| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / અઙ્ગુત્તરનિકાય (અટ્ઠકથા) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) |
(૧૮) ૩. સઞ્ચેતનિયવગ્ગો
(18) 3. Sañcetaniyavaggo
૧. ચેતનાસુત્તવણ્ણના
1. Cetanāsuttavaṇṇanā
૧૭૧. તતિયસ્સ પઠમે કાયેતિ કાયદ્વારે, કાયવિઞ્ઞત્તિયા સતીતિ અત્થો. કાયસઞ્ચેતનાહેતૂતિઆદીસુ કાયસઞ્ચેતના નામ કાયદ્વારે ચેતના પકપ્પના. સા અટ્ઠ કામાવચરકુસલવસેન અટ્ઠવિધા, અકુસલવસેન દ્વાદસવિધાતિ વીસતિવિધા. તથા વચીસઞ્ચેતના, તથા મનોસઞ્ચેતના. અપિચેત્થ નવ મહગ્ગતચેતનાપિ લબ્ભન્તિ. કાયસઞ્ચેતનાહેતૂતિ કાયસઞ્ચેતનાપચ્ચયા. ઉપ્પજ્જતિ અજ્ઝત્તં સુખદુક્ખન્તિ અટ્ઠકુસલકમ્મપચ્ચયા નિયકજ્ઝત્તે સુખં ઉપ્પજ્જતિ, દ્વાદસઅકુસલકમ્મપચ્ચયા દુક્ખં. સેસદ્વારેસુપિ એસેવ નયો. અવિજ્જાપચ્ચયાવાતિ અવિજ્જાકારણેનેવ. સચે હિ અવિજ્જા છાદયમાના પચ્ચયો હોતિ, એવં સન્તે તીસુ દ્વારેસુ સુખદુક્ખાનં પચ્ચયભૂતા ચેતના ઉપ્પજ્જતિ. ઇતિ મૂલભૂતાય અવિજ્જાય વસેનેતં વુત્તં.
171. Tatiyassa paṭhame kāyeti kāyadvāre, kāyaviññattiyā satīti attho. Kāyasañcetanāhetūtiādīsu kāyasañcetanā nāma kāyadvāre cetanā pakappanā. Sā aṭṭha kāmāvacarakusalavasena aṭṭhavidhā, akusalavasena dvādasavidhāti vīsatividhā. Tathā vacīsañcetanā, tathā manosañcetanā. Apicettha nava mahaggatacetanāpi labbhanti. Kāyasañcetanāhetūti kāyasañcetanāpaccayā. Uppajjati ajjhattaṃ sukhadukkhanti aṭṭhakusalakammapaccayā niyakajjhatte sukhaṃ uppajjati, dvādasaakusalakammapaccayā dukkhaṃ. Sesadvāresupi eseva nayo. Avijjāpaccayāvāti avijjākāraṇeneva. Sace hi avijjā chādayamānā paccayo hoti, evaṃ sante tīsu dvāresu sukhadukkhānaṃ paccayabhūtā cetanā uppajjati. Iti mūlabhūtāya avijjāya vasenetaṃ vuttaṃ.
સામં વાતિઆદીસુ પરેહિ અનાણત્તો સયમેવ અભિસઙ્ખરોન્તો સામં કાયસઙ્ખારં અભિસઙ્ખરોતિ નામ. યં પન પરે સમાદપેત્વા આણાપેત્વા કારેન્તિ, તસ્સ તં કાયસઙ્ખારં પરે અભિસઙ્ખરોન્તિ નામ. યો પન કુસલં કુસલન્તિ અકુસલં અકુસલન્તિ કુસલવિપાકં કુસલવિપાકોતિ અકુસલવિપાકં અકુસલવિપાકોતિ જાનન્તો કાયદ્વારે વીસતિવિધં કાયસઙ્ખારં અભિસઙ્ખરોતિ, અયં સમ્પજાનો અભિસઙ્ખરોતિ નામ. યો એવં અજાનન્તો અભિસઙ્ખરોતિ, અયં અસમ્પજાનો અભિસઙ્ખરોતિ નામ. સેસદ્વારેસુપિ એસેવ નયો.
