Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય (ટીકા) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
૯. બ્રહ્મનિમન્તનિકસુત્તવણ્ણના
9. Brahmanimantanikasuttavaṇṇanā
૫૦૧. ‘‘સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચા’’તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૩૦) એવં પવત્તા દિટ્ઠિ સસ્સતદિટ્ઠિ (સં॰ નિ॰ ટી॰ ૧.૧.૧૭૫). સહ કાયેનાતિ સહ તેન બ્રહ્મત્તભાવેન. બ્રહ્મટ્ઠાનન્તિ અત્તનો બ્રહ્મવત્થું. ‘‘અનિચ્ચં નિચ્ચ’’ન્તિ વદતિ અનિચ્ચતાય અત્તનો અપઞ્ઞાયમાનત્તા. થિરન્તિ દળ્હં, વિનાસાભાવતો સારભૂતન્તિ અત્થો. ઉપ્પાદવિપરિણામાભાવતો સદા વિજ્જમાનં. કેવલન્તિ પરિપુણ્ણં. તેનાહ ‘‘અખણ્ડ’’ન્તિ. કેવલન્તિ વા જાતિઆદીહિ અમિસ્સં, વિરહિતન્તિ અધિપ્પાયો. ઉપ્પાદાદીનં અભાવતો એવ અચવનધમ્મં. કોચિ જાયનકો વા…પે॰… ઉપપજ્જનકો વા નત્થિ નિચ્ચભાવતો. ઠાનેન સદ્ધિં તન્નિવાસીનં નિચ્ચભાવઞ્હિ સો પટિજાનાતિ. તિસ્સો ઝાનભૂમિયોતિ દુતિયતતિયચતુત્થજ્ઝાનભૂમિયો. ચતુત્થજ્ઝાનભૂમિવિસેસા હિ અસઞ્ઞસુદ્ધાવાસારુપ્પભવા. પટિબાહતીતિ સન્તંયેવ સમાનં અજાનન્તોવ નત્થીતિ પટિક્ખિપતિ. અવિજ્જાય ગતોતિ અવિજ્જાય સહ ગતો પવત્તો. સહયોગે હિ ઇદં કરણવચનં. તેનાહ ‘‘સમન્નાગતો’’તિ. અઞ્ઞાણીતિ અવિદ્વા. પઞ્ઞાચક્ખુવિરહતો અન્ધો ભૂતો, અન્ધભાવં વા પત્તોતિ અન્ધીભૂતો.
501. ‘‘Sassato attā ca loko cā’’ti (dī. ni. 1.30) evaṃ pavattā diṭṭhi sassatadiṭṭhi (saṃ. ni. ṭī. 1.1.175). Saha kāyenāti saha tena brahmattabhāvena. Brahmaṭṭhānanti attano brahmavatthuṃ. ‘‘Aniccaṃ nicca’’nti vadati aniccatāya attano apaññāyamānattā. Thiranti daḷhaṃ, vināsābhāvato sārabhūtanti attho. Uppādavipariṇāmābhāvato sadā vijjamānaṃ. Kevalanti paripuṇṇaṃ. Tenāha ‘‘akhaṇḍa’’nti. Kevalanti vā jātiādīhi amissaṃ, virahitanti adhippāyo. Uppādādīnaṃ abhāvato eva acavanadhammaṃ. Koci jāyanako vā…pe… upapajjanako vā natthi niccabhāvato. Ṭhānena saddhiṃ tannivāsīnaṃ niccabhāvañhi so paṭijānāti. Tisso jhānabhūmiyoti dutiyatatiyacatutthajjhānabhūmiyo. Catutthajjhānabhūmivisesā hi asaññasuddhāvāsāruppabhavā. Paṭibāhatīti santaṃyeva samānaṃ ajānantova natthīti paṭikkhipati. Avijjāya gatoti avijjāya saha gato pavatto. Sahayoge hi idaṃ karaṇavacanaṃ. Tenāha ‘‘samannāgato’’ti. Aññāṇīti avidvā. Paññācakkhuvirahato andho bhūto, andhabhāvaṃ vā pattoti andhībhūto.
૫૦૨. તદા ભગવતો સુભગવને વિહરણસ્સ અવિચ્છિન્નતં સન્ધાય વુત્તં ‘‘સુભગવને વિહરતીતિ ઞત્વા’’તિ. તત્થ પન તદાસ્સ ભગવતો અદસ્સનં સન્ધાયાહ ‘‘કત્થ નુ ખો ગતોતિ ઓલોકેન્તો’’તિ. બ્રહ્મલોકં ગચ્છન્તં દિસ્વાતિ ઇમિના કતિપયચિત્તવારવસેન તદા ભગવતો બ્રહ્મલોકગમનં જાતં, ન એકચિત્તક્ખણેનાતિ દસ્સેતિ. ન ચેત્થ કાયગતિયા ચિત્તપરિણામનં અધિપ્પેતં – ‘‘સેય્યથાપિ નામ બલવા પુરિસો સમિઞ્જિતં વા બાહં પસારેય્યા’’તિઆદિવચનતો (મ॰ નિ॰ ૧.૫૦૧). યં પનેત્થ વત્તબ્બં, તં હેટ્ઠા વુત્તમેવ. વિછન્દન્તિ છન્દવિગમં. અપસાદિતોતિ દિટ્ઠિયા ગાહસ્સ વિપરિવત્તનેન સન્તજ્જિતો. ‘‘મેતમાસદો’’તિ વચનેન ઉપત્થમ્ભો હુત્વા.
502. Tadā bhagavato subhagavane viharaṇassa avicchinnataṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘subhagavane viharatīti ñatvā’’ti. Tattha pana tadāssa bhagavato adassanaṃ sandhāyāha ‘‘kattha nu kho gatoti olokento’’ti. Brahmalokaṃ gacchantaṃ disvāti iminā katipayacittavāravasena tadā bhagavato brahmalokagamanaṃ jātaṃ, na ekacittakkhaṇenāti dasseti. Na cettha kāyagatiyā cittapariṇāmanaṃ adhippetaṃ – ‘‘seyyathāpi nāma balavā puriso samiñjitaṃ vā bāhaṃ pasāreyyā’’tiādivacanato (ma. ni. 1.501). Yaṃ panettha vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttameva. Vichandanti chandavigamaṃ. Apasāditoti diṭṭhiyā gāhassa viparivattanena santajjito. ‘‘Metamāsado’’ti vacanena upatthambho hutvā.
અન્વાવિસિત્વાતિ આવિસનવસેન તસ્સ અત્તભાવં અધિભવિત્વા. તથા અભિભવતો હિ તસ્સ સરીરં પવિટ્ઠો વિય હોતીતિ વુત્તં ‘‘સરીરં પવિસિત્વા’’તિ. યઞ્હિ સત્તં દેવયક્ખનાગાદયો આવિસન્તિ, તસ્સ પાકતિકકિરિયમયં ચિત્તપ્પવત્તિં નિવારેત્વા અત્તનો ઇદ્ધાનુભાવેન યં ઇચ્છિતં હસિતલપિતાદિ, તં તેન કારાપેન્તિ, કારેન્તા ચ આવિટ્ઠપુગ્ગલસ્સ ચિત્તવસેન કારેન્તિ. ‘‘અત્તનોવા’’તિ ન વત્તબ્બમેતં અચિન્તેય્યત્તા કમ્મજસ્સ ઇદ્ધાનુભાવસ્સાતિ કેચિ. અપરે પન યથા તદા ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિપવત્તિ આવિટ્ઠપુગ્ગલસ્સેવ, એવં કિરિયમયચિત્તપવત્તિપિ તસ્સેવ, આવેસકાનુભાવેન પન સામઞ્ઞતા પરિવત્તતિ. તથા હિ મહાનુભાવં પુગ્ગલં તે આવિસિતું ન સક્કોન્તિ, તિકિચ્છાવુટ્ઠાપને પન છવસરીરં અનુપવિસિત્વા સતન્તં કરોતિ વિજ્જાનુભાવેન. કોરખત્તિયાદીનં પન છવસરીરસ્સ ઉટ્ઠાનં વચીનિચ્છારણઞ્ચ કેવલં બુદ્ધાનુભાવેન. અચિન્તેય્યા હિ બુદ્ધાનં બુદ્ધાનુભાવાતિ. અભિભવિત્વા ઠિતોતિ સકલલોકં અત્તનો આનુભાવેન અભિભવિત્વા ઠિતો. જેટ્ઠકોતિ પધાનો, તાદિસં વા આનુભાવસમ્પન્નત્તા ઉત્તમો. પસ્સતીતિ દસો. વિસેસવચનિચ્છાય અભાવતો અનવસેસવિસયો દસો-સદ્દોતિ આહ ‘‘સબ્બં પસ્સતી’’તિ. સબ્બજનન્તિ લદ્ધનામં સબ્બસત્તકાયં. વસે વત્તેતિ, સેટ્ઠત્તા નિમ્માપકત્તા ચ અત્તનો વસે વત્તેતિ. લોકસ્સ ઈસનસીલતાય ઇસ્સરો. સત્તાનં કમ્મસ્સ કારકભાવેન કત્તા. થાવરજઙ્ગમવિભાગં સકલં લોકં નિમ્માનેતીતિ નિમ્માતા.
