Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય (ટીકા) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
૫. ચઙ્કીસુત્તવણ્ણના
5. Caṅkīsuttavaṇṇanā
૪૨૨. તસ્મિન્તિ સાલવને. ઉત્તરેન ઓપાસાદન્તિ ઓપાસાદગામસ્સ ઉત્તરદિસાયં. ઉત્તરેનાતિ એન-સદ્દયોગેન હિ ઓપાસાદન્તિ ઉપયોગવચનં. અજ્ઝાવસતીતિ એત્થ અધિ-આ-સદ્દાનં અનત્થન્તરતં હદયે કત્વા આહ ‘‘વસતી’’તિ. ઇદાનિ તેસં અત્થવિસેસભાવિતં દસ્સેન્તો ‘‘અભિભવિત્વા વા આવસતી’’તિઆદિમાહ. એત્થાતિ ઓપાસાદપદે. સત્તુસ્સદન્તિઆદીસુ પન કથન્તિ આહ – ‘‘તસ્સ અનુપ્પયોગત્તાવ સેસપદેસૂ’’તિ. ઉપ-અનુ-અધિ-ઇતિ-એવં-પુબ્બકે વસનકિરિયયાટ્ઠાને ઉપયોગવચનમેવ પાપુણાતીતિ સદ્દવિદૂ ઇચ્છન્તીતિ આહ ‘‘લક્ખણં સદ્દસત્થતો પરિયેસિતબ્બ’’ન્તિ. તથા હિ વુત્તં ‘‘ઉપસગ્ગવસેન પનેત્થ ભુમ્મત્થે ઉપયોગવચનં વેદિતબ્બ’’ન્તિ. ઉસ્સદતા નામેત્થ બહુલતાતિ તં બહુલતં દસ્સેતું ‘‘બહુજન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. આવજ્જિત્વાતિ પરિક્ખિપિત્વા.
422.Tasminti sālavane. Uttarena opāsādanti opāsādagāmassa uttaradisāyaṃ. Uttarenāti ena-saddayogena hi opāsādanti upayogavacanaṃ. Ajjhāvasatīti ettha adhi-ā-saddānaṃ anatthantarataṃ hadaye katvā āha ‘‘vasatī’’ti. Idāni tesaṃ atthavisesabhāvitaṃ dassento ‘‘abhibhavitvā vā āvasatī’’tiādimāha. Etthāti opāsādapade. Sattussadantiādīsu pana kathanti āha – ‘‘tassa anuppayogattāva sesapadesū’’ti. Upa-anu-adhi-iti-evaṃ-pubbake vasanakiriyayāṭṭhāne upayogavacanameva pāpuṇātīti saddavidū icchantīti āha ‘‘lakkhaṇaṃ saddasatthato pariyesitabba’’nti. Tathā hi vuttaṃ ‘‘upasaggavasena panettha bhummatthe upayogavacanaṃ veditabba’’nti. Ussadatā nāmettha bahulatāti taṃ bahulataṃ dassetuṃ ‘‘bahujana’’ntiādi vuttaṃ. Āvajjitvāti parikkhipitvā.
રઞ્ઞા વિય ભુઞ્જિતબ્બન્તિ વા રાજભોગ્ગં. રઞ્ઞો દાયભૂતન્તિ કુલપરમ્પરાય ભોગ્ગભાવેન રઞ્ઞા લદ્ધદાયભૂતં. તેનાહ ‘‘દાયજ્જન્તિ અત્થો’’તિ. રાજનીહારેન પરિભુઞ્જિતબ્બતો ઉદ્ધં પરિભોગલાભસ્સ સેટ્ઠદેય્યતા નામ નત્થીતિ આહ – ‘‘છત્તં ઉસ્સાપેત્વા રાજસઙ્ખેપેન પરિભુઞ્જિતબ્બ’’ન્તિ. તિત્થપબ્બતાદીસૂતિ નદીતિત્થપબ્બતપાદગામદ્વારઅટવીમુખાદીસુ. નિસ્સટ્ઠપરિચ્ચત્તન્તિ મુત્તચાગવસેન પરિચ્ચત્તં કત્વા. એતેસં બ્રાહ્મણગહપતિકાનં.
Raññā viya bhuñjitabbanti vā rājabhoggaṃ. Rañño dāyabhūtanti kulaparamparāya bhoggabhāvena raññā laddhadāyabhūtaṃ. Tenāha ‘‘dāyajjanti attho’’ti. Rājanīhārena paribhuñjitabbato uddhaṃ paribhogalābhassa seṭṭhadeyyatā nāma natthīti āha – ‘‘chattaṃ ussāpetvā rājasaṅkhepena paribhuñjitabba’’nti. Titthapabbatādīsūti nadītitthapabbatapādagāmadvāraaṭavīmukhādīsu. Nissaṭṭhapariccattanti muttacāgavasena pariccattaṃ katvā. Etesaṃ brāhmaṇagahapatikānaṃ.
૪૨૩. તિ સન્નિપતિતા. યો કોચિ વિઞ્ઞૂનં ઇચ્છિતો પઞ્હો, તસ્સ પુચ્છિતસ્સ યાથાવતો કથનસમત્થો પુચ્છિતપઞ્હબ્યાકરણસમત્થો.કુલાપદેસાદિના મહતી મત્તા એતસ્સાતિ મહામત્તો.
423. Ti sannipatitā. Yo koci viññūnaṃ icchito pañho, tassa pucchitassa yāthāvato kathanasamattho pucchitapañhabyākaraṇasamattho.Kulāpadesādinā mahatī mattā etassāti mahāmatto.
