Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ઇતિવુત્તક-અટ્ઠકથા • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
૨. ચક્ખુસુત્તવણ્ણના
2. Cakkhusuttavaṇṇanā
૬૧. દુતિયે ચક્ખૂનીતિ ચક્ખન્તીતિ ચક્ખૂનિ, સમવિસમં આચિક્ખન્તાનિ વિય પવત્તન્તીતિ અત્થો. અથ વા ચક્ખનટ્ઠેન ચક્ખૂનિ. કિમિદં ચક્ખનં નામ? અસ્સાદનં, તથા હિ વદન્તિ ‘‘મધું ચક્ખતિ બ્યઞ્જનં ચક્ખતી’’તિ ઇમાનિ ચ આરમ્મણરસં અનુભવન્તાનિ અસ્સાદેન્તાનિ વિય હોન્તીતિ ચક્ખનટ્ઠેન ચક્ખૂનિ. તાનિ પન સઙ્ખેપતો દ્વે ચક્ખૂનિ – ઞાણચક્ખુ, મંસચક્ખુ ચાતિ. તેસુ મંસચક્ખુ હેટ્ઠા વુત્તમેવ. ઞાણચક્ખુ દિબ્બચક્ખુ, પઞ્ઞાચક્ખૂતિ ઇધ દ્વિધા કત્વા વુત્તં.
61. Dutiye cakkhūnīti cakkhantīti cakkhūni, samavisamaṃ ācikkhantāni viya pavattantīti attho. Atha vā cakkhanaṭṭhena cakkhūni. Kimidaṃ cakkhanaṃ nāma? Assādanaṃ, tathā hi vadanti ‘‘madhuṃ cakkhati byañjanaṃ cakkhatī’’ti imāni ca ārammaṇarasaṃ anubhavantāni assādentāni viya hontīti cakkhanaṭṭhena cakkhūni. Tāni pana saṅkhepato dve cakkhūni – ñāṇacakkhu, maṃsacakkhu cāti. Tesu maṃsacakkhu heṭṭhā vuttameva. Ñāṇacakkhu dibbacakkhu, paññācakkhūti idha dvidhā katvā vuttaṃ.
તત્થ દિબ્બચક્ખૂતિ દિબ્બસદિસત્તા દિબ્બં. દેવતાનઞ્હિ સુચરિતકમ્મનિબ્બત્તં પિત્તસેમ્હરુહિરાદીહિ અપલિબુદ્ધં ઉપક્કિલેસવિમુત્તતાય દૂરેપિ આરમ્મણગ્ગહણસમત્થં દિબ્બં પસાદચક્ખુ હોતિ. ઇદઞ્ચાપિ વીરિયભાવનાબલનિબ્બત્તં ઞાણચક્ખુ તાદિસમેવાતિ દિબ્બસદિસત્તા દિબ્બં, દિબ્બવિહારવસેન પટિલદ્ધત્તા અત્તનો ચ દિબ્બવિહારસન્નિસ્સિતત્તા આલોકપરિગ્ગહેન મહાજુતિકત્તા. તિરોકુટ્ટાદિગતરૂપદસ્સનેન મહાગતિકત્તાપિ દિબ્બં. તં સબ્બં સદ્દસત્થાનુસારેન વેદિતબ્બં. દસ્સનટ્ઠેન ચક્ખુકિચ્ચકરણેન ચક્ખુમિવાતિપિ ચક્ખુ, દિબ્બઞ્ચ તં ચક્ખુ ચાતિ દિબ્બચક્ખુ.
