’nti vatvā mayā asukassa nāma evaṃ byākataṃ, kiṃ taṃ subyākatanti aññe paṇḍite pucchitvā tehi – ‘‘subyākataṃ, bhadramukha, kusalameva tayā kusalaṃ, akusalameva akusalanti byākata’’nti vutte natthi mayā sadiso paṇḍitoti evaṃ me tattha chando vā rāgo vā assāti attho. Ettha ca chando dubbalarāgo, rāgo balavarāgo. Doso vā paṭigho vāti kusalaṃ pana ‘‘akusala’’nti, akusalaṃ vā ‘‘kusala’’nti vatvā aññe paṇḍite pucchitvā tehi – ‘‘dubyākataṃ tayā’’ti vutte ettakampi nāma na jānāmīti tattha me assa doso vā paṭigho vāti attho. Idhāpi doso dubbalakodho, paṭigho balavakodho.
તં મમસ્સ ઉપાદાનં, સો મમસ્સ વિઘાતોતિ તં છન્દરાગદ્વયં મમ ઉપાદાનં અસ્સ, દોસપટિઘદ્વયં વિઘાતો. ઉભયમ્પિ વા દળ્હગ્ગહણવસેન ઉપાદાનં , વિહનનવસેન વિઘાતો. રાગો હિ અમુઞ્ચિતુકામતાય આરમ્મણં ગણ્હાતિ જલૂકા વિય. દોસો વિનાસેતુકામતાય આસીવિસો વિય. ઉભોપિ ચેતે સન્તાપકટ્ઠેન વિહનન્તિ યેવાતિ ‘‘ઉપાદાન’’ન્તિ ચ ‘‘વિઘાતો’’તિ ચ વુત્તા. સેસં પઠમવારસદિસમેવ.
Taṃmamassa upādānaṃ, so mamassa vighātoti taṃ chandarāgadvayaṃ mama upādānaṃ assa, dosapaṭighadvayaṃ vighāto. Ubhayampi vā daḷhaggahaṇavasena upādānaṃ , vihananavasena vighāto. Rāgo hi amuñcitukāmatāya ārammaṇaṃ gaṇhāti jalūkā viya. Doso vināsetukāmatāya āsīviso viya. Ubhopi cete santāpakaṭṭhena vihananti yevāti ‘‘upādāna’’nti ca ‘‘vighāto’’ti ca vuttā. Sesaṃ paṭhamavārasadisameva.
૬૪. પણ્ડિતાતિ પણ્ડિચ્ચેન સમન્નાગતા. નિપુણાતિ સણ્હસુખુમબુદ્ધિનો સુખુમઅત્થન્તરં પટિવિજ્ઝનસમત્થા. કતપરપ્પવાદાતિ વિઞ્ઞાતપરપ્પવાદા ચેવ પરેહિ સદ્ધિં કતવાદપરિચયા ચ. વાલવેધિરૂપાતિ વાલવેધિધનુગ્ગહસદિસા. તે ભિન્દન્તા મઞ્ઞેતિ વાલવેધિ વિય વાલં સુખુમાનિપિ પરેસં દિટ્ઠિગતાનિ અત્તનો પઞ્ઞાગતેન ભિન્દન્તા વિય ચરન્તીતિ અત્થો. તે મં તત્થાતિ તે સમણબ્રાહ્મણા મં તેસુ કુસલાકુસલેસુ. સમનુયુઞ્જેય્યુન્તિ ‘‘કિં કુસલં, કિં અકુસલન્તિ અત્તનો લદ્ધિં વદા’’તિ લદ્ધિં પુચ્છેય્યું. સમનુગાહેય્યુન્તિ ‘‘ઇદં નામા’’તિ વુત્તે ‘‘કેન કારણેન એતમત્થં ગાહેય્યુ’’ન્તિ કારણં પુચ્છેય્યું. સમનુભાસેય્યુન્તિ ‘‘ઇમિના નામ કારણેના’’તિ વુત્તે કારણે દોસં દસ્સેત્વા ‘‘ન ત્વં ઇદં જાનાસિ, ઇદં પન ગણ્હ, ઇદં વિસ્સજ્જેહી’’તિ એવં સમનુયુઞ્જેય્યું. ન સમ્પાયેય્યન્તિ ન સમ્પાદેય્યં, સમ્પાદેત્વા કથેતું ન સક્કુણેય્યન્તિ અત્થો. સો મમસ્સ વિઘાતોતિ યં તં પુનપ્પુનં વત્વાપિ અસમ્પાયનં નામ, સો મમ વિઘાતો અસ્સ, ઓટ્ઠતાલુજિવ્હાગલસોસનદુક્ખમેવ અસ્સાતિ અત્થો. સેસમેત્થાપિ પઠમવારસદિસમેવ.
64.Paṇḍitāti paṇḍiccena samannāgatā. Nipuṇāti saṇhasukhumabuddhino sukhumaatthantaraṃ paṭivijjhanasamatthā. Kataparappavādāti viññātaparappavādā ceva parehi saddhiṃ katavādaparicayā ca. Vālavedhirūpāti vālavedhidhanuggahasadisā. Te bhindantā maññeti vālavedhi viya vālaṃ sukhumānipi paresaṃ diṭṭhigatāni attano paññāgatena bhindantā viya carantīti attho. Te maṃ tatthāti te samaṇabrāhmaṇā maṃ tesu kusalākusalesu. Samanuyuñjeyyunti ‘‘kiṃ kusalaṃ, kiṃ akusalanti attano laddhiṃ vadā’’ti laddhiṃ puccheyyuṃ. Samanugāheyyunti ‘‘idaṃ nāmā’’ti vutte ‘‘kena kāraṇena etamatthaṃ gāheyyu’’nti kāraṇaṃ puccheyyuṃ. Samanubhāseyyunti ‘‘iminā nāma kāraṇenā’’ti vutte kāraṇe dosaṃ dassetvā ‘‘na tvaṃ idaṃ jānāsi, idaṃ pana gaṇha, idaṃ vissajjehī’’ti evaṃ samanuyuñjeyyuṃ. Na sampāyeyyanti na sampādeyyaṃ, sampādetvā kathetuṃ na sakkuṇeyyanti attho. So mamassa vighātoti yaṃ taṃ punappunaṃ vatvāpi asampāyanaṃ nāma, so mama vighāto assa, oṭṭhatālujivhāgalasosanadukkhameva assāti attho. Sesametthāpi paṭhamavārasadisameva.
૬૫-૬૬. મન્દોતિ મન્દપઞ્ઞો અપઞ્ઞસ્સેવેતં નામં. મોમૂહોતિ અતિસમ્મૂળ્હો. હોતિ તથાગતોતિઆદીસુ સત્તો ‘‘તથાગતો’’તિ અધિપ્પેતો. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. ઇમેપિ ચત્તારો પુબ્બે પવત્તધમ્માનુસારેનેવ દિટ્ઠિયા ગહિતત્તા પુબ્બન્તકપ્પિકેસુ પવિટ્ઠા.
65-66.Mandoti mandapañño apaññassevetaṃ nāmaṃ. Momūhoti atisammūḷho. Hotitathāgatotiādīsu satto ‘‘tathāgato’’ti adhippeto. Sesamettha uttānameva. Imepi cattāro pubbe pavattadhammānusāreneva diṭṭhiyā gahitattā pubbantakappikesu paviṭṭhā.
અધિચ્ચસમુપ્પન્નવાદવણ્ણના
Adhiccasamuppannavādavaṇṇanā
૬૭. ‘‘અધિચ્ચસમુપ્પન્નો અત્તા ચ લોકો ચા’’તિ દસ્સનં અધિચ્ચસમુપ્પન્નં. તં એતેસં અત્થીતિ અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકા. અધિચ્ચસમુપ્પન્નન્તિ અકારણસમુપ્પન્નં.
67. ‘‘Adhiccasamuppanno attā ca loko cā’’ti dassanaṃ adhiccasamuppannaṃ. Taṃ etesaṃ atthīti adhiccasamuppannikā. Adhiccasamuppannanti akāraṇasamuppannaṃ.
૬૮-૭૩. અસઞ્ઞસત્તાતિ દેસનાસીસમેતં, અચિત્તુપ્પાદા રૂપમત્તકઅત્તભાવાતિ અત્થો. તેસં એવં ઉપ્પત્તિ વેદિતબ્બા – એકચ્ચો હિ તિત્થાયતને પબ્બજિત્વા વાયોકસિણે પરિકમ્મં કત્વા ચતુત્થજ્ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા ઝાના વુટ્ઠાય – ‘‘ચિત્તે દોસં પસ્સતિ, ચિત્તે સતિ હત્થચ્છેદાદિદુક્ખઞ્ચેવ સબ્બભયાનિ ચ હોન્તિ, અલં ઇમિના ચિત્તેન, અચિત્તકભાવોવ સન્તો’’તિ, એવં ચિત્તે દોસં પસ્સિત્વા અપરિહીનજ્ઝાનો કાલં કત્વા અસઞ્ઞસત્તેસુ નિબ્બત્તતિ, ચિત્તમસ્સ ચુતિચિત્તનિરોધેન ઇધેવ નિવત્તતિ, રૂપક્ખન્ધમત્તમેવ તત્થ પાતુભવતિ. તે તત્થ યથા નામ જિયાવેગક્ખિત્તો સરો યત્તકો જિયાવેગો, તત્તકમેવ આકાસે ગચ્છતિ. એવમેવ ઝાનવેગક્ખિત્તા ઉપપજ્જિત્વા યત્તકો ઝાનવેગો, તત્તકમેવ કાલં તિટ્ઠન્તિ, ઝાનવેગે પન પરિહીને તત્થ રૂપક્ખન્ધો અન્તરધાયતિ, ઇધ પન પટિસન્ધિસઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ. યસ્મા પન તાય ઇધ ઉપ્પન્નસઞ્ઞાય તેસં તત્થ ચુતિ પઞ્ઞાયતિ, તસ્મા ‘‘સઞ્ઞુપ્પાદા ચ પન તે દેવા તમ્હા કાયા ચવન્તી’’તિ વુત્તં. સન્તતાયાતિ સન્તભાવાય. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. તક્કીવાદોપિ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બોતિ.
68-73.Asaññasattāti desanāsīsametaṃ, acittuppādā rūpamattakaattabhāvāti attho. Tesaṃ evaṃ uppatti veditabbā – ekacco hi titthāyatane pabbajitvā vāyokasiṇe parikammaṃ katvā catutthajjhānaṃ nibbattetvā jhānā vuṭṭhāya – ‘‘citte dosaṃ passati, citte sati hatthacchedādidukkhañceva sabbabhayāni ca honti, alaṃ iminā cittena, acittakabhāvova santo’’ti, evaṃ citte dosaṃ passitvā aparihīnajjhāno kālaṃ katvā asaññasattesu nibbattati, cittamassa cuticittanirodhena idheva nivattati, rūpakkhandhamattameva tattha pātubhavati. Te tattha yathā nāma jiyāvegakkhitto saro yattako jiyāvego, tattakameva ākāse gacchati. Evameva jhānavegakkhittā upapajjitvā yattako jhānavego, tattakameva kālaṃ tiṭṭhanti, jhānavege pana parihīne tattha rūpakkhandho antaradhāyati, idha pana paṭisandhisaññā uppajjati. Yasmā pana tāya idha uppannasaññāya tesaṃ tattha cuti paññāyati, tasmā ‘‘saññuppādā ca pana te devā tamhā kāyā cavantī’’ti vuttaṃ. Santatāyāti santabhāvāya. Sesamettha uttānameva. Takkīvādopi vuttanayeneva veditabboti.