૪૨૪. તેતિ ‘‘નાનાવેરજ્જકા’’તિ વુત્તબ્રાહ્મણા. ‘‘ઉભતો સુજાતો’’તિ (દી॰ નિ॰ ટી॰ ૧.૩૦૩; અ॰ નિ॰ ટી॰ ૩.૫.૧૩૪) એત્તકે વુત્તે યેહિ કેહિચિ દ્વીહિ ભાગેહિ સુજાતતા વિઞ્ઞાયેય્ય, સુજાતસદ્દો ચ ‘‘સુજાતો ચારુદસ્સનો’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૨.૩૯૯; સુ॰ નિ॰ ૫૫૩; થેરગા॰ ૮૧૮) આરોહપરિણાહસમ્પત્તિપરિયાયોતિ જાતિવસેનેવ સુજાતતં વિભાવેતું ‘‘માતિતો ચ પિતિતો ચા’’તિ વુત્તં. અનોરસપુત્તવસેનપિ લોકે માતુપિતુસમઞ્ઞા દિસ્સતિ, ઇધ પનસ્સ ઓરસપુત્તવસેનેવ ઇચ્છીયતીતિ દસ્સેતું ‘‘સંસુદ્ધગહણીકો’’તિ વુત્તં. પિતા ચ માતા ચ પિતરો, પિતૂનં પિતરો પિતામહા, તેસં યુગો પિતામહયુગો, તસ્મા યાવ સત્તમા પિતામહયુગાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. યુગસદ્દો ચેત્થ એકસેસનયેન દટ્ઠબ્બો ‘‘યુગો ચ યુગો ચ યુગા’’તિ. એવઞ્હિ તત્થ તત્થ દ્વિન્નં ગહિતમેવ હોતિ. તેનાહ – ‘‘તતો ઉદ્ધં સબ્બેપિ પુબ્બપુરિસા પિતામહગ્ગહણેનેવ ગહિતા’’તિ. પુરિસગ્ગહણઞ્ચેત્થ ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસવસેન કતન્તિ દટ્ઠબ્બં. એવઞ્હિ ‘‘માતિતો’’તિ પાળિવચનં સમત્થિતં હોતિ. અક્ખિત્તોતિ અપ્પત્તખેપો. અનવક્ખિત્તોતિ સદ્ધથાલિપાકાદીસુ ન અવક્ખિત્તો. જાતિવાદેનાતિ હેતુમ્હિ કરણવચનન્તિ દસ્સેતું ‘‘કેન કારણેના’’તિઆદિ વુત્તં. એત્થ ચ ઉભતો…પે॰… પિતામહયુગાતિ એતેન બ્રાહ્મણસ્સ યોનિદોસાભાવો દસ્સિતો સંસુદ્ધગહણિકભાવકિત્તનતો. અક્ખિત્તોતિ ઇમિના કિરિયાપરાધાભાવો. કિરિયાપરાધેન હિ સત્તા ખેપં પાપુણન્તિ. અનુપકુટ્ઠોતિ ઇમિના અયુત્તસંસગ્ગાભાવો. અયુત્તસંસગ્ગમ્પિ હિ પટિચ્ચ સત્તા અક્કોસં લભન્તિ.
424.Teti ‘‘nānāverajjakā’’ti vuttabrāhmaṇā. ‘‘Ubhato sujāto’’ti (dī. ni. ṭī. 1.303; a. ni. ṭī. 3.5.134) ettake vutte yehi kehici dvīhi bhāgehi sujātatā viññāyeyya, sujātasaddo ca ‘‘sujāto cārudassano’’tiādīsu (ma. ni. 2.399; su. ni. 553; theragā. 818) ārohapariṇāhasampattipariyāyoti jātivaseneva sujātataṃ vibhāvetuṃ ‘‘mātito ca pitito cā’’ti vuttaṃ. Anorasaputtavasenapi loke mātupitusamaññā dissati, idha panassa orasaputtavaseneva icchīyatīti dassetuṃ ‘‘saṃsuddhagahaṇīko’’ti vuttaṃ. Pitā ca mātā ca pitaro, pitūnaṃ pitaro pitāmahā, tesaṃ yugo pitāmahayugo, tasmā yāva sattamā pitāmahayugāti evamettha attho daṭṭhabbo. Yugasaddo cettha ekasesanayena daṭṭhabbo ‘‘yugo ca yugo ca yugā’’ti. Evañhi tattha tattha dvinnaṃ gahitameva hoti. Tenāha – ‘‘tato uddhaṃ sabbepi pubbapurisā pitāmahaggahaṇeneva gahitā’’ti. Purisaggahaṇañcettha ukkaṭṭhaniddesavasena katanti daṭṭhabbaṃ. Evañhi ‘‘mātito’’ti pāḷivacanaṃ samatthitaṃ hoti. Akkhittoti appattakhepo. Anavakkhittoti saddhathālipākādīsu na avakkhitto. Jātivādenāti hetumhi karaṇavacananti dassetuṃ ‘‘kena kāraṇenā’’tiādi vuttaṃ. Ettha ca ubhato…pe… pitāmahayugāti etena brāhmaṇassa yonidosābhāvo dassito saṃsuddhagahaṇikabhāvakittanato. Akkhittoti iminā kiriyāparādhābhāvo. Kiriyāparādhena hi sattā khepaṃ pāpuṇanti. Anupakuṭṭhoti iminā ayuttasaṃsaggābhāvo. Ayuttasaṃsaggampi hi paṭicca sattā akkosaṃ labhanti.
ઇસ્સરોતિ અધિપતેય્યસંવત્તનિયકમ્મફલેન ઈસનસીલો. સા પનસ્સ ઇસ્સરતા વિભવસમ્પત્તિપચ્ચયા પાકટા જાતાતિ અડ્ઢતાપરિયાયભાવેન વદન્તો ‘‘અડ્ઢોતિ ઇસ્સરો’’તિ આહ. મહન્તં ધનમસ્સ ભૂમિગતઞ્ચેવ વેહાસટ્ઠઞ્ચાતિ મહદ્ધનો. તસ્સાતિ તસ્સ તસ્સ. વદન્તિ ‘‘અન્વયતો બ્યતિરેકતો ચ અનુપસઙ્કમનકારણં કિત્તેમા’’તિ.
