Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / સારત્થદીપની-ટીકા • Sāratthadīpanī-ṭīkā |
બ્રહ્મયાચનકથાવણ્ણના
Brahmayācanakathāvaṇṇanā
૭. આચિણ્ણસમાચિણ્ણોતિ આચરિતો ચેવ આચરન્તેહિ ચ સમ્મદેવ આચરિતોતિ અત્થો. એતેન અયં પરિવિતક્કો સબ્બબુદ્ધાનં પઠમાભિસમ્બોધિયં ઉપ્પજ્જતેવાતિ અયમેત્થ ધમ્મતાતિ દસ્સેતિ. ગમ્ભીરોપિ ધમ્મો પટિપક્ખવિધમનેન સુપાકટો ભવેય્ય, પટિપક્ખવિધમનં પન સમ્માપટિપત્તિપટિબદ્ધં, સા સદ્ધમ્મસવનાધીના, તં સત્થરિ ધમ્મે ચ પસાદાયત્તં. સો વિસેસતો લોકે સમ્ભાવનીયસ્સ ગરુકાતબ્બસ્સ અભિપત્થનાહેતુકોતિ પરમ્પરાય સત્તાનં ધમ્મસમ્પટિપત્તિયા બ્રહ્મુનો યાચનાનિમિત્તન્તિ તં દસ્સેન્તો ‘‘બ્રહ્મુના યાચિતે દેસેતુકામતાયા’’તિઆદિમાહ.
7.Āciṇṇasamāciṇṇoti ācarito ceva ācarantehi ca sammadeva ācaritoti attho. Etena ayaṃ parivitakko sabbabuddhānaṃ paṭhamābhisambodhiyaṃ uppajjatevāti ayamettha dhammatāti dasseti. Gambhīropi dhammo paṭipakkhavidhamanena supākaṭo bhaveyya, paṭipakkhavidhamanaṃ pana sammāpaṭipattipaṭibaddhaṃ, sā saddhammasavanādhīnā, taṃ satthari dhamme ca pasādāyattaṃ. So visesato loke sambhāvanīyassa garukātabbassa abhipatthanāhetukoti paramparāya sattānaṃ dhammasampaṭipattiyā brahmuno yācanānimittanti taṃ dassento ‘‘brahmunā yācite desetukāmatāyā’’tiādimāha.
અધિગતોતિ પટિવિદ્ધો, સયમ્ભૂઞાણેન ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિઆદિના યથાભૂતં અવબુદ્ધોતિ અત્થો. ધમ્મોતિ ચતુસચ્ચધમ્મો તબ્બિનિમુત્તસ્સ પટિવિજ્ઝિતબ્બધમ્મસ્સ અભાવતો. ગમ્ભીરોતિ મહાસમુદ્દો વિય મકસતુણ્ડસૂચિયા અઞ્ઞત્ર સમુપચિતપરિપક્કઞાણસમ્ભારેહિ અઞ્ઞેસં ઞાણેન અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠો. ગમ્ભીરત્તાવ દુદ્દસો દુક્ખેન દટ્ઠબ્બો, ન સક્કા સુખેન દટ્ઠું. યો હિ અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠો, સો ઓગાહિતું અસક્કુણેય્યતાય સરૂપતો ચ વિસેસતો ચ સુખેન પસ્સિતું ન સક્કા, અથ ખો કિચ્છેન કેનચિ કદાચિદેવ દટ્ઠબ્બો. દુદ્દસત્તાવ દુરનુબોધો દુક્ખેન અવબુજ્ઝિતબ્બો, ન સક્કા સુખેન અવબુજ્ઝિતું. યઞ્હિ દટ્ઠુમેવ ન સક્કા, તસ્સ ઓગાહેત્વા અનુબુજ્ઝને કથા એવ નત્થિ અવબોધસ્સ દુક્કરભાવતો. ઇમસ્મિં ઠાને ‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, ભિક્ખવે, કતમં નુ ખો દુક્કરતરં વા દુરભિસમ્ભવતરં વા’’તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૧૧૧૫) સુત્તપદં વત્તબ્બં.
Adhigatoti paṭividdho, sayambhūñāṇena ‘‘idaṃ dukkha’’ntiādinā yathābhūtaṃ avabuddhoti attho. Dhammoti catusaccadhammo tabbinimuttassa paṭivijjhitabbadhammassa abhāvato. Gambhīroti mahāsamuddo viya makasatuṇḍasūciyā aññatra samupacitaparipakkañāṇasambhārehi aññesaṃ ñāṇena alabbhaneyyapatiṭṭho. Gambhīrattāva duddaso dukkhena daṭṭhabbo, na sakkā sukhena daṭṭhuṃ. Yo hi alabbhaneyyapatiṭṭho, so ogāhituṃ asakkuṇeyyatāya sarūpato ca visesato ca sukhena passituṃ na sakkā, atha kho kicchena kenaci kadācideva daṭṭhabbo. Duddasattāva duranubodho dukkhena avabujjhitabbo, na sakkā sukhena avabujjhituṃ. Yañhi daṭṭhumeva na sakkā, tassa ogāhetvā anubujjhane kathā eva natthi avabodhassa dukkarabhāvato. Imasmiṃ ṭhāne ‘‘taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave, katamaṃ nu kho dukkarataraṃ vā durabhisambhavataraṃ vā’’ti (saṃ. ni. 5.1115) suttapadaṃ vattabbaṃ.
સન્તોતિ અનુપસન્તસભાવાનં કિલેસાનં સઙ્ખારાનઞ્ચ અભાવતો વૂપસન્તસબ્બપરિળાહતાય સન્તો નિબ્બુતો, સન્તારમ્મણતાય વા સન્તો. એત્થ ચ નિરોધસચ્ચં સન્તં આરમ્મણન્તિ સન્તારમ્મણં, મગ્ગસચ્ચં સન્તં સન્તારમ્મણઞ્ચાતિ સન્તારમ્મણં. પધાનભાવં નીતોતિ પણીતો. અથ વા પણીતોતિ અતિત્તિકરણટ્ઠેન અતપ્પકો સાદુરસભોજનં વિય. સન્તપણીતભાવેનેવ ચેત્થ અસેચનકતાય અતપ્પકતા દટ્ઠબ્બા. ઇદઞ્હિ દ્વયં લોકુત્તરમેવ સન્ધાય વુત્તં. અતક્કાવચરોતિ ઉત્તમઞાણવિસયત્તા તક્કેન અવચરિતબ્બો ઓગાહિતબ્બો ન હોતિ, ઞાણેનેવ અવચરિતબ્બો. તતો એવ નિપુણઞાણગોચરતાય સણ્હસુખુમસભાવત્તા ચ નિપુણો સણ્હો. પણ્ડિતવેદનીયોતિ બાલાનં અવિસયત્તા સમ્માપટિપદં પટિપન્નેહિ પણ્ડિતેહિ એવ વેદિતબ્બો.
Santoti anupasantasabhāvānaṃ kilesānaṃ saṅkhārānañca abhāvato vūpasantasabbapariḷāhatāya santo nibbuto, santārammaṇatāya vā santo. Ettha ca nirodhasaccaṃ santaṃ ārammaṇanti santārammaṇaṃ, maggasaccaṃ santaṃ santārammaṇañcāti santārammaṇaṃ. Padhānabhāvaṃ nītoti paṇīto. Atha vā paṇītoti atittikaraṇaṭṭhena atappako sādurasabhojanaṃ viya. Santapaṇītabhāveneva cettha asecanakatāya atappakatā daṭṭhabbā. Idañhi dvayaṃ lokuttarameva sandhāya vuttaṃ. Atakkāvacaroti uttamañāṇavisayattā takkena avacaritabbo ogāhitabbo na hoti, ñāṇeneva avacaritabbo. Tato eva nipuṇañāṇagocaratāya saṇhasukhumasabhāvattā ca nipuṇo saṇho. Paṇḍitavedanīyoti bālānaṃ avisayattā sammāpaṭipadaṃ paṭipannehi paṇḍitehi eva veditabbo.