અપરન્તકપ્પિકવણ્ણના
Aparantakappikavaṇṇanā
૭૪. એવં અટ્ઠારસ પુબ્બન્તકપ્પિકે દસ્સેત્વા ઇદાનિ ચતુચત્તારીસં અપરન્તકપ્પિકે દસ્સેતું – ‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે’’તિઆદિમાહ. તત્થ અનાગતકોટ્ઠાસસઙ્ખાતં અપરન્તં કપ્પેત્વા ગણ્હન્તીતિ અપરન્તકપ્પિકા, અપરન્તકપ્પો વા એતેસં અત્થીતિ અપરન્તકપ્પિકા. એવં સેસમ્પિ પુબ્બે વુત્તપ્પકારનયેનેવ વેદિતબ્બં.
74. Evaṃ aṭṭhārasa pubbantakappike dassetvā idāni catucattārīsaṃ aparantakappike dassetuṃ – ‘‘santi, bhikkhave’’tiādimāha. Tattha anāgatakoṭṭhāsasaṅkhātaṃ aparantaṃ kappetvā gaṇhantīti aparantakappikā, aparantakappo vā etesaṃ atthīti aparantakappikā. Evaṃ sesampi pubbe vuttappakāranayeneva veditabbaṃ.
સઞ્ઞીવાદવણ્ણના
Saññīvādavaṇṇanā
૭૫. ઉદ્ધમાઘાતનિકાતિ આઘાતનં વુચ્ચતિ મરણં, ઉદ્ધમાઘાતના અત્તાનં વદન્તીતિ ઉદ્ધમાઘાતનિકા. સઞ્ઞીતિ પવત્તો વાદો, સઞ્ઞીવાદો, સો એતેસં અત્થીતિ સઞ્ઞીવાદા.
75.Uddhamāghātanikāti āghātanaṃ vuccati maraṇaṃ, uddhamāghātanā attānaṃ vadantīti uddhamāghātanikā. Saññīti pavatto vādo, saññīvādo, so etesaṃ atthīti saññīvādā.
૭૬-૭૭. રૂપી અત્તાતિઆદીસુ કસિણરૂપં ‘‘અત્તા’’તિ તત્થ પવત્તસઞ્ઞઞ્ચસ્સ ‘‘સઞ્ઞા’’તિ ગહેત્વા વા આજીવકાદયો વિય તક્કમત્તેનેવ વા ‘‘રૂપી અત્તા હોતિ, અરોગો પરં મરણા સઞ્ઞી’’તિ નં પઞ્ઞપેન્તિ. તત્થ અરોગોતિ નિચ્ચો. અરૂપસમાપત્તિનિમિત્તં પન ‘‘અત્તા’’તિ સમાપત્તિસઞ્ઞઞ્ચસ્સ ‘‘સઞ્ઞા’’તિ ગહેત્વા વા નિગણ્ઠાદયો વિય તક્કમત્તેનેવ વા ‘‘અરૂપી અત્તા હોતિ, અરોગો પરં મરણા સઞ્ઞી’’તિ નં પઞ્ઞપેન્તિ. તતિયા પન મિસ્સકગાહવસેન પવત્તા દિટ્ઠિ. ચતુત્થા તક્કગાહેનેવ. દુતિયચતુક્કં અન્તાનન્તિકવાદે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. તતિયચતુક્કે સમાપન્નકવસેન એકત્તસઞ્ઞી , અસમાપન્નકવસેન નાનત્તસઞ્ઞી, પરિત્તકસિણવસેન પરિત્તસઞ્ઞી, વિપુલકસિણવસેન અપ્પમાણસઞ્ઞીતિ વેદિતબ્બા. ચતુત્થચતુક્કે પન દિબ્બેન ચક્ખુના તિકચતુક્કજ્ઝાનભૂમિયં નિબ્બત્તમાનં દિસ્વા ‘‘એકન્તસુખી’’તિ ગણ્હાતિ. નિરયે નિબ્બત્તમાનં દિસ્વા ‘‘એકન્તદુક્ખી’’તિ. મનુસ્સેસુ નિબ્બત્તમાનં દિસ્વા ‘‘સુખદુક્ખી’’તિ. વેહપ્ફલદેવેસુ નિબ્બત્તમાનં દિસ્વા ‘‘અદુક્ખમસુખી’’તિ ગણ્હાતિ. વિસેસતો હિ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણલાભિનો પુબ્બન્તકપ્પિકા હોન્તિ, દિબ્બચક્ખુકા અપરન્તકપ્પિકાતિ.
76-77.Rūpī attātiādīsu kasiṇarūpaṃ ‘‘attā’’ti tattha pavattasaññañcassa ‘‘saññā’’ti gahetvā vā ājīvakādayo viya takkamatteneva vā ‘‘rūpī attā hoti, arogo paraṃ maraṇā saññī’’ti naṃ paññapenti. Tattha arogoti nicco. Arūpasamāpattinimittaṃ pana ‘‘attā’’ti samāpattisaññañcassa ‘‘saññā’’ti gahetvā vā nigaṇṭhādayo viya takkamatteneva vā ‘‘arūpī attā hoti, arogo paraṃ maraṇā saññī’’ti naṃ paññapenti. Tatiyā pana missakagāhavasena pavattā diṭṭhi. Catutthā takkagāheneva. Dutiyacatukkaṃ antānantikavāde vuttanayeneva veditabbaṃ. Tatiyacatukke samāpannakavasena ekattasaññī , asamāpannakavasena nānattasaññī, parittakasiṇavasena parittasaññī, vipulakasiṇavasena appamāṇasaññīti veditabbā. Catutthacatukke pana dibbena cakkhunā tikacatukkajjhānabhūmiyaṃ nibbattamānaṃ disvā ‘‘ekantasukhī’’ti gaṇhāti. Niraye nibbattamānaṃ disvā ‘‘ekantadukkhī’’ti. Manussesu nibbattamānaṃ disvā ‘‘sukhadukkhī’’ti. Vehapphaladevesu nibbattamānaṃ disvā ‘‘adukkhamasukhī’’ti gaṇhāti. Visesato hi pubbenivāsānussatiñāṇalābhino pubbantakappikā honti, dibbacakkhukā aparantakappikāti.
અસઞ્ઞીવાદવણ્ણના
Asaññīvādavaṇṇanā
૭૮-૮૩. અસઞ્ઞીવાદો સઞ્ઞીવાદે આદિમ્હિ વુત્તાનં દ્વિન્નં ચતુક્કાનં વસેન વેદિતબ્બો. તથા નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીવાદો. કેવલઞ્હિ તત્થ ‘‘સઞ્ઞી અત્તા’’તિ ગણ્હન્તાનં તા દિટ્ઠિયો, ઇધ ‘‘અસઞ્ઞી’’તિ ચ ‘‘નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞી’’તિ ચ. તત્થ ન એકન્તેન કારણં પરિયેસિતબ્બં. દિટ્ઠિગતિકસ્સ હિ ગાહો ઉમ્મત્તકપચ્છિસદિસોતિ વુત્તમેતં.
78-83. Asaññīvādo saññīvāde ādimhi vuttānaṃ dvinnaṃ catukkānaṃ vasena veditabbo. Tathā nevasaññīnāsaññīvādo. Kevalañhi tattha ‘‘saññī attā’’ti gaṇhantānaṃ tā diṭṭhiyo, idha ‘‘asaññī’’ti ca ‘‘nevasaññīnāsaññī’’ti ca. Tattha na ekantena kāraṇaṃ pariyesitabbaṃ. Diṭṭhigatikassa hi gāho ummattakapacchisadisoti vuttametaṃ.
ઉચ્છેદવાદવણ્ણના
Ucchedavādavaṇṇanā
૮૪. ઉચ્છેદવાદે સતોતિ વિજ્જમાનસ્સ. ઉચ્છેદન્તિ ઉપચ્છેદં . વિનાસન્તિ અદસ્સનં. વિભવન્તિ ભાવવિગમં. સબ્બાનેતાનિ અઞ્ઞમઞ્ઞવેવચનાનેવ. તત્થ દ્વે જના ઉચ્છેદદિટ્ઠિં ગણ્હન્તિ, લાભી ચ અલાભી ચ. લાભી અરહતો દિબ્બેન ચક્ખુના ચુતિં દિસ્વા ઉપપત્તિં અપસ્સન્તો, યો વા ચુતિમત્તમેવ દટ્ઠું સક્કોતિ, ન ઉપપાતં; સો ઉચ્છેદદિટ્ઠિં ગણ્હાતિ. અલાભી ચ ‘‘કો પરલોકં ન જાનાતી’’તિ કામસુખગિદ્ધતાય વા. ‘‘યથા રુક્ખતો પણ્ણાનિ પતિતાનિ ન પુન વિરુહન્તિ, એવમેવ સત્તા’’તિઆદિના તક્કેન વા ઉચ્છેદં ગણ્હાતિ. ઇધ પન તણ્હાદિટ્ઠીનં વસેન તથા ચ અઞ્ઞથા ચ વિકપ્પેત્વાવ ઇમા સત્ત દિટ્ઠિયો ઉપ્પન્નાતિ વેદિતબ્બા.
84. Ucchedavāde satoti vijjamānassa. Ucchedanti upacchedaṃ . Vināsanti adassanaṃ. Vibhavanti bhāvavigamaṃ. Sabbānetāni aññamaññavevacanāneva. Tattha dve janā ucchedadiṭṭhiṃ gaṇhanti, lābhī ca alābhī ca. Lābhī arahato dibbena cakkhunā cutiṃ disvā upapattiṃ apassanto, yo vā cutimattameva daṭṭhuṃ sakkoti, na upapātaṃ; so ucchedadiṭṭhiṃ gaṇhāti. Alābhī ca ‘‘ko paralokaṃ na jānātī’’ti kāmasukhagiddhatāya vā. ‘‘Yathā rukkhato paṇṇāni patitāni na puna viruhanti, evameva sattā’’tiādinā takkena vā ucchedaṃ gaṇhāti. Idha pana taṇhādiṭṭhīnaṃ vasena tathā ca aññathā ca vikappetvāva imā satta diṭṭhiyo uppannāti veditabbā.
૮૫. તત્થ રૂપીતિ રૂપવા. ચાતુમહાભૂતિકોતિ ચતુમહાભૂતમયો. માતાપિતૂનં એતન્તિ માતાપેત્તિકં. કિં તં? સુક્કસોણિતં. માતાપેત્તિકે સમ્ભૂતો જાતોતિ માતાપેત્તિકસમ્ભવો. ઇતિ રૂપકાયસીસેન મનુસ્સત્તભાવં ‘‘અત્તા’’તિ વદતિ. ઇત્થેકેતિ ઇત્થં એકે એવમેકેતિ અત્થો.
85. Tattha rūpīti rūpavā. Cātumahābhūtikoti catumahābhūtamayo. Mātāpitūnaṃ etanti mātāpettikaṃ. Kiṃ taṃ? Sukkasoṇitaṃ. Mātāpettike sambhūto jātoti mātāpettikasambhavo. Iti rūpakāyasīsena manussattabhāvaṃ ‘‘attā’’ti vadati. Ittheketi itthaṃ eke evameketi attho.