Issaroti adhipateyyasaṃvattaniyakammaphalena īsanasīlo. Sā panassa issaratā vibhavasampattipaccayā pākaṭā jātāti aḍḍhatāpariyāyabhāvena vadanto ‘‘aḍḍhoti issaro’’ti āha. Mahantaṃ dhanamassa bhūmigatañceva vehāsaṭṭhañcāti mahaddhano. Tassāti tassa tassa. Vadanti ‘‘anvayato byatirekato ca anupasaṅkamanakāraṇaṃ kittemā’’ti.
અધિકરૂપોતિ વિસિટ્ઠરૂપો ઉત્તમસરીરો. દસ્સનં અરહતીતિ દસ્સનીયો. તેનાહ ‘‘દસ્સનયોગ્ગો’’તિ. પસાદં આવહતીતિ પાસાદિકો. તેનાહ ‘‘ચિત્તપસાદજનનતો’’તિ. વણ્ણસ્સાતિ વણ્ણધાતુયા . સરીરન્તિ સન્નિવેસવિસિટ્ઠો કરચરણગીવાસીસાદિ અવયવસમુદાયો, સો ચ સણ્ઠાનમુખેન ગય્હતીતિ ‘‘પરમાય વણ્ણપોક્ખરતાયાતિ પરમાય…પે॰… સમ્પત્તિયા ચા’’તિ વુત્તં. સબ્બવણ્ણેસુ સુવણ્ણવણ્ણોવ ઉત્તમોતિ વુત્તં ‘‘સેટ્ઠેન સુવણ્ણવણ્ણેન સમન્નાગતો’’તિ. તથા હિ બુદ્ધા ચક્કવત્તિનો ચ સુવણ્ણવણ્ણાવ હોન્તિ. બ્રહ્મવચ્છસીતિ ઉત્તમસરીરાભો સુવણ્ણાભોતિ અત્થો. ઇમમેવ હિ અત્થં સન્ધાયાહ ‘‘મહાબ્રહ્મુનો સરીરસદિસેન સરીરેન સમન્નાગતો’’તિ. ન બ્રહ્મુજુગત્તતં. અખુદ્દાવકાસો દસ્સનાયાતિ આરોહપરિણાહસમ્પત્તિયા અવયવપારિપૂરિયા ચ દસ્સનાય ઓકાસો ન ખુદ્દકો. તેનાહ ‘‘સબ્બાનેવા’’તિઆદિ.
Adhikarūpoti visiṭṭharūpo uttamasarīro. Dassanaṃ arahatīti dassanīyo. Tenāha ‘‘dassanayoggo’’ti. Pasādaṃ āvahatīti pāsādiko. Tenāha ‘‘cittapasādajananato’’ti. Vaṇṇassāti vaṇṇadhātuyā . Sarīranti sannivesavisiṭṭho karacaraṇagīvāsīsādi avayavasamudāyo, so ca saṇṭhānamukhena gayhatīti ‘‘paramāya vaṇṇapokkharatāyāti paramāya…pe… sampattiyā cā’’ti vuttaṃ. Sabbavaṇṇesu suvaṇṇavaṇṇova uttamoti vuttaṃ ‘‘seṭṭhena suvaṇṇavaṇṇena samannāgato’’ti. Tathā hi buddhā cakkavattino ca suvaṇṇavaṇṇāva honti. Brahmavacchasīti uttamasarīrābho suvaṇṇābhoti attho. Imameva hi atthaṃ sandhāyāha ‘‘mahābrahmuno sarīrasadisena sarīrena samannāgato’’ti. Na brahmujugattataṃ. Akhuddāvakāso dassanāyāti ārohapariṇāhasampattiyā avayavapāripūriyā ca dassanāya okāso na khuddako. Tenāha ‘‘sabbānevā’’tiādi.
યમનિયમલક્ખણં સીલમસ્સ અત્થીતિ સીલવા, તં પનસ્સ રત્તઞ્ઞુતાય વુદ્ધં વડ્ઢિતં સીલં અસ્સ અત્થીતિ વુદ્ધસીલી, તેન ચ સબ્બદા સમાયોગતો વુડ્ઢસીલેન સમન્નાગતો. પઞ્ચસીલમત્તમેવ સન્ધાય વદન્તિ તતો પરં સીલસ્સ તત્થ અભાવતો તેસઞ્ચ અજાનનતો.
Yamaniyamalakkhaṇaṃ sīlamassa atthīti sīlavā, taṃ panassa rattaññutāya vuddhaṃ vaḍḍhitaṃ sīlaṃ assa atthīti vuddhasīlī, tena ca sabbadā samāyogato vuḍḍhasīlena samannāgato. Pañcasīlamattameva sandhāya vadanti tato paraṃ sīlassa tattha abhāvato tesañca ajānanato.
ઠાનકરણસમ્પત્તિયા સિક્ખાસમ્પત્તિયા ચ કત્થચિપિ અનૂનતાય પરિમણ્ડલપદાનિ બ્યઞ્જનાનિ અક્ખરાનિ એતિસ્સાતિ પરિમણ્ડલપદબ્યઞ્જના. અથ વા પજ્જતિ અત્થો એતેનાતિ પદં, નામાદિ, યથાધિપ્પેતમત્થં બ્યઞ્જેતીતિ બ્યઞ્જનં વાક્યં, તેસં પરિપુણ્ણતાય પરિમણ્ડલપદબ્યઞ્જના. અત્થઞાપનસાધનતાય વાચાવ કરણન્તિ વાક્કરણં, ઉદાહરણઘોસો. ગુણપરિપુણ્ણભાવેન તસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ, તેન વા ભાસિતબ્બઅત્થસ્સ. પૂરે પુણ્ણભાવે. પૂરેતિ ચ પુરિમસ્મિં અત્થે આધારે ભુમ્મં, દુતિયસ્મિં વિસયે. સુખુમાલત્તનેનાતિ ઇમિના તસ્સા વાચાય મુદુસણ્હભાવમાહ. અપલિબુદ્ધાય પિત્તસેમ્હાદીહિ. સન્દિટ્ઠં સબ્બં દસ્સેત્વા વિય એકદેસકથનં. વિલમ્બિતં સણિકં ચિરાયિત્વા કથનં. ‘‘સન્દિદ્ધવિલમ્બિતાદી’’તિ વા પાઠો. તત્થ સન્દિદ્ધં સન્દેહજનકં. આદિ-સદ્દેન ખલિતાનુકડ્ઢિતાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. આદિમજ્ઝપરિયોસાનં પાકટં કત્વાતિ ઇમિના ચસ્સ વાચાય અત્થપારિપૂરિં વદન્તિ.