અલ્લીયન્તિ અભિરમિતબ્બટ્ઠેન સેવિયન્તીતિ આલયા, પઞ્ચ કામગુણાતિ આહ ‘‘સત્તા પઞ્ચકામગુણે અલ્લીયન્તિ, તસ્મા તે આલયાતિ વુચ્ચન્તી’’તિ. તત્થ પઞ્ચકામગુણે અલ્લીયન્તીતિ પઞ્ચકામગુણે સેવન્તીતિ અત્થો. તેતિ પઞ્ચ કામગુણા. રમન્તીતિ રતિં વિન્દન્તિ કીળન્તિ લળન્તિ. આલીયન્તિ અભિરમણવસેન સેવન્તીતિ આલયા, અટ્ઠસતં તણ્હાવિચરિતાનિ, તેહિ આલયેહિ રમન્તીતિ આલયરામાતિ એવમ્પેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ઇમે હિ સત્તા યથા કામગુણે, એવં રાગમ્પિ અસ્સાદેન્તિ અભિનન્દન્તિયેવ. યથેવ હિ સુસજ્જિતપુપ્ફફલભરિતરુક્ખાદિસમ્પન્નં ઉય્યાનં પવિટ્ઠો રાજા તાય તાય સમ્પત્તિયા રમતિ, સમ્મુદિતો આમોદિતપમોદિતો હોતિ, ન ઉક્કણ્ઠતિ, સાયમ્પિ નિક્ખમિતું ન ઇચ્છતિ, એવમિમેહિ કામાલયતણ્હાલયેહિ સત્તા રમન્તિ, સંસારવટ્ટે સમ્મોદિતા અનુક્કણ્ઠિતા વસન્તિ. તેન નેસં ભગવા દુવિધમ્પિ આલયં ઉય્યાનભૂમિં વિય દસ્સેન્તો ‘‘આલયરામા’’તિઆદિમાહ. રતાતિ નિરતા. સુટ્ઠુ મુદિતાતિ અતિવિય મુદિતા અનુક્કણ્ઠનતો.
Allīyanti abhiramitabbaṭṭhena seviyantīti ālayā, pañca kāmaguṇāti āha ‘‘sattā pañcakāmaguṇe allīyanti, tasmā te ālayāti vuccantī’’ti. Tattha pañcakāmaguṇe allīyantīti pañcakāmaguṇe sevantīti attho. Teti pañca kāmaguṇā. Ramantīti ratiṃ vindanti kīḷanti laḷanti. Ālīyanti abhiramaṇavasena sevantīti ālayā, aṭṭhasataṃ taṇhāvicaritāni, tehi ālayehi ramantīti ālayarāmāti evampettha attho daṭṭhabbo. Ime hi sattā yathā kāmaguṇe, evaṃ rāgampi assādenti abhinandantiyeva. Yatheva hi susajjitapupphaphalabharitarukkhādisampannaṃ uyyānaṃ paviṭṭho rājā tāya tāya sampattiyā ramati, sammudito āmoditapamodito hoti, na ukkaṇṭhati, sāyampi nikkhamituṃ na icchati, evamimehi kāmālayataṇhālayehi sattā ramanti, saṃsāravaṭṭe sammoditā anukkaṇṭhitā vasanti. Tena nesaṃ bhagavā duvidhampi ālayaṃ uyyānabhūmiṃ viya dassento ‘‘ālayarāmā’’tiādimāha. Ratāti niratā. Suṭṭhu muditāti ativiya muditā anukkaṇṭhanato.
ઠાનં સન્ધાયાતિ ઠાનસદ્દં સન્ધાય. અત્થતો પન ઠાનન્તિ ચ પટિચ્ચસમુપ્પાદો એવ અધિપ્પેતો . તિટ્ઠતિ એત્થ ફલં તદાયત્તવુત્તિતાયાતિ ઠાનં, સઙ્ખારાદીનં પચ્ચયભૂતા અવિજ્જાદયો. ઇમેસં સઙ્ખારાદીનં પચ્ચયાતિ ઇદપ્પચ્ચયા, અવિજ્જાદયોવ. ઇદપ્પચ્ચયા એવ ઇદપ્પચ્ચયતા યથા દેવો એવ દેવતા. ઇદપ્પચ્ચયાનં વા અવિજ્જાદીનં અત્તનો ફલં પટિચ્ચ પચ્ચયભાવો ઉપ્પાદનસમત્થતા ઇદપ્પચ્ચયતા. તેન સમત્થપચ્ચયલક્ખણો પટિચ્ચસમુપ્પાદો દસ્સિતો હોતિ. પટિચ્ચ સમુપ્પજ્જતિ ફલં એતસ્માતિ પટિચ્ચસમુપ્પાદો. પદદ્વયેનપિ ધમ્માનં પચ્ચયટ્ઠો એવ વિભાવિતો. સઙ્ખારાદિપચ્ચયાનઞ્હિ અવિજ્જાદીનં એતં અધિવચનં ઇદપ્પચ્ચયતાપટિચ્ચસમુપ્પાદોતિ. સબ્બસઙ્ખારસમથોતિઆદિ સબ્બં અત્થતો નિબ્બાનમેવ. યસ્મા હિ તં આગમ્મ પટિચ્ચ અરિયમગ્ગસ્સ આરમ્મણપચ્ચયભાવહેતુ સબ્બસઙ્ખારવિપ્ફન્દિતાનિ સમ્મન્તિ વૂપસમ્મન્તિ, તસ્મા ‘‘સબ્બસઙ્ખારસમથો’’તિ વુચ્ચતિ. સબ્બસઙ્ખતવિસંયુત્તે હિ નિબ્બાને સઙ્ખારવૂપસમપરિયાયો ઞાયાગતોયેવાતિ. ઇદં પનેત્થ નિબ્બચનં – સબ્બે સઙ્ખારા સમ્મન્તિ એત્થાતિ સબ્બસઙ્ખારસમથોતિ.
Ṭhānaṃ sandhāyāti ṭhānasaddaṃ sandhāya. Atthato pana ṭhānanti ca paṭiccasamuppādo eva adhippeto . Tiṭṭhati ettha phalaṃ tadāyattavuttitāyāti ṭhānaṃ, saṅkhārādīnaṃ paccayabhūtā avijjādayo. Imesaṃ saṅkhārādīnaṃ paccayāti idappaccayā, avijjādayova. Idappaccayā eva idappaccayatā yathā devo eva devatā. Idappaccayānaṃ vā avijjādīnaṃ attano phalaṃ paṭicca paccayabhāvo uppādanasamatthatā idappaccayatā. Tena samatthapaccayalakkhaṇo paṭiccasamuppādo dassito hoti. Paṭicca samuppajjati phalaṃ etasmāti paṭiccasamuppādo. Padadvayenapi dhammānaṃ paccayaṭṭho eva vibhāvito. Saṅkhārādipaccayānañhi avijjādīnaṃ etaṃ adhivacanaṃ idappaccayatāpaṭiccasamuppādoti. Sabbasaṅkhārasamathotiādi sabbaṃ atthato nibbānameva. Yasmā hi taṃ āgamma paṭicca ariyamaggassa ārammaṇapaccayabhāvahetu sabbasaṅkhāravipphanditāni sammanti vūpasammanti, tasmā ‘‘sabbasaṅkhārasamatho’’ti vuccati. Sabbasaṅkhatavisaṃyutte hi nibbāne saṅkhāravūpasamapariyāyo ñāyāgatoyevāti. Idaṃ panettha nibbacanaṃ – sabbe saṅkhārā sammanti etthāti sabbasaṅkhārasamathoti.
યસ્મા ચ તં આગમ્મ સબ્બે ઉપધયો પટિનિસ્સટ્ઠા સમુચ્છેદવસેન પરિચ્ચત્તા હોન્તિ, અટ્ઠસતપ્પભેદા સબ્બાપિ તણ્હા ખીયન્તિ, સબ્બે કિલેસરાગા વિરજ્જન્તિ, જરામરણાદિભેદં સબ્બં વટ્ટદુક્ખં નિરુજ્ઝતિ, તસ્મા ‘‘સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગો તણ્હાક્ખયો વિરાગો નિરોધો’’તિ વુચ્ચતિ, યા પનેસા તણ્હા તેન તેન ભવેન ભવન્તરં ભવનિકન્તિભાવેન વિનતિ સંસિબ્બતિ, ફલેન વા સદ્ધિં કમ્મં વિનતિ સંસિબ્બતીતિ કત્વા વાનન્તિ વુચ્ચતિ, તતો નિક્ખન્તં વાનતોતિ નિબ્બાનં. કિલમથોતિ કાયકિલમથો. વિહેસાપિ કાયવિહેસાયેવ, ચિત્તે પન ઉભયમ્પેતં બુદ્ધાનં નત્થિ બોધિમૂલેયેવ સમુચ્છિન્નત્તા. એત્થ ચ ચિરનિસજ્જાચિરભાસનેહિ પિટ્ઠિઆગિલાયનતાલુગલસોસાદિવસેન કાયકિલમથો ચેવ કાયવિહેસા ચ વેદિતબ્બા, સા ચ ખો દેસનાય અત્થં અજાનન્તાનઞ્ચ અપ્પટિપજ્જન્તાનઞ્ચ વસેન. જાનન્તાનં પન પટિપજ્જન્તાનઞ્ચ દેસનાય કાયપરિસ્સમોપિ સત્થુ અપરિસ્સમોવ, તેનાહ ભગવા ‘‘ન ચ મં ધમ્માધિકરણં વિહેસેતી’’તિ. તેનેવ વુત્તં ‘‘યા અજાનન્તાનં દેસના નામ, સો મમ કિલમથો અસ્સા’’તિ.