Tattha dibbacakkhūti dibbasadisattā dibbaṃ. Devatānañhi sucaritakammanibbattaṃ pittasemharuhirādīhi apalibuddhaṃ upakkilesavimuttatāya dūrepi ārammaṇaggahaṇasamatthaṃ dibbaṃ pasādacakkhu hoti. Idañcāpi vīriyabhāvanābalanibbattaṃ ñāṇacakkhu tādisamevāti dibbasadisattā dibbaṃ, dibbavihāravasena paṭiladdhattā attano ca dibbavihārasannissitattā ālokapariggahena mahājutikattā. Tirokuṭṭādigatarūpadassanena mahāgatikattāpi dibbaṃ. Taṃ sabbaṃ saddasatthānusārena veditabbaṃ. Dassanaṭṭhena cakkhukiccakaraṇena cakkhumivātipi cakkhu, dibbañca taṃ cakkhu cāti dibbacakkhu.
પજાનાતીતિ પઞ્ઞા. કિં પજાનાતિ? ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિઆદિના. વુત્તઞ્હેતં –
Pajānātīti paññā. Kiṃ pajānāti? Cattāri ariyasaccāni ‘‘idaṃ dukkha’’ntiādinā. Vuttañhetaṃ –
‘‘પજાનાતીતિ ખો, આવુસો, તસ્મા પઞ્ઞાતિ વુચ્ચતિ. કિઞ્ચ પજાનાતિ? ઇદં દુક્ખ’’ન્તિઆદિ (મ॰ નિ॰ ૧.૪૪૯).
‘‘Pajānātīti kho, āvuso, tasmā paññāti vuccati. Kiñca pajānāti? Idaṃ dukkha’’ntiādi (ma. ni. 1.449).
અટ્ઠકથાયં પન ‘‘પઞ્ઞાપનવસેન પઞ્ઞા. કિન્તિ પઞ્ઞાપેતિ? અનિચ્ચન્તિ પઞ્ઞાપેતિ, દુક્ખન્તિ પઞ્ઞાપેતિ, અનત્તાતિ પઞ્ઞાપેતી’’તિ વુત્તં. સા પનાયં લક્ખણાદિતો યથાસભાવપટિવેધલક્ખણા, અક્ખલિતપટિવેધલક્ખણા વા કુસલિસ્સાસખિત્તઉસુપટિવેધો વિય, વિસયોભાસનરસા પદીપો વિય, અસમ્મોહપચ્ચુપટ્ઠાના અરઞ્ઞગતસુદેસકો વિય. વિસેસતો પનેત્થ આસવક્ખયઞાણસઙ્ખાતા પઞ્ઞા ચતુસચ્ચદસ્સનટ્ઠેન પઞ્ઞાચક્ખૂતિ અધિપ્પેતા. યં સન્ધાય વુત્તં ‘‘ચક્ખું ઉદપાદિ, ઞાણં ઉદપાદિ, પઞ્ઞા ઉદપાદિ, વિજ્જા ઉદપાદિ, આલોકો ઉદપાદી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૧૦૮૧; મહાવ॰ ૧૫).
Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘paññāpanavasena paññā. Kinti paññāpeti? Aniccanti paññāpeti, dukkhanti paññāpeti, anattāti paññāpetī’’ti vuttaṃ. Sā panāyaṃ lakkhaṇādito yathāsabhāvapaṭivedhalakkhaṇā, akkhalitapaṭivedhalakkhaṇā vā kusalissāsakhittausupaṭivedho viya, visayobhāsanarasā padīpo viya, asammohapaccupaṭṭhānā araññagatasudesako viya. Visesato panettha āsavakkhayañāṇasaṅkhātā paññā catusaccadassanaṭṭhena paññācakkhūti adhippetā. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘cakkhuṃ udapādi, ñāṇaṃ udapādi, paññā udapādi, vijjā udapādi, āloko udapādī’’ti (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 15).