૮૬. દુતિયો તં પટિક્ખિપિત્વા દિબ્બત્તભાવં વદતિ. દિબ્બોતિ દેવલોકે સમ્ભૂતો. કામાવચરોતિ છ કામાવચરદેવપરિયાપન્નો. કબળીકારં આહારં ભક્ખતીતિ કબળીકારાહારભક્ખો.
86. Dutiyo taṃ paṭikkhipitvā dibbattabhāvaṃ vadati. Dibboti devaloke sambhūto. Kāmāvacaroti cha kāmāvacaradevapariyāpanno. Kabaḷīkāraṃ āhāraṃ bhakkhatīti kabaḷīkārāhārabhakkho.
૮૭. મનોમયોતિ ઝાનમનેન નિબ્બત્તો. સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગીતિ સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગયુત્તો. અહીનિન્દ્રિયોતિ પરિપુણ્ણિન્દ્રિયો. યાનિ બ્રહ્મલોકે અત્થિ, તેસં વસેન ઇતરેસઞ્ચ સણ્ઠાનવસેનેતં વુત્તં.
87.Manomayoti jhānamanena nibbatto. Sabbaṅgapaccaṅgīti sabbaṅgapaccaṅgayutto. Ahīnindriyoti paripuṇṇindriyo. Yāni brahmaloke atthi, tesaṃ vasena itaresañca saṇṭhānavasenetaṃ vuttaṃ.
૮૮-૯૨. સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમાતિઆદીનં અત્થો વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તો. આકાસાનઞ્ચાયતનૂપગોતિઆદીસુ પન આકાસાનઞ્ચાયતનભવં ઉપગતોતિ, એવમત્થો વેદિતબ્બો. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવાતિ.
88-92.Sabbaso rūpasaññānaṃ samatikkamātiādīnaṃ attho visuddhimagge vutto. Ākāsānañcāyatanūpagotiādīsu pana ākāsānañcāyatanabhavaṃ upagatoti, evamattho veditabbo. Sesamettha uttānamevāti.
દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદવણ્ણના
Diṭṭhadhammanibbānavādavaṇṇanā
૯૩. દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદે દિટ્ઠધમ્મોતિ પચ્ચક્ખધમ્મો વુચ્ચતિ, તત્થ તત્થ પટિલદ્ધત્તભાવસ્સેતં અધિવચનં. દિટ્ઠધમ્મે નિબ્બાનં દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનં, ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે દુક્ખવૂપસમનન્તિ અત્થો. તં વદન્તીતિ દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદા. પરમદિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનન્તિ પરમં દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનં ઉત્તમન્તિ અત્થો.
93. Diṭṭhadhammanibbānavāde diṭṭhadhammoti paccakkhadhammo vuccati, tattha tattha paṭiladdhattabhāvassetaṃ adhivacanaṃ. Diṭṭhadhamme nibbānaṃ diṭṭhadhammanibbānaṃ, imasmiṃyeva attabhāve dukkhavūpasamananti attho. Taṃ vadantīti diṭṭhadhammanibbānavādā. Paramadiṭṭhadhammanibbānanti paramaṃ diṭṭhadhammanibbānaṃ uttamanti attho.
૯૪. પઞ્ચહિ કામગુણેહીતિ મનાપિયરૂપાદીહિ પઞ્ચહિ કામકોટ્ઠાસેહિ બન્ધનેહિ વા. સમપ્પિતોતિ સુટ્ઠુ અપ્પિતો અલ્લીનો હુત્વા. સમઙ્ગીભૂતોતિ સમન્નાગતો. પરિચારેતીતિ તેસુ કામગુણેસુ યથાસુખં ઇન્દ્રિયાનિ ચારેતિ સઞ્ચારેતિ ઇતોચિતો ચ ઉપનેતિ. અથ વા લળતિ રમતિ કીળતિ. એત્થ ચ દુવિધા કામગુણા – માનુસકા ચેવ દિબ્બા ચ. માનુસકા મન્ધાતુકામગુણસદિસા દટ્ઠબ્બા, દિબ્બા પરનિમ્મિતવસવત્તિદેવરાજસ્સ કામગુણસદિસાતિ. એવરૂપે કામે ઉપગતાનઞ્હિ તે દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનસમ્પત્તિં પઞ્ઞપેન્તિ.
94.Pañcahi kāmaguṇehīti manāpiyarūpādīhi pañcahi kāmakoṭṭhāsehi bandhanehi vā. Samappitoti suṭṭhu appito allīno hutvā. Samaṅgībhūtoti samannāgato. Paricāretīti tesu kāmaguṇesu yathāsukhaṃ indriyāni cāreti sañcāreti itocito ca upaneti. Atha vā laḷati ramati kīḷati. Ettha ca duvidhā kāmaguṇā – mānusakā ceva dibbā ca. Mānusakā mandhātukāmaguṇasadisā daṭṭhabbā, dibbā paranimmitavasavattidevarājassa kāmaguṇasadisāti. Evarūpe kāme upagatānañhi te diṭṭhadhammanibbānasampattiṃ paññapenti.
૯૫. દુતિયવારે હુત્વા અભાવટ્ઠેન અનિચ્ચા પટિપીળનટ્ઠેન દુક્ખા, પકતિજહનટ્ઠેન વિપરિણામધમ્માતિ વેદિતબ્બા. તેસં વિપરિણામઞ્ઞથાભાવાતિ તેસં કામાનં વિપરિણામસઙ્ખાતા અઞ્ઞથાભાવા, યમ્પિ મે અહોસિ, તમ્પિ મે નત્થીતિ વુત્તનયેન ઉપ્પજ્જન્તિ સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસા. તત્થ અન્તોનિજ્ઝાયનલક્ખણો સોકો, તન્નિસ્સિતલાલપ્પનલક્ખણો પરિદેવો, કાયપ્પટિપીળનલક્ખણં દુક્ખં, મનોવિઘાતલક્ખણં દોમનસ્સં, વિસાદલક્ખણો ઉપાયાસો, વિવિચ્ચેવ કામેહીતિઆદીનમત્થો વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તો.
95. Dutiyavāre hutvā abhāvaṭṭhena aniccā paṭipīḷanaṭṭhena dukkhā, pakatijahanaṭṭhena vipariṇāmadhammāti veditabbā. Tesaṃ vipariṇāmaññathābhāvāti tesaṃ kāmānaṃ vipariṇāmasaṅkhātā aññathābhāvā, yampi me ahosi, tampi me natthīti vuttanayena uppajjanti sokaparidevadukkhadomanassupāyāsā. Tattha antonijjhāyanalakkhaṇo soko, tannissitalālappanalakkhaṇo paridevo, kāyappaṭipīḷanalakkhaṇaṃ dukkhaṃ, manovighātalakkhaṇaṃ domanassaṃ, visādalakkhaṇo upāyāso, vivicceva kāmehītiādīnamattho visuddhimagge vutto.
૯૬. વિતક્કિતન્તિ અભિનિરોપનવસેન પવત્તો વિતક્કો. વિચારિતન્તિ અનુમજ્જનવસેન પવત્તો વિચારો. એતેનેતન્તિ એતેન વિતક્કિતેન ચ વિચારિતેન ચ એતં પઠમજ્ઝાનં ઓળારિકં સકણ્ડકં વિય ખાયતિ.
96.Vitakkitanti abhiniropanavasena pavatto vitakko. Vicāritanti anumajjanavasena pavatto vicāro. Etenetanti etena vitakkitena ca vicāritena ca etaṃ paṭhamajjhānaṃ oḷārikaṃ sakaṇḍakaṃ viya khāyati.
૯૭-૯૮. પીતિગતન્તિ પીતિયેવ. ચેતસો ઉપ્પિલાવિતત્તન્તિ ચિત્તસ્સ ઉપ્પિલભાવકરણં. ચેતસો આભોગોતિ ઝાના વુટ્ઠાય તસ્મિં સુખે પુનપ્પુનં ચિત્તસ્સ આભોગો મનસિકારો સમન્નાહારોતિ. સેસમેત્થ દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદે ઉત્તાનમેવ.
97-98.Pītigatanti pītiyeva. Cetaso uppilāvitattanti cittassa uppilabhāvakaraṇaṃ. Cetaso ābhogoti jhānā vuṭṭhāya tasmiṃ sukhe punappunaṃ cittassa ābhogo manasikāro samannāhāroti. Sesamettha diṭṭhadhammanibbānavāde uttānameva.
એત્તાવતા સબ્બાપિ દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિયો કથિતા હોન્તિ. યાસં સત્તેવ ઉચ્છેદદિટ્ઠિયો, સેસા સસ્સતદિટ્ઠિયો.
Ettāvatā sabbāpi dvāsaṭṭhidiṭṭhiyo kathitā honti. Yāsaṃ satteva ucchedadiṭṭhiyo, sesā sassatadiṭṭhiyo.
૧૦૦-૧૦૪. ઇદાનિ – ‘‘ઇમેહિ ખો તે, ભિક્ખવે’’તિ ઇમિના વારેન સબ્બેપિ તે અપરન્તકપ્પિકે એકજ્ઝં નિય્યાતેત્વા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં વિસ્સજ્જેતિ. પુન – ‘‘ઇમેહિ, ખો તે ભિક્ખવે’’તિઆદિના વારેન સબ્બેપિ તે પુબ્બન્તાપરન્તકપ્પિકે એકજ્ઝં નિય્યાતેત્વા તદેવ ઞાણં વિસ્સજ્જેતિ. ઇતિ ‘‘કતમે ચ તે, ભિક્ખવે, ધમ્મા’’તિઆદિમ્હિ પુચ્છમાનોપિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમેવ પુચ્છિત્વા વિસ્સજ્જમાનોપિ સત્તાનં અજ્ઝાસયં તુલાય તુલયન્તો વિય સિનેરુપાદતો વાલુકં ઉદ્ધરન્તો વિય દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ ઉદ્ધરિત્વા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમેવ વિસ્સજ્જેતિ. એવમયં યથાનુસન્ધિવસેન દેસના આગતા.
100-104. Idāni – ‘‘imehi kho te, bhikkhave’’ti iminā vārena sabbepi te aparantakappike ekajjhaṃ niyyātetvā sabbaññutaññāṇaṃ vissajjeti. Puna – ‘‘imehi, kho te bhikkhave’’tiādinā vārena sabbepi te pubbantāparantakappike ekajjhaṃ niyyātetvā tadeva ñāṇaṃ vissajjeti. Iti ‘‘katame ca te, bhikkhave, dhammā’’tiādimhi pucchamānopi sabbaññutaññāṇameva pucchitvā vissajjamānopi sattānaṃ ajjhāsayaṃ tulāya tulayanto viya sinerupādato vālukaṃ uddharanto viya dvāsaṭṭhi diṭṭhigatāni uddharitvā sabbaññutaññāṇameva vissajjeti. Evamayaṃ yathānusandhivasena desanā āgatā.
તયો હિ સુત્તસ્સ અનુસન્ધી – પુચ્છાનુસન્ધિ, અજ્ઝાસયાનુસન્ધિ, યથાનુસન્ધીતિ. તત્થ ‘‘એવં વુત્તે અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ ભગવન્તં એતદવોચ – કિં નુ ખો, ભન્તે, ઓરિમં તીરં, કિં પારિમં તીરં, કો મજ્ઝે સંસીદો, કો થલે ઉસ્સાદો, કો મનુસ્સગ્ગાહો, કો અમનુસ્સગ્ગાહો, કો આવટ્ટગ્ગાહો, કો અન્તોપૂતિભાવો’’તિ (સં॰ નિ॰ ૪.૨૪૧) એવં પુચ્છન્તાનં ભગવતા વિસ્સજ્જિતસુત્તવસેન પુચ્છાનુસન્ધિ વેદિતબ્બો.