Yasmā ca taṃ āgamma sabbe upadhayo paṭinissaṭṭhā samucchedavasena pariccattā honti, aṭṭhasatappabhedā sabbāpi taṇhā khīyanti, sabbe kilesarāgā virajjanti, jarāmaraṇādibhedaṃ sabbaṃ vaṭṭadukkhaṃ nirujjhati, tasmā ‘‘sabbūpadhipaṭinissaggo taṇhākkhayo virāgo nirodho’’ti vuccati, yā panesā taṇhā tena tena bhavena bhavantaraṃ bhavanikantibhāvena vinati saṃsibbati, phalena vā saddhiṃ kammaṃ vinati saṃsibbatīti katvā vānanti vuccati, tato nikkhantaṃ vānatoti nibbānaṃ. Kilamathoti kāyakilamatho. Vihesāpi kāyavihesāyeva, citte pana ubhayampetaṃ buddhānaṃ natthi bodhimūleyeva samucchinnattā. Ettha ca ciranisajjācirabhāsanehi piṭṭhiāgilāyanatālugalasosādivasena kāyakilamatho ceva kāyavihesā ca veditabbā, sā ca kho desanāya atthaṃ ajānantānañca appaṭipajjantānañca vasena. Jānantānaṃ pana paṭipajjantānañca desanāya kāyaparissamopi satthu aparissamova, tenāha bhagavā ‘‘na ca maṃ dhammādhikaraṇaṃ vihesetī’’ti. Teneva vuttaṃ ‘‘yā ajānantānaṃ desanā nāma, so mama kilamatho assā’’ti.
અપિસ્સૂતિ સમ્પિણ્ડનત્થે નિપાતો. સો ન કેવલં એતદહોસિ, ઇમાપિ ગાથા પટિભંસૂતિ દીપેતિ. ભગવન્તન્તિ પટિસદ્દયોગેન સામિઅત્થે ઉપયોગવચનન્તિ આહ ‘‘ભગવતો’’તિ. વુદ્ધિપ્પત્તા અચ્છરિયા વા અનચ્છરિયા. વુદ્ધિઅત્થોપિ હિ અ-કારો હોતિ યથા ‘‘અસેક્ખા ધમ્મા’’તિ. કપ્પાનં ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ સતસહસ્સઞ્ચ સદેવકસ્સ લોકસ્સ ધમ્મસંવિભાગકરણત્થમેવ પારમિયો પૂરેત્વા ઇદાનિ સમધિગતધમ્મરજ્જસ્સ તત્થ અપ્પોસ્સુક્કતાપત્તિદીપનત્તા ગાથાત્થસ્સ અનુઅચ્છરિયતા તસ્સ વુદ્ધિપ્પત્તિ ચ વેદિતબ્બા. અત્થદ્વારેન હિ ગાથાનં અનચ્છરિયતા. ગોચરા અહેસુન્તિ ઉપટ્ઠહંસુ, ઉપટ્ઠાનઞ્ચ વિતક્કયિતબ્બતાતિ આહ ‘‘પરિવિતક્કયિતબ્બભાવં પાપુણિંસૂ’’તિ.
Apissūti sampiṇḍanatthe nipāto. So na kevalaṃ etadahosi, imāpi gāthā paṭibhaṃsūti dīpeti. Bhagavantanti paṭisaddayogena sāmiatthe upayogavacananti āha ‘‘bhagavato’’ti. Vuddhippattā acchariyā vā anacchariyā. Vuddhiatthopi hi a-kāro hoti yathā ‘‘asekkhā dhammā’’ti. Kappānaṃ cattāri asaṅkhyeyyāni satasahassañca sadevakassa lokassa dhammasaṃvibhāgakaraṇatthameva pāramiyo pūretvā idāni samadhigatadhammarajjassa tattha appossukkatāpattidīpanattā gāthātthassa anuacchariyatā tassa vuddhippatti ca veditabbā. Atthadvārena hi gāthānaṃ anacchariyatā. Gocarā ahesunti upaṭṭhahaṃsu, upaṭṭhānañca vitakkayitabbatāti āha ‘‘parivitakkayitabbabhāvaṃ pāpuṇiṃsū’’ti.
કિચ્છેનાતિ ન દુક્ખપ્પટિપદાય. બુદ્ધાનઞ્હિ ચત્તારોપિ મગ્ગા સુખપ્પટિપદાવ હોન્તિ. પારમીપૂરણકાલે પન સરાગસદોસસમોહસ્સેવ સતો આગતાગતાનં યાચકાનં અલઙ્કતપ્પટિયત્તં સીસં કન્તિત્વા ગલલોહિતં નીહરિત્વા સુઅઞ્જિતાનિ અક્ખીનિ ઉપ્પાટેત્વા કુલવંસપ્પદીપં પુત્તં મનાપચારિનિં ભરિયન્તિ એવમાદીનિ દેન્તસ્સ અઞ્ઞાનિ ચ ખન્તિવાદિસદિસેસુ અત્તભાવેસુ છેજ્જભેજ્જાદીનિ પાપુણન્તસ્સ આગમનીયપટિપદં સન્ધાયેતં વુત્તં. હ-ઇતિ વા બ્યત્તન્તિ એતસ્મિં અત્થે નિપાતો. એકંસત્થેતિ કેચિ. હ બ્યત્તં એકંસેન વા અલં નિપ્પયોજનં એવં કિચ્છેન અધિગતં ધમ્મં દેસેતુન્તિ યોજના. હલન્તિ વા અલન્તિ ઇમિના સમાનત્થં પદં ‘‘હલન્તિ વદામી’’તિઆદીસુ વિય. ‘‘પકાસિત’’ન્તિપિ પઠન્તિ, દેસિતન્તિ અત્થો. એવં કિચ્છેન અધિગતસ્સ ધમ્મસ્સ અલં દેસિતં પરિયત્તં દેસિતં, કો અત્થો દેસિતેનાતિ વુત્તં હોતિ. રાગદોસપરેતેહીતિ રાગદોસફુટ્ઠેહિ, ફુટ્ઠવિસેન વિય સપ્પેન રાગેન દોસેન ચ સમ્ફુટ્ઠેહિ અભિભૂતેહીતિ અત્થો. અથ વા રાગદોસપરેતેહીતિ રાગદોસાનુગતેહિ, રાગેન ચ દોસેન ચ અનુબન્ધેહીતિ અત્થો.
Kicchenāti na dukkhappaṭipadāya. Buddhānañhi cattāropi maggā sukhappaṭipadāva honti. Pāramīpūraṇakāle pana sarāgasadosasamohasseva sato āgatāgatānaṃ yācakānaṃ alaṅkatappaṭiyattaṃ sīsaṃ kantitvā galalohitaṃ nīharitvā suañjitāni akkhīni uppāṭetvā kulavaṃsappadīpaṃ puttaṃ manāpacāriniṃ bhariyanti evamādīni dentassa aññāni ca khantivādisadisesu attabhāvesu chejjabhejjādīni pāpuṇantassa āgamanīyapaṭipadaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Ha-iti vā byattanti etasmiṃ atthe nipāto. Ekaṃsattheti keci. Ha byattaṃ ekaṃsena vā alaṃ nippayojanaṃ evaṃ kicchena adhigataṃ dhammaṃ desetunti yojanā. Halanti vā alanti iminā samānatthaṃ padaṃ ‘‘halanti vadāmī’’tiādīsu viya. ‘‘Pakāsita’’ntipi paṭhanti, desitanti attho. Evaṃ kicchena adhigatassa dhammassa alaṃ desitaṃ pariyattaṃ desitaṃ, ko attho desitenāti vuttaṃ hoti. Rāgadosaparetehīti rāgadosaphuṭṭhehi, phuṭṭhavisena viya sappena rāgena dosena ca samphuṭṭhehi abhibhūtehīti attho. Atha vā rāgadosaparetehīti rāgadosānugatehi, rāgena ca dosena ca anubandhehīti attho.
પટિસોતગામિન્તિ (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૬૫; મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૨૮૧; સં॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧.૧૭૨) નિચ્ચગાહાદીનં પટિસોતં અનિચ્ચં દુક્ખમનત્તા અસુભન્તિ એવં ગતં પવત્તં ચતુસચ્ચધમ્મન્તિ અત્થો. રાગરત્તાતિ કામરાગેન ભવરાગેન દિટ્ઠિરાગેન ચ રત્તા. ન દક્ખન્તીતિ અનિચ્ચં દુક્ખમનત્તા અસુભન્તિ ઇમિના સભાવેન ન પસ્સિસ્સન્તિ, તે અપસ્સન્તે કો સક્ખિસ્સતિ અનિચ્ચન્તિઆદિના સભાવેન યાથાવતો ધમ્મં જાનાપેતુન્તિ અધિપ્પાયો. રાગદોસપરેતતાપિ નેસં સમ્મુળ્હભાવેનેવાતિ આહ ‘‘તમોખન્ધેન આવુટા’’તિ, અવિજ્જારાસિના અજ્ઝોત્થટાતિ અત્થો.