Ṭhānakaraṇasampattiyā sikkhāsampattiyā ca katthacipi anūnatāya parimaṇḍalapadāni byañjanāni akkharāni etissāti parimaṇḍalapadabyañjanā. Atha vā pajjati attho etenāti padaṃ, nāmādi, yathādhippetamatthaṃ byañjetīti byañjanaṃ vākyaṃ, tesaṃ paripuṇṇatāya parimaṇḍalapadabyañjanā. Atthañāpanasādhanatāya vācāva karaṇanti vākkaraṇaṃ, udāharaṇaghoso. Guṇaparipuṇṇabhāvena tassa brāhmaṇassa, tena vā bhāsitabbaatthassa. Pūre puṇṇabhāve. Pūreti ca purimasmiṃ atthe ādhāre bhummaṃ, dutiyasmiṃ visaye. Sukhumālattanenāti iminā tassā vācāya mudusaṇhabhāvamāha. Apalibuddhāya pittasemhādīhi. Sandiṭṭhaṃ sabbaṃ dassetvā viya ekadesakathanaṃ. Vilambitaṃ saṇikaṃ cirāyitvā kathanaṃ. ‘‘Sandiddhavilambitādī’’ti vā pāṭho. Tattha sandiddhaṃ sandehajanakaṃ. Ādi-saddena khalitānukaḍḍhitādiṃ saṅgaṇhāti. Ādimajjhapariyosānaṃ pākaṭaṃ katvāti iminā cassa vācāya atthapāripūriṃ vadanti.
૪૨૫. સદિસાતિ એકદેસેન સદિસા. ન હિ બુદ્ધાનં ગુણેહિ સબ્બથા સદિસા કેચિપિ ગુણા અઞ્ઞેસુ લબ્ભન્તિ. ઇતરેતિ અત્તનો ગુણેહિ અસદિસગુણે. ઇદન્તિ ઇદં અત્થજાતં. ગોપદકન્તિ ગાવિયા પદે ઠિતઉદકં. કુલપરિયાયેનાતિ કુલાનુક્કમેન.
425.Sadisāti ekadesena sadisā. Na hi buddhānaṃ guṇehi sabbathā sadisā kecipi guṇā aññesu labbhanti. Itareti attano guṇehi asadisaguṇe. Idanti idaṃ atthajātaṃ. Gopadakanti gāviyā pade ṭhitaudakaṃ. Kulapariyāyenāti kulānukkamena.
તત્થાતિ મઞ્ચકે. સીહસેય્યં કપ્પેસીતિ યથા રાહુ અસુરિન્દો આયામતો વિત્થારતો ઉબ્બેધતો ચ ભગવતો રૂપકાયસ્સ પરિચ્છેદં ગહેતું ન સક્કોતિ, તથારૂપં ઇદ્ધાભિસઙ્ખારં અભિસઙ્ખરોન્તો સીહસેય્યં કપ્પેસિ.
Tatthāti mañcake. Sīhaseyyaṃ kappesīti yathā rāhu asurindo āyāmato vitthārato ubbedhato ca bhagavato rūpakāyassa paricchedaṃ gahetuṃ na sakkoti, tathārūpaṃ iddhābhisaṅkhāraṃ abhisaṅkharonto sīhaseyyaṃ kappesi.
પરિસુદ્ધટ્ઠેન અરિયન્તિ આહ ‘‘અરિયં ઉત્તમં પરિસુદ્ધ’’ન્તિ. અનવજ્જટ્ઠેન કુસલં, ન સુખવિપાકટ્ઠેન. કત્થચિ ચતુરાસીતિ પાણસહસ્સાનિ કત્થચિ અપરિમાણાપિ દેવમનુસ્સા યસ્મા ચતુવીસતિયા ઠાનેસુ અસઙ્ખ્યેય્યા અપરિમેય્યા મગ્ગફલામતં પિવન્તિ. કોટિસતસહસ્સાદિપરિમાણેનપિ બહૂ એવ. તસ્મા અનુત્તરાચારસિક્ખાપનવસેનેવ ભગવા બહૂનં આચરિયો. તેતિ કામરાગતો અઞ્ઞે ભગવતા પહીનકિલેસે.
Parisuddhaṭṭhena ariyanti āha ‘‘ariyaṃ uttamaṃ parisuddha’’nti. Anavajjaṭṭhena kusalaṃ, na sukhavipākaṭṭhena. Katthaci caturāsīti pāṇasahassāni katthaci aparimāṇāpi devamanussā yasmā catuvīsatiyā ṭhānesu asaṅkhyeyyā aparimeyyā maggaphalāmataṃ pivanti. Koṭisatasahassādiparimāṇenapi bahū eva. Tasmā anuttarācārasikkhāpanavaseneva bhagavā bahūnaṃ ācariyo. Teti kāmarāgato aññe bhagavatā pahīnakilese.