Anvāvisitvāti āvisanavasena tassa attabhāvaṃ adhibhavitvā. Tathā abhibhavato hi tassa sarīraṃ paviṭṭho viya hotīti vuttaṃ ‘‘sarīraṃ pavisitvā’’ti. Yañhi sattaṃ devayakkhanāgādayo āvisanti, tassa pākatikakiriyamayaṃ cittappavattiṃ nivāretvā attano iddhānubhāvena yaṃ icchitaṃ hasitalapitādi, taṃ tena kārāpenti, kārentā ca āviṭṭhapuggalassa cittavasena kārenti. ‘‘Attanovā’’ti na vattabbametaṃ acinteyyattā kammajassa iddhānubhāvassāti keci. Apare pana yathā tadā cakkhuviññāṇādipavatti āviṭṭhapuggalasseva, evaṃ kiriyamayacittapavattipi tasseva, āvesakānubhāvena pana sāmaññatā parivattati. Tathā hi mahānubhāvaṃ puggalaṃ te āvisituṃ na sakkonti, tikicchāvuṭṭhāpane pana chavasarīraṃ anupavisitvā satantaṃ karoti vijjānubhāvena. Korakhattiyādīnaṃ pana chavasarīrassa uṭṭhānaṃ vacīnicchāraṇañca kevalaṃ buddhānubhāvena. Acinteyyā hi buddhānaṃ buddhānubhāvāti. Abhibhavitvā ṭhitoti sakalalokaṃ attano ānubhāvena abhibhavitvā ṭhito. Jeṭṭhakoti padhāno, tādisaṃ vā ānubhāvasampannattā uttamo. Passatīti daso. Visesavacanicchāya abhāvato anavasesavisayo daso-saddoti āha ‘‘sabbaṃ passatī’’ti. Sabbajananti laddhanāmaṃ sabbasattakāyaṃ. Vase vatteti, seṭṭhattā nimmāpakattā ca attano vase vatteti. Lokassa īsanasīlatāya issaro. Sattānaṃ kammassa kārakabhāvena kattā. Thāvarajaṅgamavibhāgaṃ sakalaṃ lokaṃ nimmānetīti nimmātā.
ગુણવિસેસેન લોકે પાસંસત્તા સેટ્ઠો. તાદિસો ચ ઉક્કટ્ઠતમો હોતીતિ આહ ‘‘ઉત્તમો’’તિ. સત્તાનં નિમ્માનં તથા તથા સજનં વિસજનં વિય હોતીતિ આહ ‘‘ત્વં ખત્તિયો’’તિઆદિ. ઝાનાદીસુ અત્તનો ચિત્તે ચ ચિણ્ણવસિત્તા વસી. ભૂતાનન્તિ નિબ્બત્તાનં. ભવં અભિજાતં અરહન્તીતિ ભબ્યા, સમ્ભવેસિનો, તેસં ભબ્યાનં. તેનાહ ‘‘અણ્ડજજલાબુજા સત્તા’’તિઆદિ.
Guṇavisesena loke pāsaṃsattā seṭṭho. Tādiso ca ukkaṭṭhatamo hotīti āha ‘‘uttamo’’ti. Sattānaṃ nimmānaṃ tathā tathā sajanaṃ visajanaṃ viya hotīti āha ‘‘tvaṃ khattiyo’’tiādi. Jhānādīsu attano citte ca ciṇṇavasittā vasī. Bhūtānanti nibbattānaṃ. Bhavaṃ abhijātaṃ arahantīti bhabyā, sambhavesino, tesaṃ bhabyānaṃ. Tenāha ‘‘aṇḍajajalābujā sattā’’tiādi.
પથવીઆદયો નિચ્ચા ધુવા સસ્સતા. યે તેસં ‘‘અનિચ્ચા’’તિઆદિના ગરહકા જિગુચ્છા સત્તા, તે અયથાભૂતવાદિતાય મતકાલે અપાયનિટ્ઠા અહેસું. યે પન પથવીઆદીનં ‘‘નિચ્ચા ધુવા’’તિઆદિના પસંસકા, તે યથાભૂતવાદિતાય બ્રહ્મકાયૂપગા અહેસુન્તિ મારો પાપિમા અન્વયતો બ્યતિરેકતો ચ પથવીઆદિમુખેન સઙ્ખારાનં પરિઞ્ઞાપઞ્ઞાપને આદીનવં વિભાવેતિ તતો વિવેચેતુકામો. તેનાહ ‘‘પથવીગરહકા’’તિઆદિ. એત્થ ચ મારો પથવીઆદિધાતુમહાભૂતગ્ગહણેન મનુસ્સલોકં, ભૂતગ્ગહણેન ચાતુમહારાજિકે, દેવગ્ગહણેન અવસેસકામદેવલોકં, પજાપતિગ્ગહણેન અત્તનો ઠાનં, બ્રહ્મગ્ગહણેન બ્રહ્મકાયિકે ગણ્હિ. આભસ્સરાદયો પન અવિસયતાય એવ અનેન અગ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બં. તણ્હાદિટ્ઠિવસેનાતિ તણ્હાભિનન્દનાય દિટ્ઠાભિનન્દનાય ચ વસેન. ‘‘એતં મમ, એસો મે અત્તા’’તિ અભિનન્દિનો અભિનન્દકા, અભિનન્દનસીલા વા. બ્રહ્મુનો ઓવાદે ઠિતાનં ઇદ્ધાનુભાવં દસ્સેતીતિ તેસં તત્થ સન્નિપતિતબ્રહ્માનં ઇદ્ધાનુભાવં તસ્સ મહાબ્રહ્મુનો ઓવાદે ઠિતત્તા નિબ્બત્તં કત્વા દસ્સેતિ. યસેનાતિ આનુભાવેન. સિરિયાતિ સોભાય. મં બ્રહ્મપરિસં ઉપનેસીતિ યાદિસા બ્રહ્મપરિસા ઇસ્સરિયાદિસમ્પત્તિયા, તત્થ મં ઉય્યોજેસિ. મહાજનસ્સ મારણતોતિ મહાજનસ્સ વિવટ્ટૂપનિસ્સયગુણવિનાસનેન આનુભાવેન મારણતો. અયસન્તિ યસપટિપક્ખં અકિત્તિકમ્માનુભાવઞ્ચાતિ અત્થો.