Paṭisotagāminti (dī. ni. aṭṭha. 2.65; ma. ni. aṭṭha. 1.281; saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.172) niccagāhādīnaṃ paṭisotaṃ aniccaṃ dukkhamanattā asubhanti evaṃ gataṃ pavattaṃ catusaccadhammanti attho. Rāgarattāti kāmarāgena bhavarāgena diṭṭhirāgena ca rattā. Na dakkhantīti aniccaṃ dukkhamanattā asubhanti iminā sabhāvena na passissanti, te apassante ko sakkhissati aniccantiādinā sabhāvena yāthāvato dhammaṃ jānāpetunti adhippāyo. Rāgadosaparetatāpi nesaṃ sammuḷhabhāvenevāti āha ‘‘tamokhandhena āvuṭā’’ti, avijjārāsinā ajjhotthaṭāti attho.
અપ્પોસ્સુક્કતાય ચિત્તં નમતીતિ કસ્મા પનસ્સ એવં ચિત્તં નમિ, નનુ એસ ‘‘મુત્તોહં મોચેસ્સામિ, તિણ્ણોહં તારેસ્સામિ,
Appossukkatāya cittaṃ namatīti kasmā panassa evaṃ cittaṃ nami, nanu esa ‘‘muttohaṃ mocessāmi, tiṇṇohaṃ tāressāmi,
કિં મે અઞ્ઞાતવેસેન, ધમ્મં સચ્છિકતેનિધ;
Kiṃ me aññātavesena, dhammaṃ sacchikatenidha;
સબ્બઞ્ઞુતં પાપુણિત્વા, તારયિસ્સં સદેવક’’ન્તિ. (બુ॰ વં॰ ૨.૫૫) –
Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, tārayissaṃ sadevaka’’nti. (bu. vaṃ. 2.55) –
પત્થનં કત્વા પારમિયો પૂરેત્વા સબ્બઞ્ઞુતં પત્તોતિ? સચ્ચમેવ, તદેવ પચ્ચવેક્ખણાનુભાવેન પનસ્સ એવં ચિત્તં નમિ. તસ્સ હિ સબ્બઞ્ઞુતં પત્વા સત્તાનં કિલેસગહનતં ધમ્મસ્સ ચ ગમ્ભીરતં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ સત્તાનં કિલેસગહનતા ચ ધમ્મગમ્ભીરતા ચ સબ્બાકારેન પાકટા જાતા. અથસ્સ ‘‘ઇમે સત્તા કઞ્જિયપુણ્ણલાબુ વિય તક્કભરિતચાટિ વિય વસાતેલપીતપિલોતિકા વિય અઞ્જનમક્ખિતહત્થો વિય ચ કિલેસભરિતા અતિસંકિલિટ્ઠા રાગરત્તા દોસદુટ્ઠા મોહમુળ્હા, તે કિં નામ પટિવિજ્ઝિસ્સન્તી’’તિ ચિન્તયતો કિલેસગહનપચ્ચવેક્ખણાનુભાવેનપિ એવં ચિત્તં નમિ.
Patthanaṃ katvā pāramiyo pūretvā sabbaññutaṃ pattoti? Saccameva, tadeva paccavekkhaṇānubhāvena panassa evaṃ cittaṃ nami. Tassa hi sabbaññutaṃ patvā sattānaṃ kilesagahanataṃ dhammassa ca gambhīrataṃ paccavekkhantassa sattānaṃ kilesagahanatā ca dhammagambhīratā ca sabbākārena pākaṭā jātā. Athassa ‘‘ime sattā kañjiyapuṇṇalābu viya takkabharitacāṭi viya vasātelapītapilotikā viya añjanamakkhitahattho viya ca kilesabharitā atisaṃkiliṭṭhā rāgarattā dosaduṭṭhā mohamuḷhā, te kiṃ nāma paṭivijjhissantī’’ti cintayato kilesagahanapaccavekkhaṇānubhāvenapi evaṃ cittaṃ nami.
‘‘અયં ધમ્મો પથવીસન્ધારકઉદકક્ખન્ધો વિય ગમ્ભીરો, પબ્બતેન પટિચ્છાદેત્વા ઠપિતો સાસપો વિય દુદ્દસો, સતધા ભિન્નસ્સ વાલસ્સ કોટિ વિય અણુ. મયા હિ ઇમં ધમ્મં પટિવિજ્ઝિતું વાયમન્તેન અદિન્નં દાનં નામ નત્થિ, અરક્ખિતં સીલં નામ નત્થિ, અપરિપૂરિતા કાચિ પારમી નામ નત્થિ, તસ્સ મે નિરુસ્સાહં વિય મારબલં વિધમન્તસ્સપિ પથવી ન કમ્પિત્થ, પઠમયામે પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરન્તસ્સપિ ન કમ્પિત્થ, મજ્ઝિમયામે દિબ્બચક્ખું વિસોધેન્તસ્સપિ ન કમ્પિત્થ, પચ્છિમયામે પન પટિચ્ચસમુપ્પાદં પટિવિજ્ઝન્તસ્સેવ મે દસસહસ્સિલોકધાતુ કમ્પિત્થ. ઇતિ માદિસેનપિ તિક્ખઞાણેન કિચ્છેનેવાયં ધમ્મો પટિવિદ્ધો, તં લોકિયમહાજના કથં પટિવિજ્ઝિસ્સન્તી’’તિ ધમ્મગમ્ભીરતાય પચ્ચવેક્ખણાનુભાવેનપિ એવં ચિત્તં નમીતિ વેદિતબ્બં.
‘‘Ayaṃ dhammo pathavīsandhārakaudakakkhandho viya gambhīro, pabbatena paṭicchādetvā ṭhapito sāsapo viya duddaso, satadhā bhinnassa vālassa koṭi viya aṇu. Mayā hi imaṃ dhammaṃ paṭivijjhituṃ vāyamantena adinnaṃ dānaṃ nāma natthi, arakkhitaṃ sīlaṃ nāma natthi, aparipūritā kāci pāramī nāma natthi, tassa me nirussāhaṃ viya mārabalaṃ vidhamantassapi pathavī na kampittha, paṭhamayāme pubbenivāsaṃ anussarantassapi na kampittha, majjhimayāme dibbacakkhuṃ visodhentassapi na kampittha, pacchimayāme pana paṭiccasamuppādaṃ paṭivijjhantasseva me dasasahassilokadhātu kampittha. Iti mādisenapi tikkhañāṇena kicchenevāyaṃ dhammo paṭividdho, taṃ lokiyamahājanā kathaṃ paṭivijjhissantī’’ti dhammagambhīratāya paccavekkhaṇānubhāvenapi evaṃ cittaṃ namīti veditabbaṃ.
અપિચ બ્રહ્મુના યાચિતે દેસેતુકામતાયપિસ્સ એવં ચિત્તં નમિ. જાનાતિ હિ ભગવા ‘‘મમ અપ્પોસ્સુક્કતાય ચિત્તે નમમાને મહાબ્રહ્મા ધમ્મદેસનં યાચિસ્સતિ, ઇમે ચ સત્તા બ્રહ્મગરુકા, તે ‘સત્થા કિર ધમ્મં ન દેસેતુકામો અહોસિ, અથ નં મહાબ્રહ્મા યાચિત્વા દેસાપેતિ, સન્તો વત ભો ધમ્મો પણીતો’તિ મઞ્ઞમાના સુસ્સૂસિસ્સન્તી’’તિ. ઇદમ્પિસ્સ કારણં પટિચ્ચ અપ્પોસ્સુક્કતાય ચિત્તં નમિ, નો ધમ્મદેસનાયાતિ વેદિતબ્બં.
Apica brahmunā yācite desetukāmatāyapissa evaṃ cittaṃ nami. Jānāti hi bhagavā ‘‘mama appossukkatāya citte namamāne mahābrahmā dhammadesanaṃ yācissati, ime ca sattā brahmagarukā, te ‘satthā kira dhammaṃ na desetukāmo ahosi, atha naṃ mahābrahmā yācitvā desāpeti, santo vata bho dhammo paṇīto’ti maññamānā sussūsissantī’’ti. Idampissa kāraṇaṃ paṭicca appossukkatāya cittaṃ nami, no dhammadesanāyāti veditabbaṃ.