અપાપપુરેક્ખારોતિ અપાપેહિ પુરક્ખરીયતિ, ન વા પાપં પુરતો કરોતીતિપિ અપાપપુરેક્ખારોતિ ઇમમત્થં દસ્સેતું ‘‘અપાપે નવ લોકુત્તરધમ્મે’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ અપાપેતિ પાપપપટિપક્ખે પાપરહિતે ચ. બ્રહ્મનિ ભવા, બ્રહ્મુનો વા હિતા ગરુકરણાદિના, બ્રહ્માનં વા મગ્ગં જાનાતીતિ બ્રહ્મઞ્ઞા, તસ્સા બ્રહ્મઞ્ઞાય પજાય.
Apāpapurekkhāroti apāpehi purakkharīyati, na vā pāpaṃ purato karotītipi apāpapurekkhāroti imamatthaṃ dassetuṃ ‘‘apāpe nava lokuttaradhamme’’tiādi vuttaṃ. Tattha apāpeti pāpapapaṭipakkhe pāparahite ca. Brahmani bhavā, brahmuno vā hitā garukaraṇādinā, brahmānaṃ vā maggaṃ jānātīti brahmaññā, tassā brahmaññāya pajāya.
તિરોરટ્ઠા તિરોજનપદાતિ એત્થ રજ્જં રટ્ઠં રાજન્તિ રાજાનો એતેનાતિ કત્વા. તદેકદેસભૂતા પદેસા પન જનપદો જના પજ્જન્તિ એત્થ સુખજીવિકં પાપુણન્તીતિ કત્વા. પુચ્છાય દોસં સલ્લક્ખેત્વાતિ સમ્બન્ધો. ભગવા વિસ્સજ્જેતિ તેસં ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિં ચિન્તેત્વાતિ અધિપ્પાયો. નવકાતિ આગન્તુકભાવેન અમ્હાકં અભિનવા.
Tiroraṭṭhātirojanapadāti ettha rajjaṃ raṭṭhaṃ rājanti rājāno etenāti katvā. Tadekadesabhūtā padesā pana janapado janā pajjanti ettha sukhajīvikaṃ pāpuṇantīti katvā. Pucchāya dosaṃ sallakkhetvāti sambandho. Bhagavā vissajjeti tesaṃ upanissayasampattiṃ cintetvāti adhippāyo. Navakāti āgantukabhāvena amhākaṃ abhinavā.
૪૨૬. ઓપાતેતિ નિપ્પાતેતીતિ અત્થો. તથાભૂતો ચ તત્થ પેસિતા હોતીતિ વુત્તં ‘‘પવેસેતી’’તિ. સંપુરક્ખરોન્તીતિ સક્કચ્ચં પુબ્બઙ્ગમં કરોન્તિ. તેનાહ ‘‘પુરતો કત્વા વિચરન્તી’’તિ.
426.Opāteti nippātetīti attho. Tathābhūto ca tattha pesitā hotīti vuttaṃ ‘‘pavesetī’’ti. Saṃpurakkharontīti sakkaccaṃ pubbaṅgamaṃ karonti. Tenāha ‘‘purato katvā vicarantī’’ti.
૪૨૭. સુદ્દે બહિ કત્વા રહો સાસિતબ્બટ્ઠેન મન્તા એવ તંતંઅત્થપટિપત્તિહેતુતાય પદન્તિ મન્તપદં વેદં. તેનાહ ‘‘વેદો’’તિ. એવં કિરાતિ પરમ્પરભાવેન આભતન્તિ આચરિયપરમ્પરાય આભતં. પાવચનસઙ્ખાતસમ્પત્તિયાતિ પમુખવચનમ્હિ ઉદત્તાદિસમ્પત્તિયા. સાવિત્તિઆદીહિ છન્દબન્ધેહિ વગ્ગબન્ધેહિ ચાતિ ગાયત્તીઆદીહિ અજ્ઝાયાનુવાકાદીહિ છન્દબન્ધેહિ ચ વગ્ગબન્ધેહિ ચ. સમ્પાદેત્વાતિ પદસમ્પત્તિં અહાપેત્વા. પવત્તારોતિ વા પાવચનવસેન વત્તારો. સજ્ઝાયિતન્તિ ગાયનવસેન સજ્ઝાયિતં, તં પન પદેનેવ ઇચ્છિતન્તિ આહ ‘‘પદસમ્પત્તિવસેના’’તિ. અઞ્ઞેસં વુત્તન્તિ પાવચનવસેન અઞ્ઞેસં વુત્તં. રાસિકતન્તિ ઇરુવેદયજુવેદસામવેદાદિવસેન, તત્થાપિ પચ્ચેકં મન્તબ્રહ્માદિવસેન અજ્ઝાયાનુવાકાદિવસેન રાસિકતં. દિબ્બેન ચક્ખુના ઓલોકેત્વાતિ દિબ્બચક્ખુપરિભણ્ડેન યથાકમ્મૂપગઞાણેન સત્તાનં કમ્મસ્સકતં, પચ્ચક્ખતો દસ્સનટ્ઠેન દિબ્બચક્ખુસદિસેન પુબ્બેનિવાસઞાણેન અતીતકપ્પે બ્રાહ્મણાનં મન્તજ્ઝેનવિધિઞ્ચ ઓલોકેત્વા. પાવચનેન સહ સંસન્દેત્વાતિ કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ યં વચનં વટ્ટસન્નિસ્સિતં, તેન સહ અવિરુદ્ધં કત્વા. ન હિ તેસં વિવટ્ટસન્નિસ્સિતો અત્થો પચ્ચક્ખો હોતિ. અપરાપરેતિ અટ્ઠકાદીહિ અપરાપરે, પચ્છિમા ઓક્કાકરાજકાલાદીસુ ઉપ્પન્ના. પક્ખિપિત્વાતિ અટ્ઠકાદીહિ ગન્થિતમન્તપદેસુ કિલેસસન્નિસ્સિતપદાનં તત્થ તત્થ પદે પક્ખિપનં કત્વા. વિરુદ્ધે અકંસૂતિ બ્રાહ્મણધમ્મિકસુત્તાદીસુ (ખુ॰ નિ॰ બ્રાહ્મણધમ્મિકસુત્તં) આગતનયેનેવ સંકિલેસિકત્થદીપનતો પચ્ચનીકભૂતે અકંસુ.