Pathavīādayo niccā dhuvā sassatā. Ye tesaṃ ‘‘aniccā’’tiādinā garahakā jigucchā sattā, te ayathābhūtavāditāya matakāle apāyaniṭṭhā ahesuṃ. Ye pana pathavīādīnaṃ ‘‘niccā dhuvā’’tiādinā pasaṃsakā, te yathābhūtavāditāya brahmakāyūpagā ahesunti māro pāpimā anvayato byatirekato ca pathavīādimukhena saṅkhārānaṃ pariññāpaññāpane ādīnavaṃ vibhāveti tato vivecetukāmo. Tenāha ‘‘pathavīgarahakā’’tiādi. Ettha ca māro pathavīādidhātumahābhūtaggahaṇena manussalokaṃ, bhūtaggahaṇena cātumahārājike, devaggahaṇena avasesakāmadevalokaṃ, pajāpatiggahaṇena attano ṭhānaṃ, brahmaggahaṇena brahmakāyike gaṇhi. Ābhassarādayo pana avisayatāya eva anena aggahitāti daṭṭhabbaṃ. Taṇhādiṭṭhivasenāti taṇhābhinandanāya diṭṭhābhinandanāya ca vasena. ‘‘Etaṃ mama, eso me attā’’ti abhinandino abhinandakā, abhinandanasīlā vā. Brahmuno ovāde ṭhitānaṃ iddhānubhāvaṃ dassetīti tesaṃ tattha sannipatitabrahmānaṃ iddhānubhāvaṃ tassa mahābrahmuno ovāde ṭhitattā nibbattaṃ katvā dasseti. Yasenāti ānubhāvena. Siriyāti sobhāya. Maṃ brahmaparisaṃ upanesīti yādisā brahmaparisā issariyādisampattiyā, tattha maṃ uyyojesi. Mahājanassa māraṇatoti mahājanassa vivaṭṭūpanissayaguṇavināsanena ānubhāvena māraṇato. Ayasanti yasapaṭipakkhaṃ akittikammānubhāvañcāti attho.
૫૦૩. કસિણં આયુન્તિ વસ્સસતં સન્ધાય વદતિ. ઉપનિસ્સાય સેતીતિ ઉપસયો, ઉપસયોવ ઓપસાયિકો યથા ‘‘વેનયિકો’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૪૬; અ॰ નિ॰ ૮.૧૧; પારા॰ ૮) આહ ‘‘સમીપસયો’’તિ. સયગ્ગહણઞ્ચેત્થ નિદસ્સનમત્તન્તિ દસ્સેતું ‘‘મં ગચ્છન્ત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. અનેકત્થત્તા ધાતૂનં વત્તનત્થો દટ્ઠબ્બો. મમ વત્થુસ્મિં સયનકોતિ મય્હં ઠાને વિસયે વત્તનકો. બાહિત્વાતિ નીચં કત્વા, અભિભવિત્વા વા. જજ્ઝરિકાગુમ્બતોતિ એત્થ જજ્ઝરિકા નામ પથવિં પત્થરિત્વા જાતા એકા ગચ્છજાતિ.
503.Kasiṇaṃ āyunti vassasataṃ sandhāya vadati. Upanissāya setīti upasayo, upasayova opasāyiko yathā ‘‘venayiko’’ti (ma. ni. 1.246; a. ni. 8.11; pārā. 8) āha ‘‘samīpasayo’’ti. Sayaggahaṇañcettha nidassanamattanti dassetuṃ ‘‘maṃ gacchanta’’ntiādi vuttaṃ. Anekatthattā dhātūnaṃ vattanattho daṭṭhabbo. Mama vatthusmiṃ sayanakoti mayhaṃ ṭhāne visaye vattanako. Bāhitvāti nīcaṃ katvā, abhibhavitvā vā. Jajjharikāgumbatoti ettha jajjharikā nāma pathaviṃ pattharitvā jātā ekā gacchajāti.
ઇમિનાતિ ‘‘સચે ખો ત્વં ભિક્ખૂ’’તિઆદિવચનેન. એસ બ્રહ્મા. ઉપલાપેતીતિ સઙ્ગણ્હાતિ. અપસાદેતીતિ નિગ્ગણ્હાતિ. સેસપદેહીતિ વત્થુસાયિકો યથાકામકરણીયો બાહિતેય્યોતિ ઇમેહિ પદેહિ. મય્હં આરક્ખં ગણ્હિસ્સસીતિ મમ આરક્ખકો ભવિસ્સસિ. લકુણ્ડકતરન્તિ નીચતરં નિહીનવુત્તિસરીરં.
Imināti ‘‘sace kho tvaṃ bhikkhū’’tiādivacanena. Esa brahmā. Upalāpetīti saṅgaṇhāti. Apasādetīti niggaṇhāti. Sesapadehīti vatthusāyiko yathākāmakaraṇīyo bāhiteyyoti imehi padehi. Mayhaṃ ārakkhaṃ gaṇhissasīti mama ārakkhako bhavissasi. Lakuṇḍakataranti nīcataraṃ nihīnavuttisarīraṃ.
ફુસિતુમ્પિ સમત્થં કિઞ્ચિ ન પસ્સતિ, પગેવ ઞાણવિભવન્તિ અધિપ્પાયો. નિપ્ફત્તિન્તિ નિપ્ફજ્જનં, ફલન્તિ અત્થો. તઞ્હિ કારણવસેન ગન્તબ્બતો અધિગન્તબ્બતો ગતીતિ વુચ્ચતિ. આનુભાવન્તિ પભાવં. સો હિ જોતનટ્ઠેન વિરોચનટ્ઠેન જુતીતિ વુચ્ચતિ. મહતા આનુભાવેન પરેસં અભિભવનતો મહેસોતિ અક્ખાયતીતિ મહેસક્ખો. તયિદં અભિભવનં કિત્તિસમ્પત્તિયા પરિવારસમ્પત્તિયા ચાતિ આહ ‘‘મહાયસો મહાપરિવારો’’તિ.
Phusitumpi samatthaṃ kiñci na passati, pageva ñāṇavibhavanti adhippāyo. Nipphattinti nipphajjanaṃ, phalanti attho. Tañhi kāraṇavasena gantabbato adhigantabbato gatīti vuccati. Ānubhāvanti pabhāvaṃ. So hi jotanaṭṭhena virocanaṭṭhena jutīti vuccati. Mahatā ānubhāvena paresaṃ abhibhavanato mahesoti akkhāyatīti mahesakkho. Tayidaṃ abhibhavanaṃ kittisampattiyā parivārasampattiyā cāti āha ‘‘mahāyaso mahāparivāro’’ti.