૮. સહમ્પતિસ્સાતિ સો કિર કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને સહકો નામ થેરો પઠમજ્ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા પઠમજ્ઝાનભૂમિયં કપ્પાયુકબ્રહ્મા હુત્વા નિબ્બત્તો, તત્ર નં સહમ્પતિ બ્રહ્માતિ સઞ્જાનન્તિ. તં સન્ધાયાહ ‘‘બ્રહ્મુનો સહમ્પતિસ્સા’’તિ. નસ્સતિ વતાતિ સો કિર ઇમં સદ્દં તથા નિચ્છારેતિ, યથા દસસહસ્સિલોકધાતુબ્રહ્માનો સુત્વા સબ્બે સન્નિપતિંસુ. અપ્પરજક્ખજાતિકાતિ પઞ્ઞામયે અક્ખિમ્હિ અપ્પં પરિત્તં રાગદોસમોહરજં એતેસં એવંસભાવાતિ અપ્પરજક્ખજાતિકા. અપ્પં રાગાદિરજં યેસં તે સભાવા અપ્પરજક્ખજાતિકાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. અસ્સવનતાતિ ‘‘સયં અભિઞ્ઞા’’તિઆદીસુ વિય કરણત્થે પચ્ચત્તવચનં, અસ્સવનતાયાતિ અત્થો. ભવિસ્સન્તીતિ પુરિમબુદ્ધેસુ દસપુઞ્ઞકિરિયવસેન કતાધિકારા પરિપાકગતપદુમાનિ વિય સૂરિયરસ્મિસમ્ફસ્સં ધમ્મદેસનંયેવ આકઙ્ખમાના ચતુપ્પદિકગાથાવસાને અરિયભૂમિં ઓક્કમનારહા ન એકો, ન દ્વે, અનેકસતસહસ્સા ધમ્મસ્સ અઞ્ઞાતારો ભવિસ્સન્તીતિ દસ્સેતિ.
8.Sahampatissāti so kira kassapassa bhagavato sāsane sahako nāma thero paṭhamajjhānaṃ nibbattetvā paṭhamajjhānabhūmiyaṃ kappāyukabrahmā hutvā nibbatto, tatra naṃ sahampati brahmāti sañjānanti. Taṃ sandhāyāha ‘‘brahmuno sahampatissā’’ti. Nassati vatāti so kira imaṃ saddaṃ tathā nicchāreti, yathā dasasahassilokadhātubrahmāno sutvā sabbe sannipatiṃsu. Apparajakkhajātikāti paññāmaye akkhimhi appaṃ parittaṃ rāgadosamoharajaṃ etesaṃ evaṃsabhāvāti apparajakkhajātikā. Appaṃ rāgādirajaṃ yesaṃ te sabhāvā apparajakkhajātikāti evamettha attho daṭṭhabbo. Assavanatāti ‘‘sayaṃ abhiññā’’tiādīsu viya karaṇatthe paccattavacanaṃ, assavanatāyāti attho. Bhavissantīti purimabuddhesu dasapuññakiriyavasena katādhikārā paripākagatapadumāni viya sūriyarasmisamphassaṃ dhammadesanaṃyeva ākaṅkhamānā catuppadikagāthāvasāne ariyabhūmiṃ okkamanārahā na eko, na dve, anekasatasahassā dhammassa aññātāro bhavissantīti dasseti.
પાતુરહોસીતિ પાતુભવિ. સમલેહિ ચિન્તિતોતિ સમલેહિ પૂરણકસ્સપાદીહિ છહિ સત્થારેહિ ચિન્તિતો. તે હિ પુરેતરં ઉપ્પજ્જિત્વા સકલજમ્બુદીપે કણ્ટકે પત્થરમાના વિય વિસં સિઞ્ચમાના વિય ચ સમલં મિચ્છાદિટ્ઠિધમ્મં દેસયિંસુ. તે કિર બુદ્ધકોલાહલાનુસ્સવેન સઞ્જાતકુતૂહલા લોકં વઞ્ચેત્વા કોહઞ્ઞે ઠત્વા સબ્બઞ્ઞુતં પટિજાનન્તા યં કિઞ્ચિ અધમ્મંયેવ ધમ્મોતિ દીપેસું. અપાપુરેતન્તિ વિવર એતં. અમતસ્સ દ્વારન્તિ અમતસ્સ નિબ્બાનસ્સ દ્વારભૂતં અરિયમગ્ગં. ઇદં વુત્તં હોતિ – એતં કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસનન્તરધાનતો પભુતિ પિહિતં નિબ્બાનનગરસ્સ મહાદ્વારં અરિયમગ્ગં સદ્ધમ્મદેસનાહત્થેન અપાપુર વિવર ઉગ્ઘાટેહીતિ. સુણન્તુ ધમ્મં વિમલેનાનુબુદ્ધન્તિ ઇમે સત્તા રાગાદિમલાનં અભાવતો વિમલેન સમ્માસમ્બુદ્ધેન અનુબુદ્ધં ચતુસચ્ચધમ્મં સુણન્તુ તાવ ભગવાતિ યાચતિ.
Pāturahosīti pātubhavi. Samalehi cintitoti samalehi pūraṇakassapādīhi chahi satthārehi cintito. Te hi puretaraṃ uppajjitvā sakalajambudīpe kaṇṭake pattharamānā viya visaṃ siñcamānā viya ca samalaṃ micchādiṭṭhidhammaṃ desayiṃsu. Te kira buddhakolāhalānussavena sañjātakutūhalā lokaṃ vañcetvā kohaññe ṭhatvā sabbaññutaṃ paṭijānantā yaṃ kiñci adhammaṃyeva dhammoti dīpesuṃ. Apāpuretanti vivara etaṃ. Amatassa dvāranti amatassa nibbānassa dvārabhūtaṃ ariyamaggaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – etaṃ kassapassa bhagavato sāsanantaradhānato pabhuti pihitaṃ nibbānanagarassa mahādvāraṃ ariyamaggaṃ saddhammadesanāhatthena apāpura vivara ugghāṭehīti. Suṇantu dhammaṃ vimalenānubuddhanti ime sattā rāgādimalānaṃ abhāvato vimalena sammāsambuddhena anubuddhaṃ catusaccadhammaṃ suṇantu tāva bhagavāti yācati.
સેલપબ્બતો ઉચ્ચો હોતિ થિરો ચ, ન પંસુપબ્બતો મિસ્સકપબ્બતો વાતિ આહ ‘‘સેલે યથા પબ્બતમુદ્ધનિટ્ઠિતો’’તિ. તસ્સત્થો ‘‘સેલમયે એકગ્ઘને પબ્બતમુદ્ધનિ યથાઠિતોવ. ન હિ તત્થ ઠિતસ્સ દસ્સનત્થં ગીવુક્ખિપનપસારણાદિકિચ્ચં અત્થી’’તિ. તથૂપમન્તિ તપ્પટિભાગં સેલપબ્બતૂપમં. ધમ્મમયં પાસાદન્તિ લોકુત્તરધમ્મમાહ. સો હિ સબ્બસો પસાદાવહો સબ્બધમ્મે અતિક્કમ્મ અબ્ભુગ્ગતટ્ઠેન પાસાદસદિસો ચ, પઞ્ઞાપરિયાયો વા ઇધ ધમ્મ-સદ્દો. પઞ્ઞા હિ અબ્ભુગ્ગતટ્ઠેન પાસાદોતિ અભિધમ્મે નિદ્દિટ્ઠા. તથા ચાહ –
Selapabbato ucco hoti thiro ca, na paṃsupabbato missakapabbato vāti āha ‘‘sele yathā pabbatamuddhaniṭṭhito’’ti. Tassattho ‘‘selamaye ekagghane pabbatamuddhani yathāṭhitova. Na hi tattha ṭhitassa dassanatthaṃ gīvukkhipanapasāraṇādikiccaṃ atthī’’ti. Tathūpamanti tappaṭibhāgaṃ selapabbatūpamaṃ. Dhammamayaṃ pāsādanti lokuttaradhammamāha. So hi sabbaso pasādāvaho sabbadhamme atikkamma abbhuggataṭṭhena pāsādasadiso ca, paññāpariyāyo vā idha dhamma-saddo. Paññā hi abbhuggataṭṭhena pāsādoti abhidhamme niddiṭṭhā. Tathā cāha –
‘‘પઞ્ઞાપાસાદમારુય્હ, અસોકો સોકિનિં પજં;