427. Sudde bahi katvā raho sāsitabbaṭṭhena mantā eva taṃtaṃatthapaṭipattihetutāya padanti mantapadaṃ vedaṃ. Tenāha ‘‘vedo’’ti. Evaṃ kirāti paramparabhāvena ābhatanti ācariyaparamparāya ābhataṃ. Pāvacanasaṅkhātasampattiyāti pamukhavacanamhi udattādisampattiyā. Sāvittiādīhi chandabandhehi vaggabandhehi cāti gāyattīādīhi ajjhāyānuvākādīhi chandabandhehi ca vaggabandhehi ca. Sampādetvāti padasampattiṃ ahāpetvā. Pavattāroti vā pāvacanavasena vattāro. Sajjhāyitanti gāyanavasena sajjhāyitaṃ, taṃ pana padeneva icchitanti āha ‘‘padasampattivasenā’’ti. Aññesaṃ vuttanti pāvacanavasena aññesaṃ vuttaṃ. Rāsikatanti iruvedayajuvedasāmavedādivasena, tatthāpi paccekaṃ mantabrahmādivasena ajjhāyānuvākādivasena rāsikataṃ. Dibbena cakkhunā oloketvāti dibbacakkhuparibhaṇḍena yathākammūpagañāṇena sattānaṃ kammassakataṃ, paccakkhato dassanaṭṭhena dibbacakkhusadisena pubbenivāsañāṇena atītakappe brāhmaṇānaṃ mantajjhenavidhiñca oloketvā. Pāvacanena saha saṃsandetvāti kassapasammāsambuddhassa yaṃ vacanaṃ vaṭṭasannissitaṃ, tena saha aviruddhaṃ katvā. Na hi tesaṃ vivaṭṭasannissito attho paccakkho hoti. Aparāpareti aṭṭhakādīhi aparāpare, pacchimā okkākarājakālādīsu uppannā. Pakkhipitvāti aṭṭhakādīhi ganthitamantapadesu kilesasannissitapadānaṃ tattha tattha pade pakkhipanaṃ katvā. Viruddhe akaṃsūti brāhmaṇadhammikasuttādīsu (khu. ni. brāhmaṇadhammikasuttaṃ) āgatanayeneva saṃkilesikatthadīpanato paccanīkabhūte akaṃsu.
૪૨૮. પટિપાટિયા ઘટિતાતિ પટિપાટિયા સમ્બદ્ધા. પરમ્પરસંસત્તાતિ આદાનિયાય યટ્ઠિયા સંસત્તા. તેનાહ ‘‘યટ્ઠિગ્ગાહકેન ચક્ખુમતા’’તિ. પુરિમસ્સાતિ મણ્ડલાકારેન ઠિતાય અન્ધવેણિયા સબ્બપુરિમસ્સ હત્થેન સબ્બપચ્છિમસ્સ કચ્છં ગણ્હાપેત્વા. દિવસમ્પીતિ અનેકદિવસમ્પિ . ચક્ખુસ્સ અનાગતભવં ઞત્વા યથાઅક્કન્તટ્ઠાનેયેવ અનુપતિત્વા અક્કમનંવ સલ્લક્ખેત્વા ‘‘કહં ચક્ખુમા કહં મગ્ગો’’તિ પરિવેદિત્વા.
428.Paṭipāṭiyā ghaṭitāti paṭipāṭiyā sambaddhā. Paramparasaṃsattāti ādāniyāya yaṭṭhiyā saṃsattā. Tenāha ‘‘yaṭṭhiggāhakena cakkhumatā’’ti. Purimassāti maṇḍalākārena ṭhitāya andhaveṇiyā sabbapurimassa hatthena sabbapacchimassa kacchaṃ gaṇhāpetvā. Divasampīti anekadivasampi . Cakkhussa anāgatabhavaṃ ñatvā yathāakkantaṭṭhāneyeva anupatitvā akkamanaṃva sallakkhetvā ‘‘kahaṃ cakkhumā kahaṃ maggo’’ti pariveditvā.
પાળિઆગતેસુ દ્વીસૂતિ સદ્ધા અનુસ્સવોતિ ઇમેસુ દ્વીસુ. એવરૂપેતિ યથા સદ્ધાનુસ્સવા, એવરૂપે એવ પચ્ચક્ખગાહિનોતિ અત્થો. તયોતિ રુચિઆકારપરિવિતક્કદિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તિયો. ભૂતવિપાકાતિ ભૂતત્થનિટ્ઠાયકા અધિપ્પેતત્થસાધકા, વુત્તવિપરિયાયેન અભૂતત્થવિપાકા વેદિતબ્બા . એત્થાતિ એતેસુ સદ્ધાયિતાદિવત્થૂસુ. એકંસેનેવ નિટ્ઠં ગન્તું નાલં અનેકન્તિકત્તા સદ્ધાદિગ્ગાહસ્સ. ઉપરિ પુચ્છાય મગ્ગં વિવરિત્વા ઠપેસિ સચ્ચાનુરક્ખાય ઞાતુકામતાય ઉપ્પાદિતત્તા. પસ્સતિ હિ ભગવા – મયા ‘‘સચ્ચમનુરક્ખતા…પે॰… નિટ્ઠં ગન્તુ’’ન્તિ વુત્તે સચ્ચાનુરક્ખણં ઞાતુકામો માણવો ‘‘કિત્તાવતા’’તિઆદિના પુચ્છિસ્સતિ, તસ્સ તં વિસ્સજ્જેત્વા સચ્ચાનુબોધે પુચ્છાય અવસરં દત્વા તસ્સ ઉપનિસ્સયે ઉપકારધમ્મે કથેસ્સામીતિ. તેન વુત્તં – ‘‘ઉપરિ પુચ્છાય મગ્ગં વિવરિત્વા ઠપેસી’’તિ.