પરિહરન્તીતિ સિનેરું દક્ખિણતો કત્વા પરિવત્તન્તિ. દિસાતિ ભુમ્મત્થે એતં પચ્ચત્તવચનન્તિ આહ ‘‘દિસાસુ વિરોચમાના’’તિ. અત્તનો જુતિયા દિબ્બમાનાય વા. તેહીતિ ચન્દિમસૂરિયેહિ. તત્તકેન પમાણેનાતિ યત્તકે ચન્દિમસૂરિયેહિ ઓભાસિયમાનો લોકધાતુસઙ્ખાતો એકો લોકો, તત્તકેન પમાણેન. ઇદં ચક્કવાળં બુદ્ધાનં ઉપ્પત્તિટ્ઠાનભૂતં સેટ્ઠં ઉત્તમં પધાનં, તસ્મા યેભુય્યેન એત્થુપપન્ના દેવતા અઞ્ઞેસુ ચક્કવાળેસુ દેવતા અભિભુય્ય વત્તન્તિ. તથા હિ બ્રહ્મા સહમ્પતિ દસસહસ્સબ્રહ્મપરિવારો ભગવતો સન્તિકં ઉપગઞ્છિ. તેનાહ ‘‘એત્થ ચક્કવાળસહસ્સે તુય્હં વસો વત્તતી’’તિ. ઇદાનિ ‘‘એત્થ તે વત્તતે વસો’’તિ વુત્તં વસે વત્તનં સરૂપતો દસ્સેતું ‘‘પરોપરઞ્ચ જાનાસી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ પઠમગાથાયં વુત્તં એત્થ-સદ્દં આનેત્વા અત્થો વેદિતબ્બોતિ દસ્સેન્તો ‘‘એત્થ ચક્કવાળસહસ્સે’’તિ આહ. ઉચ્ચનીચેતિ જાતિકુલરૂપભોગપરિવારાદિવસેન ઉળારે ચ અનુળારે ચ. અયં ઇદ્ધો અયં પકતિમનુસ્સોતિ ઇમિના ‘‘સરૂપતો એવસ્સ સત્તાનં પરોપરજાનનં, ન સમુદાગમતો’’તિ દસ્સેતિ. યં પન વક્ખતિ ‘‘સત્તાનં આગતિં ગતિન્તિ, તં કામલોકે સત્તાનં આદાનનિક્ખેપજાનનમત્તં સન્ધાય વુત્તં, ન કમ્મવિપાકજાનનં. યદિ હિ સમુદાગમતો જાનેય્ય, અત્તનોપિ જાનેય્ય, ન ચસ્સ તં અત્થીતિ, તથા આહ ‘‘ઇત્થમ્ભાવોતિ ઇદં ચક્કવાળ’’ન્તિઆદિ. રાગયોગતો રાગો એતસ્સ અત્થીતિ વા રાગો, વિરજ્જનસીલો વિરાગી, તં રાગવિરાગિનં. સહસ્સિબ્રહ્મા નામ ત્વં ચૂળનિયા એવ લોકધાતુયા જાનનતો. તયાતિ નિસ્સક્કે કરણવચનં. ચતુહત્થાયાતિ અનેકહત્થેન સાણિપાકારેન કાતબ્બપટપ્પમાણં દીઘતો ચતુહત્થાય, વિત્થારતો દ્વિહત્થાય પિલોતિકાય કાતું વાયમન્તો વિય ગોપ્ફકે ઉદકે નિમુજ્જિતુકામો વિય ચ પમાણં અજાનન્તો વિહઞ્ઞતીતિ નિગ્ગણ્હાતિ.
Pariharantīti sineruṃ dakkhiṇato katvā parivattanti. Disāti bhummatthe etaṃ paccattavacananti āha ‘‘disāsu virocamānā’’ti. Attano jutiyā dibbamānāya vā. Tehīti candimasūriyehi. Tattakena pamāṇenāti yattake candimasūriyehi obhāsiyamāno lokadhātusaṅkhāto eko loko, tattakena pamāṇena. Idaṃ cakkavāḷaṃ buddhānaṃ uppattiṭṭhānabhūtaṃ seṭṭhaṃ uttamaṃ padhānaṃ, tasmā yebhuyyena etthupapannā devatā aññesu cakkavāḷesu devatā abhibhuyya vattanti. Tathā hi brahmā sahampati dasasahassabrahmaparivāro bhagavato santikaṃ upagañchi. Tenāha ‘‘ettha cakkavāḷasahasse tuyhaṃ vaso vattatī’’ti. Idāni ‘‘ettha te vattate vaso’’ti vuttaṃ vase vattanaṃ sarūpato dassetuṃ ‘‘paroparañca jānāsī’’tiādi vuttaṃ. Tattha paṭhamagāthāyaṃ vuttaṃ ettha-saddaṃ ānetvā attho veditabboti dassento ‘‘ettha cakkavāḷasahasse’’ti āha. Uccanīceti jātikularūpabhogaparivārādivasena uḷāre ca anuḷāre ca. Ayaṃ iddhoayaṃ pakatimanussoti iminā ‘‘sarūpato evassa sattānaṃ paroparajānanaṃ, na samudāgamato’’ti dasseti. Yaṃ pana vakkhati ‘‘sattānaṃ āgatiṃ gatinti, taṃ kāmaloke sattānaṃ ādānanikkhepajānanamattaṃ sandhāya vuttaṃ, na kammavipākajānanaṃ. Yadi hi samudāgamato jāneyya, attanopi jāneyya, na cassa taṃ atthīti, tathā āha ‘‘itthambhāvotiidaṃ cakkavāḷa’’ntiādi. Rāgayogato rāgo etassa atthīti vā rāgo, virajjanasīlo virāgī, taṃ rāgavirāginaṃ. Sahassibrahmā nāma tvaṃ cūḷaniyā eva lokadhātuyā jānanato. Tayāti nissakke karaṇavacanaṃ. Catuhatthāyāti anekahatthena sāṇipākārena kātabbapaṭappamāṇaṃ dīghato catuhatthāya, vitthārato dvihatthāya pilotikāya kātuṃ vāyamanto viya gopphake udake nimujjitukāmo viya ca pamāṇaṃ ajānanto vihaññatīti niggaṇhāti.
૫૦૪. તં કાયન્તિ તદેવ નિકાયં. જાનિતબ્બટ્ઠાનં પત્વાપીતિ અનઞ્ઞસાધારણા મય્હં સીલાદયો ગુણવિસેસા તાવ તિટ્ઠન્તુ, ઈદિસં લોકિયં પરિત્તકં જાનિતબ્બટ્ઠાનમ્પિ પત્વા. અયં ઇમેસં અતિસયેન નીચોતિ નીચેય્યો, તસ્સ ભાવો નીચેય્યન્તિ આહ ‘‘તયા નીચતરભાવો પન મય્હં કુતો’’તિ.
504.Taṃ kāyanti tadeva nikāyaṃ. Jānitabbaṭṭhānaṃ patvāpīti anaññasādhāraṇā mayhaṃ sīlādayo guṇavisesā tāva tiṭṭhantu, īdisaṃ lokiyaṃ parittakaṃ jānitabbaṭṭhānampi patvā. Ayaṃ imesaṃ atisayena nīcoti nīceyyo, tassa bhāvo nīceyyanti āha ‘‘tayā nīcatarabhāvo pana mayhaṃ kuto’’ti.
હેટ્ઠૂપપત્તિકોતિ ઉપરૂપરિતો ચવિત્વા હેટ્ઠા લદ્ધૂપપત્તિકો. એવં સઙ્ખેપતો વુત્તમત્થં વિત્થારતો દસ્સેતું ‘‘અનુપ્પન્ને બુદ્ધુપ્પાદે’’તિ આહ. હેટ્ઠૂપપત્તિકં કત્વાતિ હેટ્ઠૂપપત્તિકં પત્થનં કત્વા. યથા કેનચિ બહૂસુ આનન્તરિયેસુ કતેસુ યં તત્થ ગરુતરં બલવં, તદેવ પટિસન્ધિં દેતિ, ઇતરાનિ પન તસ્સ અનુબલપ્પદાયકાનિ હોન્તિ, ન પટિસન્ધિદાયકાનિ, એવં ચતૂસુ રૂપજ્ઝાનેસુ ભાવિતેસુ યં તત્થ ગરુતરં છન્દપણિધિઅધિમોક્ખાદિવસેન સાભિસઙ્ખારઞ્ચ, તદેવ ચ પટિસન્ધિં દેતિ, ઇતરાનિ પન અલદ્ધોકાસતાય તસ્સ અનુબલપ્પદાયકાનિ હોન્તિ, ન પટિસન્ધિદાયકાનિ, તન્નિબ્બત્તિતજ્ઝાનેનેવ આયતિં પુનબ્ભવાભિનિબ્બત્તિ હોતીતિ આહ ‘‘તતિયજ્ઝાનં પણીતં ભાવેત્વા’’તિ. તત્થાતિ સુભકિણ્હબ્રહ્મલોકે. પુન તત્થાતિ આભસ્સરબ્રહ્મલોકે. પઠમકાલેતિ તસ્મિં ભવે પઠમસ્મિં કાલે. ઉભયન્તિ અતીતં અત્તનો નિબ્બત્તટ્ઠાનં, તત્થ નિબ્બત્તિયા હેતુભૂતં અત્તનો કતકમ્મન્તિ ઉભયં. પમુસ્સિત્વા કાલસ્સ ચિરતરભાવતો. વીતિનામેતિ પટિપજ્જન્તીતિ ચ તદા તસ્સા કિરિયાય પવત્તિક્ખણં ઉપાદાય પવત્તમાનપયોગો.