Tayo hi suttassa anusandhī – pucchānusandhi, ajjhāsayānusandhi, yathānusandhīti. Tattha ‘‘evaṃ vutte aññataro bhikkhu bhagavantaṃ etadavoca – kiṃ nu kho, bhante, orimaṃ tīraṃ, kiṃ pārimaṃ tīraṃ, ko majjhe saṃsīdo, ko thale ussādo, ko manussaggāho, ko amanussaggāho, ko āvaṭṭaggāho, ko antopūtibhāvo’’ti (saṃ. ni. 4.241) evaṃ pucchantānaṃ bhagavatā vissajjitasuttavasena pucchānusandhi veditabbo.
અથ ખો અઞ્ઞતરસ્સ ભિક્ખુનો એવં ચેતસો પરિવિતક્કો ઉદપાદિ – ‘‘ઇતિ કિર ભો રૂપં અનત્તા…, વેદના…, સઞ્ઞા…, સઙ્ખારા …, વિઞ્ઞાણં અનત્તા, અનત્તકતાનિ કિર કમ્માનિ કમત્તાનં ફુસિસ્સન્તી’’તિ. અથ ખો ભગવા તસ્સ ભિક્ખુનો ચેતસા ચેતો પરિવિતક્કમઞ્ઞાય ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘ઠાનં ખો પનેતં, ભિક્ખવે, વિજ્જતિ, યં ઇધેકચ્ચો મોઘપુરિસો અવિદ્વા અવિજ્જાગતો તણ્હાધિપતેય્યેન ચેતસા સત્થુસાસનં અતિધાવિતબ્બં મઞ્ઞેય્ય – ‘‘ઇતિ કિર ભો રૂપં અનત્તા…પે॰… ફુસિસ્સન્તી’’તિ. તં કિં મઞ્ઞથ, ભિક્ખવે, રૂપં નિચ્ચં વા અનિચ્ચં વા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૧૦). એવં પરેસં અજ્ઝાસયં વિદિત્વા ભગવતા વુત્તસુત્તવસેન અજ્ઝાસયાનુસન્ધિ વેદિતબ્બો.
Atha kho aññatarassa bhikkhuno evaṃ cetaso parivitakko udapādi – ‘‘iti kira bho rūpaṃ anattā…, vedanā…, saññā…, saṅkhārā …, viññāṇaṃ anattā, anattakatāni kira kammāni kamattānaṃ phusissantī’’ti. Atha kho bhagavā tassa bhikkhuno cetasā ceto parivitakkamaññāya bhikkhū āmantesi – ‘‘ṭhānaṃ kho panetaṃ, bhikkhave, vijjati, yaṃ idhekacco moghapuriso avidvā avijjāgato taṇhādhipateyyena cetasā satthusāsanaṃ atidhāvitabbaṃ maññeyya – ‘‘iti kira bho rūpaṃ anattā…pe… phusissantī’’ti. Taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave, rūpaṃ niccaṃ vā aniccaṃ vā’’ti (ma. ni. 3.10). Evaṃ paresaṃ ajjhāsayaṃ viditvā bhagavatā vuttasuttavasena ajjhāsayānusandhi veditabbo.
યેન પન ધમ્મેન આદિમ્હિ દેસના ઉટ્ઠિતા, તસ્સ ધમ્મસ્સ અનુરૂપધમ્મવસેન વા પટિપક્ખવસેન વા યેસુ સુત્તેસુ ઉપરિ દેસના આગચ્છતિ, તેસં વસેન યથાનુસન્ધિ વેદિતબ્બો. સેય્યથિદં, આકઙ્ખેય્યસુત્તે હેટ્ઠા સીલેન દેસના ઉટ્ઠિતા, ઉપરિ છ અભિઞ્ઞા આગતા. વત્થસુત્તે હેટ્ઠા કિલેસેન દેસના ઉટ્ઠિતા, ઉપરિ બ્રહ્મવિહારા આગતા. કોસમ્બકસુત્તે હેટ્ઠા ભણ્ડનેન ઉટ્ઠિતા, ઉપરિ સારણીયધમ્મા આગતા. કકચૂપમે હેટ્ઠા અક્ખન્તિયા ઉટ્ઠિતા, ઉપરિ કકચૂપમા આગતા. ઇમસ્મિમ્પિ બ્રહ્મજાલે હેટ્ઠા દિટ્ઠિવસેન દેસના ઉટ્ઠિતા, ઉપરિ સુઞ્ઞતાપકાસનં આગતં. તેન વુત્તં – ‘‘એવમયં યથાનુસન્ધિવસેન દેસના આગતા’’તિ.
Yena pana dhammena ādimhi desanā uṭṭhitā, tassa dhammassa anurūpadhammavasena vā paṭipakkhavasena vā yesu suttesu upari desanā āgacchati, tesaṃ vasena yathānusandhi veditabbo. Seyyathidaṃ, ākaṅkheyyasutte heṭṭhā sīlena desanā uṭṭhitā, upari cha abhiññā āgatā. Vatthasutte heṭṭhā kilesena desanā uṭṭhitā, upari brahmavihārā āgatā. Kosambakasutte heṭṭhā bhaṇḍanena uṭṭhitā, upari sāraṇīyadhammā āgatā. Kakacūpame heṭṭhā akkhantiyā uṭṭhitā, upari kakacūpamā āgatā. Imasmimpi brahmajāle heṭṭhā diṭṭhivasena desanā uṭṭhitā, upari suññatāpakāsanaṃ āgataṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘evamayaṃ yathānusandhivasena desanā āgatā’’ti.
પરિતસ્સિતવિપ્ફન્દિતવારવણ્ણના
Paritassitavipphanditavāravaṇṇanā
૧૦૫-૧૧૭. ઇદાનિ મરિયાદવિભાગદસ્સનત્થં – ‘‘તત્ર ભિક્ખવે’’તિઆદિકા દેસના આરદ્ધા. તદપિ તેસં ભવતં સમણબ્રાહ્મણાનં અજાનતં અપસ્સતં વેદયિતં તણ્હાગતાનં પરિતસ્સિતવિપ્ફન્દિતમેવાતિ યેન દિટ્ઠિઅસ્સાદેન દિટ્ઠિસુખેન દિટ્ઠિવેદયિતેન તે સોમનસ્સજાતા સસ્સતં અત્તાનઞ્ચ લોકઞ્ચ પઞ્ઞપેન્તિ ચતૂહિ વત્થૂહિ, તદપિ તેસં ભવન્તાનં સમણબ્રાહ્મણાનં યથાભૂતં ધમ્માનં સભાવં અજાનન્તાનં અપસ્સન્તાનં વેદયિતં તણ્હાગતાનં કેવલં તણ્હાગતાનંયેવ તં વેદયિતં, તઞ્ચ ખો પનેતં પરિતસ્સિતવિપ્ફન્દિતમેવ. દિટ્ઠિસઙ્ખાતેન ચેવ તણ્હાસઙ્ખાતેન ચ પરિતસ્સિતેન વિપ્ફન્દિતમેવ ચલિતમેવ કમ્પિતમેવ થુસરાસિમ્હિ નિખાતખાણુસદિસં, ન સોતાપન્નસ્સ દસ્સનમિવ નિચ્ચલન્તિ દસ્સેતિ. એસ નયો એકચ્ચસસ્સતવાદાદીસુપિ.
105-117. Idāni mariyādavibhāgadassanatthaṃ – ‘‘tatra bhikkhave’’tiādikā desanā āraddhā. Tadapi tesaṃ bhavataṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ ajānataṃ apassataṃ vedayitaṃ taṇhāgatānaṃ paritassitavipphanditamevāti yena diṭṭhiassādena diṭṭhisukhena diṭṭhivedayitena te somanassajātā sassataṃ attānañca lokañca paññapenti catūhi vatthūhi, tadapi tesaṃ bhavantānaṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ yathābhūtaṃ dhammānaṃ sabhāvaṃ ajānantānaṃ apassantānaṃ vedayitaṃ taṇhāgatānaṃ kevalaṃ taṇhāgatānaṃyeva taṃ vedayitaṃ, tañca kho panetaṃ paritassitavipphanditameva. Diṭṭhisaṅkhātena ceva taṇhāsaṅkhātena ca paritassitena vipphanditameva calitameva kampitameva thusarāsimhi nikhātakhāṇusadisaṃ, na sotāpannassa dassanamiva niccalanti dasseti. Esa nayo ekaccasassatavādādīsupi.
ફસ્સપચ્ચયવારવણ્ણના
Phassapaccayavāravaṇṇanā
૧૧૮-૧૩૦. પુન – ‘‘તત્ર, ભિક્ખવે, યે તે સમણબ્રાહ્મણા સસ્સતવાદા’’તિઆદિ પરમ્પરપચ્ચયદસ્સનત્થં આરદ્ધં . તત્થ તદપિ ફસ્સપચ્ચયાતિ યેન દિટ્ઠિઅસ્સાદેન દિટ્ઠિસુખેન દિટ્ઠિવેદયિતેન તે સોમનસ્સજાતા સસ્સતં અત્તાનઞ્ચ લોકઞ્ચ પઞ્ઞપેન્તિ ચતૂહિ વત્થૂહિ, તદપિ તણ્હાદિટ્ઠિપરિફન્દિતં વેદયિતં ફસ્સપચ્ચયાતિ દસ્સેતિ. એસ નયો સબ્બત્થ.
118-130. Puna – ‘‘tatra, bhikkhave, ye te samaṇabrāhmaṇā sassatavādā’’tiādi paramparapaccayadassanatthaṃ āraddhaṃ . Tattha tadapi phassapaccayāti yena diṭṭhiassādena diṭṭhisukhena diṭṭhivedayitena te somanassajātā sassataṃ attānañca lokañca paññapenti catūhi vatthūhi, tadapi taṇhādiṭṭhipariphanditaṃ vedayitaṃ phassapaccayāti dasseti. Esa nayo sabbattha.
૧૩૧-૧૪૩. ઇદાનિ તસ્સ પચ્ચયસ્સ દિટ્ઠિવેદયિતે બલવભાવદસ્સનત્થં પુન – ‘‘તત્ર, ભિક્ખવે, યે તે સમણબ્રાહ્મણા સસ્સતવાદા’’તિઆદિમાહ. તત્થ તે વત અઞ્ઞત્ર ફસ્સાતિ તે વત સમણબ્રાહ્મણા તં વેદયિતં વિના ફસ્સેન પટિસંવેદિસ્સન્તીતિ કારણમેતં નત્થીતિ. યથા હિ પતતો ગેહસ્સ ઉપત્થમ્ભનત્થાય થૂણા નામ બલવપચ્ચયો હોતિ, ન તં થૂણાય અનુપત્થમ્ભિતં ઠાતું સક્કોતિ, એવમેવ ફસ્સોપિ વેદનાય બલવપચ્ચયો, તં વિના ઇદં દિટ્ઠિવેદયિતં નત્થીતિ દસ્સેતિ. એસ નયો સબ્બત્થ.