Pāḷiāgatesu dvīsūti saddhā anussavoti imesu dvīsu. Evarūpeti yathā saddhānussavā, evarūpe eva paccakkhagāhinoti attho. Tayoti ruciākāraparivitakkadiṭṭhinijjhānakkhantiyo. Bhūtavipākāti bhūtatthaniṭṭhāyakā adhippetatthasādhakā, vuttavipariyāyena abhūtatthavipākā veditabbā . Etthāti etesu saddhāyitādivatthūsu. Ekaṃseneva niṭṭhaṃ gantuṃ nālaṃ anekantikattā saddhādiggāhassa. Upari pucchāya maggaṃ vivaritvā ṭhapesi saccānurakkhāya ñātukāmatāya uppāditattā. Passati hi bhagavā – mayā ‘‘saccamanurakkhatā…pe… niṭṭhaṃ gantu’’nti vutte saccānurakkhaṇaṃ ñātukāmo māṇavo ‘‘kittāvatā’’tiādinā pucchissati, tassa taṃ vissajjetvā saccānubodhe pucchāya avasaraṃ datvā tassa upanissaye upakāradhamme kathessāmīti. Tena vuttaṃ – ‘‘upari pucchāya maggaṃ vivaritvā ṭhapesī’’ti.
૪૩૦. અત્તાનઞ્ઞેવ સન્ધાય વદતિ, યતો વુત્તં પાળિયં – ‘‘યં ખો પનાયમાયસ્મા ધમ્મં દેસેતિ, ગમ્ભીરો સો ધમ્મો દુદ્દસો દુરનુબોધો’’તિઆદિ. લુબ્ભન્તીતિ લોભનીયા યથા ‘‘અપાયગમનીયા’’તિ આહ ‘‘લોભનીયેસુ ધમ્મેસૂતિ લોભધમ્મેસૂ’’તિ. યથા વા રૂપાદિધમ્મા લોભનીયા, એવં લોભોતિ આહ ‘‘લોભનીયેસુ ધમ્મેસૂતિ લોભધમ્મેસૂ’’તિ. તેનેવાહ – ‘‘યં લોકે પિયરૂપં સાતરૂપં, એત્થેસા તણ્હા ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પજ્જતિ, એત્થ નિવિસમાના નિવિસતી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૪૦૦; મ॰ નિ॰ ૧.૧૩૩; વિભ॰ ૨૦૩). એસે નયો સેસપદદ્વયેપિ.
430.Attānaññeva sandhāya vadati, yato vuttaṃ pāḷiyaṃ – ‘‘yaṃ kho panāyamāyasmā dhammaṃ deseti, gambhīro so dhammo duddaso duranubodho’’tiādi. Lubbhantīti lobhanīyā yathā ‘‘apāyagamanīyā’’ti āha ‘‘lobhanīyesu dhammesūti lobhadhammesū’’ti. Yathā vā rūpādidhammā lobhanīyā, evaṃ lobhoti āha ‘‘lobhanīyesu dhammesūti lobhadhammesū’’ti. Tenevāha – ‘‘yaṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjati, ettha nivisamānā nivisatī’’ti (dī. ni. 2.400; ma. ni. 1.133; vibha. 203). Ese nayo sesapadadvayepi.
૪૩૨. નિવેસેતીતિ ઠપેતિ પટ્ઠપેતિ. પયિરુપાસતીતિ ઉપટ્ઠાનવસેન ઉપગન્ત્વા નિસીદતિ. સુય્યતિ એતેનાતિ સોતન્તિ આહ ‘‘પસાદસોત’’ન્તિ. તઞ્હિ સવનાય ઓદહિતબ્બન્તિ. ધારેતિ સન્ધારેતિ તત્થેવ મનં ઠપેતિ. અત્થતોતિ યથાવુત્તસ્સ ધમ્મસ્સ અત્થતો. કારણતોતિ યુત્તિતો હેતુદાહરણેહિ ઉપપત્તિતો. ઓલોકનન્તિ એવમેતન્તિ યથાસભાવતો પઞ્ઞાચક્ખુના દટ્ઠબ્બતં ખમન્તિ, તઞ્ચ મહન્તસ્સ મણિનો પજ્જલન્તસ્સ વિય આવિકત્વા અત્થસ્સ ચિત્તે ઉપટ્ઠાનન્તિ આહ ‘‘ઇધા’’તિઆદિ. કત્તુકમ્યતાછન્દોતિ કત્તુકામતાસઙ્ખાતો કુસલચ્છન્દો. વાયમતીતિઆદિતો ચતુન્નમ્પિ વીરિયાનં વસેન વાયામં પરક્કમં કરોતિ. મગ્ગપધાનં પદહતીતિ મગ્ગાવહં મગ્ગપરિયાપન્નઞ્ચ સમ્મપ્પધાનં પદહતિ, પદહનવસેન તં પરિપૂરેતિ. પરમસચ્ચન્તિ અમોઘધમ્મત્તા પરમત્થસચ્ચં. સહજાતનામકાયેનાતિ મગ્ગપઞ્ઞાસહજાતનામકાયેન . તદેવાતિ તદેવ પરમસચ્ચં નિબ્બાનં. તેનેવાહ – ‘‘સચ્છિકિરિયાભિસમયેન વિભૂતં પાકટં કરોન્તો પસ્સતી’’તિ.