Heṭṭhūpapattikoti uparūparito cavitvā heṭṭhā laddhūpapattiko. Evaṃ saṅkhepato vuttamatthaṃ vitthārato dassetuṃ ‘‘anuppanne buddhuppāde’’ti āha. Heṭṭhūpapattikaṃ katvāti heṭṭhūpapattikaṃ patthanaṃ katvā. Yathā kenaci bahūsu ānantariyesu katesu yaṃ tattha garutaraṃ balavaṃ, tadeva paṭisandhiṃ deti, itarāni pana tassa anubalappadāyakāni honti, na paṭisandhidāyakāni, evaṃ catūsu rūpajjhānesu bhāvitesu yaṃ tattha garutaraṃ chandapaṇidhiadhimokkhādivasena sābhisaṅkhārañca, tadeva ca paṭisandhiṃ deti, itarāni pana aladdhokāsatāya tassa anubalappadāyakāni honti, na paṭisandhidāyakāni, tannibbattitajjhāneneva āyatiṃ punabbhavābhinibbatti hotīti āha ‘‘tatiyajjhānaṃ paṇītaṃ bhāvetvā’’ti. Tatthāti subhakiṇhabrahmaloke. Puna tatthāti ābhassarabrahmaloke. Paṭhamakāleti tasmiṃ bhave paṭhamasmiṃ kāle. Ubhayanti atītaṃ attano nibbattaṭṭhānaṃ, tattha nibbattiyā hetubhūtaṃ attano katakammanti ubhayaṃ. Pamussitvā kālassa ciratarabhāvato. Vītināmeti paṭipajjantīti ca tadā tassā kiriyāya pavattikkhaṇaṃ upādāya pavattamānapayogo.
અપાયેસીતિ પાયેસિ. પિપાસિતેતિ તસિતે. ઘમ્મનીતિ ઘમ્મકાલે. સમ્પરેતેતિ ઘમ્મપરિળાહેન પિપાસાય અભિભૂતે. ન્તિ પાનીયદાનં. વતસીલવત્તન્તિ સમાદાનવસેન વતભૂતં ચારિત્તસીલભાવેન સમાચિણ્ણત્તા સીલવત્તં. સુત્તપ્પબુદ્ધોવ અનુસ્સરામીતિ સુપિત્વા પબુદ્ધમત્તો વિય સુપિનં તવ પુબ્બનિવુત્થં મમ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણેન અનુસ્સરામિ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન વિય પચ્ચક્ખતો પસ્સામીતિ અત્થો.
Apāyesīti pāyesi. Pipāsiteti tasite. Ghammanīti ghammakāle. Sampareteti ghammapariḷāhena pipāsāya abhibhūte. Nti pānīyadānaṃ. Vatasīlavattanti samādānavasena vatabhūtaṃ cārittasīlabhāvena samāciṇṇattā sīlavattaṃ. Suttappabuddhova anussarāmīti supitvā pabuddhamatto viya supinaṃ tava pubbanivutthaṃ mama pubbenivāsānussatiñāṇena anussarāmi, sabbaññutaññāṇena viya paccakkhato passāmīti attho.
કરમરેતિ વિલુમ્પિત્વા આનીતે. કમ્મસજ્જન્તિ યુદ્ધસજ્જં, આવુધાદાયિનિન્તિ અત્થો.
Karamareti vilumpitvā ānīte. Kammasajjanti yuddhasajjaṃ, āvudhādāyininti attho.
એણીકૂલસ્મિન્તિ એણીમિગબાહુલ્લેન ‘‘એણીકૂલ’’ન્તિ સઙ્ખં ગતે ગઙ્ગાય તીરપ્પદેસે. ગય્હક નીયમાનન્તિ ગય્હવસેન કરમરભાવેન ચોરેહિ અત્તનો ઠાનં નીયમાનં.
Eṇīkūlasminti eṇīmigabāhullena ‘‘eṇīkūla’’nti saṅkhaṃ gate gaṅgāya tīrappadese. Gayhaka nīyamānanti gayhavasena karamarabhāvena corehi attano ṭhānaṃ nīyamānaṃ.
આવાહવિવાહવસેન મિત્તસન્થવં કત્વા. ‘‘એવં અમ્હેસુ કીળન્તેસુ ગઙ્ગેય્યકો નાગો કુપિતો’’તિ મયિ સઞ્ઞમ્પિ ન કરોન્તીતિ. સુસુકારન્તિ સુસૂતિ પવત્તં ભેરવનાગનિસ્સાસં.
Āvāhavivāhavasena mittasanthavaṃ katvā. ‘‘Evaṃ amhesu kīḷantesu gaṅgeyyako nāgo kupito’’ti mayi saññampi na karontīti. Susukāranti susūti pavattaṃ bheravanāganissāsaṃ.
ગહીતનાવન્તિ વિહેઠેતુકામતાય ગતિનિવારણવસેન ગહિતં નિગ્ગહિતં નાવં. લુદ્દેનાતિ કુરૂરેન. મનુસ્સકપ્પાતિ નાવાગતાનં મનુસ્સાનં વિહેઠેતુકામતાય.
Gahītanāvanti viheṭhetukāmatāya gatinivāraṇavasena gahitaṃ niggahitaṃ nāvaṃ. Luddenāti kurūrena. Manussakappāti nāvāgatānaṃ manussānaṃ viheṭhetukāmatāya.
બદ્ધચરોતિ પટિબદ્ધચરિયો. તેનાહ ‘‘અન્તેવાસિકો’’તિ. તં નિસ્સાયેવાતિ રઞ્ઞા ઉપટ્ઠિયમાનોપિ રાજાનં પહાય તં કપ્પં અન્તેવાસિં નિસ્સાયેવ.
Baddhacaroti paṭibaddhacariyo. Tenāha ‘‘antevāsiko’’ti. Taṃ nissāyevāti raññā upaṭṭhiyamānopi rājānaṃ pahāya taṃ kappaṃ antevāsiṃ nissāyeva.
સમ્બુદ્ધિમન્તં વતિનં અમઞ્ઞીતિ અયં સમ્મદેવ બુદ્ધિમા વતસમ્પન્નોતિ અમઞ્ઞિ સમ્ભાવેસિ ચ.
Sambuddhimantaṃ vatinaṃ amaññīti ayaṃ sammadeva buddhimā vatasampannoti amaññi sambhāvesi ca.
નાનત્તભાવેસૂતિ નાના વિસું વિસું અત્તભાવેસુ.
Nānattabhāvesūti nānā visuṃ visuṃ attabhāvesu.
અદ્ધાતિ એકંસેન. મમેતમાયુન્તિ મય્હં એતં યથાવુત્તં તત્થ તત્થ ભવે પવત્તં આયું. ન કેવલં મમ આયુમેવ, અથ ખો અઞ્ઞમ્પિ સબ્બઞ્ઞેય્યં જાનાસિ, ન તુય્હં અવિદિતં નામ અત્થિ. તથા હિ બુદ્ધો સમ્માસમ્બુદ્ધો તુવં. નો ચે કથમયમત્થો ઞાતો? તથા હિ સમ્માસમ્બુદ્ધત્તા એવ તે અયં જલિતો જોતમાનો આનુભાવો ઓભાસયં સબ્બમ્પિ બ્રહ્મલોકં ઓભાસેન્તો દિબ્બમાનો તિટ્ઠતીતિ સત્થુ અસમસમતં પવેદેસિ.
Addhāti ekaṃsena. Mametamāyunti mayhaṃ etaṃ yathāvuttaṃ tattha tattha bhave pavattaṃ āyuṃ. Na kevalaṃ mama āyumeva, atha kho aññampi sabbaññeyyaṃ jānāsi, na tuyhaṃ aviditaṃ nāma atthi. Tathā hi buddho sammāsambuddho tuvaṃ. No ce kathamayamattho ñāto? Tathā hi sammāsambuddhattā eva te ayaṃ jalito jotamāno ānubhāvo obhāsayaṃ sabbampi brahmalokaṃ obhāsento dibbamāno tiṭṭhatīti satthu asamasamataṃ pavedesi.