Sāmaṃ vātiādīsu parehi anāṇatto sayameva abhisaṅkharonto sāmaṃ kāyasaṅkhāraṃ abhisaṅkharoti nāma. Yaṃ pana pare samādapetvā āṇāpetvā kārenti, tassa taṃ kāyasaṅkhāraṃ pare abhisaṅkharonti nāma. Yo pana kusalaṃ kusalanti akusalaṃ akusalanti kusalavipākaṃ kusalavipākoti akusalavipākaṃ akusalavipākoti jānanto kāyadvāre vīsatividhaṃ kāyasaṅkhāraṃ abhisaṅkharoti, ayaṃ sampajāno abhisaṅkharoti nāma. Yo evaṃ ajānanto abhisaṅkharoti, ayaṃ asampajāno abhisaṅkharoti nāma. Sesadvāresupi eseva nayo.
તત્થ અસમ્પજાનકમ્મં એવં વેદિતબ્બં – દહરદારકા ‘‘માતાપિતૂહિ કતં કરોમા’’તિ ચેતિયં વન્દન્તિ, પુપ્ફપૂજં કરોન્તિ, ભિક્ખુસઙ્ઘં વન્દન્તિ, તેસં કુસલન્તિ અજાનન્તાનમ્પિ તં કુસલમેવ હોતિ. તથા મિગપક્ખિઆદયો તિરચ્છાના ધમ્મં સુણન્તિ, સઙ્ઘં વન્દન્તિ, ચેતિયં વન્દન્તિ, તેસં જાનન્તાનમ્પિ અજાનન્તાનમ્પિ તં કુસલમેવ હોતિ. દહરદારકા પન માતાપિતરો હત્થપાદેહિ પહરન્તિ, ભિક્ખૂનં તલસત્તિકં ઉગ્ગિરન્તિ, દણ્ડં ખિપન્તિ, અક્કોસન્તિ . ગાવિયો ભિક્ખુસઙ્ઘં અનુબન્ધન્તિ, સુનખા અનુબન્ધન્તિ, ડંસન્તિ, સીહબ્યગ્ઘાદયો અનુબન્ધન્તિ, જીવિતા વોરોપેન્તિ. તેસં જાનન્તાનમ્પિ અજાનન્તાનમ્પિ અકુસલકમ્મં હોતીતિ વેદિતબ્બં.
Tattha asampajānakammaṃ evaṃ veditabbaṃ – daharadārakā ‘‘mātāpitūhi kataṃ karomā’’ti cetiyaṃ vandanti, pupphapūjaṃ karonti, bhikkhusaṅghaṃ vandanti, tesaṃ kusalanti ajānantānampi taṃ kusalameva hoti. Tathā migapakkhiādayo tiracchānā dhammaṃ suṇanti, saṅghaṃ vandanti, cetiyaṃ vandanti, tesaṃ jānantānampi ajānantānampi taṃ kusalameva hoti. Daharadārakā pana mātāpitaro hatthapādehi paharanti, bhikkhūnaṃ talasattikaṃ uggiranti, daṇḍaṃ khipanti, akkosanti . Gāviyo bhikkhusaṅghaṃ anubandhanti, sunakhā anubandhanti, ḍaṃsanti, sīhabyagghādayo anubandhanti, jīvitā voropenti. Tesaṃ jānantānampi ajānantānampi akusalakammaṃ hotīti veditabbaṃ.