432.Nivesetīti ṭhapeti paṭṭhapeti. Payirupāsatīti upaṭṭhānavasena upagantvā nisīdati. Suyyati etenāti sotanti āha ‘‘pasādasota’’nti. Tañhi savanāya odahitabbanti. Dhāreti sandhāreti tattheva manaṃ ṭhapeti. Atthatoti yathāvuttassa dhammassa atthato. Kāraṇatoti yuttito hetudāharaṇehi upapattito. Olokananti evametanti yathāsabhāvato paññācakkhunā daṭṭhabbataṃ khamanti, tañca mahantassa maṇino pajjalantassa viya āvikatvā atthassa citte upaṭṭhānanti āha ‘‘idhā’’tiādi. Kattukamyatāchandoti kattukāmatāsaṅkhāto kusalacchando. Vāyamatītiādito catunnampi vīriyānaṃ vasena vāyāmaṃ parakkamaṃ karoti. Maggapadhānaṃ padahatīti maggāvahaṃ maggapariyāpannañca sammappadhānaṃ padahati, padahanavasena taṃ paripūreti. Paramasaccanti amoghadhammattā paramatthasaccaṃ. Sahajātanāmakāyenāti maggapaññāsahajātanāmakāyena . Tadevāti tadeva paramasaccaṃ nibbānaṃ. Tenevāha – ‘‘sacchikiriyābhisamayena vibhūtaṃ pākaṭaṃ karonto passatī’’ti.
૪૩૩-૪. મગ્ગાનુબોધોતિ મગ્ગપટિપાટિયા બોધો બુજ્ઝનં, યેસં કિલેસાનં સમુચ્છિન્દનવસેન મગ્ગપ્પટિવેધો, તેસં પટિપસ્સમ્ભનવસેન પવત્તમાનં સામઞ્ઞફલં, મગ્ગેન પટિવિદ્ધાનિ સચ્ચાનિ, પરમત્થસચ્ચમેવ વા અનુરૂપબુજ્ઝનન્તિ અધિપ્પાયો. ‘‘સચ્ચાનુપ્પત્તીતિ ફલસચ્છિકિરિયા’’તિ વુત્તં. એવઞ્હિ સતિ હેટ્ઠા વુત્તા સદ્ધાપટિલાભાદયો દ્વાદસ ધમ્મા સચ્ચાનુપ્પત્તિયા ઉપકારા હોન્તિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘તેસંયેવાતિ હેટ્ઠા વુત્તાનં દ્વાદસન્ન’’ન્તિ. નાયં ‘‘તેસંયેવા’’તિ પદસ્સ અત્થો. સતિપિ કુસલવિપાકાદિભાવેન નાનત્તે વત્થારમ્મણભૂમિકિચ્ચાદિવસેન પન સદિસાતિ ઉપાયતોવ મગ્ગધમ્મા આસેવિતા બહુલીકતા ફલભૂતાતિ વત્તબ્બતં અરહતીતિ તંસદિસે તબ્બોહારં કત્વા ‘‘તેસં મગ્ગસમ્પયુત્તધમ્માન’’ન્તિ વુત્તં. એવઞ્હિ આસેવનાગહણં સમત્થિતં, ન અઞ્ઞથા. ન હિ એકચિત્તક્ખણિકાનં મગ્ગધમ્માનં આસેવના, બહુલીકમ્મં વા અત્થીતિ. તુલનાતિ વિપસ્સના. સા હિ વુટ્ઠાનગામિનિભૂતા મગ્ગપ્પધાનસ્સ બહુકારા તસ્સ અભાવે મગ્ગપ્પધાનસ્સેવ અભાવતો, એવં ઉસ્સાહો તુલનાય છન્દો ઉસ્સાહસ્સ બહુકારોતિઆદિના હેટ્ઠિમસ્સ ઉપરિમૂપકારતં સુવિઞ્ઞેય્યમેવાતિ આહ – ‘‘ઇમિના નયેન સબ્બપદેસુ અત્થો વેદિતબ્બો’’તિ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.
433-4.Maggānubodhoti maggapaṭipāṭiyā bodho bujjhanaṃ, yesaṃ kilesānaṃ samucchindanavasena maggappaṭivedho, tesaṃ paṭipassambhanavasena pavattamānaṃ sāmaññaphalaṃ, maggena paṭividdhāni saccāni, paramatthasaccameva vā anurūpabujjhananti adhippāyo. ‘‘Saccānuppattīti phalasacchikiriyā’’ti vuttaṃ. Evañhi sati heṭṭhā vuttā saddhāpaṭilābhādayo dvādasa dhammā saccānuppattiyā upakārā honti, tasmā vuttaṃ ‘‘tesaṃyevāti heṭṭhā vuttānaṃ dvādasanna’’nti. Nāyaṃ ‘‘tesaṃyevā’’ti padassa attho. Satipi kusalavipākādibhāvena nānatte vatthārammaṇabhūmikiccādivasena pana sadisāti upāyatova maggadhammā āsevitā bahulīkatā phalabhūtāti vattabbataṃ arahatīti taṃsadise tabbohāraṃ katvā ‘‘tesaṃ maggasampayuttadhammāna’’nti vuttaṃ. Evañhi āsevanāgahaṇaṃ samatthitaṃ, na aññathā. Na hi ekacittakkhaṇikānaṃ maggadhammānaṃ āsevanā, bahulīkammaṃ vā atthīti. Tulanāti vipassanā. Sā hi vuṭṭhānagāminibhūtā maggappadhānassa bahukārā tassa abhāve maggappadhānasseva abhāvato, evaṃ ussāho tulanāya chando ussāhassa bahukārotiādinā heṭṭhimassa uparimūpakārataṃ suviññeyyamevāti āha – ‘‘iminā nayena sabbapadesu attho veditabbo’’ti. Sesaṃ suviññeyyameva.
ચઙ્કીસુત્તવણ્ણનાય લીનત્થપ્પકાસના સમત્તા.
Caṅkīsuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય • Majjhimanikāya / ૫. ચઙ્કીસુત્તં • 5. Caṅkīsuttaṃ
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / મજ્ઝિમનિકાય (અટ્ઠકથા) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ૫. ચઙ્કીસુત્તવણ્ણના • 5. Caṅkīsuttavaṇṇanā