131-143. Idāni tassa paccayassa diṭṭhivedayite balavabhāvadassanatthaṃ puna – ‘‘tatra, bhikkhave, ye te samaṇabrāhmaṇā sassatavādā’’tiādimāha. Tattha te vata aññatra phassāti te vata samaṇabrāhmaṇā taṃ vedayitaṃ vinā phassena paṭisaṃvedissantīti kāraṇametaṃ natthīti. Yathā hi patato gehassa upatthambhanatthāya thūṇā nāma balavapaccayo hoti, na taṃ thūṇāya anupatthambhitaṃ ṭhātuṃ sakkoti, evameva phassopi vedanāya balavapaccayo, taṃ vinā idaṃ diṭṭhivedayitaṃ natthīti dasseti. Esa nayo sabbattha.
દિટ્ઠિગતિકાધિટ્ઠાનવટ્ટકથાવણ્ણના
Diṭṭhigatikādhiṭṭhānavaṭṭakathāvaṇṇanā
૧૪૪. ઇદાનિ તત્ર ભિક્ખવે, યે તે સમણબ્રાહ્મણા સસ્સતવાદા સસ્સતં અત્તાનઞ્ચ લોકઞ્ચ પઞ્ઞપેન્તિ ચતૂહિ વત્થૂહિ, યેપિ તે સમણબ્રાહ્મણા એકચ્ચસસ્સતિકાતિઆદિના નયેન સબ્બદિટ્ઠિવેદયિતાનિ સમ્પિણ્ડેતિ. કસ્મા? ઉપરિ ફસ્સે પક્ખિપનત્થાય. કથં? સબ્બે તે છહિ ફસ્સાયતનેહિ ફુસ્સ ફુસ્સ પટિસંવેદેન્તીતિ. તત્થ છ ફસ્સાયતનાનિ નામ – ચક્ખુફસ્સાયતનં, સોતફસ્સાયતનં, ઘાનફસ્સાયતનં, જિવ્હાફસ્સાયતનં, કાયફસ્સાયતનં, મનોફસ્સાયતનન્તિ ઇમાનિ છ. સઞ્જાતિ-સમોસરણ-કારણ-પણ્ણત્તિમત્તત્થેસુ હિ અયં આયતનસદ્દો પવત્તતિ. તત્થ – ‘‘કમ્બોજો અસ્સાનં આયતનં, ગુન્નં દક્ખિણાપથો’’તિ સઞ્જાતિયં પવત્તતિ, સઞ્જાતિટ્ઠાનેતિ અત્થો. ‘‘મનોરમે આયતને, સેવન્તિ નં વિહઙ્ગમા’’તિ (અ॰ નિ॰ ૫.૩૮) સમોસરણે. ‘‘સતિ સતિઆયતને’’તિ (અ॰ નિ॰ ૩.૧૦૨) કારણે. ‘‘અરઞ્ઞાયતને પણ્ણકુટીસુ સમ્મન્તી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૨૫૫) પણ્ણત્તિમત્તે. સ્વાયમિધ સઞ્જાતિઆદિઅત્થત્તયેપિ યુજ્જતિ. ચક્ખાદીસુ હિ ફસ્સપઞ્ચમકા ધમ્મા સઞ્જાયન્તિ સમોસરન્તિ, તાનિ ચ તેસં કારણન્તિ આયતનાનિ. ઇધ પન ‘‘ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પજ્જતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, તિણ્ણં સઙ્ગતિ ફસ્સો’’તિ (સં॰ નિ॰ ૨.૪૩) ઇમિના નયેન ફસ્સસીસેનેવ દેસનં આરોપેત્વા ફસ્સં આદિં કત્વા પચ્ચયપરમ્પરં દસ્સેતું ફસ્સાયતનાદીનિ વુત્તાનિ.
144. Idāni tatra bhikkhave, ye te samaṇabrāhmaṇā sassatavādā sassataṃ attānañca lokañca paññapenti catūhi vatthūhi, yepi te samaṇabrāhmaṇā ekaccasassatikātiādinā nayena sabbadiṭṭhivedayitāni sampiṇḍeti. Kasmā? Upari phasse pakkhipanatthāya. Kathaṃ? Sabbe te chahi phassāyatanehi phussa phussa paṭisaṃvedentīti. Tattha cha phassāyatanāni nāma – cakkhuphassāyatanaṃ, sotaphassāyatanaṃ, ghānaphassāyatanaṃ, jivhāphassāyatanaṃ, kāyaphassāyatanaṃ, manophassāyatananti imāni cha. Sañjāti-samosaraṇa-kāraṇa-paṇṇattimattatthesu hi ayaṃ āyatanasaddo pavattati. Tattha – ‘‘kambojo assānaṃ āyatanaṃ, gunnaṃ dakkhiṇāpatho’’ti sañjātiyaṃ pavattati, sañjātiṭṭhāneti attho. ‘‘Manorame āyatane, sevanti naṃ vihaṅgamā’’ti (a. ni. 5.38) samosaraṇe. ‘‘Sati satiāyatane’’ti (a. ni. 3.102) kāraṇe. ‘‘Araññāyatane paṇṇakuṭīsu sammantī’’ti (saṃ. ni. 1.255) paṇṇattimatte. Svāyamidha sañjātiādiatthattayepi yujjati. Cakkhādīsu hi phassapañcamakā dhammā sañjāyanti samosaranti, tāni ca tesaṃ kāraṇanti āyatanāni. Idha pana ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ saṅgati phasso’’ti (saṃ. ni. 2.43) iminā nayena phassasīseneva desanaṃ āropetvā phassaṃ ādiṃ katvā paccayaparamparaṃ dassetuṃ phassāyatanādīni vuttāni.
ફુસ્સ ફુસ્સ પટિસંવેદેન્તીતિ ફુસિત્વા ફુસિત્વા પટિસંવેદેન્તિ. એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ આયતનાનં ફુસનકિચ્ચં વિય વુત્તં, તથાપિ ન તેસં ફુસનકિચ્ચતા વેદિતબ્બા. ન હિ આયતનાનિ ફુસન્તિ, ફસ્સોવ તં તં આરમ્મણં ફુસતિ, આયતનાનિ પન ફસ્સે ઉપનિક્ખિપિત્વા દસ્સિતાનિ; તસ્મા સબ્બે તે છ ફસ્સાયતનસમ્ભવેન ફસ્સેન રૂપાદીનિ આરમ્મણાનિ ફુસિત્વા તં દિટ્ઠિવેદનં પટિસંવેદયન્તીતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.
Phussa phussa paṭisaṃvedentīti phusitvā phusitvā paṭisaṃvedenti. Ettha ca kiñcāpi āyatanānaṃ phusanakiccaṃ viya vuttaṃ, tathāpi na tesaṃ phusanakiccatā veditabbā. Na hi āyatanāni phusanti, phassova taṃ taṃ ārammaṇaṃ phusati, āyatanāni pana phasse upanikkhipitvā dassitāni; tasmā sabbe te cha phassāyatanasambhavena phassena rūpādīni ārammaṇāni phusitvā taṃ diṭṭhivedanaṃ paṭisaṃvedayantīti evamettha attho veditabbo.
તેસં વેદનાપચ્ચયા તણ્હાતિઆદીસુ વેદનાતિ છ ફસ્સાયતનસમ્ભવા વેદના. સા રૂપતણ્હાદિભેદાય તણ્હાય ઉપનિસ્સયકોટિયા પચ્ચયો હોતિ. તેન વુત્તં – ‘‘તેસં વેદનાપચ્ચયા તણ્હા’’તિ. સા પન ચતુબ્બિધસ્સ ઉપાદાનસ્સ ઉપનિસ્સયકોટિયા ચેવ સહજાતકોટિયા ચ પચ્ચયો હોતિ. તથા ઉપાદાનં ભવસ્સ. ભવો જાતિયા ઉપનિસ્સયકોટિયા પચ્ચયો હોતિ.
Tesaṃ vedanāpaccayā taṇhātiādīsu vedanāti cha phassāyatanasambhavā vedanā. Sā rūpataṇhādibhedāya taṇhāya upanissayakoṭiyā paccayo hoti. Tena vuttaṃ – ‘‘tesaṃ vedanāpaccayā taṇhā’’ti. Sā pana catubbidhassa upādānassa upanissayakoṭiyā ceva sahajātakoṭiyā ca paccayo hoti. Tathā upādānaṃ bhavassa. Bhavo jātiyā upanissayakoṭiyā paccayo hoti.
જાતીતિ પનેત્થ સવિકારા પઞ્ચક્ખન્ધા દટ્ઠબ્બા, જાતિ જરામરણસ્સ ચેવ સોકાદીનઞ્ચ ઉપનિસ્સયકોટિયા પચ્ચયો હોતિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારતો પન પટિચ્ચસમુપ્પાદકથા વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તા. ઇધ પનસ્સ પયોજનમત્તમેવ વેદિતબ્બં. ભગવા હિ વટ્ટકથં કથેન્તો – ‘‘પુરિમા, ભિક્ખવે, કોટિ ન પઞ્ઞાયતિ અવિજ્જાય, ‘ઇતો પુબ્બે અવિજ્જા નાહોસિ, અથ પચ્છા સમભવી’તિ એવઞ્ચેતં, ભિક્ખવે, વુચ્ચતિ, અથ ચ પન પઞ્ઞાયતિ ‘‘ઇદપ્પચ્ચયા અવિજ્જા’’તિ (અ॰ નિ॰ ૧૦.૬૧) એવં અવિજ્જાસીસેન વા, પુરિમા, ભિક્ખવે, કોટિ ન પઞ્ઞાયતિ ભવતણ્હાય…પે॰… ‘‘ઇદપ્પચ્ચયા ભવતણ્હા’’તિ (અ॰ નિ॰ ૧૦.૬૨) એવં તણ્હાસીસેન વા, પુરિમા, ભિક્ખવે, કોટિ ન પઞ્ઞાયતિ ભવદિટ્ઠિયા…પે॰… ‘‘ઇદપ્પચ્ચયા ભવદિટ્ઠી’’તિ એવં દિટ્ઠિસીસેન વા કથેસિ’’. ઇધ પન દિટ્ઠિસીસેન કથેન્તો વેદનારાગેન ઉપ્પજ્જમાના દિટ્ઠિયો કથેત્વા વેદનામૂલકં પટિચ્ચસમુપ્પાદં કથેસિ. તેન ઇદં દસ્સેતિ – ‘‘એવમેતે દિટ્ઠિગતિકા, ઇદં દસ્સનં ગહેત્વા તીસુ ભવેસુ ચતૂસુ યોનીસુ પઞ્ચસુ ગતીસુ સત્તસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ નવસુ સત્તાવાસેસુ ઇતો એત્થ એત્તો ઇધાતિ સન્ધાવન્તા સંસરન્તા યન્તે યુત્તગોણો વિય, થમ્ભે ઉપનિબદ્ધકુક્કુરો વિય, વાતેન વિપ્પન્નટ્ઠનાવા વિય ચ વટ્ટદુક્ખમેવ અનુપરિવત્તન્તિ, વટ્ટદુક્ખતો સીસં ઉક્ખિપિતું ન સક્કોન્તી’’તિ.