પથવત્તેનાતિ પથવીઅત્તેન. તેનાહ ‘‘પથવીસભાવેના’’તિ. એત્થ ચ યસ્મા – ‘‘સબ્બસઙ્ખારસમથોતિ’’આદિના (મહાવ॰ ૭; દી॰ નિ॰ ૨.૬૪, ૬૭; મ॰ નિ॰ ૧.૨૮૧; સં॰ નિ॰ ૧.૧૭૨) સાધારણતો, ‘‘યત્થ નેવ પથવી’’તિ અસાધારણતો ચ પથવિયા અસભાવેન નિબ્બાનસ્સ ગહેતબ્બતા અત્થિ, તં નિવત્તેત્વા પથવિયા અનઞ્ઞસાધારણં સભાવં ગહેતું ‘‘પથવિયા પથવત્તેના’’તિ વુત્તં. નાપહોસિન્તિ ન પાપુણિં. ઇધ પથવિયા પાપુણનં નામ ‘‘એતં મમા’’તિઆદિના ગહણન્તિ આહ ‘‘તણ્હાદિટ્ઠિમાનગ્ગાહેહિ ન ગણ્હિ’’ન્તિ.
Pathavattenāti pathavīattena. Tenāha ‘‘pathavīsabhāvenā’’ti. Ettha ca yasmā – ‘‘sabbasaṅkhārasamathoti’’ādinā (mahāva. 7; dī. ni. 2.64, 67; ma. ni. 1.281; saṃ. ni. 1.172) sādhāraṇato, ‘‘yattha neva pathavī’’ti asādhāraṇato ca pathaviyā asabhāvena nibbānassa gahetabbatā atthi, taṃ nivattetvā pathaviyā anaññasādhāraṇaṃ sabhāvaṃ gahetuṃ ‘‘pathaviyā pathavattenā’’ti vuttaṃ. Nāpahosinti na pāpuṇiṃ. Idha pathaviyā pāpuṇanaṃ nāma ‘‘etaṃ mamā’’tiādinā gahaṇanti āha ‘‘taṇhādiṭṭhimānaggāhehi na gaṇhi’’nti.
વાદિતાયાતિ વાદસીલતાય. સબ્બન્તિ અક્ખરં નિદ્દિસિત્વાતિ ‘‘સબ્બં ખો અહં બ્રહ્મે’’તિઆદિના ભગવતા વુત્તં સબ્બ-સદ્દં – ‘‘સચે ખો તે મારિસ સબ્બસ્સ સબ્બત્તેન અનનુભૂત’’ન્તિ પચ્ચનુભાસનવસેન નિદ્દિસિત્વા. અક્ખરે દોસં ગણ્હન્તોતિ ભગવતા સક્કાયસબ્બં સન્ધાય સબ્બ-સદ્દે ગહિતે સબ્બસબ્બવસેન તદત્થપરિવત્તનેન સબ્બ-સદ્દવચનીયતાસામઞ્ઞેન ચ દોસં ગણ્હન્તો. તેનાહ ‘‘સત્થા પના’’તિઆદિ. તત્થ યદિ સબ્બં અનનુભૂતં ‘‘નત્થિ સબ્બ’’ન્તિ લોકે અનવસેસં પુચ્છતિ. સચે સબ્બસ્સ સબ્બત્તેન અનવસેસસભાવેન અનનુભૂતં અપ્પત્તં, તં ગગનકુસુમં વિય કિઞ્ચિ ન સિયા. અથસ્સ અનનુભૂતં અત્થીતિ અસ્સ સબ્બત્તેન અનનુભૂતં યદિ અત્થિ, ‘‘સબ્બ’’ન્તિ ઇદં વચનં મિચ્છા, સબ્બં નામ તં ન હોતીતિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘મા હેવ તે રિત્તકમેવા’’તિઆદિ.
Vāditāyāti vādasīlatāya. Sabbanti akkharaṃ niddisitvāti ‘‘sabbaṃ kho ahaṃ brahme’’tiādinā bhagavatā vuttaṃ sabba-saddaṃ – ‘‘sace kho te mārisa sabbassa sabbattena ananubhūta’’nti paccanubhāsanavasena niddisitvā. Akkhare dosaṃ gaṇhantoti bhagavatā sakkāyasabbaṃ sandhāya sabba-sadde gahite sabbasabbavasena tadatthaparivattanena sabba-saddavacanīyatāsāmaññena ca dosaṃ gaṇhanto. Tenāha ‘‘satthā panā’’tiādi. Tattha yadi sabbaṃ ananubhūtaṃ ‘‘natthi sabba’’nti loke anavasesaṃ pucchati. Sace sabbassa sabbattena anavasesasabhāvena ananubhūtaṃ appattaṃ, taṃ gaganakusumaṃ viya kiñci na siyā. Athassa ananubhūtaṃ atthīti assa sabbattena ananubhūtaṃ yadi atthi, ‘‘sabba’’nti idaṃ vacanaṃ micchā, sabbaṃ nāma taṃ na hotīti adhippāyo. Tenāha ‘‘mā heva te rittakamevā’’tiādi.
અહં સબ્બઞ્ચ વક્ખામિ, અનનુભૂતઞ્ચ વક્ખામીતિ અહં ‘‘સબ્બ’’ન્તિ ચ વક્ખામિ, ‘‘અનનુભૂત’’ન્તિ ચ વક્ખામિ, એત્થ કો દોસોતિ અધિપ્પાયો. કારણં આહરન્તોતિ સબ્બસ્સ સબ્બત્તેન અનનુભૂતસ્સ અત્થિભાવે કારણં નિદ્દિસન્તો. વિજાનિતબ્બન્તિ મગ્ગફલપચ્ચવેક્ખણઞાણેહિ વિસેસતો સબ્બસઙ્ખતવિસિટ્ઠતાય જાનિતબ્બં. અનિદસ્સનન્તિ ઇદં નિબ્બાનસ્સ સનિદસ્સનદુકે દુતિયપદસહિતતાદસ્સનન્તિ અધિપ્પાયેન ‘‘ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ આપાથં અનુપગમનતો અનિદસ્સનં નામા’’તિ વુત્તં. સબ્બસઙ્ખતવિધુરતાય વા નત્થિ એતસ્સ નિદસ્સનન્તિ અનિદસ્સનં. નત્થિ એતસ્સ અન્તોતિ અનન્તં. તેન વુત્તં ‘‘તયિદ’’ન્તિઆદિ.
Ahaṃ sabbañca vakkhāmi, ananubhūtañca vakkhāmīti ahaṃ ‘‘sabba’’nti ca vakkhāmi, ‘‘ananubhūta’’nti ca vakkhāmi, ettha ko dosoti adhippāyo. Kāraṇaṃ āharantoti sabbassa sabbattena ananubhūtassa atthibhāve kāraṇaṃ niddisanto. Vijānitabbanti maggaphalapaccavekkhaṇañāṇehi visesato sabbasaṅkhatavisiṭṭhatāya jānitabbaṃ. Anidassananti idaṃ nibbānassa sanidassanaduke dutiyapadasahitatādassananti adhippāyena ‘‘cakkhuviññāṇassa āpāthaṃ anupagamanato anidassanaṃ nāmā’’ti vuttaṃ. Sabbasaṅkhatavidhuratāya vā natthi etassa nidassananti anidassanaṃ. Natthi etassa antoti anantaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘tayida’’ntiādi.