‘‘Paññāpāsādamāruyha, asoko sokiniṃ pajaṃ;
પબ્બતટ્ઠોવ ભૂમટ્ઠે, ધીરો બાલે અવેક્ખતી’’તિ. (ધ॰ પ॰ ૨૮);
Pabbataṭṭhova bhūmaṭṭhe, dhīro bāle avekkhatī’’ti. (dha. pa. 28);
અયં પનેત્થ સઙ્ખેપત્થો – યથા સેલપબ્બતમુદ્ધનિ યથાઠિતોવ ચક્ખુમા પુરિસો સમન્તતો જનતં પસ્સેય્ય, તથા ત્વમ્પિ સુમેધ સુન્દરપઞ્ઞ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન સમન્તચક્ખુ ભગવા ધમ્મમયં પઞ્ઞામયં પાસાદમારુય્હ સયં અપેતસોકો સોકાવતિણ્ણં જાતિજરાભિભૂતં જનતં અવેક્ખસ્સુ ઉપધારય ઉપપરિક્ખાતિ. અયં પનેત્થ અધિપ્પાયો – યથા હિ પબ્બતપાદે સમન્તા મહન્તં ખેત્તં કત્વા તત્થ કેદારપાળીસુ કુટિકાયો કત્વા રત્તિં અગ્ગિં જાલેય્યું, ચતુરઙ્ગસમન્નાગતઞ્ચ અન્ધકારં અસ્સ, અથ તસ્સ પબ્બતસ્સ મત્થકે ઠત્વા ચક્ખુમતો પુરિસસ્સ ભૂમિં ઓલોકયતો નેવ ખેત્તં, ન કેદારપાળિયો, ન કુટિયો, ન તત્થ સયિતમનુસ્સા પઞ્ઞાયેય્યું અનુજ્જલભાવતો, કુટિકાસુ પન અગ્ગિજાલામત્તમેવ પઞ્ઞાયેય્ય ઉજ્જલભાવતો, એવં ધમ્મપાસાદં આરુય્હ સત્તનિકાયં ઓલોકયતો તથાગતસ્સ યે તે અકતકલ્યાણા સત્તા, તે એકવિહારે દક્ખિણજાણુપસ્સે નિસિન્નાપિ બુદ્ધચક્ખુસ્સ આપાથં નાગચ્છન્તિ ઞાણગ્ગિના અનુજ્જલભાવતો અનુળારભાવતો ચ, રત્તિં ખિત્તા સરા વિય હોન્તિ. યે પન કતકલ્યાણા વેનેય્યપુગ્ગલા, તે એવસ્સ દૂરેપિ ઠિતા આપાથમાગચ્છન્તિ પરિપક્કઞાણગ્ગિતાય સમુજ્જલભાવતો ઉળારસન્તાનતાય ચ, સો અગ્ગિ વિય હિમવન્તપબ્બતો વિય ચ. વુત્તમ્પિ ચેતં –
Ayaṃ panettha saṅkhepattho – yathā selapabbatamuddhani yathāṭhitova cakkhumā puriso samantato janataṃ passeyya, tathā tvampi sumedha sundarapañña sabbaññutaññāṇena samantacakkhu bhagavā dhammamayaṃ paññāmayaṃ pāsādamāruyha sayaṃ apetasoko sokāvatiṇṇaṃ jātijarābhibhūtaṃ janataṃ avekkhassu upadhāraya upaparikkhāti. Ayaṃ panettha adhippāyo – yathā hi pabbatapāde samantā mahantaṃ khettaṃ katvā tattha kedārapāḷīsu kuṭikāyo katvā rattiṃ aggiṃ jāleyyuṃ, caturaṅgasamannāgatañca andhakāraṃ assa, atha tassa pabbatassa matthake ṭhatvā cakkhumato purisassa bhūmiṃ olokayato neva khettaṃ, na kedārapāḷiyo, na kuṭiyo, na tattha sayitamanussā paññāyeyyuṃ anujjalabhāvato, kuṭikāsu pana aggijālāmattameva paññāyeyya ujjalabhāvato, evaṃ dhammapāsādaṃ āruyha sattanikāyaṃ olokayato tathāgatassa ye te akatakalyāṇā sattā, te ekavihāre dakkhiṇajāṇupasse nisinnāpi buddhacakkhussa āpāthaṃ nāgacchanti ñāṇagginā anujjalabhāvato anuḷārabhāvato ca, rattiṃ khittā sarā viya honti. Ye pana katakalyāṇā veneyyapuggalā, te evassa dūrepi ṭhitā āpāthamāgacchanti paripakkañāṇaggitāya samujjalabhāvato uḷārasantānatāya ca, so aggi viya himavantapabbato viya ca. Vuttampi cetaṃ –
‘‘દૂરે સન્તો પકાસેન્તિ, હિમવન્તોવ પબ્બતો;
‘‘Dūre santo pakāsenti, himavantova pabbato;
અસન્તેત્થ ન દિસ્સન્તિ, રત્તિં ખિત્તા યથા સરા’’તિ. (ધ॰ પ॰ ૩૦૪);
Asantettha na dissanti, rattiṃ khittā yathā sarā’’ti. (dha. pa. 304);
ઉટ્ઠેહીતિ ભગવતો ધમ્મદેસનત્થં ચારિકચરણં યાચન્તો ભણતિ. ઉટ્ઠેહીતિ વા ધમ્મદેસનાય અપ્પોસ્સુક્કતાસઙ્ખાતસઙ્કોચાપત્તિતો કિલાસુભાવતો ઉટ્ઠહ. વીરાતિઆદીસુ ભગવા સાતિસયચતુબ્બિધસમ્મપ્પધાનવીરિયવન્તતાય વીરો, દેવપુત્તમચ્ચુકિલેસાભિસઙ્ખારાનં વિજિતત્તા વિજિતસઙ્ગામો, જાતિકન્તારાદિતો વેનેય્યસત્થં વાહનસમત્થતાય નિબ્બાનસઙ્ખાતં ખેમપ્પદેસં સમ્પાપનસમત્થતાય સત્થવાહો, કામચ્છન્દઇણસ્સ અભાવતો અણણોતિ વેદિતબ્બો. યો હિ પરેસં ઇણં ગહેત્વા વિનાસેતિ, સો તેહિ ‘‘ઇણં દેહી’’તિ તજ્જમાનોપિ ફરુસં વુચ્ચમાનોપિ વમ્ભમાનોપિ વધિયમાનોપિ કિઞ્ચિ પટિપ્પહરિતું ન સક્કોતિ, સબ્બં તિતિક્ખતિ. તિતિક્ખકારણઞ્હિસ્સ તં ઇણં હોતિ, એવમેવ યો યમ્હિ કામચ્છન્દેન રજ્જતિ, તણ્હાગહણેન તં વત્થું ગણ્હાતિ, સો તેન ફરુસં વુચ્ચમાનોપિ વમ્ભમાનોપિ વધિયમાનોપિ કિઞ્ચિ પટિપ્પહરિતું ન સક્કોતિ, સબ્બં તિતિક્ખતિ. તિતિક્ખકારણઞ્હિસ્સ સો કામચ્છન્દો હોતિ ઘરસામિકેહિ વિહેઠિયમાનાનં ઇત્થીનં વિય. કસ્મા? ઇણસદિસત્તા કામચ્છન્દસ્સ.
Uṭṭhehīti bhagavato dhammadesanatthaṃ cārikacaraṇaṃ yācanto bhaṇati. Uṭṭhehīti vā dhammadesanāya appossukkatāsaṅkhātasaṅkocāpattito kilāsubhāvato uṭṭhaha. Vīrātiādīsu bhagavā sātisayacatubbidhasammappadhānavīriyavantatāya vīro, devaputtamaccukilesābhisaṅkhārānaṃ vijitattā vijitasaṅgāmo, jātikantārādito veneyyasatthaṃ vāhanasamatthatāya nibbānasaṅkhātaṃ khemappadesaṃ sampāpanasamatthatāya satthavāho, kāmacchandaiṇassa abhāvato aṇaṇoti veditabbo. Yo hi paresaṃ iṇaṃ gahetvā vināseti, so tehi ‘‘iṇaṃ dehī’’ti tajjamānopi pharusaṃ vuccamānopi vambhamānopi vadhiyamānopi kiñci paṭippaharituṃ na sakkoti, sabbaṃ titikkhati. Titikkhakāraṇañhissa taṃ iṇaṃ hoti, evameva yo yamhi kāmacchandena rajjati, taṇhāgahaṇena taṃ vatthuṃ gaṇhāti, so tena pharusaṃ vuccamānopi vambhamānopi vadhiyamānopi kiñci paṭippaharituṃ na sakkoti, sabbaṃ titikkhati. Titikkhakāraṇañhissa so kāmacchando hoti gharasāmikehi viheṭhiyamānānaṃ itthīnaṃ viya. Kasmā? Iṇasadisattā kāmacchandassa.