એતેસુ ચ મંસચક્ખુ પરિત્તં, દિબ્બચક્ખુ મહગ્ગતં, ઇતરં અપ્પમાણં. મંસચક્ખુ રૂપં, ઇતરાનિ અરૂપાનિ. મંસચક્ખુ દિબ્બચક્ખુ ચ લોકિયાનિ સાસવાનિ રૂપવિસયાનિ, ઇતરં લોકુત્તરં અનાસવં ચતુસચ્ચવિસયં. મંસચક્ખુ અબ્યાકતં, દિબ્બચક્ખુ સિયા કુસલં સિયા અબ્યાકતં, તથા પઞ્ઞાચક્ખુ. મંસચક્ખુ કામાવચરં, દિબ્બચક્ખુ રૂપાવચરં, ઇતરં લોકુત્તરન્તિ એવમાદિ વિભાગા વેદિતબ્બા.
Etesu ca maṃsacakkhu parittaṃ, dibbacakkhu mahaggataṃ, itaraṃ appamāṇaṃ. Maṃsacakkhu rūpaṃ, itarāni arūpāni. Maṃsacakkhu dibbacakkhu ca lokiyāni sāsavāni rūpavisayāni, itaraṃ lokuttaraṃ anāsavaṃ catusaccavisayaṃ. Maṃsacakkhu abyākataṃ, dibbacakkhu siyā kusalaṃ siyā abyākataṃ, tathā paññācakkhu. Maṃsacakkhu kāmāvacaraṃ, dibbacakkhu rūpāvacaraṃ, itaraṃ lokuttaranti evamādi vibhāgā veditabbā.
ગાથાસુ અનુત્તરન્તિ પઞ્ઞાચક્ખું સન્ધાય વુત્તં. તઞ્હિ આસવક્ખયઞાણભાવતો અનુત્તરં. અક્ખાસિ પુરિસુત્તમોતિ પુરિસાનં ઉત્તમો અગ્ગો સમ્માસમ્બુદ્ધો દેસેસિ. ઉપ્પાદોતિ મંસચક્ખુસ્સ પવત્તિ. મગ્ગોતિ ઉપાયો, દિબ્બચક્ખુસ્સ કારણં. પકતિચક્ખુમતો એવ હિ દિબ્બચક્ખુ ઉપ્પજ્જતિ, યસ્મા કસિણાલોકં વડ્ઢેત્વા દિબ્બચક્ખુઞાણસ્સ ઉપ્પાદનં, સો ચ કસિણમણ્ડલે ઉગ્ગહનિમિત્તેન વિના નત્થીતિ. યતોતિ યદા. ઞાણન્તિ આસવક્ખયઞાણં. તેનેવાહ ‘‘પઞ્ઞાચક્ખુ અનુત્તર’’ન્તિ. યસ્સ ચક્ખુસ્સ પટિલાભાતિ યસ્સ અરિયસ્સ પઞ્ઞાચક્ખુસ્સ ઉપ્પત્તિયા ભાવનાય સબ્બસ્મા વટ્ટદુક્ખતો પમુચ્ચતિ પરિમુચ્ચતીતિ.
Gāthāsu anuttaranti paññācakkhuṃ sandhāya vuttaṃ. Tañhi āsavakkhayañāṇabhāvato anuttaraṃ. Akkhāsi purisuttamoti purisānaṃ uttamo aggo sammāsambuddho desesi. Uppādoti maṃsacakkhussa pavatti. Maggoti upāyo, dibbacakkhussa kāraṇaṃ. Pakaticakkhumato eva hi dibbacakkhu uppajjati, yasmā kasiṇālokaṃ vaḍḍhetvā dibbacakkhuñāṇassa uppādanaṃ, so ca kasiṇamaṇḍale uggahanimittena vinā natthīti. Yatoti yadā. Ñāṇanti āsavakkhayañāṇaṃ. Tenevāha ‘‘paññācakkhu anuttara’’nti. Yassa cakkhussa paṭilābhāti yassa ariyassa paññācakkhussa uppattiyā bhāvanāya sabbasmā vaṭṭadukkhato pamuccati parimuccatīti.
દુતિયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Dutiyasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / ઇતિવુત્તકપાળિ • Itivuttakapāḷi / ૨. ચક્ખુસુત્તં • 2. Cakkhusuttaṃ