ભૂતાનીતિ પચ્ચયસમ્ભૂતાનિ. અસમ્ભૂતન્તિ પચ્ચયેહિ અસમ્ભૂતં, નિબ્બાનન્તિ અત્થો. અપભસ્સરભાવહેતૂનં સબ્બસો અભાવા સબ્બતો પભાતિ સબ્બતોપભં. તેનાહ ‘‘નિબ્બાનતો હી’’તિઆદિ. તથા હિ વુત્તં – ‘‘તમો તત્થ ન વિજ્જતી’’તિ. (નેત્તિ॰ ૧૦૪) પભૂતમેવાતિ પકટ્ઠભાવેન ઉક્કટ્ઠભાવેન વિજ્જમાનમેવ. અરૂપીભાવેન અદેસિકત્તા સબ્બતો પભવતિ વિજ્જતીતિ સબ્બતોપભં. તેનાહ ‘‘પુરત્થિમદિસાદીસૂ’’તિઆદિ. પવિસન્તિ એત્થાતિ પવિસં, તદેવ સ-કારસ્સ ભ-કારં, વિ-કારસ્સ ચ લોપં કત્વા વુત્તં ‘‘પભ’’ન્તિ. તેનાહ ‘‘તિત્થસ્સ નામ’’ન્તિ. વાદં પતિટ્ઠપેસીતિ એવં મયા સબ્બઞ્ચ વુત્તં, અનનુભૂતઞ્ચ વુત્તં, તત્થ યં તયા અધિપ્પાયં અજાનન્તેન સહસા અપ્પટિસઙ્ખાય દોસગ્ગહણં, તં મિચ્છાતિ બ્રહ્માનં નિગ્ગણ્હન્તો ભગવા અત્તનો વાદં પતિટ્ઠપેસિ.
Bhūtānīti paccayasambhūtāni. Asambhūtanti paccayehi asambhūtaṃ, nibbānanti attho. Apabhassarabhāvahetūnaṃ sabbaso abhāvā sabbato pabhāti sabbatopabhaṃ. Tenāha ‘‘nibbānato hī’’tiādi. Tathā hi vuttaṃ – ‘‘tamo tattha na vijjatī’’ti. (Netti. 104) pabhūtamevāti pakaṭṭhabhāvena ukkaṭṭhabhāvena vijjamānameva. Arūpībhāvena adesikattā sabbato pabhavati vijjatīti sabbatopabhaṃ. Tenāha ‘‘puratthimadisādīsū’’tiādi. Pavisanti etthāti pavisaṃ, tadeva sa-kārassa bha-kāraṃ, vi-kārassa ca lopaṃ katvā vuttaṃ ‘‘pabha’’nti. Tenāha ‘‘titthassa nāma’’nti. Vādaṃ patiṭṭhapesīti evaṃ mayā sabbañca vuttaṃ, ananubhūtañca vuttaṃ, tattha yaṃ tayā adhippāyaṃ ajānantena sahasā appaṭisaṅkhāya dosaggahaṇaṃ, taṃ micchāti brahmānaṃ niggaṇhanto bhagavā attano vādaṃ patiṭṭhapesi.
ગહિતગહિતન્તિ ‘‘ઇદં નિચ્ચ’’ન્તિઆદિના ગહિતગહિતં ગાહં. તત્થ તત્થ દોસદસ્સનમુખેન નિગ્ગણ્હન્તેન સત્થારા વિસ્સજ્જાપિતો કિઞ્ચિ ગહેતબ્બં અત્તનો પટિસરણં અદિસ્વા પરાજયં પટિચ્છાદેતું લળિતકં કાતુકામો વાદં પહાય ઇદ્ધિયા પાટિહારિયલીળં દસ્સેતુકામો. યદિ સક્કોસિ મય્હં અન્તરધાયિતું, ન પન સક્ખિસ્સસીતિ અધિપ્પાયો. મૂલપટિસન્ધિં ગન્તુકામોતિ અત્તનો પાકતિકેન અત્તભાવેન ઠાતુકામો. સો હિ પટિસન્ધિકાલે નિબ્બત્તસદિસતાય મૂલપટિસન્ધીતિ વુત્તો. અઞ્ઞેસન્તિ હેટ્ઠા અઞ્ઞકાયિકાનં બ્રહ્મૂનં. ન અદાસિ અભિસઙ્ખતકાયેનેવાયં તિટ્ઠતુ, ન પાકતિકરૂપેનાતિ ચિત્તં ઉપ્પાદેસિ. તેન સો અભિસઙ્ખતકાયં અપનેતું અવિસહન્તો અત્તભાવપટિચ્છાદકં અન્ધકારં નિમ્મિનિતું આરભિ. સત્થા તં તમં વિદ્ધંસેતિ. તેન વુત્તં ‘‘મૂલપટિસન્ધિં વા’’તિઆદિ.
Gahitagahitanti ‘‘idaṃ nicca’’ntiādinā gahitagahitaṃ gāhaṃ. Tattha tattha dosadassanamukhena niggaṇhantena satthārā vissajjāpito kiñci gahetabbaṃ attano paṭisaraṇaṃ adisvā parājayaṃ paṭicchādetuṃ laḷitakaṃkātukāmo vādaṃ pahāya iddhiyā pāṭihāriyalīḷaṃ dassetukāmo. Yadi sakkosi mayhaṃ antaradhāyituṃ, na pana sakkhissasīti adhippāyo. Mūlapaṭisandhiṃ gantukāmoti attano pākatikena attabhāvena ṭhātukāmo. So hi paṭisandhikāle nibbattasadisatāya mūlapaṭisandhīti vutto. Aññesanti heṭṭhā aññakāyikānaṃ brahmūnaṃ. Na adāsi abhisaṅkhatakāyenevāyaṃ tiṭṭhatu, na pākatikarūpenāti cittaṃ uppādesi. Tena so abhisaṅkhatakāyaṃ apanetuṃ avisahanto attabhāvapaṭicchādakaṃ andhakāraṃ nimminituṃ ārabhi. Satthā taṃ tamaṃ viddhaṃseti. Tena vuttaṃ ‘‘mūlapaṭisandhiṃ vā’’tiādi.
ભવેવાહન્તિ ભવે એવ અહં. અયઞ્ચ એવ-સદ્દો અટ્ઠાનપયુત્તોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અહં ભવે ભયં દિસ્વાયેવા’’તિ, સબ્બસ્મિં ભવે જાતિઆદિભયં ઞાણચક્ખુના યાથાવતો દિસ્વા. સત્તભવન્તિ સત્તસઙ્ખાતં ભવં. કમ્મભવપચ્ચયે હિ ઉપપત્તિભવે સત્તસમઞ્ઞા. વિભવન્તિ વિમુત્તિં. પરિયેસમાનમ્પિ ઉપાયસ્સ અનધિગતત્તા ભવેયેવ દિસ્વા. ભવઞ્ચ વિભવેસિનં વિભવં નિબ્બુતિં એસમાનાનં સત્તાનં ભવં, ભવેસુ ઉપ્પત્તિઞ્ચ દિસ્વાતિ એવં વા એત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ન અભિવદિન્તિ ‘‘અહો વત સુખ’’ન્તિ એવં અભિવદાપનાકારાભાવતો ન અભિનિવિસિં, લક્ખણવચનમેતં. ગાહત્થો એવ વા અભિવાદ-સદ્દોતિ આહ ‘‘નાભિવદિ’’ન્તિ, ‘‘ન ગવેસિ’’ન્તિ. ભવગ્ગહણેનેત્થ દુક્ખસચ્ચં, નન્દીગહણેન સમુદયસચ્ચં, વિભવગ્ગહણેન નિરોધસચ્ચં, નન્દિઞ્ચ ન ઉપાદિયિન્તિ ઇમિના મગ્ગસચ્ચં પકાસિતન્તિ આહ ‘‘ઇતિ ચત્તારિ સચ્ચાનિ પકાસેન્તો’’તિ. તદિદં ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં ગાથાય વિભાવનદસ્સનં. સત્થા પન તેસં બ્રહ્મૂનં અજ્ઝાસયાનુરૂપં સચ્ચાનિ વિત્થારતો પકાસેન્તો વિપસ્સનં પાપેત્વા અરહત્તેન દેસનાય કૂટં ગણ્હિ. તે ચ બ્રહ્માનો કેચિ સોતાપત્તિફલે, કેચિ સકદાગામિફલે, કેચિ અનાગામિફલે, કેચિ અરહત્તે ચ પતિટ્ઠહિંસુ. તેન વુત્તં ‘‘સચ્ચાનિ પકાસેન્તો સત્થા ધમ્મં દેસેસી’’તિઆદિ. અચ્છરિયજાતાતિ સઞ્જાતચ્છરિયા. સમૂલં ભવન્તિ તણ્હાવિજ્જાહિ સમૂલં ભવં.