Jātīti panettha savikārā pañcakkhandhā daṭṭhabbā, jāti jarāmaraṇassa ceva sokādīnañca upanissayakoṭiyā paccayo hoti. Ayamettha saṅkhepo, vitthārato pana paṭiccasamuppādakathā visuddhimagge vuttā. Idha panassa payojanamattameva veditabbaṃ. Bhagavā hi vaṭṭakathaṃ kathento – ‘‘purimā, bhikkhave, koṭi na paññāyati avijjāya, ‘ito pubbe avijjā nāhosi, atha pacchā samabhavī’ti evañcetaṃ, bhikkhave, vuccati, atha ca pana paññāyati ‘‘idappaccayā avijjā’’ti (a. ni. 10.61) evaṃ avijjāsīsena vā, purimā, bhikkhave, koṭi na paññāyati bhavataṇhāya…pe… ‘‘idappaccayā bhavataṇhā’’ti (a. ni. 10.62) evaṃ taṇhāsīsena vā, purimā, bhikkhave, koṭi na paññāyati bhavadiṭṭhiyā…pe… ‘‘idappaccayā bhavadiṭṭhī’’ti evaṃ diṭṭhisīsena vā kathesi’’. Idha pana diṭṭhisīsena kathento vedanārāgena uppajjamānā diṭṭhiyo kathetvā vedanāmūlakaṃ paṭiccasamuppādaṃ kathesi. Tena idaṃ dasseti – ‘‘evamete diṭṭhigatikā, idaṃ dassanaṃ gahetvā tīsu bhavesu catūsu yonīsu pañcasu gatīsu sattasu viññāṇaṭṭhitīsu navasu sattāvāsesu ito ettha etto idhāti sandhāvantā saṃsarantā yante yuttagoṇo viya, thambhe upanibaddhakukkuro viya, vātena vippannaṭṭhanāvā viya ca vaṭṭadukkhameva anuparivattanti, vaṭṭadukkhato sīsaṃ ukkhipituṃ na sakkontī’’ti.
વિવટ્ટકથાદિવણ્ણના
Vivaṭṭakathādivaṇṇanā
૧૪૫. એવં દિટ્ઠિગતિકાધિટ્ઠાનં વટ્ટં કથેત્વા ઇદાનિ યુત્તયોગભિક્ખુઅધિટ્ઠાનં કત્વા વિવટ્ટં દસ્સેન્તો – ‘‘યતો ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખૂ’’તિઆદિમાહ. તત્થ યતોતિ યદા. છન્નં ફસ્સાયતનાનન્તિ યેહિ છહિ ફસ્સાયતનેહિ ફુસિત્વા પટિસંવેદયમાનાનં દિટ્ઠિગતિકાનં વટ્ટં વત્તતિ, તેસંયેવ છન્નં ફસ્સાયતનાનં. સમુદયન્તિઆદીસુ અવિજ્જાસમુદયા ચક્ખુસમુદયોતિઆદિના વેદનાકમ્મટ્ઠાને વુત્તનયેન ફસ્સાયતનાનં સમુદયાદયો વેદિતબ્બા. યથા પન તત્થ ‘‘ફસ્સસમુદયા ફસ્સનિરોધા’’તિ વુત્તં, એવમિધ, તં ચક્ખાદીસુ – ‘‘આહારસમુદયા આહારનિરોધા’’તિ વેદિતબ્બં. મનાયતને ‘‘નામરૂપસમુદયા નામરૂપનિરોધા’’તિ.
145. Evaṃ diṭṭhigatikādhiṭṭhānaṃ vaṭṭaṃ kathetvā idāni yuttayogabhikkhuadhiṭṭhānaṃ katvā vivaṭṭaṃ dassento – ‘‘yato kho, bhikkhave, bhikkhū’’tiādimāha. Tattha yatoti yadā. Channaṃ phassāyatanānanti yehi chahi phassāyatanehi phusitvā paṭisaṃvedayamānānaṃ diṭṭhigatikānaṃ vaṭṭaṃ vattati, tesaṃyeva channaṃ phassāyatanānaṃ. Samudayantiādīsu avijjāsamudayā cakkhusamudayotiādinā vedanākammaṭṭhāne vuttanayena phassāyatanānaṃ samudayādayo veditabbā. Yathā pana tattha ‘‘phassasamudayā phassanirodhā’’ti vuttaṃ, evamidha, taṃ cakkhādīsu – ‘‘āhārasamudayā āhāranirodhā’’ti veditabbaṃ. Manāyatane ‘‘nāmarūpasamudayā nāmarūpanirodhā’’ti.
ઉત્તરિતરં પજાનાતીતિ દિટ્ઠિગતિકો દિટ્ઠિમેવ જાનાતિ. અયં પન દિટ્ઠિઞ્ચ દિટ્ઠિતો ચ ઉત્તરિતરં સીલસમાધિપઞ્ઞાવિમુત્તિન્તિ યાવ અરહત્તા જાનાતિ. કો એવં જાનાતીતિ? ખીણાસવો જાનાતિ, અનાગામી, સકદાગામી, સોતાપન્નો, બહુસ્સુતો, ગન્થધરો ભિક્ખુ જાનાતિ, આરદ્ધવિપસ્સકો જાનાતિ. દેસના પન અરહત્તનિકૂટેનેવ નિટ્ઠાપિતાતિ.
Uttaritaraṃ pajānātīti diṭṭhigatiko diṭṭhimeva jānāti. Ayaṃ pana diṭṭhiñca diṭṭhito ca uttaritaraṃ sīlasamādhipaññāvimuttinti yāva arahattā jānāti. Ko evaṃ jānātīti? Khīṇāsavo jānāti, anāgāmī, sakadāgāmī, sotāpanno, bahussuto, ganthadharo bhikkhu jānāti, āraddhavipassako jānāti. Desanā pana arahattanikūṭeneva niṭṭhāpitāti.
૧૪૬. એવં વિવટ્ટં કથેત્વા ઇદાનિ ‘‘દેસનાજાલવિમુત્તો દિટ્ઠિગતિકો નામ નત્થી’’તિ દસ્સનત્થં પુન – ‘‘યે હિ કેચિ, ભિક્ખવે’’તિ આરભિ. તત્થ અન્તોજાલીકતાતિ ઇમસ્સ મય્હં દેસનાજાલસ્સ અન્તોયેવ કતા. એત્થ સિતા વાતિ એતસ્મિં મમ દેસનાજાલે સિતા નિસ્સિતા અવસિતાવ. ઉમ્મુજ્જમાના ઉમ્મુજ્જન્તીતિ કિં વુત્તં હોતિ? તે અધો ઓસીદન્તાપિ ઉદ્ધં ઉગ્ગચ્છન્તાપિ મમ દેસનાજાલે સિતાવ હુત્વા ઓસીદન્તિ ચ ઉગ્ગચ્છન્તિ ચ. એત્થ પરિયાપન્નાતિ એત્થ મય્હં દેસનાજાલે પરિયાપન્ના, એતેન આબદ્ધા અન્તોજાલીકતા ચ હુત્વા ઉમ્મુજ્જમાના ઉમ્મુજ્જન્તિ, ન હેત્થ અસઙ્ગહિતો દિટ્ઠિગતિકો નામ અત્થીતિ.
146. Evaṃ vivaṭṭaṃ kathetvā idāni ‘‘desanājālavimutto diṭṭhigatiko nāma natthī’’ti dassanatthaṃ puna – ‘‘ye hi keci, bhikkhave’’ti ārabhi. Tattha antojālīkatāti imassa mayhaṃ desanājālassa antoyeva katā. Ettha sitā vāti etasmiṃ mama desanājāle sitā nissitā avasitāva. Ummujjamānā ummujjantīti kiṃ vuttaṃ hoti? Te adho osīdantāpi uddhaṃ uggacchantāpi mama desanājāle sitāva hutvā osīdanti ca uggacchanti ca. Ettha pariyāpannāti ettha mayhaṃ desanājāle pariyāpannā, etena ābaddhā antojālīkatā ca hutvā ummujjamānā ummujjanti, na hettha asaṅgahito diṭṭhigatiko nāma atthīti.
સુખુમચ્છિકેનાતિ સણ્હઅચ્છિકેન સુખુમચ્છિદ્દેનાતિ અત્થો. કેવટ્ટો વિય હિ ભગવા, જાલં વિય દેસના, પરિત્તઉદકં વિય દસસહસ્સિલોકધાતુ, ઓળારિકા પાણા વિય દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિગતિકા. તસ્સ તીરે ઠત્વા ઓલોકેન્તસ્સ ઓળારિકાનં પાણાનં અન્તોજાલીકતભાવદસ્સનં વિય ભગવતો સબ્બદિટ્ઠિગતાનં દેસનાજાલસ્સ અન્તોકતભાવદસ્સનન્તિ એવમેત્થ ઓપમ્મસંસન્દનં વેદિતબ્બં.
Sukhumacchikenāti saṇhaacchikena sukhumacchiddenāti attho. Kevaṭṭo viya hi bhagavā, jālaṃ viya desanā, parittaudakaṃ viya dasasahassilokadhātu, oḷārikā pāṇā viya dvāsaṭṭhidiṭṭhigatikā. Tassa tīre ṭhatvā olokentassa oḷārikānaṃ pāṇānaṃ antojālīkatabhāvadassanaṃ viya bhagavato sabbadiṭṭhigatānaṃ desanājālassa antokatabhāvadassananti evamettha opammasaṃsandanaṃ veditabbaṃ.
૧૪૭. એવં ઇમાહિ દ્વાસટ્ઠિયા દિટ્ઠીહિ સબ્બદિટ્ઠીનં સઙ્ગહિતત્તા સબ્બેસં દિટ્ઠિગતિકાનં એતસ્મિં દેસનાજાલે પરિયાપન્નભાવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અત્તનો કત્થચિ અપરિયાપન્નભાવં દસ્સેન્તો – ‘‘ઉચ્છિન્નભવનેત્તિકો, ભિક્ખવે, તથાગતસ્સ કાયો’’તિઆદિમાહ. તત્થ નયન્તિ એતાયાતિ નેત્તિ. નયન્તીતિ ગીવાય બન્ધિત્વા આકડ્ઢન્તિ, રજ્જુયા એતં નામં. ઇધ પન નેત્તિસદિસતાય ભવતણ્હા નેત્તીતિ અધિપ્પેતા. સા હિ મહાજનં ગીવાય બન્ધિત્વા તં તં ભવં નેતિ ઉપનેતીતિ ભવનેત્તિ. અરહત્તમગ્ગસત્થેન ઉચ્છિન્ના ભવનેત્તિ અસ્સાતિ ઉચ્છિન્નભવનેત્તિકો.
147. Evaṃ imāhi dvāsaṭṭhiyā diṭṭhīhi sabbadiṭṭhīnaṃ saṅgahitattā sabbesaṃ diṭṭhigatikānaṃ etasmiṃ desanājāle pariyāpannabhāvaṃ dassetvā idāni attano katthaci apariyāpannabhāvaṃ dassento – ‘‘ucchinnabhavanettiko, bhikkhave, tathāgatassa kāyo’’tiādimāha. Tattha nayanti etāyāti netti. Nayantīti gīvāya bandhitvā ākaḍḍhanti, rajjuyā etaṃ nāmaṃ. Idha pana nettisadisatāya bhavataṇhā nettīti adhippetā. Sā hi mahājanaṃ gīvāya bandhitvā taṃ taṃ bhavaṃ neti upanetīti bhavanetti. Arahattamaggasatthena ucchinnā bhavanetti assāti ucchinnabhavanettiko.