૯. અજ્ઝેસનન્તિ ગરુટ્ઠાનીયં પયિરુપાસિત્વા ગરુતરં પયોજનં ઉદ્દિસ્સ અભિપત્થના અજ્ઝેસના, સાપિ અત્થતો યાચના એવ. બુદ્ધચક્ખુનાતિ ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણેન ચ આસયાનુસયઞાણેન ચ. ઇમેસઞ્હિ દ્વિન્નં ઞાણાનં બુદ્ધચક્ખૂતિ નામં, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ સમન્તચક્ખૂતિ . હેટ્ઠિમાનં તિણ્ણં મગ્ગઞાણાનં ધમ્મચક્ખૂતિ. અપ્પરજક્ખેતિઆદીસુ યેસં વુત્તનયેનેવ પઞ્ઞાચક્ખુમ્હિ રાગાદિરજં અપ્પં, તે અપ્પરજક્ખા. યેસં તં મહન્તં, તે મહારજક્ખા. યેસં સદ્ધાદીનિ ઇન્દ્રિયાનિ તિક્ખાનિ, તે તિક્ખિન્દ્રિયા. યેસં તાનિ મુદૂનિ, તે મુદિન્દ્રિયા. યેસં તેયેવ સદ્ધાદયો આકારા સુન્દરા, તે સ્વાકારા. યે કથિતકારણં સલ્લક્ખેન્તિ, સુખેન સક્કા હોન્તિ વિઞ્ઞાપેતું, તે સુવિઞ્ઞાપયા. યે પરલોકઞ્ચેવ વજ્જઞ્ચ ભયતો પસ્સન્તિ, તે પરલોકવજ્જભયદસ્સાવિનો નામ.
9.Ajjhesananti garuṭṭhānīyaṃ payirupāsitvā garutaraṃ payojanaṃ uddissa abhipatthanā ajjhesanā, sāpi atthato yācanā eva. Buddhacakkhunāti indriyaparopariyattañāṇena ca āsayānusayañāṇena ca. Imesañhi dvinnaṃ ñāṇānaṃ buddhacakkhūti nāmaṃ, sabbaññutaññāṇassa samantacakkhūti . Heṭṭhimānaṃ tiṇṇaṃ maggañāṇānaṃ dhammacakkhūti. Apparajakkhetiādīsu yesaṃ vuttanayeneva paññācakkhumhi rāgādirajaṃ appaṃ, te apparajakkhā. Yesaṃ taṃ mahantaṃ, te mahārajakkhā. Yesaṃ saddhādīni indriyāni tikkhāni, te tikkhindriyā. Yesaṃ tāni mudūni, te mudindriyā. Yesaṃ teyeva saddhādayo ākārā sundarā, te svākārā. Ye kathitakāraṇaṃ sallakkhenti, sukhena sakkā honti viññāpetuṃ, te suviññāpayā. Ye paralokañceva vajjañca bhayato passanti, te paralokavajjabhayadassāvino nāma.
ઉપ્પલાનિ એત્થ સન્તીતિ ઉપ્પલિની, ગચ્છોપિ જલાસયોપિ, ઇધ પન જલાસયો અધિપ્પેતો, તસ્મા ઉપ્પલિનિયન્તિ ઉપ્પલવનેતિ એવમત્થો ગહેતબ્બો. ઇતો પરેસુપિ એસેવ નયો. અન્તોનિમુગ્ગપોસીનીતિ યાનિ ઉદકસ્સ અન્તો નિમુગ્ગાનેવ હુત્વા પુસ્સન્તિ વડ્ઢન્તિ, તાનિ અન્તોનિમુગ્ગપોસીનિ. ઉદકં અચ્ચુગ્ગમ્મ તિટ્ઠન્તીતિ ઉદકં અતિક્કમિત્વા તિટ્ઠન્તિ. તત્થ યાનિ અચ્ચુગ્ગમ્મ ઠિતાનિ સૂરિયરસ્મિસમ્ફસ્સં આગમયમાનાનિ, તાનિ અજ્જ પુપ્ફનકાનિ. યાનિ સમોદકં ઠિતાનિ, તાનિ સ્વે પુપ્ફનકાનિ. યાનિ ઉદકા અનુગ્ગતાનિ અન્તોનિમુગ્ગપોસીનિ, તાનિ તતિયદિવસે પુપ્ફનકાનિ. ઉદકા પન અનુગ્ગતાનિ અઞ્ઞાનિપિ સરોગઉપ્પલાદીનિ નામ અત્થિ, યાનિ નેવ પુપ્ફિસ્સન્તિ મચ્છકચ્છપભક્ખાનેવ ભવિસ્સન્તિ, તાનિ પાળિં નારુળ્હાનિ, આહરિત્વા પન દીપેતબ્બાનીતિ અટ્ઠકથાયં પકાસિતાનિ. યથેવ હિ તાનિ ચતુબ્બિધાનિ પુપ્ફાનિ, એવમેવ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ નેય્યો પદપરમોતિ ચત્તારો પુગ્ગલા.
Uppalāni ettha santīti uppalinī, gacchopi jalāsayopi, idha pana jalāsayo adhippeto, tasmā uppaliniyanti uppalavaneti evamattho gahetabbo. Ito paresupi eseva nayo. Antonimuggaposīnīti yāni udakassa anto nimuggāneva hutvā pussanti vaḍḍhanti, tāni antonimuggaposīni. Udakaṃ accuggamma tiṭṭhantīti udakaṃ atikkamitvā tiṭṭhanti. Tattha yāni accuggamma ṭhitāni sūriyarasmisamphassaṃ āgamayamānāni, tāni ajja pupphanakāni. Yāni samodakaṃ ṭhitāni, tāni sve pupphanakāni. Yāni udakā anuggatāni antonimuggaposīni, tāni tatiyadivase pupphanakāni. Udakā pana anuggatāni aññānipi sarogauppalādīni nāma atthi, yāni neva pupphissanti macchakacchapabhakkhāneva bhavissanti, tāni pāḷiṃ nāruḷhāni, āharitvā pana dīpetabbānīti aṭṭhakathāyaṃ pakāsitāni. Yatheva hi tāni catubbidhāni pupphāni, evameva ugghaṭitaññū vipañcitaññū neyyo padaparamoti cattāro puggalā.
તત્થ યસ્સ પુગ્ગલસ્સ સહ ઉદાહટવેલાય ધમ્માભિસમયો હોતિ, અયં ‘‘ચત્તારો સતિપટ્ઠાના’’તિઆદિના નયેન સઙ્ખિત્તેન માતિકાય ઠપિયમાનાય દેસનાનુસારેન ઞાણં પેસેત્વા અરહત્તં ગણ્હિતું સમત્થો પુગ્ગલો ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂતિ વુચ્ચતિ. યસ્સ પુગ્ગલસ્સ સઙ્ખિત્તેન ભાસિતસ્સ વિત્થારેન અત્થે વિભજિયમાને ધમ્માભિસમયો હોતિ, અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ. યસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઉદ્દેસતો પરિપુચ્છતો યોનિસો મનસિકરોતો કલ્યાણમિત્તે સેવતો ભજતો પયિરુપાસતો અનુપુબ્બેન ધમ્માભિસમયો હોતિ, અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો નેય્યો. યસ્સ પુગ્ગલસ્સ બહુમ્પિ સુણતો બહુમ્પિ ભણતો બહુમ્પિ ધારયતો બહુમ્પિ વાચયતો ન તાય જાતિયા ધમ્માભિસમયો હોતિ, તેન અત્તભાવેન મગ્ગં વા ફલં વા અન્તમસો ઝાનં વા વિપસ્સનં વા નિબ્બત્તેતું ન સક્કોતિ, અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો પદપરમો. તત્થ ભગવા ઉપ્પલવનાદિસદિસં દસસહસ્સિલોકધાતું ઓલોકેન્તો અજ્જ પુપ્ફનકાનિ વિય ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ, સ્વે પુપ્ફનકાનિ વિય વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ, તતિયદિવસે પુપ્ફનકાનિ વિય નેય્યે, મચ્છકચ્છપભક્ખપુપ્ફાનિ વિય પદપરમે ચ અદ્દસ, પસ્સન્તો ચ ‘‘એત્તકા અપ્પરજક્ખા, એત્તકા મહારજક્ખા, તત્રાપિ એત્તકા ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ’’તિ એવં સબ્બાકારતોવ અદ્દસ.
Tattha yassa puggalassa saha udāhaṭavelāya dhammābhisamayo hoti, ayaṃ ‘‘cattāro satipaṭṭhānā’’tiādinā nayena saṅkhittena mātikāya ṭhapiyamānāya desanānusārena ñāṇaṃ pesetvā arahattaṃ gaṇhituṃ samattho puggalo ugghaṭitaññūti vuccati. Yassa puggalassa saṅkhittena bhāsitassa vitthārena atthe vibhajiyamāne dhammābhisamayo hoti, ayaṃ vuccati puggalo vipañcitaññū. Yassa puggalassa uddesato paripucchato yoniso manasikaroto kalyāṇamitte sevato bhajato payirupāsato anupubbena dhammābhisamayo hoti, ayaṃ vuccati puggalo neyyo. Yassa puggalassa bahumpi suṇato bahumpi bhaṇato bahumpi dhārayato bahumpi vācayato na tāya jātiyā dhammābhisamayo hoti, tena attabhāvena maggaṃ vā phalaṃ vā antamaso jhānaṃ vā vipassanaṃ vā nibbattetuṃ na sakkoti, ayaṃ vuccati puggalo padaparamo. Tattha bhagavā uppalavanādisadisaṃ dasasahassilokadhātuṃ olokento ajja pupphanakāni viya ugghaṭitaññū, sve pupphanakāni viya vipañcitaññū, tatiyadivase pupphanakāni viya neyye, macchakacchapabhakkhapupphāni viya padaparame ca addasa, passanto ca ‘‘ettakā apparajakkhā, ettakā mahārajakkhā, tatrāpi ettakā ugghaṭitaññū’’ti evaṃ sabbākāratova addasa.