ઇદાનિ તીસુપિ દ્વારેસુ આયૂહનચેતના સમોધાનેતબ્બા. સેય્યથિદં – કાયદ્વારે સયંકતમૂલિકા વીસતિ ચેતના, આણત્તિમૂલિકા વીસતિ, સમ્પજાનમૂલિકા વીસતિ, અસમ્પજાનમૂલિકા વીસતીતિ અસીતિ ચેતના હોન્તિ, તથા વચીદ્વારે. મનોદ્વારે પન એકેકસ્મિમ્પિ વિકપ્પે એકૂનતિંસ કત્વા સતઞ્ચ સોળસ ચ હોન્તિ. ઇતિ સબ્બાપિ તીસુ દ્વારેસુ દ્વે સતાનિ છસત્તતિ ચ ચેતના. તા સબ્બાપિ સઙ્ખારક્ખન્ધોતેવ સઙ્ખં ગચ્છન્તિ, તંસમ્પયુત્તો વેદયિતાકારો વેદનાક્ખન્ધો, સઞ્જાનનાકારો સઞ્ઞાક્ખન્ધો, ચિત્તં વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો, કાયો ઉપાદારૂપં, તસ્સ પચ્ચયા ચતસ્સો ધાતુયો ચત્તારિ ભૂતાનીતિ ઇમે પઞ્ચક્ખન્ધા દુક્ખસચ્ચં નામ.
Idāni tīsupi dvāresu āyūhanacetanā samodhānetabbā. Seyyathidaṃ – kāyadvāre sayaṃkatamūlikā vīsati cetanā, āṇattimūlikā vīsati, sampajānamūlikā vīsati, asampajānamūlikā vīsatīti asīti cetanā honti, tathā vacīdvāre. Manodvāre pana ekekasmimpi vikappe ekūnatiṃsa katvā satañca soḷasa ca honti. Iti sabbāpi tīsu dvāresu dve satāni chasattati ca cetanā. Tā sabbāpi saṅkhārakkhandhoteva saṅkhaṃ gacchanti, taṃsampayutto vedayitākāro vedanākkhandho, sañjānanākāro saññākkhandho, cittaṃ viññāṇakkhandho, kāyo upādārūpaṃ, tassa paccayā catasso dhātuyo cattāri bhūtānīti ime pañcakkhandhā dukkhasaccaṃ nāma.
ઇમેસુ, ભિક્ખવે, ધમ્મેસુ અવિજ્જા અનુપતિતાતિ ઇમેસુ વુત્તપ્પભેદેસુ ચેતનાધમ્મેસુ અવિજ્જા સહજાતવસેન ચ ઉપનિસ્સયવસેન ચ અનુપતિતા. એવં વટ્ટઞ્ચેવ વટ્ટમૂલિકા ચ અવિજ્જા દસ્સિતા હોતિ.
Imesu, bhikkhave, dhammesu avijjā anupatitāti imesu vuttappabhedesu cetanādhammesu avijjā sahajātavasena ca upanissayavasena ca anupatitā. Evaṃ vaṭṭañceva vaṭṭamūlikā ca avijjā dassitā hoti.
એત્તાવતા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પત્તસ્સ ખીણાસવસ્સ ઇદાનિ થુતિં કરોન્તો અવિજ્જાયત્વેવ અસેસવિરાગનિરોધાતિઆદિમાહ. તત્થ અસેસવિરાગનિરોધાતિ અસેસવિરાગેન ચેવ અસેસનિરોધેન ચ. સો કાયો ન હોતીતિ ખીણાસવસ્સ કાયેન કરણકમ્મં પઞ્ઞાયતિ, ચેતિયઙ્ગણસમ્મજ્જનં બોધિયઙ્ગણસમ્મજ્જનં અભિક્કમનં પટિક્કમનં વત્તાનુવત્તકરણન્તિ એવમાદિ. કાયદ્વારે પનસ્સ વીસતિ ચેતના અવિપાકધમ્મતં આપજ્જન્તિ. તેન વુત્તં – ‘‘સો કાયો ન હોતિ, યં પચ્ચયાસ્સ તં ઉપ્પજ્જતિ અજ્ઝત્તં સુખદુક્ખ’’ન્તિ. કાયદ્વારપ્પવત્તા હિ ચેતના ઇધ કાયોતિ અધિપ્પેતા. સેસદ્વયેપિ એસેવ નયો. ખેત્તન્તિઆદીનિપિ કુસલાકુસલકમ્મસ્સેવ નામાનિ. તઞ્હિ વિપાકસ્સ વિરુહનટ્ઠાનટ્ઠેન ખેત્તં, પતિટ્ઠાનટ્ઠેન વત્થુ, કારણટ્ઠેન આયતનં, અધિકરણટ્ઠેન અધિકરણન્તિ વુચ્ચતિ.
