| Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / ਇਤਿવੁਤ੍ਤਕ-ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
੨. ਚਕ੍ਖੁਸੁਤ੍ਤવਣ੍ਣਨਾ
2. Cakkhusuttavaṇṇanā
੬੧. ਦੁਤਿਯੇ ਚਕ੍ਖੂਨੀਤਿ ਚਕ੍ਖਨ੍ਤੀਤਿ ਚਕ੍ਖੂਨਿ, ਸਮવਿਸਮਂ ਆਚਿਕ੍ਖਨ੍ਤਾਨਿ વਿਯ ਪવਤ੍ਤਨ੍ਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਥ વਾ ਚਕ੍ਖਨਟ੍ਠੇਨ ਚਕ੍ਖੂਨਿ। ਕਿਮਿਦਂ ਚਕ੍ਖਨਂ ਨਾਮ? ਅਸ੍ਸਾਦਨਂ, ਤਥਾ ਹਿ વਦਨ੍ਤਿ ‘‘ਮਧੁਂ ਚਕ੍ਖਤਿ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਂ ਚਕ੍ਖਤੀ’’ਤਿ ਇਮਾਨਿ ਚ ਆਰਮ੍ਮਣਰਸਂ ਅਨੁਭવਨ੍ਤਾਨਿ ਅਸ੍ਸਾਦੇਨ੍ਤਾਨਿ વਿਯ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ ਚਕ੍ਖਨਟ੍ਠੇਨ ਚਕ੍ਖੂਨਿ। ਤਾਨਿ ਪਨ ਸਙ੍ਖੇਪਤੋ ਦ੍વੇ ਚਕ੍ਖੂਨਿ – ਞਾਣਚਕ੍ਖੁ, ਮਂਸਚਕ੍ਖੁ ਚਾਤਿ। ਤੇਸੁ ਮਂਸਚਕ੍ਖੁ ਹੇਟ੍ਠਾ વੁਤ੍ਤਮੇવ। ਞਾਣਚਕ੍ਖੁ ਦਿਬ੍ਬਚਕ੍ਖੁ, ਪਞ੍ਞਾਚਕ੍ਖੂਤਿ ਇਧ ਦ੍વਿਧਾ ਕਤ੍વਾ વੁਤ੍ਤਂ।
61. Dutiye cakkhūnīti cakkhantīti cakkhūni, samavisamaṃ ācikkhantāni viya pavattantīti attho. Atha vā cakkhanaṭṭhena cakkhūni. Kimidaṃ cakkhanaṃ nāma? Assādanaṃ, tathā hi vadanti ‘‘madhuṃ cakkhati byañjanaṃ cakkhatī’’ti imāni ca ārammaṇarasaṃ anubhavantāni assādentāni viya hontīti cakkhanaṭṭhena cakkhūni. Tāni pana saṅkhepato dve cakkhūni – ñāṇacakkhu, maṃsacakkhu cāti. Tesu maṃsacakkhu heṭṭhā vuttameva. Ñāṇacakkhu dibbacakkhu, paññācakkhūti idha dvidhā katvā vuttaṃ.