Bhavevāhanti bhave eva ahaṃ. Ayañca eva-saddo aṭṭhānapayuttoti dassento āha ‘‘ahaṃ bhave bhayaṃ disvāyevā’’ti, sabbasmiṃ bhave jātiādibhayaṃ ñāṇacakkhunā yāthāvato disvā. Sattabhavanti sattasaṅkhātaṃ bhavaṃ. Kammabhavapaccaye hi upapattibhave sattasamaññā. Vibhavanti vimuttiṃ. Pariyesamānampi upāyassa anadhigatattā bhaveyeva disvā. Bhavañca vibhavesinaṃ vibhavaṃ nibbutiṃ esamānānaṃ sattānaṃ bhavaṃ, bhavesu uppattiñca disvāti evaṃ vā ettha attho daṭṭhabbo. Na abhivadinti ‘‘aho vata sukha’’nti evaṃ abhivadāpanākārābhāvato na abhinivisiṃ, lakkhaṇavacanametaṃ. Gāhattho eva vā abhivāda-saddoti āha ‘‘nābhivadi’’nti, ‘‘nagavesi’’nti. Bhavaggahaṇenettha dukkhasaccaṃ, nandīgahaṇena samudayasaccaṃ, vibhavaggahaṇena nirodhasaccaṃ, nandiñca na upādiyinti iminā maggasaccaṃ pakāsitanti āha ‘‘iti cattāri saccāni pakāsento’’ti. Tadidaṃ catunnaṃ ariyasaccānaṃ gāthāya vibhāvanadassanaṃ. Satthā pana tesaṃ brahmūnaṃ ajjhāsayānurūpaṃ saccāni vitthārato pakāsento vipassanaṃ pāpetvā arahattena desanāya kūṭaṃ gaṇhi. Te ca brahmāno keci sotāpattiphale, keci sakadāgāmiphale, keci anāgāmiphale, keci arahatte ca patiṭṭhahiṃsu. Tena vuttaṃ ‘‘saccāni pakāsento satthā dhammaṃ desesī’’tiādi. Acchariyajātāti sañjātacchariyā. Samūlaṃ bhavanti taṇhāvijjāhi samūlaṃ bhavaṃ.
૫૦૫. મમ વસં અતિવત્તિતાનીતિ સબ્બસો કામધાતુસમતિક્કમનપટિપદાય મય્હં વિસયં અતિક્કમિતાનિ. કથં પનાયં તેસં અરિયભૂમિસમોક્કમનં જાનાતીતિ? નયગ્ગાહતો – ‘‘સમણો ગોતમો ધમ્મં દેસેન્તો સંસારે આદીનવં, નિબ્બાને ચ આનિસંસં પકાસેન્તો વેનેય્યજનં નિબ્બાનં દિટ્ઠમેવ કરોતિ, તસ્સ દેસના અવઞ્ઝા અમોઘા ઇન્દેન વિસ્સટ્ઠવજિરસદિસા, તસ્સ ચ આણાય ઠિતા સંસારે ન દિસ્સન્તેવા’’તિ નયગ્ગાહેન અનુમાનેન જાનાતિ. સચે ત્વં એવં અનુબુદ્ધોતિ યથા ત્વં પરેસં સચ્ચાભિસમ્બોધં વદતિ, એવં ત્વં અત્તનો અનુરૂપતો સયમ્ભુઞાણેન બુદ્ધો ધમ્મં પટિવિજ્ઝિત્વા ઠિતો. તં ધમ્મં મા ઉપનયસીતિ તયા પટિવિદ્ધધમ્મં મા સાવકપટિવેધં પાપેસિ. ઇદન્તિ ઇદં અનન્તરં વુત્તં બ્રહ્મલોકે પતિટ્ઠાનંયેવ સન્ધાય મારો વદતિ, તે દસ્સેન્તો ‘‘અનુપ્પન્ને હી’’તિઆદિમાહ. અપાયપતિટ્ઠાનં પન આજીવકનિગણ્ઠાદિપબ્બજ્જં ઉપગતે તિત્થકરે, યે કેચિ વા પબ્બજિત્વા મિચ્છાપટિપન્ને જને સન્ધાય વદતિ. અનુપ્પન્નેતિ અસઞ્જાતે, અપ્પત્તેતિ અત્થો. અનુલ્લપનતાયાતિ યથા મારો ઉપરિ કિઞ્ચિ ઉત્તરં લપિતું ન સક્કોતિ, એવં તથા ઉત્તરભાસનેન. નિમન્તનવચનેનાતિ વિઞ્ઞાપનવચનેન. બ્રહ્મં સેટ્ઠં નિમન્તનં, બ્રહ્મુનો વા નિમન્તનં એત્થ અત્થીતિ બ્રહ્મનિમન્તનિકં, સુત્તં. યં પનેત્થ અત્થતો અવિભત્તં, તં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.
505.Mamavasaṃ ativattitānīti sabbaso kāmadhātusamatikkamanapaṭipadāya mayhaṃ visayaṃ atikkamitāni. Kathaṃ panāyaṃ tesaṃ ariyabhūmisamokkamanaṃ jānātīti? Nayaggāhato – ‘‘samaṇo gotamo dhammaṃ desento saṃsāre ādīnavaṃ, nibbāne ca ānisaṃsaṃ pakāsento veneyyajanaṃ nibbānaṃ diṭṭhameva karoti, tassa desanā avañjhā amoghā indena vissaṭṭhavajirasadisā, tassa ca āṇāya ṭhitā saṃsāre na dissantevā’’ti nayaggāhena anumānena jānāti. Sace tvaṃ evaṃ anubuddhoti yathā tvaṃ paresaṃ saccābhisambodhaṃ vadati, evaṃ tvaṃ attano anurūpato sayambhuñāṇena buddho dhammaṃ paṭivijjhitvā ṭhito. Taṃ dhammaṃ mā upanayasīti tayā paṭividdhadhammaṃ mā sāvakapaṭivedhaṃ pāpesi. Idanti idaṃ anantaraṃ vuttaṃ brahmaloke patiṭṭhānaṃyeva sandhāya māro vadati, te dassento ‘‘anuppanne hī’’tiādimāha. Apāyapatiṭṭhānaṃ pana ājīvakanigaṇṭhādipabbajjaṃ upagate titthakare, ye keci vā pabbajitvā micchāpaṭipanne jane sandhāya vadati. Anuppanneti asañjāte, appatteti attho. Anullapanatāyāti yathā māro upari kiñci uttaraṃ lapituṃ na sakkoti, evaṃ tathā uttarabhāsanena. Nimantanavacanenāti viññāpanavacanena. Brahmaṃ seṭṭhaṃ nimantanaṃ, brahmuno vā nimantanaṃ ettha atthīti brahmanimantanikaṃ, suttaṃ. Yaṃ panettha atthato avibhattaṃ, taṃ suviññeyyameva.
બ્રહ્મનિમન્તનિકસુત્તવણ્ણનાય લીનત્થપ્પકાસના સમત્તા.
Brahmanimantanikasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય • Majjhimanikāya / ૯. બ્રહ્મનિમન્તનિકસુત્તં • 9. Brahmanimantanikasuttaṃ
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / મજ્ઝિમનિકાય (અટ્ઠકથા) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ૯. બ્રહ્મનિમન્તનિકસુત્તવણ્ણના • 9. Brahmanimantanikasuttavaṇṇanā