કાયસ્સ ભેદા ઉદ્ધન્તિ કાયસ્સ ભેદતો ઉદ્ધં. જીવિતપરિયાદાનાતિ જીવિતસ્સ સબ્બસો પરિયાદિન્નત્તા પરિક્ખીણત્તા, પુન અપ્પટિસન્ધિકભાવાતિ અત્થો. ન તં દક્ખન્તીતિ તં તથાગતં. દેવા વા મનુસ્સા વા ન દક્ખિસ્સન્તિ, અપણ્ણત્તિકભાવં ગમિસ્સતીતિ અત્થો.
Kāyassa bhedā uddhanti kāyassa bhedato uddhaṃ. Jīvitapariyādānāti jīvitassa sabbaso pariyādinnattā parikkhīṇattā, puna appaṭisandhikabhāvāti attho. Na taṃ dakkhantīti taṃ tathāgataṃ. Devā vā manussā vā na dakkhissanti, apaṇṇattikabhāvaṃ gamissatīti attho.
સેય્યથાપિ , ભિક્ખવેતિ, ઉપમાયં પન ઇદં સંસન્દનં. અમ્બરુક્ખો વિય હિ તથાગતસ્સ કાયો, રુક્ખે જાતમહાવણ્ટો વિય તં નિસ્સાય પુબ્બે પવત્તતણ્હા. તસ્મિં વણ્ટે ઉપનિબદ્ધા પઞ્ચપક્કદ્વાદસપક્કઅટ્ઠારસપક્કપરિમાણા અમ્બપિણ્ડી વિય તણ્હાય સતિ તણ્હૂપનિબન્ધના હુત્વા આયતિં નિબ્બત્તનકા પઞ્ચક્ખન્ધા દ્વાદસાયતનાનિ અટ્ઠારસ ધાતુયો. યથા પન તસ્મિં વણ્ટે છિન્ને સબ્બાનિ તાનિ અમ્બાનિ તદન્વયાનિ હોન્તિ, તંયેવ વણ્ટં અનુગતાનિ, વણ્ટચ્છેદા છિન્નાનિ યેવાતિ અત્થો; એવમેવ યે ભવનેત્તિવણ્ટસ્સ અનુપચ્છિન્નત્તા આયતિં ઉપ્પજ્જેય્યું પઞ્ચક્ખન્ધા દ્વાદસાયતનાનિ અટ્ઠારસધાતુયો, સબ્બે તે ધમ્મા તદન્વયા હોન્તિ ભવનેત્તિં અનુગતા, તાય છિન્નાય છિન્ના યેવાતિ અત્થો.
Seyyathāpi, bhikkhaveti, upamāyaṃ pana idaṃ saṃsandanaṃ. Ambarukkho viya hi tathāgatassa kāyo, rukkhe jātamahāvaṇṭo viya taṃ nissāya pubbe pavattataṇhā. Tasmiṃ vaṇṭe upanibaddhā pañcapakkadvādasapakkaaṭṭhārasapakkaparimāṇā ambapiṇḍī viya taṇhāya sati taṇhūpanibandhanā hutvā āyatiṃ nibbattanakā pañcakkhandhā dvādasāyatanāni aṭṭhārasa dhātuyo. Yathā pana tasmiṃ vaṇṭe chinne sabbāni tāni ambāni tadanvayāni honti, taṃyeva vaṇṭaṃ anugatāni, vaṇṭacchedā chinnāni yevāti attho; evameva ye bhavanettivaṇṭassa anupacchinnattā āyatiṃ uppajjeyyuṃ pañcakkhandhā dvādasāyatanāni aṭṭhārasadhātuyo, sabbe te dhammā tadanvayā honti bhavanettiṃ anugatā, tāya chinnāya chinnā yevāti attho.
યથા પન તસ્મિમ્પિ રુક્ખે મણ્ડૂકકણ્ટકવિસસમ્ફસ્સં આગમ્મ અનુપુબ્બેન સુસ્સિત્વા મતે – ‘‘ઇમસ્મિં ઠાને એવરૂપો નામ રુક્ખો અહોસી’’તિ વોહારમત્તમેવ હોતિ, ન તં રુક્ખં કોચિ પસ્સતિ, એવં અરિયમગ્ગસમ્ફસ્સં આગમ્મ તણ્હાસિનેહસ્સ પરિયાદિન્નત્તા અનુપુબ્બેન સુસ્સિત્વા વિય ભિન્ને ઇમસ્મિં કાયે, કાયસ્સ ભેદા ઉદ્ધં જીવિતપરિયાદાના ન તં દક્ખન્તિ, તથાગતમ્પિ દેવમનુસ્સા ન દક્ખિસ્સન્તિ, એવરૂપસ્સ નામ કિર સત્થુનો ઇદં સાસનન્તિ વોહારમત્તમેવ ભવિસ્સતીતિ અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતું પાપેત્વા દેસનં નિટ્ઠપેસિ.
Yathā pana tasmimpi rukkhe maṇḍūkakaṇṭakavisasamphassaṃ āgamma anupubbena sussitvā mate – ‘‘imasmiṃ ṭhāne evarūpo nāma rukkho ahosī’’ti vohāramattameva hoti, na taṃ rukkhaṃ koci passati, evaṃ ariyamaggasamphassaṃ āgamma taṇhāsinehassa pariyādinnattā anupubbena sussitvā viya bhinne imasmiṃ kāye, kāyassa bhedā uddhaṃ jīvitapariyādānā na taṃ dakkhanti, tathāgatampi devamanussā na dakkhissanti, evarūpassa nāma kira satthuno idaṃ sāsananti vohāramattameva bhavissatīti anupādisesanibbānadhātuṃ pāpetvā desanaṃ niṭṭhapesi.
૧૪૮. એવં વુત્તે આયસ્મા આનન્દોતિ એવં ભગવતા ઇમસ્મિં સુત્તે વુત્તે થેરો આદિતો પટ્ઠાય સબ્બં સુત્તં સમન્નાહરિત્વા એવં બુદ્ધબલં દીપેત્વા કથિતસુત્તસ્સ ન ભગવતા નામં ગહિતં, હન્દસ્સ નામં ગણ્હાપેસ્સામીતિ ચિન્તેત્વા ભગવન્તં એતદવોચ.
148.Evaṃvutte āyasmā ānandoti evaṃ bhagavatā imasmiṃ sutte vutte thero ādito paṭṭhāya sabbaṃ suttaṃ samannāharitvā evaṃ buddhabalaṃ dīpetvā kathitasuttassa na bhagavatā nāmaṃ gahitaṃ, handassa nāmaṃ gaṇhāpessāmīti cintetvā bhagavantaṃ etadavoca.
તસ્માતિહ ત્વન્તિઆદીસુ અયમત્થયોજના – આનન્દ, યસ્મા ઇમસ્મિં ધમ્મપરિયાયે ઇધત્થોપિ પરત્થોપિ વિભત્તો, તસ્માતિહ ત્વં ઇમં ધમ્મપરિયાયં ‘‘અત્થજાલ’’ન્તિપિ નં ધારેહિ; યસ્મા પનેત્થ બહૂ તન્તિધમ્મા કથિતા, તસ્મા ‘‘ધમ્મજાલ’’ન્તિપિ નં ધારેહિ; યસ્મા ચ એત્થ સેટ્ઠટ્ઠેન બ્રહ્મં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં વિભત્તં, તસ્મા ‘‘બ્રહ્મજાલ’’ન્તિપિ નં ધારેહિ; યસ્મા એત્થ દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિયો વિભત્તા, તસ્મા ‘‘દિટ્ઠિજાલ’’ન્તિપિ નં ધારેહિ; યસ્મા પન ઇમં ધમ્મપરિયાયં સુત્વા દેવપુત્તમારમ્પિ ખન્ધમારમ્પિ મચ્ચુમારમ્પિ કિલેસમારમ્પિ સક્કા મદ્દિતું, તસ્મા ‘‘અનુત્તરો સઙ્ગામવિજયોતિપિ નં ધારેહી’’તિ.
Tasmātiha tvantiādīsu ayamatthayojanā – ānanda, yasmā imasmiṃ dhammapariyāye idhatthopi paratthopi vibhatto, tasmātiha tvaṃ imaṃ dhammapariyāyaṃ ‘‘atthajāla’’ntipi naṃ dhārehi; yasmā panettha bahū tantidhammā kathitā, tasmā ‘‘dhammajāla’’ntipi naṃ dhārehi; yasmā ca ettha seṭṭhaṭṭhena brahmaṃ sabbaññutaññāṇaṃ vibhattaṃ, tasmā ‘‘brahmajāla’’ntipi naṃ dhārehi; yasmā ettha dvāsaṭṭhidiṭṭhiyo vibhattā, tasmā ‘‘diṭṭhijāla’’ntipi naṃ dhārehi; yasmā pana imaṃ dhammapariyāyaṃ sutvā devaputtamārampi khandhamārampi maccumārampi kilesamārampi sakkā maddituṃ, tasmā ‘‘anuttaro saṅgāmavijayotipi naṃ dhārehī’’ti.
ઇદમવોચ ભગવાતિ ઇદં નિદાનાવસાનતો પભુતિ યાવ ‘‘અનુત્તરો સઙ્ગામવિજયોતિપિ નં ધારેહી’’તિ સકલં સુત્તન્તં ભગવા પરેસં પઞ્ઞાય અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠં પરમગમ્ભીરં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પકાસેન્તો સૂરિયો વિય અન્ધકારં દિટ્ઠિગતમહન્ધકારં વિધમન્તો અવોચ.
Idamavoca bhagavāti idaṃ nidānāvasānato pabhuti yāva ‘‘anuttaro saṅgāmavijayotipi naṃ dhārehī’’ti sakalaṃ suttantaṃ bhagavā paresaṃ paññāya alabbhaneyyapatiṭṭhaṃ paramagambhīraṃ sabbaññutaññāṇaṃ pakāsento sūriyo viya andhakāraṃ diṭṭhigatamahandhakāraṃ vidhamanto avoca.
૧૪૯. અત્તમના તે ભિક્ખૂતિ તે ભિક્ખૂ અત્તમના સકમના, બુદ્ધગતાય પીતિયા ઉદગ્ગચિત્તા હુત્વાતિ વુત્તં હોતિ. ભગવતો ભાસિતન્તિ એવં વિચિત્રનયદેસનાવિલાસયુત્તં ઇદં સુત્તં કરવીકરુતમઞ્જુના કણ્ણસુખેન પણ્ડિતજનહદયાનં અમતાભિસેકસદિસેન બ્રહ્મસ્સરેન ભાસમાનસ્સ ભગવતો વચનં. અભિનન્દુન્તિ અનુમોદિંસુ ચેવ સમ્પટિચ્છિંસુ ચ. અયઞ્હિ અભિનન્દસદ્દો – ‘‘અભિનન્દતિ અભિવદતી’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૩.૫) તણ્હાયમ્પિ આગતો. ‘‘અન્નમેવાભિનન્દન્તિ, ઉભયે દેવમાનુસા’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૧.૪૩) ઉપગમનેપિ.
149.Attamanā te bhikkhūti te bhikkhū attamanā sakamanā, buddhagatāya pītiyā udaggacittā hutvāti vuttaṃ hoti. Bhagavato bhāsitanti evaṃ vicitranayadesanāvilāsayuttaṃ idaṃ suttaṃ karavīkarutamañjunā kaṇṇasukhena paṇḍitajanahadayānaṃ amatābhisekasadisena brahmassarena bhāsamānassa bhagavato vacanaṃ. Abhinandunti anumodiṃsu ceva sampaṭicchiṃsu ca. Ayañhi abhinandasaddo – ‘‘abhinandati abhivadatī’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.5) taṇhāyampi āgato. ‘‘Annamevābhinandanti, ubhaye devamānusā’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.43) upagamanepi.