ਤਤ੍ਥ ਦਿਬ੍ਬਚਕ੍ਖੂਤਿ ਦਿਬ੍ਬਸਦਿਸਤ੍ਤਾ ਦਿਬ੍ਬਂ। ਦੇવਤਾਨਞ੍ਹਿ ਸੁਚਰਿਤਕਮ੍ਮਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਂ ਪਿਤ੍ਤਸੇਮ੍ਹਰੁਹਿਰਾਦੀਹਿ ਅਪਲਿਬੁਦ੍ਧਂ ਉਪਕ੍ਕਿਲੇਸવਿਮੁਤ੍ਤਤਾਯ ਦੂਰੇਪਿ ਆਰਮ੍ਮਣਗ੍ਗਹਣਸਮਤ੍ਥਂ ਦਿਬ੍ਬਂ ਪਸਾਦਚਕ੍ਖੁ ਹੋਤਿ। ਇਦਞ੍ਚਾਪਿ વੀਰਿਯਭਾવਨਾਬਲਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਂ ਞਾਣਚਕ੍ਖੁ ਤਾਦਿਸਮੇવਾਤਿ ਦਿਬ੍ਬਸਦਿਸਤ੍ਤਾ ਦਿਬ੍ਬਂ, ਦਿਬ੍ਬવਿਹਾਰવਸੇਨ ਪਟਿਲਦ੍ਧਤ੍ਤਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਚ ਦਿਬ੍ਬવਿਹਾਰਸਨ੍ਨਿਸ੍ਸਿਤਤ੍ਤਾ ਆਲੋਕਪਰਿਗ੍ਗਹੇਨ ਮਹਾਜੁਤਿਕਤ੍ਤਾ। ਤਿਰੋਕੁਟ੍ਟਾਦਿਗਤਰੂਪਦਸ੍ਸਨੇਨ ਮਹਾਗਤਿਕਤ੍ਤਾਪਿ ਦਿਬ੍ਬਂ। ਤਂ ਸਬ੍ਬਂ ਸਦ੍ਦਸਤ੍ਥਾਨੁਸਾਰੇਨ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਦਸ੍ਸਨਟ੍ਠੇਨ ਚਕ੍ਖੁਕਿਚ੍ਚਕਰਣੇਨ ਚਕ੍ਖੁਮਿવਾਤਿਪਿ ਚਕ੍ਖੁ, ਦਿਬ੍ਬਞ੍ਚ ਤਂ ਚਕ੍ਖੁ ਚਾਤਿ ਦਿਬ੍ਬਚਕ੍ਖੁ।
Tattha dibbacakkhūti dibbasadisattā dibbaṃ. Devatānañhi sucaritakammanibbattaṃ pittasemharuhirādīhi apalibuddhaṃ upakkilesavimuttatāya dūrepi ārammaṇaggahaṇasamatthaṃ dibbaṃ pasādacakkhu hoti. Idañcāpi vīriyabhāvanābalanibbattaṃ ñāṇacakkhu tādisamevāti dibbasadisattā dibbaṃ, dibbavihāravasena paṭiladdhattā attano ca dibbavihārasannissitattā ālokapariggahena mahājutikattā. Tirokuṭṭādigatarūpadassanena mahāgatikattāpi dibbaṃ. Taṃ sabbaṃ saddasatthānusārena veditabbaṃ. Dassanaṭṭhena cakkhukiccakaraṇena cakkhumivātipi cakkhu, dibbañca taṃ cakkhu cāti dibbacakkhu.
ਪਜਾਨਾਤੀਤਿ ਪਞ੍ਞਾ। ਕਿਂ ਪਜਾਨਾਤਿ? ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਅਰਿਯਸਚ੍ਚਾਨਿ ‘‘ਇਦਂ ਦੁਕ੍ਖ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ –
Pajānātīti paññā. Kiṃ pajānāti? Cattāri ariyasaccāni ‘‘idaṃ dukkha’’ntiādinā. Vuttañhetaṃ –
‘‘ਪਜਾਨਾਤੀਤਿ ਖੋ, ਆવੁਸੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਪਞ੍ਞਾਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਕਿਞ੍ਚ ਪਜਾਨਾਤਿ? ਇਦਂ ਦੁਕ੍ਖ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੪੪੯)।
‘‘Pajānātīti kho, āvuso, tasmā paññāti vuccati. Kiñca pajānāti? Idaṃ dukkha’’ntiādi (ma. ni. 1.449).