Ettāvatā vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pattassa khīṇāsavassa idāni thutiṃ karonto avijjāyatveva asesavirāganirodhātiādimāha. Tattha asesavirāganirodhāti asesavirāgena ceva asesanirodhena ca. So kāyo na hotīti khīṇāsavassa kāyena karaṇakammaṃ paññāyati, cetiyaṅgaṇasammajjanaṃ bodhiyaṅgaṇasammajjanaṃ abhikkamanaṃ paṭikkamanaṃ vattānuvattakaraṇanti evamādi. Kāyadvāre panassa vīsati cetanā avipākadhammataṃ āpajjanti. Tena vuttaṃ – ‘‘so kāyo na hoti, yaṃ paccayāssa taṃ uppajjati ajjhattaṃ sukhadukkha’’nti. Kāyadvārappavattā hi cetanā idha kāyoti adhippetā. Sesadvayepi eseva nayo. Khettantiādīnipi kusalākusalakammasseva nāmāni. Tañhi vipākassa viruhanaṭṭhānaṭṭhena khettaṃ, patiṭṭhānaṭṭhena vatthu, kāraṇaṭṭhena āyatanaṃ, adhikaraṇaṭṭhena adhikaraṇanti vuccati.
ઇતિ સત્થા એત્તકેન ઠાનેન તીહિ દ્વારેહિ આયૂહિતકમ્મં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તસ્સ કમ્મસ્સ વિપચ્ચનટ્ઠાનં દસ્સેતું ચત્તારોમે ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ અત્તભાવપ્પટિલાભાતિ પટિલદ્ધઅત્તભાવા. અત્તસઞ્ચેતના કમતીતિ અત્તના પકપ્પિતચેતના વહતિ પવત્તતિ.
Iti satthā ettakena ṭhānena tīhi dvārehi āyūhitakammaṃ dassetvā idāni tassa kammassa vipaccanaṭṭhānaṃ dassetuṃ cattārome bhikkhavetiādimāha. Tattha attabhāvappaṭilābhāti paṭiladdhaattabhāvā. Attasañcetanā kamatīti attanā pakappitacetanā vahati pavattati.
અત્તસઞ્ચેતનાહેતુ તેસં સત્તાનં તમ્હા કાયા ચુતિ હોતીતિઆદીસુ ખિડ્ડાપદોસિકા દેવા અત્તસઞ્ચેતનાહેતુ ચવન્તિ. તેસઞ્હિ નન્દનવનચિત્તલતાવનફારુસકવનાદીસુ દિબ્બરતિસમપ્પિતાનં કીળન્તાનં પાનભોજને સતિ સમ્મુસ્સતિ, તે આહારુપચ્છેદેન આતપે ખિત્તમાલા વિય મિલાયન્તિ. મનોપદોસિકા દેવા પરસઞ્ચેતનાહેતુ ચવન્તિ, એતે ચાતુમહારાજિકા દેવા. તેસુ કિર એકો દેવપુત્તો ‘‘નક્ખત્તં કીળિસ્સામી’’તિ સપરિવારો રથેન વીથિં પટિપજ્જતિ. અથઞ્ઞો નિક્ખમન્તો તં પુરતો ગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘કિં, ભો, અયં કપણો અદિટ્ઠપુબ્બં વિય એતં દિસ્વા પીતિયા ઉદ્ધુમાતો વિય ગજ્જમાનો વિય ચ ગચ્છતી’’તિ કુજ્ઝતિ. પુરતો ગચ્છન્તોપિ નિવત્તિત્વા તં કુદ્ધં દિસ્વા કુદ્ધા નામ સુવિજાના હોન્તીતિ કુદ્ધભાવમસ્સ ઞત્વા ‘‘ત્વં કુદ્ધો મય્હં કિં