‘‘ચિરપ્પવાસિં પુરિસં, દૂરતો સોત્થિમાગતં;
‘‘Cirappavāsiṃ purisaṃ, dūrato sotthimāgataṃ;
ઞાતિમિત્તા સુહજ્જા ચ, અભિનન્દન્તિ આગત’’ન્તિ. (ધ॰ પ॰ ૨૧૯);
Ñātimittā suhajjā ca, abhinandanti āgata’’nti. (dha. pa. 219);
આદીસુ સમ્પટિચ્છનેપિ. ‘‘અભિનન્દિત્વા અનુમોદિત્વા’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૦૫) અનુમોદનેપિ. સ્વાયમિધ અનુમોદનસમ્પટિચ્છનેસુ યુજ્જતિ. તેન વુત્તં – ‘‘અભિનન્દુન્તિ અનુમોદિંસુ ચેવ સમ્પટિચ્છિંસુ ચા’’તિ.
Ādīsu sampaṭicchanepi. ‘‘Abhinanditvā anumoditvā’’tiādīsu (ma. ni. 1.205) anumodanepi. Svāyamidha anumodanasampaṭicchanesu yujjati. Tena vuttaṃ – ‘‘abhinandunti anumodiṃsu ceva sampaṭicchiṃsu cā’’ti.
સુભાસિતં સુલપિતં, ‘‘સાધુ સાધૂ’’તિ તાદિનો;
Subhāsitaṃ sulapitaṃ, ‘‘sādhu sādhū’’ti tādino;
અનુમોદમાના સિરસા, સમ્પટિચ્છિંસુ ભિક્ખવોતિ.
Anumodamānā sirasā, sampaṭicchiṃsu bhikkhavoti.
ઇમસ્મિઞ્ચ પન વેય્યાકરણસ્મિન્તિ ઇમસ્મિં નિગ્ગાથકસુત્તે. નિગ્ગાથકત્તા હિ ઇદં વેય્યાકરણન્તિ વુત્તં.
Imasmiñca pana veyyākaraṇasminti imasmiṃ niggāthakasutte. Niggāthakattā hi idaṃ veyyākaraṇanti vuttaṃ.
દસસહસ્સી લોકધાતૂતિ દસસહસ્સચક્કવાળપરિમાણા લોકધાતુ. અકમ્પિત્થાતિ ન સુત્તપરિયોસાનેયેવ અકમ્પિત્થાતિ વેદિતબ્બા. ભઞ્ઞમાનેતિ હિ વુત્તં. તસ્મા દ્વાસટ્ઠિયા દિટ્ઠિગતેસુ વિનિવેઠેત્વા દેસિયમાનેસુ તસ્સ તસ્સ દિટ્ઠિગતસ્સ પરિયોસાને પરિયોસાનેતિ દ્વાસટ્ઠિયા ઠાનેસુ અકમ્પિત્થાતિ વેદિતબ્બા.
Dasasahassīlokadhātūti dasasahassacakkavāḷaparimāṇā lokadhātu. Akampitthāti na suttapariyosāneyeva akampitthāti veditabbā. Bhaññamāneti hi vuttaṃ. Tasmā dvāsaṭṭhiyā diṭṭhigatesu viniveṭhetvā desiyamānesu tassa tassa diṭṭhigatassa pariyosāne pariyosāneti dvāsaṭṭhiyā ṭhānesu akampitthāti veditabbā.
તત્થ અટ્ઠહિ કારણેહિ પથવીકમ્પો વેદિતબ્બો – ધાતુક્ખોભેન, ઇદ્ધિમતો આનુભાવેન, બોધિસત્તસ્સ ગબ્ભોક્કન્તિયા, માતુકુચ્છિતો નિક્ખમનેન, સમ્બોધિપ્પત્તિયા, ધમ્મચક્કપ્પવત્તનેન, આયુસઙ્ખારોસ્સજ્જનેન, પરિનિબ્બાનેનાતિ. તેસં વિનિચ્છયં – ‘‘અટ્ઠ ખો ઇમે, આનન્દ, હેતૂ અટ્ઠ પચ્ચયા મહતો ભૂમિચાલસ્સ પાતુભાવાયા’’તિ એવં મહાપરિનિબ્બાને આગતાય તન્તિયા વણ્ણનાકાલે વક્ખામ. અયં પન મહાપથવી અપરેસુપિ અટ્ઠસુ ઠાનેસુ અકમ્પિત્થ – મહાભિનિક્ખમને, બોધિમણ્ડૂપસઙ્કમને, પંસુકૂલગ્ગહણે, પંસુકૂલધોવને, કાળકારામસુત્તે, ગોતમકસુત્તે, વેસ્સન્તરજાતકે, ઇમસ્મિં બ્રહ્મજાલેતિ. તત્થ મહાભિનિક્ખમનબોધિમણ્ડૂપસઙ્કમનેસુ વીરિયબલેન અકમ્પિત્થ. પંસુકૂલગ્ગહણે દ્વિસહસ્સદીપપરિવારે ચત્તારો મહાદીપે પહાય પબ્બજિત્વા સુસાનં ગન્ત્વા પંસુકૂલં ગણ્હન્તેન દુક્કરં ભગવતા કતન્તિ અચ્છરિયવેગાભિહતા અકમ્પિત્થ. પંસુકૂલધોવનવેસ્સન્તરજાતકેસુ અકાલકમ્પનેન અકમ્પિત્થ. કાળકારામગોતમકસુત્તેસુ – ‘‘અહં સક્ખી ભગવા’’તિ સક્ખિભાવેન અકમ્પિત્થ. ઇમસ્મિં પન બ્રહ્મજાલે દ્વાસટ્ઠિયા દિટ્ઠિગતેસુ વિજટેત્વા નિગ્ગુમ્બં કત્વા દેસિયમાનેસુ સાધુકારદાનવસેન અકમ્પિત્થાતિ વેદિતબ્બા.
Tattha aṭṭhahi kāraṇehi pathavīkampo veditabbo – dhātukkhobhena, iddhimato ānubhāvena, bodhisattassa gabbhokkantiyā, mātukucchito nikkhamanena, sambodhippattiyā, dhammacakkappavattanena, āyusaṅkhārossajjanena, parinibbānenāti. Tesaṃ vinicchayaṃ – ‘‘aṭṭha kho ime, ānanda, hetū aṭṭha paccayā mahato bhūmicālassa pātubhāvāyā’’ti evaṃ mahāparinibbāne āgatāya tantiyā vaṇṇanākāle vakkhāma. Ayaṃ pana mahāpathavī aparesupi aṭṭhasu ṭhānesu akampittha – mahābhinikkhamane, bodhimaṇḍūpasaṅkamane, paṃsukūlaggahaṇe, paṃsukūladhovane, kāḷakārāmasutte, gotamakasutte, vessantarajātake, imasmiṃ brahmajāleti. Tattha mahābhinikkhamanabodhimaṇḍūpasaṅkamanesu vīriyabalena akampittha. Paṃsukūlaggahaṇe dvisahassadīpaparivāre cattāro mahādīpe pahāya pabbajitvā susānaṃ gantvā paṃsukūlaṃ gaṇhantena dukkaraṃ bhagavatā katanti acchariyavegābhihatā akampittha. Paṃsukūladhovanavessantarajātakesu akālakampanena akampittha. Kāḷakārāmagotamakasuttesu – ‘‘ahaṃ sakkhī bhagavā’’ti sakkhibhāvena akampittha. Imasmiṃ pana brahmajāle dvāsaṭṭhiyā diṭṭhigatesu vijaṭetvā niggumbaṃ katvā desiyamānesu sādhukāradānavasena akampitthāti veditabbā.
ન કેવલઞ્ચ એતેસુ ઠાનેસુયેવ પથવી અકમ્પિત્થ, અથ ખો તીસુ સઙ્ગહેસુપિ મહામહિન્દત્થેરસ્સ ઇમં દીપં આગન્ત્વા જોતિવને નિસીદિત્વા ધમ્મં દેસિતદિવસેપિ અકમ્પિત્થ. કલ્યાણિયવિહારે ચ પિણ્ડપાતિયત્થેરસ્સ ચેતિયઙ્ગણં સમ્મજ્જિત્વા તત્થેવ નિસીદિત્વા બુદ્ધારમ્મણં પીતિં ગહેત્વા ઇમં સુત્તન્તં આરદ્ધસ્સ સુત્તપરિયોસાને ઉદકપરિયન્તં કત્વા અકમ્પિત્થ. લોહપાસાદસ્સ પાચીનઅમ્બલટ્ઠિકટ્ઠાનં નામ અહોસિ. તત્થ નિસીદિત્વા દીઘભાણકત્થેરા બ્રહ્મજાલસુત્તં આરભિંસુ, તેસં સજ્ઝાયપરિયોસાનેપિ ઉદકપરિયન્તમેવ કત્વા પથવી અકમ્પિત્થાતિ.
Na kevalañca etesu ṭhānesuyeva pathavī akampittha, atha kho tīsu saṅgahesupi mahāmahindattherassa imaṃ dīpaṃ āgantvā jotivane nisīditvā dhammaṃ desitadivasepi akampittha. Kalyāṇiyavihāre ca piṇḍapātiyattherassa cetiyaṅgaṇaṃ sammajjitvā tattheva nisīditvā buddhārammaṇaṃ pītiṃ gahetvā imaṃ suttantaṃ āraddhassa suttapariyosāne udakapariyantaṃ katvā akampittha. Lohapāsādassa pācīnaambalaṭṭhikaṭṭhānaṃ nāma ahosi. Tattha nisīditvā dīghabhāṇakattherā brahmajālasuttaṃ ārabhiṃsu, tesaṃ sajjhāyapariyosānepi udakapariyantameva katvā pathavī akampitthāti.
એવં યસ્સાનુભાવેન, અકમ્પિત્થ અનેકસો;
Evaṃ yassānubhāvena, akampittha anekaso;
મેદની સુત્તસેટ્ઠસ્સ, દેસિતસ્સ સયમ્ભુના.
Medanī suttaseṭṭhassa, desitassa sayambhunā.
બ્રહ્મજાલસ્સ તસ્સીધ, ધમ્મં અત્થઞ્ચ પણ્ડિતા;
Brahmajālassa tassīdha, dhammaṃ atthañca paṇḍitā;
સક્કચ્ચં ઉગ્ગહેત્વાન, પટિપજ્જન્તુ યોનિસોતિ.
Sakkaccaṃ uggahetvāna, paṭipajjantu yonisoti.
ઇતિ સુમઙ્ગલવિલાસિનિયા દીઘનિકાયટ્ઠકથાયં
Iti sumaṅgalavilāsiniyā dīghanikāyaṭṭhakathāyaṃ
બ્રહ્મજાલસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Brahmajālasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / દીઘનિકાય • Dīghanikāya / ૧. બ્રહ્મજાલસુત્તં • 1. Brahmajālasuttaṃ
ટીકા • Tīkā / સુત્તપિટક (ટીકા) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / દીઘનિકાય (ટીકા) • Dīghanikāya (ṭīkā) / ૧. બ્રહ્મજાલસુત્તવણ્ણના • 1. Brahmajālasuttavaṇṇanā