ਅਟ੍ਠਕਥਾਯਂ ਪਨ ‘‘ਪਞ੍ਞਾਪਨવਸੇਨ ਪਞ੍ਞਾ। ਕਿਨ੍ਤਿ ਪਞ੍ਞਾਪੇਤਿ? ਅਨਿਚ੍ਚਨ੍ਤਿ ਪਞ੍ਞਾਪੇਤਿ, ਦੁਕ੍ਖਨ੍ਤਿ ਪਞ੍ਞਾਪੇਤਿ, ਅਨਤ੍ਤਾਤਿ ਪਞ੍ਞਾਪੇਤੀ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਸਾ ਪਨਾਯਂ ਲਕ੍ਖਣਾਦਿਤੋ ਯਥਾਸਭਾવਪਟਿવੇਧਲਕ੍ਖਣਾ, ਅਕ੍ਖਲਿਤਪਟਿવੇਧਲਕ੍ਖਣਾ વਾ ਕੁਸਲਿਸ੍ਸਾਸਖਿਤ੍ਤਉਸੁਪਟਿવੇਧੋ વਿਯ, વਿਸਯੋਭਾਸਨਰਸਾ ਪਦੀਪੋ વਿਯ, ਅਸਮ੍ਮੋਹਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਨਾ ਅਰਞ੍ਞਗਤਸੁਦੇਸਕੋ વਿਯ। વਿਸੇਸਤੋ ਪਨੇਤ੍ਥ ਆਸવਕ੍ਖਯਞਾਣਸਙ੍ਖਾਤਾ ਪਞ੍ਞਾ ਚਤੁਸਚ੍ਚਦਸ੍ਸਨਟ੍ਠੇਨ ਪਞ੍ਞਾਚਕ੍ਖੂਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਾ। ਯਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਚਕ੍ਖੁਂ ਉਦਪਾਦਿ, ਞਾਣਂ ਉਦਪਾਦਿ, ਪਞ੍ਞਾ ਉਦਪਾਦਿ, વਿਜ੍ਜਾ ਉਦਪਾਦਿ, ਆਲੋਕੋ ਉਦਪਾਦੀ’’ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੫.੧੦੮੧; ਮਹਾવ॰ ੧੫)।
Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘paññāpanavasena paññā. Kinti paññāpeti? Aniccanti paññāpeti, dukkhanti paññāpeti, anattāti paññāpetī’’ti vuttaṃ. Sā panāyaṃ lakkhaṇādito yathāsabhāvapaṭivedhalakkhaṇā, akkhalitapaṭivedhalakkhaṇā vā kusalissāsakhittausupaṭivedho viya, visayobhāsanarasā padīpo viya, asammohapaccupaṭṭhānā araññagatasudesako viya. Visesato panettha āsavakkhayañāṇasaṅkhātā paññā catusaccadassanaṭṭhena paññācakkhūti adhippetā. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘cakkhuṃ udapādi, ñāṇaṃ udapādi, paññā udapādi, vijjā udapādi, āloko udapādī’’ti (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 15).
ਏਤੇਸੁ ਚ ਮਂਸਚਕ੍ਖੁ ਪਰਿਤ੍ਤਂ, ਦਿਬ੍ਬਚਕ੍ਖੁ ਮਹਗ੍ਗਤਂ, ਇਤਰਂ ਅਪ੍ਪਮਾਣਂ। ਮਂਸਚਕ੍ਖੁ ਰੂਪਂ, ਇਤਰਾਨਿ ਅਰੂਪਾਨਿ। ਮਂਸਚਕ੍ਖੁ ਦਿਬ੍ਬਚਕ੍ਖੁ ਚ ਲੋਕਿਯਾਨਿ ਸਾਸવਾਨਿ ਰੂਪવਿਸਯਾਨਿ, ਇਤਰਂ ਲੋਕੁਤ੍ਤਰਂ ਅਨਾਸવਂ ਚਤੁਸਚ੍ਚવਿਸਯਂ। ਮਂਸਚਕ੍ਖੁ ਅਬ੍ਯਾਕਤਂ, ਦਿਬ੍ਬਚਕ੍ਖੁ ਸਿਯਾ ਕੁਸਲਂ ਸਿਯਾ ਅਬ੍ਯਾਕਤਂ, ਤਥਾ ਪਞ੍ਞਾਚਕ੍ਖੁ। ਮਂਸਚਕ੍ਖੁ ਕਾਮਾવਚਰਂ, ਦਿਬ੍ਬਚਕ੍ਖੁ ਰੂਪਾવਚਰਂ, ਇਤਰਂ ਲੋਕੁਤ੍ਤਰਨ੍ਤਿ ਏવਮਾਦਿ વਿਭਾਗਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ।
Etesu ca maṃsacakkhu parittaṃ, dibbacakkhu mahaggataṃ, itaraṃ appamāṇaṃ. Maṃsacakkhu rūpaṃ, itarāni arūpāni. Maṃsacakkhu dibbacakkhu ca lokiyāni sāsavāni rūpavisayāni, itaraṃ lokuttaraṃ anāsavaṃ catusaccavisayaṃ. Maṃsacakkhu abyākataṃ, dibbacakkhu siyā kusalaṃ siyā abyākataṃ, tathā paññācakkhu. Maṃsacakkhu kāmāvacaraṃ, dibbacakkhu rūpāvacaraṃ, itaraṃ lokuttaranti evamādi vibhāgā veditabbā.