તત્થ તિણ્ણં પુગ્ગલાનં ઇમસ્મિઞ્ઞેવ અત્તભાવે ભગવતો ધમ્મદેસના અત્થં સાધેતિ. પદપરમાનં અનાગતત્થાય વાસના હોતિ. અથ ભગવા ઇમેસં ચતુન્નં પુગ્ગલાનં અત્થાવહં ધમ્મદેસનં વિદિત્વા દેસેતુકમ્યતં ઉપ્પાદેત્વા પુન સબ્બેપિ તીસુ ભવેસુ સત્તે ભબ્બાભબ્બવસેન દ્વે કોટ્ઠાસે અકાસિ. યે સન્ધાય વુત્તં ‘‘યે તે સત્તા કમ્માવરણેન સમન્નાગતા વિપાકાવરણેન સમન્નાગતા કિલેસાવરણેન સમન્નાગતા અસ્સદ્ધા અચ્છન્દિકા દુપ્પઞ્ઞા અભબ્બા નિયામં ઓક્કમિતું કુસલેસુ ધમ્મેસુ સમ્મત્તં, ઇમે તે સત્તા અભબ્બા. કતમે તે સત્તા ભબ્બા? યે તે સત્તા ન કમ્માવરણેન…પે॰… ઇમે તે સત્તા ભબ્બા’’તિ (વિભ॰ ૮૨૬-૮૨૭). તત્થ સબ્બેપિ અભબ્બપુગ્ગલે પહાય ભબ્બપુગ્ગલેયેવ ઞાણેન પરિગ્ગહેત્વા ‘‘એત્તકા રાગચરિતા, એત્તકા દોસ, મોહ, વિતક્ક, સદ્ધા, બુદ્ધિચરિતા’’તિ છ કોટ્ઠાસે અકાસિ, એવં કત્વા ધમ્મં દેસેસ્સામીતિ ચિન્તેસિ. એત્થ ચ અપ્પરજક્ખાદિભબ્બાદિવસેન આવજ્જેન્તસ્સ ભગવતો તે સત્તા પુઞ્જપુઞ્જાવ હુત્વા ઉપટ્ઠહન્તિ, ન એકેકાતિ દટ્ઠબ્બં.
Tattha tiṇṇaṃ puggalānaṃ imasmiññeva attabhāve bhagavato dhammadesanā atthaṃ sādheti. Padaparamānaṃ anāgatatthāya vāsanā hoti. Atha bhagavā imesaṃ catunnaṃ puggalānaṃ atthāvahaṃ dhammadesanaṃ viditvā desetukamyataṃ uppādetvā puna sabbepi tīsu bhavesu satte bhabbābhabbavasena dve koṭṭhāse akāsi. Ye sandhāya vuttaṃ ‘‘ye te sattā kammāvaraṇena samannāgatā vipākāvaraṇena samannāgatā kilesāvaraṇena samannāgatā assaddhā acchandikā duppaññā abhabbā niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammattaṃ, ime te sattā abhabbā. Katame te sattā bhabbā? Ye te sattā na kammāvaraṇena…pe… ime te sattā bhabbā’’ti (vibha. 826-827). Tattha sabbepi abhabbapuggale pahāya bhabbapuggaleyeva ñāṇena pariggahetvā ‘‘ettakā rāgacaritā, ettakā dosa, moha, vitakka, saddhā, buddhicaritā’’ti cha koṭṭhāse akāsi, evaṃ katvā dhammaṃ desessāmīti cintesi. Ettha ca apparajakkhādibhabbādivasena āvajjentassa bhagavato te sattā puñjapuñjāva hutvā upaṭṭhahanti, na ekekāti daṭṭhabbaṃ.
પચ્ચભાસીતિ પતિઅભાસિ. અપારુતાતિ વિવટા. અમતસ્સ દ્વારાતિ અરિયમગ્ગો. સો હિ અમતસઙ્ખાતસ્સ નિબ્બાનસ્સ દ્વારં, સો મયા વિવરિત્વા ઠપિતો મહાકરુણૂપનિસ્સયેન સયમ્ભૂઞાણેન અધિગતત્તાતિ દસ્સેતિ. ‘‘અપારુતં તેસં અમતસ્સ દ્વાર’’ન્તિ કેચિ પઠન્તિ. પમુઞ્ચન્તુ સદ્ધન્તિ સબ્બે અત્તનો સદ્ધં મુઞ્ચન્તુ વિસ્સજ્જેન્તુ પવેદેન્તુ, મયા દેસિતે ધમ્મે મયિ ચ અત્તનો સદ્દહનાકારં ઉટ્ઠાપેન્તૂતિ અત્થો. પચ્છિમપદદ્વયે અયમત્થો – અહઞ્હિ અત્તનો પગુણં સુપ્પવત્તિતમ્પિ ઇમં પણીતં ઉત્તમં ધમ્મં કાયવાચાકિલમથસઞ્ઞી હુત્વા ન ભાસિં, ન ભાસિસ્સામીતિ ચિન્તેસિં, ઇદાનિ પન સબ્બો જનો સદ્ધાભાજનં ઉપનેતુ, પૂરેસ્સામિ નેસં સઙ્કપ્પન્તિ. અન્તરધાયીતિ સત્થારં ગન્ધમાલાદીહિ પૂજેત્વા અન્તરહિતો, સકટ્ઠાનમેવ ગતોતિ અત્થો. સત્થુસન્તિકઞ્હિ ઉપગતાનં દેવાનં બ્રહ્માનઞ્ચ તસ્સ પુરતો અન્તરધાનં નામ સકટ્ઠાનગમનમેવ.
Paccabhāsīti patiabhāsi. Apārutāti vivaṭā. Amatassa dvārāti ariyamaggo. So hi amatasaṅkhātassa nibbānassa dvāraṃ, so mayā vivaritvā ṭhapito mahākaruṇūpanissayena sayambhūñāṇena adhigatattāti dasseti. ‘‘Apārutaṃ tesaṃ amatassa dvāra’’nti keci paṭhanti. Pamuñcantu saddhanti sabbe attano saddhaṃ muñcantu vissajjentu pavedentu, mayā desite dhamme mayi ca attano saddahanākāraṃ uṭṭhāpentūti attho. Pacchimapadadvaye ayamattho – ahañhi attano paguṇaṃ suppavattitampi imaṃ paṇītaṃ uttamaṃ dhammaṃ kāyavācākilamathasaññī hutvā na bhāsiṃ, na bhāsissāmīti cintesiṃ, idāni pana sabbo jano saddhābhājanaṃ upanetu, pūressāmi nesaṃ saṅkappanti. Antaradhāyīti satthāraṃ gandhamālādīhi pūjetvā antarahito, sakaṭṭhānameva gatoti attho. Satthusantikañhi upagatānaṃ devānaṃ brahmānañca tassa purato antaradhānaṃ nāma sakaṭṭhānagamanameva.
બ્રહ્મયાચનકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Brahmayācanakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / વિનયપિટક • Vinayapiṭaka / મહાવગ્ગપાળિ • Mahāvaggapāḷi / ૫. બ્રહ્મયાચનકથા • 5. Brahmayācanakathā
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / વિનયપિટક (અટ્ઠકથા) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / મહાવગ્ગ-અટ્ઠકથા • Mahāvagga-aṭṭhakathā / બ્રહ્મયાચનકથા • Brahmayācanakathā
ટીકા • Tīkā / વિનયપિટક (ટીકા) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / વજિરબુદ્ધિ-ટીકા • Vajirabuddhi-ṭīkā / બ્રહ્મયાચનકથાવણ્ણના • Brahmayācanakathāvaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / વિનયપિટક (ટીકા) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / વિમતિવિનોદની-ટીકા • Vimativinodanī-ṭīkā / બ્રહ્મયાચનકથાવણ્ણના • Brahmayācanakathāvaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / વિનયપિટક (ટીકા) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / પાચિત્યાદિયોજનાપાળિ • Pācityādiyojanāpāḷi / ૫. બ્રહ્મયાચનકથા • 5. Brahmayācanakathā