કરિસ્સસિ, અયં સમ્પત્તિ મયા દાનસીલાદીનં વસેન લદ્ધા, ન તુય્હં વસેના’’તિ પટિકુજ્ઝતિ. એકસ્મિઞ્હિ કુદ્ધે ઇતરો અકુદ્ધો રક્ખતિ, ઉભોસુ પન કુદ્ધેસુ એકસ્સ કોધો ઇતરસ્સ પચ્ચયો હોતિ, તસ્સપિ કોધો ઇતરસ્સ પચ્ચયો હોતીતિ ઉભો કન્દન્તાનંયેવ ઓરોધાનં ચવન્તિ. મનુસ્સા અત્તસઞ્ચેતના ચ પરસઞ્ચેતના ચ હેતુ ચવન્તિ, અત્તસઞ્ચેતનાય ચ પરસઞ્ચેતનાય ચ હેતુભૂતાય ચવન્તીતિ અત્થો. મનુસ્સા હિ કુજ્ઝિત્વા અત્તનાવ અત્તાનં હત્થેહિપિ દણ્ડેહિપિ પહરન્તિ, રજ્જુબન્ધનાદીહિપિ બન્ધન્તિ, અસિનાપિ સીસં છિન્દન્તિ, વિસમ્પિ ખાદન્તિ, પપાતેપિ પતન્તિ, ઉદકમ્પિ પવિસન્તિ, અગ્ગિમ્પિ પવિસન્તિ, પરેપિ દણ્ડેન વા સત્થને વા પહરિત્વા મારેન્તિ. એવં તેસુ અત્તસઞ્ચેતનાપિ પરસઞ્ચેતનાપિ કમતિ.
Attasañcetanāhetu tesaṃ sattānaṃ tamhā kāyā cuti hotītiādīsu khiḍḍāpadosikā devā attasañcetanāhetu cavanti. Tesañhi nandanavanacittalatāvanaphārusakavanādīsu dibbaratisamappitānaṃ kīḷantānaṃ pānabhojane sati sammussati, te āhārupacchedena ātape khittamālā viya milāyanti. Manopadosikā devā parasañcetanāhetu cavanti, ete cātumahārājikā devā. Tesu kira eko devaputto ‘‘nakkhattaṃ kīḷissāmī’’ti saparivāro rathena vīthiṃ paṭipajjati. Athañño nikkhamanto taṃ purato gacchantaṃ disvā ‘‘kiṃ, bho, ayaṃ kapaṇo adiṭṭhapubbaṃ viya etaṃ disvā pītiyā uddhumāto viya gajjamāno viya ca gacchatī’’ti kujjhati. Purato gacchantopi nivattitvā taṃ kuddhaṃ disvā kuddhā nāma suvijānā hontīti kuddhabhāvamassa ñatvā ‘‘tvaṃ kuddho mayhaṃ kiṃ karissasi, ayaṃ sampatti mayā dānasīlādīnaṃ vasena laddhā, na tuyhaṃ vasenā’’ti paṭikujjhati. Ekasmiñhi kuddhe itaro akuddho rakkhati, ubhosu pana kuddhesu ekassa kodho itarassa paccayo hoti, tassapi kodho itarassa paccayo hotīti ubho kandantānaṃyeva orodhānaṃ cavanti. Manussā attasañcetanā ca parasañcetanā ca hetu cavanti, attasañcetanāya ca parasañcetanāya ca hetubhūtāya cavantīti attho. Manussā hi kujjhitvā attanāva attānaṃ hatthehipi daṇḍehipi paharanti, rajjubandhanādīhipi bandhanti, asināpi sīsaṃ chindanti, visampi khādanti, papātepi patanti, udakampi pavisanti, aggimpi pavisanti, parepi daṇḍena vā satthane vā paharitvā mārenti. Evaṃ tesu attasañcetanāpi parasañcetanāpi kamati.