ਗਾਥਾਸੁ ਅਨੁਤ੍ਤਰਨ੍ਤਿ ਪਞ੍ਞਾਚਕ੍ਖੁਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਞ੍ਹਿ ਆਸવਕ੍ਖਯਞਾਣਭਾવਤੋ ਅਨੁਤ੍ਤਰਂ। ਅਕ੍ਖਾਸਿ ਪੁਰਿਸੁਤ੍ਤਮੋਤਿ ਪੁਰਿਸਾਨਂ ਉਤ੍ਤਮੋ ਅਗ੍ਗੋ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ ਦੇਸੇਸਿ। ਉਪ੍ਪਾਦੋਤਿ ਮਂਸਚਕ੍ਖੁਸ੍ਸ ਪવਤ੍ਤਿ। ਮਗ੍ਗੋਤਿ ਉਪਾਯੋ, ਦਿਬ੍ਬਚਕ੍ਖੁਸ੍ਸ ਕਾਰਣਂ। ਪਕਤਿਚਕ੍ਖੁਮਤੋ ਏવ ਹਿ ਦਿਬ੍ਬਚਕ੍ਖੁ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ, ਯਸ੍ਮਾ ਕਸਿਣਾਲੋਕਂ વਡ੍ਢੇਤ੍વਾ ਦਿਬ੍ਬਚਕ੍ਖੁਞਾਣਸ੍ਸ ਉਪ੍ਪਾਦਨਂ, ਸੋ ਚ ਕਸਿਣਮਣ੍ਡਲੇ ਉਗ੍ਗਹਨਿਮਿਤ੍ਤੇਨ વਿਨਾ ਨਤ੍ਥੀਤਿ। ਯਤੋਤਿ ਯਦਾ। ਞਾਣਨ੍ਤਿ ਆਸવਕ੍ਖਯਞਾਣਂ। ਤੇਨੇવਾਹ ‘‘ਪਞ੍ਞਾਚਕ੍ਖੁ ਅਨੁਤ੍ਤਰ’’ਨ੍ਤਿ। ਯਸ੍ਸ ਚਕ੍ਖੁਸ੍ਸ ਪਟਿਲਾਭਾਤਿ ਯਸ੍ਸ ਅਰਿਯਸ੍ਸ ਪਞ੍ਞਾਚਕ੍ਖੁਸ੍ਸ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਭਾવਨਾਯ ਸਬ੍ਬਸ੍ਮਾ વਟ੍ਟਦੁਕ੍ਖਤੋ ਪਮੁਚ੍ਚਤਿ ਪਰਿਮੁਚ੍ਚਤੀਤਿ।
Gāthāsu anuttaranti paññācakkhuṃ sandhāya vuttaṃ. Tañhi āsavakkhayañāṇabhāvato anuttaraṃ. Akkhāsi purisuttamoti purisānaṃ uttamo aggo sammāsambuddho desesi. Uppādoti maṃsacakkhussa pavatti. Maggoti upāyo, dibbacakkhussa kāraṇaṃ. Pakaticakkhumato eva hi dibbacakkhu uppajjati, yasmā kasiṇālokaṃ vaḍḍhetvā dibbacakkhuñāṇassa uppādanaṃ, so ca kasiṇamaṇḍale uggahanimittena vinā natthīti. Yatoti yadā. Ñāṇanti āsavakkhayañāṇaṃ. Tenevāha ‘‘paññācakkhu anuttara’’nti. Yassa cakkhussa paṭilābhāti yassa ariyassa paññācakkhussa uppattiyā bhāvanāya sabbasmā vaṭṭadukkhato pamuccati parimuccatīti.
ਦੁਤਿਯਸੁਤ੍ਤવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Dutiyasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ਤਿਪਿਟਕ (ਮੂਲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ਸੁਤ੍ਤਪਿਟਕ • Suttapiṭaka / ਖੁਦ੍ਦਕਨਿਕਾਯ • Khuddakanikāya / ਇਤਿવੁਤ੍ਤਕਪਾਲ਼ਿ • Itivuttakapāḷi / ੨. ਚਕ੍ਖੁਸੁਤ੍ਤਂ • 2. Cakkhusuttaṃ