કતમે તેન દેવા દટ્ઠબ્બાતિ કતમે નામ તે દેવા દટ્ઠબ્બાતિ અત્થો. તેન વા અત્તભાવેન કતમે દેવા દટ્ઠબ્બાતિપિ અત્થો. કસ્મા પન થેરો ઇમં પઞ્હં પુચ્છતિ, કિં અત્તના કથેતું નપ્પહોતીતિ? પહોતિ, ઇદં પન પદં અત્તનો સભાવેન બુદ્ધવિસયં પઞ્હન્તિ થેરો ન કથેસિ. તેન દટ્ઠબ્બાતિ તેન અત્તભાવેન દટ્ઠબ્બા. અયં પન પઞ્હો હેટ્ઠા કામાવચરેપિ રૂપાવચરેપિ લબ્ભતિ, ભવગ્ગેન પન પરિચ્છિન્દિત્વા કથિતો નિપ્પદેસેન કથિતો હોતીતિ ભગવતા એવં કથિતો.
Katametena devā daṭṭhabbāti katame nāma te devā daṭṭhabbāti attho. Tena vā attabhāvena katame devā daṭṭhabbātipi attho. Kasmā pana thero imaṃ pañhaṃ pucchati, kiṃ attanā kathetuṃ nappahotīti? Pahoti, idaṃ pana padaṃ attano sabhāvena buddhavisayaṃ pañhanti thero na kathesi. Tena daṭṭhabbāti tena attabhāvena daṭṭhabbā. Ayaṃ pana pañho heṭṭhā kāmāvacarepi rūpāvacarepi labbhati, bhavaggena pana paricchinditvā kathito nippadesena kathito hotīti bhagavatā evaṃ kathito.
આગન્તારો ઇત્થત્તન્તિ ઇત્થભાવં કામાવચરપઞ્ચક્ખન્ધભાવમેવ આગન્તારો, નેવ તત્રૂપપત્તિકા ન ઉપરૂપપત્તિકા હોન્તિ. અનાગન્તારો ઇત્થત્તન્તિ ઇમં ખન્ધપઞ્ચકં અનાગન્તારો, હેટ્ઠૂપપત્તિકા ન હોન્તિ, તત્રૂપપત્તિકા વા ઉપરૂપપત્તિકા વા તત્થેવ વા પરિનિબ્બાયિનો હોન્તીતિ અત્થો. એત્થ ચ હેટ્ઠિમભવે નિબ્બત્તાનં વસેન ઉપરૂપપત્તિકા વેદિતબ્બા. ભવગ્ગે પનેતં નત્થિ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનમેવાતિ.
Āgantāroitthattanti itthabhāvaṃ kāmāvacarapañcakkhandhabhāvameva āgantāro, neva tatrūpapattikā na uparūpapattikā honti. Anāgantāro itthattanti imaṃ khandhapañcakaṃ anāgantāro, heṭṭhūpapattikā na honti, tatrūpapattikā vā uparūpapattikā vā tattheva vā parinibbāyino hontīti attho. Ettha ca heṭṭhimabhave nibbattānaṃ vasena uparūpapattikā veditabbā. Bhavagge panetaṃ natthi. Sesaṃ sabbattha uttānamevāti.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / અઙ્ગુત્તરનિકાય • Aṅguttaranikāya / ૧. ચેતનાસુત્તં • 1. Cetanāsuttaṃ
ટીકા • Tīkā / સુત્તપિટક (ટીકા) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / અઙ્ગુત્તરનિકાય (ટીકા) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) / ૧. ચેતનાસુત્તવણ્ણના • 1. Cetanāsuttavaṇṇanā
